Chronicle 3. A CHRONICLE OF THE HUMANS

Chronicle 3. A CHRONICLE OF THE HUMANS

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 3. ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

● Academic Scholasticism ● Ares Poulianós: Archanthropus and Homo Erectus ● Homo’s Cradle: North Aegean and Macedonia ● DNA Analyses: Minoans, Mycenaeans, Cretans and Hellenes ● Paleolithic Odyssey ● Aegean Stonehenge ● Balkan Writing

Michales Loukovikas

Ain Ghazal Statues, Jordan, considered as one of the earliest large-scale human representations (ca 7250 BCE)

THE NEOLITHIC AGRICULTURAL revolution is the work of women, I said in our previous Chronicle, because, according to the division of labour of that period, they were the ones who gathered fruit, while men hunted. Women, therefore, should have foreseen the prospects of expanding available food by agriculture. It was a logical hypothesis I made in passing, noting that I do not know if any researcher has expressed the same opinion. Nevertheless, I stressed the need not to further engage in such speculations for the time being, and stick to generally accepted ideas – as long as they are not directly related to the issues under our consideration. Such are the assumptions connected to the theories of man’s African origin, and the origins of the inhabitants of Hellas, the Indo-European languages and their speakers, or even the Phoenician origin of the Greek alphabet, among various issues that are relevant, or sufficiently vague. As I’ve said, they are nothing but theories…

The situation prevailing in academic circles is, unfortunately, very sad, while – normally – universities should be temples of free movement of ideas, dialogue, knowledge and learning. So many theories, taken for “granted”, have already been overturned; and so much blood has already spilled, “in the name of” utter idiocies, touted as “divine laws”, whether “the earth moves”, or concerning the nature of the “Holy Trinity”, as if the “holy fathers” had X-rayed its components! A scientist who, instead of pursuing a “true understanding through reason”, as Plato said, yields to doctrine, to dogma (in order to forward his ego, as well), is nothing but a scholastic charlatan.

Archánthropus skull found in the Cave of Petralona in 1960

SΟ SCHOCKED I FELT when I came across the work of the anthropologist Ares Poulianós, who introduced us to the Archánthropus of Petrálona in Chalcidice, having already studied in depth the origin of the Hellenes: he was violently evicted from the cave and the museum which, nota bene, he had founded and funded himself (a period when several of his important findings “vanished”…), and had to spend endless hours in the courtrooms, rather than in excavation sites, in order to be vindicated – having against him even the Greek state, which ought to support him instead. That’s because he dared to overturn “well-established notions”, “divine laws”: that Homo’s cradle is not Africa, but the region of Macedonia and the northern Aegean. And after spreading all over the Mediterranean, the humans moved North and South, East and West. Therefore, the inhabitants of Hellas have been mostly indigenous, and the theories about the descent of the Indo-Europeans, or of any other people, from the North to the South, should be similarly discarded. According to this “Out of the Aegean” theory (it is also a theory), the Chronicle of the Humans is as follows:

Ares Poulianós

● 12-11 million years ago, the oldest Homo erectus (Standing man) appeared on earth. His bones and tools were found by Poulianós at Triglia, also in Chalcidice, not far from Petrálona; thus he called him Homo erectus trigliensis. In the same area, he discovered some nine-million-year-old ancestors of the horse. Hipparia appeared in Spain and Africa 500,000 years later. Homo erectus, in his Asian and African variants, emerged ten million years later(!), two million years ago, while the earliest African tools were made 2.5 (three at most) million years ago.

“Between twenty and seven million years ago, Earth really was the planet of the apes”, the anthropologist David Begun wrote in the New Scientist. “At least 100 species roamed the world before the first humans appeared. They… are more fascinating still for what they tell us about our own origins. Key human traits including big brains, dexterous hands, erect posture and long childhood can be traced back to this period. And the really surprising thing is that these features all evolved in European apes.”

“Earth: a planet of the apes. Key human traits evolved in European apes.” “Homo’s genesis due to great geologic-climatic changes in the Aegean.” (David Begun, Ares Poulianós)

“Apes and humans shared common ancestors in the very distant past”, said Poulianós. “The line of this evolution, however, was broken abruptly around twenty million years ago, with the great geologic and climatic changes taking place in the northern Aegean area. Throughout northern Greece… we encounter the well-known Petrified Forests… (with fossilized trunks over 17 million years old) as a result of volcanic eruptions that testify to the great and abrupt geological disturbances in the area. That epoch… is the beginning of a geological change, which prepared the evolution of the Primates. One of them was this twelve-million-year-old man.”

Graecopithecus (El Graeco)

● “Humans and anthropoids should have co-existed at that time,” remarks Marios Demópoulos, referring to the 10-million-year-old Ouranopithecus macedoniensis who was found in the areas of Chalcidice, Thessaloniki, and the Axiós (or Vardar) river. Anthropoids of the same period were excavated in other regions of Hellas, some quadrupeds, and other bipods, in a “semi-standing” posture.

● Graecopithecus (El Graeco), whose teeth were dug up in Hellas and Bulgaria, lived some 7.2 million years ago. These fossils are solid evidence that evolution of man’s genesis started in the Mediterranean 200,000 years earlier than Africa. “Graecopithecus is not an ape”, said Professor Nikolai Spassov. “He is a member of the tribe of hominins and the direct ancestor of homo”, who stood up and became bipedal to help himself find food with ease in the Balkan open savanna. The magazine New Scientist published a related article entitled Man’s cradle is Greece, not Africa.

● An important find is an elephant at Perdiccas near Ptolemaida, who lived three million years ago. It is the oldest hunting game in Europe, killed and chopped with dozens of sharp tools by a large group of Archanthropi in the Kozani area.

● 1.5 million years ago, man found refuge in caves to protect himself from the glaciers. In the Petrálona cave, the Archanthropus left the world’s oldest traces of fire, which he lit 1.1 million years ago. Similar traces of fire appear somehow later, one million years ago, in South Africa.

● The Archanthropus europaeus petraloniensis, circa 800-700 thousand years old, has been identified either as a Homo erectus, or Neanderthal, or an early form of Homo sapiens. Of course, those who worship orthodoxy speak instead of some archaic hominid unrelated to the above “classical” homos. Two 800,000-year-old skeletons were also found in the cave.

As we can deduce from the Archanthropus’ tools he was right-handed. Indirectly we can arrive to the conclusion that he may have had speech: right-handedness is linked to the left cerebral hemisphere, where the areas of speech are found. If he had speech, he might have had some elementary form of language… Besides, a hyena’s skull was found above its jaw, placed in a cave niche, as if it was some kind of “icon”. Thus man might have had some sense of symbolism since then.

● Moreover, special mention deserve the finds in the Apidima Cave, located on the western shore of Mani Peninsula in the southern Peloponnese. A systematic investigation of the cave has yielded Neanderthal and Homo sapiens fossils from the Palaeolithic era. The oldest skull fossil shows a mixture of modern human and primitive features, and has been dated to be more than 210,000 years old, making it the oldest proof of Homo sapiens living outside Africa. The skull is more than 150,000 years older than previous Homo sapiens finds in Europe… “Our results”, the researchers summarized, “suggest that at least two groups of people lived in the Middle Pleistocene in what is now southern Greece: an early Homo sapiens population, followed [sic] by a Neanderthal population.”

Mycenaeans and Minoans were close relatives, and ancestors
of today’s Greeks, according to an analysis of ancient DNA.

REGARDING THE INHABITANTS OF HELLAS and their origin, I firmly believe that, as a rule, the newcomers to a place are far less numerous than the indigenous and are easily assimilated. Exceptions are rare. This belief is confirmed by a recent analysis of ancient DNA, suggesting that today’s Greeks are indeed the descendants of Mycenaeans, with only a small proportion of DNA from later migrations to Hellas. We know, of course, that the Mycenaeans were Greeks. That’s why I consider even more impressive the finding that, at the same time, they were closely related to the Minoans, an earlier civilization flourishing mainly in Crete from 3000 to 1400 BCE.

The ancient genome came from the teeth of 19 people: ten Minoan Cretans (who lived between 2900 and 1700 BCE), four Mycenaeans from mainland Hellas (between 1700 and 1200 BCE), and also five Neolithic era or Bronze Age farmers from Greece and southwestern Asia Minor (between 5400 and 1340 BCE). By comparing this material to that of 334 other ancient people from several parts of the world and 30 modern Hellenes, the researchers drew their conclusions.

Minoan Linear A writing
(2nd millennium BCE)

For more than a century, the origin of the Bronze Age Minoans and Mycenaeans was an archaeological puzzle. The latter received from the former the symbols of their script, Linear A, and adapted them to the needs of their own language. This new script, Linear B, was deciphered by Michael Ventris in 1952; then we realized that the Mycenaean was an archaic Greek dialect. However, we have not yet been able to read the Linear A texts, obviously because the Minoan tongue was completely different. We have also come to the conclusion that the same should have been true as regards the two peoples.

Yet, it turned out that they were most closely related to each other, as they both got 3/4 of their DNA from the early Neolithic farmers of western Anatolia and the Aegean, and most of the remainder from some ancient populations related to those of Caucasia and Iran, according to the findings of the research team, reported in the scientific journal, Nature. It seems there was an early migration of people from the Orient to western Anatolia and the Aegean, after those early farmers had settled there, but before the Minoans split from the Mycenaeans.

Nevertheless, if the two peoples were not “brothers”, but “cousins”, it is because the Mycenaeans did have an important difference: some of their DNA (4-16%) came from Northern hunter-gatherers, who originated from Eastern Europe or Siberia. This suggests that a second wave of people from the Eurasian steppe came to mainland Hellas by way of Eastern Europe or Armenia, but didn’t reach Crete, according to Joseph Lazarides, a geneticist at Harvard University, who co-led the study.

Saffron gatherer: fresco replica from
Acrotiri, Thera (17th century BCE)

It is no wonder that the Minoans and Mycenaeans looked alike, with brown hair and eyes. This is exactly how artists in both cultures presented them on frescoes and pottery, although they spoke and wrote different languages. There were even more differences: the Mycenaeans, Lazarides observed, were militaristic, and their art was replete with war scenes, in contrast to Minoan art. Note that, because the Minoans used hieroglyphics in earlier times, some archaeologists, such as Arthur Evans, thought they were partly of Egyptian origin – which turns out to be wrong.

When the researchers compared the DNA of modern Greeks to that of ancient Mycenaeans, they found a lot of genetic overlap. Living Hellenes share similar proportions of DNA from the same ancestral sources as Mycenaeans, although they have inherited a little less DNA from ancient Anatolian farmers and a bit more from later migrations to Greece.

The continuity between the ancient and living Hellenes is “particularly striking given that the Aegean has been a crossroads of civilizations for thousands of years”, said George Stamatoyannopoulos of the University of Washington in Seattle, a co-author of the study. It seems that the major components of the Greeks’ ancestry were already in place in the Bronze Age, after the migration of the earliest farmers from Anatolia set the template for the genetic makeup of the Hellenes and, in fact, of most Europeans. “Our results support the idea of continuity but not isolation in the history of populations of the Aegean, before and after the time of its earliest civilizations,” the researchers added.

The results also show it is possible to get ancient DNA from the hot, dry lands of the eastern Mediterranean, says archaeologist Colin Renfrew of the University of Cambridge in Britain, who was not involved in this research. Scientists now hope they can get DNA from other ancient cultures, such as the mysterious Hittites, who came to ancient Anatolia sometime before 2000 BCE, and who may have been the source of Caucasian ancestry in Mycenaeans and speakers of early Indo-European languages in the region. His colleague, Kristian Kristiansen of the University of Göteborg, Sweden, who was also not involved in the work, agrees: “The results have now opened up the next chapter in the genetic history of western Eurasia – that of the Bronze Age Mediterranean.”

Minoan civilization: autochthonous and self-luminous…

Prince of the Lilies, Knossos (ca 1550 BCE)

ANOTHER RELATED RESEARCH, led by Stamatoyannopoulos, and focused on the Minoans, analyzed samples of DNA from some skeletons found in a cave on the Lasithi plateau and compared them with samples from 135 ancient and modern human populations. What the researchers told Nature is that Minoan civilization was created by the descendants of early colonists who sailed to the island from Anatolia 9000 years ago (?) and were genetically similar with the Neolithic inhabitants of the wider region. Thus there is no basis for any theories that the Minoans originated from Africa, as descendants of the ancient Egyptians or the Berbers. On the contrary, genetic similarities have been found with ancient and more recent European populations. The analysis also suggests that the Minoans are most closely related to the modern population of Crete, and also of Greece in general.

This genetic analysis confirmed the findings of Poulianós, after he had studied 1200 Cretans (including 200 women), that the majority of the population of the island is made up of indigenous people, at least since the Neolithic era. There have been, of course, migratory influences, but without significant alterations as a result. The human type still prevailing is the same, the so-called Caucasian-Mediterranean type (from Caucasia down to Crete), where the inhabitants of the Aegean islands south of Lesbos also belong. On the basis of the above data, the theory of the Semitic origin of the Minoans was also discarded. Not only the inhabitants of Crete, Poulianós points out, but also of Hellas in general, come mostly from a period before the arrival of the Achaeans. The findings of his research were made public in his book, The Origin of the Cretans, published in 1970 and reissued in 1996.

“What has been solved for us in the past years,” he writes in his preface, “is that Crete was inhabited not since the Mesolithic era, as we previously said, but since the Lower Paleolithic, that is, some million years ago. This is testified mainly by the stone tools of the first people who lived all over the Aegean even since the Upper Miocene. There are also bones of the inhabitants of Crete that date back to the Middle Paleolithic era. Crete has never been completely deserted by inhabitants. Not even during the great disaster caused by the eruption of the volcano of Santorini. Excavations unearthed human skeletons of all eras and ages… The key to understand these developments has been the Minoan Microcephalus, which was accidentally found in the basement of the Archaeological Museum of Heraclion. Except Minoan endogamy, the Microcephalus testifies to the biological evolution of the human species that began hundreds of thousands of years ago.⁽¹⁾ But it primarily proves that the Aegean Type, which is of the same age with the Continental one, is autochthonous. The same applies to the language of the Cretans that has always been Greek. Of course, there may have been variations of Hellenic created by long-term isolation in a place, even differences of pronunciation. But Greek was the dominant language throughout the Balkans and Eastern Mediterranean, at least since the Middle Paleolithic.”⁽²⁾

Candia (Crete), by Abraham Ortelius (1584)

• ⁽¹⁾ According to the Anthropological Society of Greece (ASG), founded by Poulianós, “the skull of a microcephalus was discovered in the Minoan excavations at Zakros. It belonged to a 20-year-old man, most probably of the Minoan dynasty, whose brain’s volume did not exceed the 530 cubic centimetres. This genetic aberration was due to the long isolation and endogamy of the Minoans. Thus neither the Cretans, nor the Minoan dynasty, emigrated from somewhere else, but it was a product of local evolution. The skull was sent away to Vienna in 1971, under the pretext of a study, a fact that was considered as unscientific and illegal by the ASG. Confronted by the indifference of the Ministry of Culture for many years to repatriate it, there was no other way but the recourse to Hellenic Justice. This was finally done in the spring of 1997, and since then it is housed at the National Archaeological Museum.”

• ⁽²⁾ As the French archaeologist Paul Faure writes in his book, Life in Minoan Crete: “Ancient writers never considered Minoan monarchies completely different from those of the Homeric world. Even more, they always considered Minos, Rhadamanthys and Sarpedon [Zeus and Europa’s children] as Greek rulers and their successors as consanguineous heirs, who ascended to the throne without conflict or interruption.”

Paleolithic Odyssey: most ancient navigators in the Mediterranean

I DO NOT KNOW IF THE CRETANS’ LANGUAGE has always been Hellenic, as Poulianós claims, but his bold expansion of their history into the distant past is already verified by archaeological finds: hundreds of stone tools dug out in the area of Plakiás, on the southern shores of Crete, which date back to 130-190 thousand years or even more! Quite impressive is that Crete has been an island for more than 5 million years; which means that the artisans who made all those tools arrived there by sea! The Minoan Thalassocracy during the Bronze Age is no wonder with such historical precedents.

The Mediterranean

In the summer of 2008, a Greek-U.S. team was searching in Crete for samples of life of its Neolithic inhabitants – nothing older than 11,000 years. The research team was headed by Eleni Panagopoulou, an archaeologist at the Directorate of Paleoanthropology and Speleology of Southern Hellas, and Thomas Strasser, an associate professor of art history at Providence College in Rhode Island. They were assisted by geologists and archaeologists, such as Curtis Runnels of Boston University. None of them could ever imagine how rewarding Fortune would be. “The idea of finding tools from this very early time period on Crete was about as believable as finding an iPod in King Tut[ankhamun]’s tomb”, remarked Runnels in jest…⁽³⁾

• ^(c) The first human presence in Crete was discovered accidentally, too, when fossilized footprints aged to 5,700,000 years old, predating other discovered tracks by 2,000,000 years, were found close to Tráchilos, Chaniá, in 2002, implying the possibility of hominin evolution outside Africa!

The plethora of findings excludes the possibility of some accidental stranding in this area. Everything points to the direction of an organized colonization. As Strasser stressed: “These early people were intentional seafarers; not individuals lost at sea.” Experts on early nautical history and archaeologists think that these ancient sea dogs had craft sturdier and more reliable than rafts. They must also have had the cognitive ability and knowledge to conceive and carry out water crossings over such great distances repeatedly in order to establish sustainable populations in Crete. “The fact that we have several hundred stone tools in nine different locations suggests that a large enough number of people came in order to sustain the populations and leave a visible archaeological trace”, Runnels said. “That means they didn’t just raft over once.”

“The results of the survey”, the Greek Culture Ministry said in a statement, “not only provide evidence of sea voyages in the Mediterranean tens of thousands of years earlier than we were aware of so far, but also change our understanding of early hominids’ cognitive abilities.” The research offers new perspectives on how our early ancestors migrated and expanded throughout the world, upturns the timetable of technological development, and pushes the history of navigation in the Mediterranean back more than 100,000 years. If early humans were crossing mare nostrum, Runnels said, then they certainly could have also crossed other water barriers, such as the Red Sea or the Gulf of Aden. “And that means that the assumptions that we have had – that the peopling of Eurasia was done by early hominins moving overland through the Near East, into India and down – will have to be revisited.”

Stone Age fishing and navigation

The research, which continued in 2009, reached the top ten discoveries of 2010. No wonder, because until then we believed that ancient humans reached Crete, Cyprus, a few other Greek islands, and possibly Sardinia, no earlier than 12,000 years ago. Orthodoxy claimed that the capability to construct and victual crafts, and navigate them to distant coasts, arrived only with the advent of agriculture and animal domestication. We thought that the earliest rafts were logs with sails made of animal skins lashed to a tree limb to catch the wind. We imagined that on such rafts the obsidian found in the Franchthi cave in Argolis was somehow transferred from Melos. The increased use of this most precious volcanic rock 13,000 years ago shows that the people of Argolis or Melos were accomplished seafarers. The earliest known boat, found in the Netherlands, dates back only 10,000 years; convincing evidence of sails only show up in Egypt around 2500 BCE. Although wooden boats don’t normally survive the ages, we know that one of the earliest members of the human family, Homo erectus, was able to cross several kilometers of deep water more than a million years ago to reach Flores and Sulawesi islands of Indonesia. Much later Homo sapiens braved treacherous waters to colonize Australia by 65,000 years ago.

Who were the artisans of the Cretan tools? We can only speculate on that based on their technology. The artifacts are very similar to tools used by Homo erectus more than a million years ago, and by Neanderthals, as well, until about 130,000 years ago. Even more intriguing, the archaeologists who found them noted that the style of the hand axes suggested that they could be up to 700,000 years old! These tools may testify to sea-borne migrations of Neanderthals from the Near East to Europe, argued Strasser; which means that they were navigating in the Mediterranean. Others prefer Homo heidelbergensis,⁽⁴⁾ in the role of a Paleolithic Odysseus. Whatever the case, it seems that early humans were capable of long-distance navigation, sailing at will in the open sea and using sea routes. Most probably, the urge to go to sea, and the cognitive and technological means to do so, predates Homo sapiens, remarked Alan Simmons, an archaeologist at the University of Nevada in Las Vegas. “The orthodoxy until pretty recently was that you don’t have seafarers until the early Bronze Age,” adds archaeologist John Cherry of Brown University, an initial skeptic regarding these finds. “Now we are talking about seafaring Neanderthals. It’s a pretty stunning change.”

• ⁽⁴⁾ The first Neanderthal was found in the Neander valley of Rhineland. Heidelberg gave its name to Homo heidelbergensis. Early Homos theorized to be Africans turned out to be… Germans?(!)

The last of the Neanderthals…

How long took the voyage to Crete? It depends on the starting point and the time of voyage. Even when the Mediterranean reached its lowest known point, plummeting some 150 metres below current sea level, those leaving from Asia Minor or Hellas would have had to make three separate water crossings ranging from 20 to 40 kilometres each to reach Crete. If, on the other hand, the seafarers departed from Africa, they should have been prepared to cross 200 kilometres of open sea water. “We can’t say the toolmakers came from Libya,” commented Strasser. “If you’re on a raft, that’s a long voyage, but they might have come from the European mainland by way of shorter crossings through Greek islands.” And why did they go there? Crete, according to the researchers, was an attractive place to hunt for food, with a variety of wildlife – such as deer, but also dwarf elephants and hippopotami, equal in size to cows and pigs respectively (due to the insular conditions that gave birth to the microcephalus) – as well as many edible plants. At the heart of it all, though, there was something fundamental to all human beings, Panagopoulou suspects: “I think they were mainly motivated by curiosity and the desire for exploration.”

The surprise discovery prompted researchers to go to other islands in search of their… Fortune. A Hellenic-Canadian team uncovered hundreds of tools that were embedded in the soil of a quarry on Naxos. The island was likely accessible only by watercraft even in glacial times, when sea levels were lower. The hand axes and blades resemble those the Neanderthals and modern humans made from about 200,000 until 50,000 years ago. They require a more sophisticated technology than those found in Crete. Similar tools, attributed to Neanderthals, have turned up on a number of other Aegean islands. Paleolithic artifacts have also been recovered on the Ionian Sea isles of Cephallenia and Zacynthus. The plethora not only of tools, but also of sites where they were found, adds weight to the idea of purposeful settlement. “People are going back and forth to islands much earlier than we thought”, Simmons said. Earlier even than these findings in Crete suggest. The discovery of human remains and stone tools in Spain, dating to over a million years ago, may indicate that, long ago, some ancient hominins were finally able to cross the 15 kilometers of the hazardous Strait of Gibraltar from Morocco. On condition they were Africans. What if their starting point was the Aegean? And the sea they crossed was the Mediterranean, not the Strait?

Neolithic farmers from the Aegean built Stonehenge!

STONEHENGE GIVES CLUES that confirm Poulianós’ theories, after a DNA analysis of 67 Neolithic and six Mesolithic Britons, who lived in the period between 8500 and 2500 BCE, according to the journal Nature Ecology and Evolution. It is striking that the Neolithic Britons were descended from Aegean and West Anatolian farmers, who followed the Mediterranean route of dispersal: they journeyed westward to Iberia and travelled north through France to Britain, which was then sparsely populated by Mesolithic hunters. This happened about 4,000 BCE, while the massive expansion of people out of the Aegean and Asia Minor had started in 6,000 BCE – thus spreading the Neolithic revolution into Europe.^(e)

• ⁽⁵⁾ Another ancient DNA related study showed how Mediterranean grain (specifically wheat) came to Britain through trade around 6,500 BCE, before the Neolithic farmers’ arrival there.

There are dozens of archaeological studies detailing the spread of farming and new cultural practices across Europe. But scientists weren’t sure whether those new traditions arrived with new people, or reflected the spread of ideas. These migrant newcomers, who introduced agriculture to Britain, brought new farming techniques, pottery, and new religious cultures and beliefs, such as the tradition of building monuments using megaliths. Stonehenge, in Wiltshire, was part of this culture, as a temple aligned with the movement of the Sun (see Chronicle 18, Introduction). The main part of the monument was built around 3000 BCE.

DNA suggests that most European hunter-gatherers of the time had dark skin combined with blue eyes. Genetic analysis shows that the Neolithic farmers, by contrast, were paler-skinned with brown eyes and black or dark-brown hair.

Towards the end of the Neolithic, around 2450 BCE, the descendants of the first farmers, who had almost completely replaced the older hunter-gatherers, were themselves almost entirely replaced by a new population, called the Bell Beaker culture, that migrated from continental Europe. Thus Britain saw two extreme genetic shifts in the space of a few thousand years.

Reconstructed hut in Dispelió Neolithic lake settlement

Early Balkan writing

WHATEVER HAPPENS regarding the cradle of Homo, which, by “axiom”, is in Africa, is repeated in the case of writing, whose cradle is found in 4th-millennium-BCE Sumer, according to conventional archeology. In spite of that, far too many finds in the Balkans, already in the 19th century, are inconsistent with this “axiom” – and probably for this very reason, comments on purpose archaeologist Colleen Anne Coyle, few are aware of these discoveries.

● Turdaș, Romania; Vinča, Serbia: a cache of artifacts with previously unknown inscriptions was excavated in Romania in 1875. Then, a similar cache was found in Vinča, a suburb of Belgrade, Serbia, some 245 km from Turdaș, in 1908. Later, more such fragments were recovered in Banjica, in another part of the Serbian capital. Since, over 150 sites have been identified in Serbia alone, but many have not been fully excavated. Thus, the culture of the whole area is called the Vinča culture with the homonymous symbols of the Danube, Old European, Balkan, or Vinča-Turdaș script, used in the Neolithic during 6th to 5th millennia BCE.

Balkan (Danube Valley, Old European) script:
the oldest writing in the world?

● Sitovo, Bulgaria: an inscription was found in 1928 on the wall of a rock shelter close to Plovdiv. The Sitovo inscription may be the only one containing so many symbols (around 50), where we possibly have a complete text. The archaeologist Alexander Peev, who discovered it, sent a copy of the text to Soviet colleagues in the hope that they could help in deciphering it. But, as he was an active anti-fascist, he was executed 1943, on suspicion of sending a coded message to the USSR… The inscription was published in 1950.

● Tărtăria, Romania; Gradeshnitsa, Bulgaria: more tablets with inscriptions with the Vinča symbols were discovered in 1961, inside a grave, in the area of Alba Iulia, Romania. Several scientists suppose that the tablets may date to around 5500-5300 BCE. If indeed the symbols are a form of writing, then the Danubian culture would far predate the earliest Sumerian script. They would thus be the world’s earliest known form of writing. Such a controversial claim would surely provoke reactions. There were scholars who considered certain symbols to be Sumerian – therefore the result of forgery – or, at least, quasi-Sumerian proto-cuneiform. Analyses of the symbols, nevertheless, showed that they have little similarity with Near Eastern writing, resulting in the opinion that these symbols and the Sumerian script probably arose independently. Others had objections related to the stratigraphy of the site… On the other side of the Danube, in the Vratsa Province, north-western Bulgaria, more clay artefacts with incised marks, dated to the 4th millennium BCE, were excavated in 1969. The lack of symmetry, complexity and variability in the patterns proves most historians’ theories of a decorative function to be unreliable; and the same is true about the claims they were property marks, or potters’ “signatures”.

Dispelió tablet: oldest known
(pre-Linear A) written text?

● Youra, Alonnesos; Dispelió, Castoriá, Greece: this Balkan culture was related not only to the Black Sea, but also to the Aegean, with statuettes similar to the Cycladic civilization. On the now uninhabited islet of Youra in the Northern Sporades and inside the “Cyclops Cave”, in 1992, archaeologist Adamantios Sampson located ostraca (potsherds, ceramic fragments) dated to 6th – 5th millennia BCE bearing incisions. “The ostraca bear incised unidentifiable symbols”, he said. “It is possible that they echo evidence on an Aegean Neolithic ‘script’, or ‘proto-script’, – a very fashionable subject of discussion in Greece after similar finds in the Castoriá lake,” the Dispelió tablet. Equivalent symbols were also discovered at other Neolithic sites in Hellas (e.g. Euboea, Mykonos, and Nisyros), having several similarities with incised symbols on ceramics of the early Bronze Age in the Cyclades, and directly connected with the Balkan script that was discovered in Serbia, Romania and Bulgaria.

The Dispelió tablet (or script, or disc) is the most important archaeological find at the Castoriá lake settlement discovered accidentally in 1932. But excavations started 60 years later, in 1992, by George Hourmouziades. The tablet was found the next year; it is wooden and carbon 14-dated to ca 5260 BCE; the settlement was inhabited from 5600 to 3000 BCE. The tablet bears charagmata, i.e. inscribed markings, said the archaeologist, “a Neolithic man’s attempt at communication that we hope we’ll be able to interpret one day.” It appears to be a form of proto-writing, 2,000 years older than the proto-Sumerian pictographic script, or 4,000 years older than the Cretan or Mycenaean linear types of writing. Except the tablet, many other ostraca were also found bearing the same type of writing. It is important that the symbols did not resemble the human figures, the sun and moon, or other figures ideograms usually depict. They actually showed signs of advanced aphaeresis (abstraction) that indicates they are the result of cognitive processes.

Dispelió flutes

In February 2004, Hourmouziades commented that the text with the markings could not be easily publicized, because it would ultimately change the current historical background concerning the origins of writing and articulate speech, depicted with letters, instead of ideograms, within the borders of the ancient Greek world – and by extension, the whole of Europe… A number of items in the settlement attest to its economic and agricultural activities, animal breeding and diet preferences, as well as ceramics, wooden structural elements, seeds, bones, figurines, personal ornaments, or bone flutes: one of them, dating back to the 6th millennium BCE, is the oldest found in Europe – if we assume that the Divje Babe flute in Slovenia (43,100 years old) is not man-made.

● Vinča, the largest Neolithic settlement on European soil, was a metropolis with a thriving culture in the period 4500–3500 BCE. The settlements in the area were much larger than all the other European cultures of the same period. Some of them were more extended than the prehistoric settlements of the Aegean and the Near East that were built a millennium later. Vinča, in particular, became the largest market in southeastern Europe, not only for the exceptional value of its products, but also for the rare materials or other goods imported from either Transylvania or the Aegean and the Adriatic coasts. Impressive is the thematic variety of the figurines (naked or dressed, standing, kneeling or sitting, female, male and hermaphrodite, or masked, and especially the figures with the mother and child in her arms), but also the stylistic evolution from the naturalistic, to the realistic, and eventually the abstract.

Proto-cuneiform tablet (c. 3100–2900 BCE): account of barley distribution with cylinder seal (impression of
a man, hunting dogs and boars)

● Around 7,000 known languages are spoken nowadays; there were even more in the past. However, written languages have been rather few: in the course of human history fewer than 100 major scripts have appeared. Scripts, presumably, have developed only wherever there is a need, a reason, for them. The cuneiform script in Mesopotamia emerged from counting and accounting – until the third millennium BCE, when the Sumerian metaphysical concern for the afterlife paved the way for something more than a “shorthand” and used initially for funerary inscriptions. Such a need for record-keeping did not exist in the Balkans at the time, say the dissenters. But this is another “axiom”, as others argue, if we take into account that e.g. Chinese characters were first used for ritual purposes, in association with the royal “sacred power”. Thus needs vary from place to place.

Tang dynasty Chinese calligraphy

Throughout the Balkans, the same symbols have been repeatedly found in times and places separated by great distances. Hence they were understood by many individuals who lived in different areas and eras, a fact that lends support to the notion that they were indeed examples of proto-writing,⁽⁶⁾ if not a rudimentary writing system. A theory is that the symbols were used for religious purposes in a traditional agricultural society. Nevertheless, some scholars have pointed out that more than a quarter of the inscriptions are located on the bottom of a pot – an ostensibly unlikely place for a religious inscription. Such symbols on various artefacts are widespread and highly standardized denoting the existence of an inventory used by scribes. Consequently, outstanding scientists support the view that the Balkan script is the oldest writing in the world. Have in mind that there are approximately 700 different characters, around the same number of symbols used in Egyptian hieroglyphs.

• ⁽⁶⁾ A question is certainly brought up: what is writing? The difference between proto-writing and writing is that while the former encodes information, the latter encodes language.

Hieroglyphs on stele (c. 1321 BCE)

The repetition of certain symbols of the Balkan script in the Linear A tablets points to the Minoan civilization as being among the inheritors of this writing system that migrated south, towards the Aegean and Crete – unless this course was the reverse. The same applies to the Hellenic language and writing. Scholars tend to “forget” about the Mycenaean Linear B and think that ancient Hellenes learned to write around 800 BCE from the Phoenicians. Still, a crucial question emerges: How is it possible for the Greek language to have 800,000 word entries, ranking first among all known languages in the world, with the second next having only 250,000 word entries? And how is it possible for the Homeric epics to have been created at about 800 BCE – that is, just when the Hellenes learned to write?(!) It would be impossible for the ancient Greeks to write these poetic works without having had a history of writing of at least 10,000 years back, according to a US linguistic research. Note, in conclusion, that while ancient Eastern civilizations used ideograms to express themselves, the ancient Greeks were using syllables and letters, in a similar manner to today’s scripts.

Göbekli Tepe: a sort of totem pole with humanoid figures

● If indeed the Balkan script is the oldest, it does not mean that it fell from the sky! As it is rightly pointed out, the study of symbols carved and painted in caves by our “primitive” ancestors may eventually persuade archaeologists to look back beyond the Balkans and Sumer. This universal system of symbols in cave art may have been carried around the world during human migration from homo’s cradle – wherever that was. The symbols are also found outside caves, e.g. on rocks, or in ornaments. The use of abstract symbols in communication is a critical turning point in the mental skills of our ancestors. Deciphering their underlying meaning is extremely complicated. Some prehistorians argue that in the caves, “we are nearly always associated with animal figures and thus cannot be said to be the first steps toward symbolism.” Conversely, scientists from other disciplines, e.g. linguistics, suggest that both signs and animals were meant to convey ideas in the same manner as a written language. Cognitive mechanisms necessary for the development of cave and rock art are likely to be analogous to those employed in the expression of symbolic thinking required for language.

Of course, the path from primitive symbols to the Balkan and Sumerian scripts is far too long. There must have been many intermediate stages of development. One is probably located at Göbekli Tepe, in SE Anatolia, in North (Turkish) Kurdistan, very close to Şanlıurfa. It was founded before the 10th millennium BCE, and was abandoned in the 8th. There are circles of massive ‘T’-shaped stone pillars – the world’s oldest known megaliths. Prior to this great discovery, Sumer was assumed to be the beginning of everything: the first organized society, having invented the wheel. Most probably, such breakthroughs should be transferred to Göbekli Tepe, where we are also confronted with what appears to be the earliest yet discovery of writing. About 20 symbols – at least – seem to have been in use. This in itself does not portend to a complete language but it is possible that other findings may occur as, so far, only a third of the site has been excavated. Obviously, the history of writing will be enriched with the Anatolian symbols, which take us back to at least 10,000 BCE.

• >> Chronicle 4. ON DEMOCRACY
• << Chronicle 2. IT ALL STARTED HERE…

Next Chronicle 4. ON DEMOCRACY ● Authentic Democracy: Direct and in No Way “Representative” ● Castoriadis and Chaos ● The Trial of Socrates ● Ecclesia and Heliaea ● French and Haitian Revolutions ● Plato’s Republic

Human evolution

Chronicle 11. “MUSIC IS THRACIAN AND ASIAN”

Chronicle 11. “MUSIC IS THRACIAN AND ASIAN”

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 11. “ΘΡᾼΚΙΑ ΚΑΙ ΑΣΙΑΤΙΣ Η ΜΟΥΣΙΚΗ”

● “Barbarian” Contribution to Hellenic Instrument Making and Playing ● Antiquarianism and Ancestor Worship ● Multi-String Instruments, Psalteries ● Diapason, Harmony, Polyphony
● Music, Poetry, Nation ● Folk
and Erudite Music ● Hydraulis
● Crusades ● Strabo on Music

Michales Loukovikas

“… and all music is considered to be Thracian and Asian.” (Strabo)

SUCH AN APOPHTHEGM by Strabo, the famous historian and geographer, on the prevailing opinion in his time (64 BCE – 24 CE) about the Thracian and Asian origin of all music – hence also of its instruments – recurs again and again like a leitmotiv, but also as a reminder to all Hellenes who start from the Thracian Orpheus’ lyre, and end up to General Makryiannes’ tambourás.

“In Tsakoniá one comes upon the most ancient Tsakonian dance that is characterized by its Apollonian paeonic rhythm of five beats, the snake-like cycling, circling, folding and unfolding of the dance company, with their coryphaeus [leader] dancing around them and sometimes opposite the second dancer, reminding us of a Pythic nomos [Pythian ‘law’ or canon] of dance and music (Apollo’s battle against Python),⁽¹⁾ and not of Theseus and Ariadne’s imaginary thread, as it is usually proclaimed thoughtlessly and irresponsibly by Athenian dance companies.”

• ⁽¹⁾ Nomos was the most important type of musical composition and interpretation in ancient Hellas. The Pythian or Pythic nomos, played on the homonymous aulos, was created by Sakadas and won him the first prize of auletic art in the Pythian Games in 586 BCE. Its purpose was to describe the battle between Apollo and Python. Thus, it has been the first known example of the so-called program music – the one describing a theme, in contrast with the absolute or abstract or pure music (see also Chronicle 16, footnote 9, and Chronicle 21, footnote 5, with the text above).

Simon Karás

As long as one is preoccupied with “antiquarianism”, that is, as long as he is just a… carrier of the “virus”, there is no big problem. What happens, however, if he becomes symptomatic and possessed by “ancestor worship”? The result is more than obvious in the above citation from a record with Songs of the Peloponnese, issued by the Society for the Dissemination of National Music – a text written by Simon Karás himself, despite his contribution on this domain that has certainly been immense and invaluable.

Such were the fantasies put forward in all seriousness from both sides, as if it mattered much whether the Tsakonian dance reminds us of a Pythic nomos, or if, on the contrary, it reenacts, faithfully or not, the escape from the Labyrinth, when we know that the… Minotaur is anything but dead, and Karás pointed his finger at him immediately afterwards:

“In the once resounding with musical instruments Peloponnese”, he complained, “we have a problem if we try to find musical instruments worthy of their names. Much labour and effort was needed on our part in order to find a clarino [folk clarinet], a violin, or a laouto [folk lute] in entire prefectures, and on many occasions to transport musicians many kilometres away so that they could match with others and form a company.”

Qanun (psaltery)

This “Pythic nomos” mentality made Karás claim that almost all folk instruments played today, or allegedly used in the past, in Greece are Hellenic in origin. In a similar text on a record with Songs of Constantinople and the Sea of Marmara, he wrote:

“The psaltery qanun together with the ancient Greek and Byzantine thambura [the tambur], thanks to the former’s many latches [or mandals] and the latter’s many tied frets, were the instruments used in teaching the theory of musical modes (echoe) and intervals in the past.”

The term psaltery was general in ancient Hellas and not related to the religious Byzantine psalms, as it referred to all string instruments that were played directly with the fingers without a plectrum. This category included, among others, the nabla, simicium and trígonon (harp). They were multi-string instruments as a rule, some of them not “psalteries”, played with a plectrum. The most impressive of the latter was most probably the sambuca (sambycē), more than one metre high and looking like a homonymous siege engine.

Harpist (Trígonon player) of Keros

In any case, it seems that the numerous instruments of this family, especially the ones with many strings, did not differ much – at least for the non-connoisseurs who naturally confused them. Some of them were played upright evolving into the harp, while others were placed horizontally and ended up as the qanun and santur. These instruments were known and in use in Greece before it became… Greece, i.e. since the (pre-Hellenic) early Bronze Age of the 3rd millennium BCE. The best example is the Harpist (Trígonon player) of Keros, a beautiful Cycladic figurine dating back to 2800-2300 BCE. The Cycladic islanders were very fond of the trígonon, as more such figurines of harpists have been recovered.

Despite the long history of these instruments in Greece, Plato, as well as other philosophers, criticized them as unmanly, while Aristotle‘s student, Aristoxenus of Tarentum, the so-called Musician, (a most important figure in ancient Hellas in the area of music theory, one of the pioneers of musicology as we would now say), described them as ἔκφυλα, that is alien – in the word’s literal sense and not the metaphorical that’s been left to the modern Greeks (i.e. degenerate).

What’s interesting here, οf course, is not a moral evaluation but the origin of the instruments. There is enough evidence, albeit unclear, that seems to point to an Asian or Thracian origin (what Strabo has said). Much more convincing are the archeological finds with a plethora of depicted harpists excavated in the Near East – mainly in Egypt and Mesopotamia. The Harpist of Keros is unique, but only as an exquisite work of visual art.

The name of a similar instrument called phoenix, originating most probably in Phoenicia, points to the same direction. But the mentality peculiar to a good number of modern Greeks was also widespread in ancient Hellas. So, the Delian historian Semus, having in mind the well-known saying and established notion “there’s no place like home”, claimed that the phoenix was thus named because its arms were constructed of Delian “phoenix” (palm tree in Greek). What we get, indeed, out of this claim is that in his time Delos was not only inhabited and not barren as it is today, but it was covered instead with vegetation – or, at least, there were several palm trees!

Epigonion

Based on this “logic”, it was argued that the epigónion, another multi-string instrument, was named after its inventor, Epigonus of Ambracia, a musician of the 6th century BCE. It took an expert on musicology such as Curt Sachs to bring forth the apparent etymology of the word (ἐπὶ = on + γόνυ = knee), describing the way a musician placed the instrument on his/her knee(s).

Qanun, on the other hand, was the name of the monochord, an instrument with just one string, used mostly by music theorists to determine the mathematical relations of sounds (from κανών = rule in Greek). It was called Pythagorean qanun, because its invention was attributed to Pythagoras. The great Samian philosopher, mathematician and music theorist of the 6th century BCE, however, before going to the Occident to set up his school in Crotone, Magna Graecia, had travelled around a lot in the Orient and became familiar with the Egyptian and Assyro–Babylonian achievements in every domain.

Pollux, who instructed us about the origin of the tríchordon (pandura), wrote about the monochord that this simple instrument was invented by Arabs. On his part, Nicomachus of Gerasa, a Pythagorean mathematician and music theorist of the 2nd century CE, said that the monochord was very often called phánduros, i.e. pandura. In this way we have come full circle back to the tríchordon, the ancestor of the thambura, tanbur, and the rest of the long-necked lutes we have already seen (in Chronicle 9. The Celebrated Tríchordon).

Sailor playing laouto

“The santur, a multi-string pectis, is structured on tempered semitones”, Karas goes on… bombarding us while he presents the instruments accompanying the Songs of Constantinople and the Sea of Marmara. “The oud, a fretless medieval guitar, with its tuning based on the ‘sýstēma ametábolon’ of antiquity (a tone and three or four synēmména tetrachords), shows its Hellenic origin. The laouto, an ancient Grecian and Byzantine mágadis (its double strings conform to ‘diapason’), is tuned in fifths.”

The fact that the (“100-string”)⁽²⁾ santur is performed with tempered intervals in Hellas, as in the rest of Europe – i.e. with “alien” and artificial intervals that meet the requirements of European polyphony and not of Greek “national music” – would be expected to at least frustrate Karás. But he just passed by… Note that in the instrument’s cradle, Iran, the santur is tuned according to the intervals of the relative modes the musician is going to perform.

• ⁽²⁾ The san-tur (cent, hundred, and tar, string): supposedly a 100-string instrument – although the classical Persian santur has “only” 72 strings.

Santur

The pectís and mágadis, which Karás identified with the santur and the laouto respectively, were two similar multi-string psalteries of Lydian or Thracian origin. If we trust Aristoxenus, “they were one and the same instrument”. The Lesbian Sappho (around 630-570 BCE) was said to be the first musician to use the pectís. Living in the 4th century BCE, in the same culture that had brought forth these instruments, Aristoxenus had not only reliable information but also a “legitimate right” to identify these instruments. Where did Karás of the 20th century CE find this right (in his effort to defend the so-called Hellenic “national interest”)?

For the same reasons – i.e. in order to demonstrate the “unbroken continuity” between ancient and modern Greece – he identified the oud with the medieval guitar. The Asian (Assyrian) cithara (kithara) is already familiar to us, as well as its genealogical tree (see Chronicle 7). The sad truth is that, in the sense that Karás wished for, neither the cithara (guitar), nor the oud or laouto were Hellenic. In fact, the last two, etymologically and organologically, come from the Arabic oud (al oud > laúd) – which in turn also originates in Persia.⁽³⁾

• ⁽³⁾ The most typical instrument of the Arabs, the oud, originates in Persia, where it is called barbat or barbud. The same is likely true of the most typical instrument of the Indians, the sitar (see last footnote in Chronicle 7). And as it turns out, the world’s first bowed string instrument also appeared in Iran c. 10th century CE. In addition, Persian classical music is, to me, the superb of its kind in the Orient. I once remarked in jest: “Iranians are the only ones who can look in the eye Ludwig” (van Beethoven)!

Claiming that this instrument had a Greek character (and thus denying that this character was Arabo-Persian), Karás invoked its “tuning based on the ‘sýstēma ametábolon’ [with] synēmména tetrachords” –⁽⁴⁾ i.e. presenting the reader with something impressively grandiose and sufficiently incomprehensible! Personally, I think that these systems confuse, rather than enlighten, the average music lovers. Therefore, I suggest that we pass them by. But the same does not apply to diapasōn.

• ⁽⁴⁾ The tetrachords of the sýstēma téleion ametábolon can be either synēmmena (attached) or diezeugmena (“divorced”, detached).

Mágadis-pectís

The mágadis, as well as other multi-string instruments, had its strings in double courses tuned in octaves (e.g. D-d) that the ancients called “διὰ πασῶν” (dià pasōn). The verb “μαγαδίζειν” (to perform mágadis style) denoted a technique of producing a melody in octaves. This is how the Arabs play the qanun nowadays. According to several writers, the term mágadis (which also defined a kind of aulos) came from the word magás, meaning the “bridge” of a string instrument. However, the historian Duris attributed it to a Thracian musician called Magdis.

The ancient Hellenic musical term diapasōn is just one of those the Westerners adopted to give prestige and develop their music. Once the most delightful daughter of the Muses, the Greek Μουσική, became… cosmopolitan, passing to so many languages of the world, it was natural that she would be accompanied by her terminology – but with the original meaning of the terms altered more or less. A well-known “victim” of this adoption is ἁρμονία (harmony). Consulting a musical dictionary you are about to read:

“Harmony: two or more notes sounding together;⁽⁵⁾ the vertical dimension of music. It appears around the 9th century CE, when we have the first polyphonic compositions. Until then music is monophonic, that is, based on a melody with no harmony at all…”!

• ⁽⁵⁾ It should have been “three or more notes”, because if only two notes sound together, there’s “no [Occidental] harmony at all”! The human beings e.g. have always sung “mágadis style”, in octaves, because men’s voices sound in a lower register than those of women and children. Even if it is monophony, it’s still “two notes sounding together” (heterophony). The same happens if we add a drone or ison to the main melody. Note that the traditional polyphony worldwide is much more ancient than the erudite West European.

Dance of the Muses on Mount Helicon to Apollo’s accompaniment, by Bertel Thorvaldsen (1807)

How come, you wonder, that the ancient Hellenes invented a term for something they did not have?(!) Searching for some answer, you conclude that harmony for them was any of the various arrangements of notes within an octave, in a system where its parts were connected in such a way as to form a perfect whole (hence harmony) – i.e. it was the mode, echos, “route”, maqam, dastgāh, raga. Therefore, harmony in modal music is not about notes sounding together, but refers to the relationship of any note with those that have preceded and the others that follow, in a system structured dynamically and horizontally, rather than statically and vertically.

Harmony: any arrangement of notes of an octave; the relationship
of any note with those that preceded and the others that follow.
Polyphony appears whenever there is no space for microtones.

Women musicians, Al-Andalus (Andalusia)

Not even polyphony originated in the Occident. We have seen that polyphony is not only one. Just think of how many kinds of polyphony are still practiced in the area centered on the Balkans, e.g. in Epirus or Albania, in Thrace (of Greece, Bulgaria, or Turkey), on the Caucasus (the area around Georgia), or in Corsica and Sardinia, and many other places. Polyphony appears whenever there is no space for microtones. It’s inconceivable in Anatolian music due to the diversity of its intervals, but natural in Epirotic music, and any other based on the pentatonic – the most ancient of the scales, with five degrees (instead of seven) and whole tones without semitones.

Diapasōn, as a term, is related to harmony and derives from the phrase “ἡ διὰ πασῶν τῶν χορδῶν συμφωνία” (the concord through all the notes). Thus, it was the eighth, “ἡ καλλίστη συμφωνία” (the best concord), according to Aristoxenus. Later on, the term diapasōn replaced that of harmony. For the Byzantines it was “ἡ διαοκτὼ ἤ δι’ ὀγδόης ἁρμονία” (the harmony through the octave). Diapasōn nowadays is also a tuning fork, or any standard pitch used for tuning. A full, rich outpouring of harmonious sound is another, more general, meaning.

Nevertheless, it’s true that not even the concept of music remained unchanged – indeed, this development took place in ancient times. In the 5th century BCE, the term music appeared for the first time in Pindar’s Olympian Victory Odes and Hymns, and later in Herodotus’ and Thucydides’ Histories. For a long time this term denoted the combined spiritual and mental performance especially in art and literature. As Plato says in the Republic, the body needs exercise while the soul requires music. A “narrower” definition of the term was lyric poetry, that is, poetry with music, melos (melody). Besides, at that time poetry without music was unthinkable, inconceivable.

Women musicians, Egypt

The two arts became independent in the 4th century BCE. It was then that the two terms acquired their current meanings. Previously, poetry denoted creation, construction (ποιεῖν = to create, to make). With the special meaning of artistic creation, it was first used by Simonides of Ceos (6th – 5th century); a poet was thought to be a composer of music. The word music was perhaps invented by Lasus of Hermione (6th century), one of the first artists that combined qualities of a musician and a musicologist, dealing with both the art and science of music.

As for the perception of music, there were two schools: the Pythagorean and the Aristoxenian. Pythagoras disapproved of the appraisal of music through the senses (hearing). The virtue of this art, he used to say, is that we can perceive it through the intellect (mind). Aristoxenus, on his part, supported a dual scientific principle: on the one hand, he based himself on the sense of hearing to perceive and appraise the pitch, intervals, etc.; and on the other hand, he relied on the intellect in order to distinguish the mechanisms of sounds.

Cümbüş

After all these “digressions” (which were, in part, the… purpose of this Chronicle), let’s see some of the instruments that Karás rejected outright. Surprisingly, he turned against the cümbüş, or “djimbisi”, as he “Hellenized” it,⁽⁶⁾ describing it as a “mixobarbarian [i.e. half-barbarian] combination of an Occidental banjo, laouto and oud”, and complaining because “it’s been replacing the oud (the medieval, ancient-style guitar)”… Yet, the single Occidental feature on the cümbüş is its soundboard (the metallic soundboard of the banjo). But why should we bother about how the sound of an instrument is amplified? Its basic part is the “neck” and the intervals produced by the fingerboard – and the cümbüş is normally fretless: that is, even subtle variations in pitch are possible, as if we play an oud, or a violin. So, why such fury?

• ⁽⁶⁾ The word cümbüş, according to some (far-fetched) claims, comes from the word symposium!

Not to mention the way Karás filled up the table of contents on a record with Songs of Thasos, Lemnos and Samothrace, renaming the (distasteful to him) bouzouki as… tambourás. Ironically, the producers of a disc with Cretan songs have done exactly the opposite for commercial reasons, renaming Stelios Foustalieris’ tambourás, his bulgarí, as… bouzouki! Why this masquerade? Can we safeguard any “Greekness” with such… “transvestite” disguises?

Since the cümbüş, according to Karás, is “mixobarbarian” (half-barbarian), I can’t help but remember that in ancient Hellas, only one out of the four basic modes, or “harmonies”, was Greek in origin: it was the Dorian. Two of them, the Lydian and the Phrygian, were “barbarian” by birth (originating in Lydia and Phrygia), while the fourth was… “mixobarbarian”: the Mixolydian – a creation, according to Aristoxenus, of Sappho, from whom the tragedians received it, as the pathos of this harmony was appropriate to their plays. As Plutarch commented: “the mixolydian is pathetic, in harmony with the tragedies”.

In Hellas only one out of the four basic modes was Greek in origin: the Dorian. The Lydian and Phrygian were “barbarian” by birth, while the
fourth was… “mixobarbarian” (half-barbarian): it was the Mixolydian.

Psaltery

Anyway, all the above are “details” when speaking of Karás, whom I was lucky to enjoy at work during the third and (unfortunately) last musicological symposium at Delphi in 1988. I assure you, he was an excellent teacher; a real master, not at all… yalancı (fake), like those of “tambourás”, who might have been his students (see Chronicle 9). That’s why I insist on my criticism, targeting them rather than him. Indeed, he’s been a “nestor” in the field of the Greek traditional music – which, however, has never been “national”, as he declared in the title of his society (and I don’t think he meant… ethnic music!). So, let’s have a look in brief at the relationship between music and nation.

Music and Nation

MUSIC IS AS OLD AS WE ARE: it’s innate in humans. The birth of nations, on the other hand, is a relatively recent phenomenon in the history of mankind. Their purpose is not to satisfy some human needs, as music does, but rather to serve economic and political aims. Of course, I refer to nation states and not to ethnicities that are something different, derived since ancient times from various clans and tribes. Thus: there are no national characteristics in music. In essence, there is no Greek, Bulgarian, Turkish etc. music. Using national attributes, we simply mean that a piece has e.g. Hellenic lyrics, if it is a song, or that its composer is Greek. In fact, far too many “Hellenic” songs have actually nothing to do with local traditional music (they can be described as rock, tango, mambo, pop, etc.), no matter if they have Greek lyrics or composers.

There’s no national music. Folk music is ethnic, not national.
Erudite music is multinational (but never international).

Indian itinerary musician, by Shagufta Mehdi

Folk music is born as an idiom in areas smaller than the present nation states, under conditions of agricultural natural economy – regions which are generally divided now among neighbouring nation states (Thrace is divided into three). The pace of its development, or the inflow of foreign elements, is determined by the geography of each area. That’s how separate musical idioms are articulated. A “problem” arises due to the lack of racial “purity” in these places, as they are inhabited by people of various ethnicities, each one with its own peculiarities. All these special characteristics are gradually digested, forming a common idiom, though they keep their autonomy to a certain degree. And as we have seen (in Chronicle 6), the more the ethnicities, the richer the idiom. As a result, folk music is ethnic, not national.

Erudite music, on the other hand, has been a collective effort of élite musicians streaming into the metropolises of multinational empires. The involvement of artists from several ethnicities or nationalities, each with another background, makes this music multinational (or transnational, but never international). This also applies to the European classical music, though broadly speaking, national borders had been already drawn there before the period of its great acme. How can we define e.g. Händel’s music? Is it German or English? Or Beethoven’s? Is it German or Austrian? Or Chopin’s? Polish or French? Or when Bach transcribes Vivaldi? Is the transcription German or Italian music? Or even Kurt Weill’s music? Is it German, American, or… Jewish?

“National schools”, in addition, appear much later, employing ethnic sound colours, but also erudite music forms. Therefore, there is no national character even there. A good example is Modest Mussorgsky’s celebrated suite Pictures at an Exhibition, one of the masterpieces of Russian “national school”: the suite was orchestrated in an exemplary fashion by Maurice Ravel, one of the pioneers of French “national school”, and in this version it became a favourite all over the world. Moreover, the half-Basque Ravel, born in a town near Spain, composed many works based on Spanish “national school” – as did composers from other, even faraway, countries, as well, such as Russia, or the USA.

In the final analysis, why should we care about the alleged national character or origin of music, or even its instruments? Such thoughts distract our attention from the essence of the matter, which is music itself. After all, who can trace its evolution? Who indeed was the first human who noticed that a tense bowstring produces a sound? Or that the sound (pitch) changes depending on where he touches the string? Or that it is amplified if we use something hollow to function as a soundboard? Such findings came one after the other…

These discoveries are as old as man; which means they should have taken place in Africa, the alleged cradle of human race (see another approach in Chronicle 3). What does this mean? That music and its instruments are African-born? Not at all! It just means that in various periods of time, in several areas of the world, very similar instruments have emerged, based on the same natural laws.

In various times and spaces, very similar instruments
have emerged, based on the same natural laws.

All such “national” claims have ulterior motives, because music is also older than ownership, not only nations. Besides, things are very simple, provided that we’ve got rid of the blinders of “ancestor worship”, and common sense has prevailed:

Reconstructed silver lyre of Ur, Mesopotamia

“We say that a musical instrument belongs to the folk tradition of a country only when its people have sung with this instrument their aspirations and sorrows, especially in times-watersheds in their history,” writes Phoebus Anogeianakis with simplicity and clarity, cutting the… “Gordian Knot”, and bringing us down to earth from the nebulae of “antiquarianism”, while he gives us the key to go deeper into the subject.

“Musicology classifies an instrument as part of the folk tradition of a country based on this criterion. What we are mainly interested in is if this musical instrument has been loved and used widely by the people of this country, and also made by local craftsmen or by the local folk musicians themselves – no matter if this instrument has come from outside, from another country, nearby or distant.”

Hydraulis (Pipe Organ)

ONLY BASED ON THE ABOVE APPROACH, we can say that the lyre and cithara, or bárbitos and phorminx, were Grecian instruments. Because, in truth, all instruments used in ancient Hellas were imported from the Orient – except one: an instrument we know for sure that was invented by the Greeks, not in Classical times, but during the Hellenistic period and, moreover, outside Greece, in Alexandria, Egypt, the largest centre of Hellenism in the post-classical era. Ironically, this unique instrument with a Greek patent is not played in Hellas anymore and has since been glorified in the hands of some Westerners – prominently those of Johann Sebastian Bach…

All instruments in Hellas were from the Orient – except the hydraulis.

Hydraulis, Dion (1st century BCE)

This instrument was the hydraulis, the water organ, today’s pipe organ, in its embryonic form. It was invented by the Alexandrian engineer Ctesibius, in the 3rd century BCE. Some attribute the invention to his contemporary, Archimedes; his contribution though should have been indirect, through the achievements of his ingenious mind, as he was the most renowned figure in the realm of science in the ancient world. Quite rightly, these Greek scientists are thought of as the spiritual fathers of Leonardo da Vinci, and many other inventive minds of Europe from the Renaissance onwards.

Ctesibius apparently based himself on the Syracusan’s hydraulic inventions and applications, mainly on hydraulic clocks – a device that is also attributed to both. Along with hydraulics, Ctesibius studied pneumatics – the science dealing with pneuma, that is, the air, and its several applications.⁽⁷⁾ In fact, he is considered as the “pneumatic” (spiritual) father of this science, as he studied in depth an earlier observation: that invisible air, gas, is something material.

• ⁽⁷⁾ Hydraulics and pneumatics are sister sciences, dealing with liquids and gases respectively.

Let me say en passant that the rapid decline of the Greek language, due to the decline of Hellenism, in parallel with the imposition of Christianism, has brought about a decline also in the semantics of ancient terms such as pneuma (breath), where only connotations contrasting with matter (i.e. mind, intellect, spirit) have survived. The ancient spirit (pneuma), you see, was lost as soon as it turned into… “Holy Spirit” (Ghost)! Despite all the treatises on pneumatics by the Alexandrians, there is no such entry in Modern Greek dictionaries.⁽⁸⁾

• ⁽⁸⁾ Although Hellenic is the world’s oldest recorded living language, the original meaning of the word pneumatic (of or relating to air, breath) was lost in Modern Greek, except in the case of the pneumatic tools (using air pressure). Note that e.g. in Romance languages we can find the same word (Italian pneumatico, French and Portuguese pneu, Spanish neumático) meaning pneumatic tire. In Modern Greek, on the other hand, the relevant term inner tube is called sambrela, which is a loan from French (chambre à air). Thus, for the same thing more or less, some “barbarians” use a Hellenic word; the Greeks have a “barbarian” (French) loan instead!

A hydraulis excavated at Aquincum (modern Budapest) in 1931

Well, what pneumatics anyway? After all, no work of Ctesibius has survived. The opposite is true of a later engineer whose work is partly extant – although he remains similarly inconspicuous among the Hellenes. He was an Alexandrian, as well, called Hero(n), and most probably lived in the 1st century CE. Apart from his numerous wonderful inventions – his aeolipile or steam engine, a windwheel, and also gates that opened automatically – he perfected Ctesibius’ water organ based on the principles of pneumatics. But if the Modern Greeks hear his name by chance and wish to learn more about his work, they are obliged to consult foreign publications, since his treatises have never been published in Hellas…

The Alexandrian engineers could not go unnoticed in Rome or Constantinople that were great powers. Byzantine scientists admired mainly Hero’s “automata” and perfected them. There were several such mechanisms in the palaces (golden plane trees with singing birds, lions and other wild animals roaring while turning their necks, griffins flapping their wings, etc.) in order to impress foreign visitors.

The hydraulis was equally impressive; thus the musical instrument ended up as… diplomatic. In the 8th century, the Byzantine emperor Constantine V, the so-called… Copronymus,⁽⁹⁾ offered an organ to the Frankish king Pepin the… Short, and what followed is common knowledge more or less (the instrument is now known all over the world by the Greek term organ, meaning instrument among other things). We can see the potential impact of gifts exchanged between “blue bloods” on history, especially that of music. No matter if diplomacy has never promoted culture, politics has an impact on civilization – mostly negative now…

• ⁽⁹⁾ Copronymus, meaning dung-christened! Obviously, he was… “rewarded” with this epithet by ecclesiastical circles because he was an iconoclast. They said that he supposedly… stooled in the font when he was baptized! The usual Christian venom…

Church (pipe) organ

The Crusades

THIS IS OBVIOUS in the political history. Despite the gifts to the Europeans, the underlying Schism among Christians was formalized, the “Holy See” declared a “holy war” against all the “infidels” (under the sound of… pipe organs most probably!), and that’s how the Crusades began,⁽¹⁰⁾ leading to the first fall of Constantinople, as soon as the Orthodox Christians were included among the “infidels” – or else among the “heretics”, who are always… worse than the “infidels”! The control of the Orient necessitated the overthrow of “Romanía” (the Byzantine Empire), and the division of the booty between the crusaders.

• ⁽¹⁰⁾ How is it possible a ballyhooed “religion of love” to be plagued by an avalanche of schisms and (“holy” or “unholy”) wars? As usual, Christianism emerges as the champion in this field, as well, followed by the other monotheistic religions, Judaism and Islam.

● The Crusades, initiated by the popes, aimed at violently imposing Catholicism all over Europe and western Asia during the early 2nd millennium CE. (On the violent imposition of Christianism during the 1st millennium CE, see Chronicles 23-24: The Genocide of the Hellenes, and The Triumph of Cretinism). They were directed against either Muslims and Orthodox Christians in the Orient, or “pagans”, “heretics”, and “excommunicated” people in the Occident, for various politico-economic and/or religious reasons. Prominent among them were the Northern or Baltic, the Albigensian or Cathar, and the Aragonese Crusades, as well as the Iberian Reconquista. The Northern Crusades (13th century) were colonization campaigns of Christianization mainly against the pagan Baltic, Finnic and West Slavic peoples of the Baltic Sea, but also against Orthodox Christian East Slavs. The Albigensian Crusade (1209-1229) was a 20-year campaign to eliminate Catharism in southern France. The Cathars were a Christian sect thriving in Southern Europe between the 12th and 14th centuries. The Aragonese Crusade had no religious pretense whatsoever. It was undertaken in 1284-1285, because Aragon conquered Sicily, defying the “Holy See”. The Reconquista spanned 780 years, from the Arab conquest of Iberia in 711, to the fall of the last Muslim kingdom of Granada in 1492.

● There were far more “holy wars” declared by the “Holy See”: in the 13th century, pope Gregory IV declared war on… black cats, describing them as “instruments of Satan”! So, he ordered their extermination all over Europe. But the “Cat Crusade” backfired, as it resulted in an increase in the population of plague-carrying rats…

The Crusades (1096-1204): 1st (purple route), 2nd (green), 3rd (red) and 4th Crusade (orange): it started from Venice and ended in Constantinople, the ultimate goal of Venetians and Franks.

That crucial turning point was the beginning of the end, leaving its indelible stamp on the history of not only the Mediterranean, or even Europe, but also of the whole world, because since then everything changed. It was the end of the era that began in the Near East during the Neolithic period, with the birth of civilization, and the Mediterranean as the epicentre of historic developments. Mare nostrum was de facto marginalized. Its fortunes would since be governed by non-Mediterranean powers.

As is normal in their routine, the perpetrators made sure of their “absolution” through their propaganda that even their victims reproduce – perhaps because perpetrators and victims are now “allies”, “partners”. Whitewashing first became grotesque (with all those highly hypocritical… “crusades for peace”), and then macabre – as soon as bombs started falling in the first… “humanitarian war” in history, even without the United Nations’ consent!

Crusaders: “liberators” of Jerusalem, “conquerors” of Constantinople!
Whitewashing became grotesque (with all those “crusades for peace”),
then macabre – as bombs started falling in the first “humanitarian war”!

Let’s open our dictionaries again: the Crusaders were “medieval warriors who took part in the campaigns of Western Christians against people of another faith mainly for the liberation of the Holy Land”! And who from? Who else but the “infidels”, the Muslims. The lexicographers et al. don’t seem to bother at all that these lands are equally holy for Islam, or that the “infidels” are perhaps more religious than the Christians. Sincerely, I cannot comprehend how come that Greek historians portray the Crusaders as “liberators” of Jerusalem in 1099, and at the same time as “conquerors” of Constantinople in 1204.

The Capture of Constantinople in 1204, by Domenico Robusti Tintoretto

WE MAY HAVE DEVIATED FROM OUR PATH but essentially our subject was not so much the Thracian and Asian origin of all music, as the futility of antiquarianism or “ancestor worship” that are nothing but empty words. See, e.g., the hydraulis we were lucky to excavate at Dion:⁽¹¹⁾ It was initially announced that the instrument was polyphonic. Doesn’t this mean, too, that the music of late antiquity was polyphonic? Was there a thorough research in advance, or such a conclusion was reported lightheartedly? Was their aim to restore the instrument or to revamp it in the font of European polyphony?

• ⁽¹¹⁾ A tomb stele with a depiction of nabla was also found at Dion.

A diaulos player in a symposium, by Euaion painter

Can we possibly assume that those ancient musicians we see so often depicted with diaulos (double aulos) played in… thirds?⁽¹²⁾ Or that perhaps the multi-reed syrinx (Pan pipe) is another polyphonic instrument? I cannot conceive of the hydraulis as being suitable for… Bach’s Toccata and Fugue, the same way as a performance of modal music pieces on the pipe organ is equally impossible. Each instrument is made based on the specifications of the music genre which is prescribed for.

• ⁽¹²⁾ The now dominant two-note consonance, the third, was considered as dissonance and also a cacophony by ancient Hellenes and Byzantines alike.

“Big deal”, is the cynics’ answer. There are some… Jurassic Park enthusiasts who wish to make up for the water organ’s lost time, mastering the repertoire of the pipe organ, and also composing new music especially for the hydraulis. And we applaud and give the… cloners a big “hurrah”!

Music according to Strabo

Bronze head of Orpheus (460 BCE)

Ἀπὸ δὲ τοῦ μέλους καὶ τοῦ ῥυθμοῦ καὶ
τῶν οργάνων, καὶ ἡ μουσικὴ πᾶσα Θρᾳκία
καὶ Ἀσιᾶτις νενόμισται δῆλον δὲ ἔκ τε τῶν τόπων, ἐν οἷς αἱ Μοῦσαι τετίμηνται…

From its melody and rhythm and instruments, all music has been considered to be Thracian and Asian. And this is clear, first, from the places where the Muses have been worshipped, for Pieria and Olympus and Pimpleia and Leibethra were in ancient times Thracian places and mountains,⁽¹³⁾ though they are now held by the Macedonians; and again, Helicon was consecrated to the Muses by the Thracians who settled in Boeotia, the same who consecrated the cave of the nymphs called Leibethrides. And again, those who devoted their attention to the music of early times are called Thracians; I mean Orpheus, and Musaeus, and Thamyris; and Eumolpus, too, got his name from there. And those writers who have consecrated the whole of Asia, as far as India, to Dionysus,⁽¹⁴⁾ derive the greater part of music from there. And one writer says, “striking the Asiatic cithara”; another calls the aulos as “Berecyntian” and “Phrygian”;⁽¹⁵⁾ and some of the instruments have been called by barbarian names, “nabla” [nevel], “sambycē” [sambuca], “bárbitos”, “mágadis”, and several others…

• ⁽¹³⁾ Pimpleia was a small town nearby Dion. It was famous in antiquity as Orpheus’ place of birth. Others insisted the great musician was born and buried by the Muses in the adjacent Leibethra. His tomb, where birds used to sing, was later destroyed by a flood. Still others say that Orpheus lived in Leibethra only temporarily.

• ⁽¹⁴⁾ See e.g. the Dionysiaca (5th century CE), Nonnus’ Hellenic epic poem in 48 books, the longest surviving poem from Graeco-Roman antiquity. In Homeric dialect and dactylic hexameters, its main subject is the life of Dionysus, his expedition to India and his triumphant return.

• ⁽¹⁵⁾ Berecyntian, from Berecyntus, a mountain on the banks of the Sangarius river, in Phrygia, that was sacred to (Berecyntian) Cybele.

• >> Chronicle 12. “DO NOT MALTREAT OUR MUSIC!”
• << Chronicle 10. THE… “SUN LANGUAGE”

Next Chronicle 12. “DO NOT MALTREAT OUR MUSIC!” ● “Golden Age” and “Decline” ● Modernists and Conservatives ● Script and Notation ● Musical Accent ● Odeon and Conservatory ● Folklore ● Collective and Individual Creation ● Democracy and Art

Chronicle 9. THE CELEBRATED TRÍCHORDON

Chronicle 9. THE CELEBRATED TRÍCHORDON

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 9. TΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟΝ ΤΡΙΧΟΡΔΟΝ

Persian setar (seh-tar = tri-chord = 3-string): Indian sitar’s “relative”

● Flamenco and Rebetiko, Guitar and Bouzouki
● Modal and Tempered Music ● Ross Daly
● Tanburs ● Ashiks ● Foustalieris and Iován
Tsaoús ● Entertainment and Edutainment

Michales Loukovikas

FLAMENCO AND REBÉTIKO’s lead instruments have been the guitarra and bouzouki respectively: the sound of these two instruments has become an absolutely necessary condition – sine qua non, as they say – for the two genres in their interpretation. Yet, the guitar and bouzouki may be evaluated as rather unsuitable for such musical idioms.

Rebétiko and flamenco: modal music genres accompanied by tempered instruments.

In terms of melodic themes, rebétiko and flamenco come under the category of modal music: that is, each song is based not on a simple musical scale but rather on a mode (“harmony”, or “echos”), with its own character, mood, and ethos, and with a variety of intervals that greatly outnumber the tempered-equal intervals of Western European music. In the accompaniment, however, both genres are dominated by the Occidental concept of chords and melodic phrases played on tempered instruments: the bouzouki and guitar’s frets are positioned according to these equal intervals, allowing the performance of just the notes of the piano. This contradiction, undoubtedly, creates various problems, imposes restrictions – but at the same time imparts a raw beauty to music when it flourishes at the borderline of distinct cultural areas. Its interpreters act like rope-dancers while balancing themselves between two worlds.

Bouzouki

The development of the guitar in its final phase, from the Renaissance onwards (seen in Chronicle 7), ran parallel to the development of Occidental music, with polyphony, counterpoint, and all the rest. The relationship between instrument and music, therefore, has been harmonious. The bouzouki, on the contrary, as a newcomer, has suffered from split personality. Even if it cannot be played with the classical guitar techniques that have crept into flamenco, it has gradually moved willy-nilly on the westernizing way of rebétiko, while major and minor scales have been substituting the multitude of modes.

Radical changes in the orientation of a musical genre are clearly reflected on its instruments. Although Music never reveals her face, the transformations of an instrument are clearly visible to the naked eye. Thus, we’ve seen the bouzouki undergoing a mutation and turning from a three-string (tri-chordon) into a four-string and electric instrument, while at the same time its tuning has changed, adopting that of the guitar just to facilitate virtuosities. This four-double-string… “guitarized” bouzouki was introduced by the superstar Manoles Chiotes (who was originally a guitarist), although it was not his own invention. Note that these developments occurred while rebétiko was on its deathbed.

Bouzouki mutated before and after the rebétiko era:
it was at first “mandolinized”, and then “guitarized”,
turned into a four-string and electric instrument.

Lavta with movable frets

That was the second mutation of the instrument. The first one happened before rebétiko moved into the spotlight, when the bouzouki, as a “prodigal son”, broke away from the tanbur family where it was raised, becoming a… Franco-Levantine: it lost both its tanbur-like appearance, and its movable frets enabling tunings according to the intervals of the mode to perform. They were replaced by the far fewer fixed metallic frets that permit the performance of just the tempered intervals. This metamorphosis was accompanied by other structural changes also modeled on the mandolin. In short, the instrument was at first… “mandolinized”. It continued “speaking” Greek, one might say, but with a foreign “accent”… ⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Considering the fixed frets and their tempered intervals, the only way to approach the original sound of old rebétiko, i.e. the sound of modal music, is to use several tunings called düzenia,* depending on the mode. The only bouzouki player I’ve listened to using such tunings “live” (not in some special event or during a musicological program) has been another… guitarist, Demetris Mystakides. Thus while the rest of his program favoured vocal duets, the düzenia required ison (drone) – i.e. music had moved away from Occidental-style “harmony” towards Oriental echos and ethos.
  * Düzen: tuning, harmony (in Turkish).

Nevertheless, there is a type of bouzouki still in use that has remained true to its origins and is proud to be a brother of the tanbur. It is the Arabic bouzouki, the buzuq, or bozuq, played in the region of ancient Phoenicia: in Lebanon and the surrounding area. The country of the cedars is where the great modern virtuoso of the instrument has emerged: the gypsy-born Matar Muhammad,⁽²⁾ who might turn even “four-string” Chiotes… pale, even though he had allegedly earned Jimi Hendrix’s admiration for his playing!

• ⁽²⁾ Note that Matar’s repertoire featured the Greek spongers’ song Dirlada. The song was included in The Fool’s Garden album (1969) by Dionyses Sabbopoulos – who was taken to court in 1973 for its credits. Despite the rebétiko composer Iannes Papaiohannou’s testimony that he’d known the song for years as traditional, despite the fact that by 1970 it was already an international hit recorded by Dalida in French and Italian as Darla dirladada, the court ruled that next to the song title on The Fool’s Garden cover and disc, a phrase should be written (in parenthesis): “Adapted by Sabbopoulos; composed by P. Ghines or traditional”… You could take your pick! The song was also recorded in Serbian, Finnish, Hebrew, etc. Other interpreters in Hellenic included Domna Samiou, Nikos Xylouris, and Marinella.

Crusades and Lebensraum – Urban, Hitler and Zionists

It seems as a modern version of the age-old competition – but also emulation and exchange – between Phoenicians and Hellenes during the colonizing phase in the Mediterranean: the former on the southern coastline, the latter by the northern shores – without excluding reciprocal incursions. This very competition went on (and still goes on) with other protagonists: Punics and Romans, Arabs and Byzantines – until the Crusaders appeared on mare nostrum upsetting the status quo. You can see how old the idea on “spheres of influence” is, where the concept of Lebensraum (vital, living space) recently emerged as a fatal malignant tumour.

● Pope Urban II made probably the most influential speech of the Middle Ages on November 27, 1095, giving rise to the Crusades, by calling Christians to war against Muslims. The chronicler Robert the Monk put this into the mouth of the pope:

“… this land which you inhabit, shut in on all sides by the seas and surrounded by the mountain peaks, is too narrow for your large population… and it furnishes scarcely food enough for its cultivators… Enter upon the road to the Holy Sepulchre; wrest that land from the wicked race, and subject it to yourselves… Dieu li volt [It is God’s will]!”

● How identical the papal words were to Adolf Hitler’s: “We are overpopulated and cannot feed ourselves from our own resources”, he shouted. Germany has “a tightly packed racial core”, and thus the Germans are entitled to “greater Lebensraum than in the case of other peoples.” As for Urban’s “wicked race”, the Nazis interpreted it as referring mainly to the Eastern European Slav population… There was, therefore, a long history of equivalent mentality between the “Holy See” and fascism; it wasn’t just a case of… love at first sight! (See also Chronicles 23–24).

● Adding to this historical irony, some of the Nazis’ victims, the Jews, under Zionist leadership, have embraced verbatim and wholeheartedly Urban’s call and Hitler’s Lebensraum theory and practice, encroaching on the lands of that old “wicked race”…

Tanbur, Pandura and Tríchordon

What is the origin of this instrument and of its various variants? It is apparently located in Assyria, as Pollux has already said about the pandura (see Chronicle 7, conclusion). How come that these various variants developed in Levante and Hellas, without influencing the rest of the Arabs, nor the Turks that found themselves in between in the meantime? We may just speculate on that; especially since the word “bouzouki”, according to Nicolas Andriotes’ Etymological Dictionary of Modern Greek, is believed to have been Turkish in origin (büzük).⁽³⁾ We can see in this case, too, one of etymology’s so many oddities: an instrument’s godfather not to care much about it.

• ⁽³⁾ In fact, when the Turks say büzük, they mean a kind of bağlama; and when they say bağlama, they mean a kind of saz… (Some Greeks ordered from Constantinople “some little baglamás”… You can imagine their astonishment when they finally saw what they had bought!) So, the Greek terms bouzouki and baglamás are loans from Turkish referring to different, although related, instruments of the tanbur family, extending as far as India with the drone instrument, tanpura. Note, in addition, that the term tambour also denotes some kinds of drums. In the percussion category we have more derivative terms such as tambourine, tambora, tabor…
  ● The term büzük-bouzouki probably originates from a large Persian lute, the tanbur e bozorg.

Ross Daly

Unfortunately, we do not know how exactly the tambourás was played in Greece in the 19th century. Its playing, however, should have been quite different from that of the bouzouki or (at least today’s) Anatolian saz, though there are people who try hard to convince us of the opposite, for they introduce themselves as “masters of the tambourás”, while the instrument they play is in fact the saz – an instrument of the tanbur family in the form it has acquired in Asia Minor. Ross Daly describes the efforts to resurrect the tambourás:

“In recent years there has been much talk in various music high schools, educational institutions, schools of music and so-called conservatories about an instrument that is mentioned in Greek history, called tambourás. The instrument has not survived to this day. There has been no ongoing tradition since ancient times that, as they say, the tambourás originates. We can find old Byzantine theoreticians’ descriptions, folkloric descriptions, or references in books, we know more or less how it was tuned, what its form was; but we have never listened to it live.”

● The tríchordon: a three-string instrument of the lute family, also known as pandura, pandurís or pánduros. It was probably the only instrument with a neck used by the Greeks. In the Hellenistic times the term pandura was used to refer to a whole family of similar instruments played with a plectrum. Sachs says: ”it had a long arm…, small body, frets, and three strings”. According to Pollux: ”tríchordon, which the Assyrians called pandura; for it was their own invention”. We are told by Pythagoras that ”the pandura was made by the Red Sea Troglodytae with white laurel that grows by the sea”. In his Manual, Nicomachus writes that the monochord was called phánduros. Hesychius uses the term pandurís for the instrument and pánduros for the performer; pandúrion[, he claims, is] a diminutive of the word pandura. But Photius says: ”pandúrion, i.e. a Lydian instrument played with the fingers without a plectrum”. In his Dictionary Zonaras notes: “pandúrion… a kind of cithara”. (Solon Michaelides, Encyclopedia of Ancient Greek Music).

Muse playing a tríchordon-pandurís

“There is an instrument played today in Turkey that is considered as closely related to the tambourás: it’s the saz. Some say it’s one and the same instrument. First of all, it is not – and anyone can see that by a simple comparison of the two instruments. Besides, the style, the music an instrument plays, its construction – everything – are all in one. You cannot separate one thing from the other.

“What we have now as a result is a whole army of young people who have learned how to play the saz in recent years not through some kind of training or tradition, but completely self-taught and off-hand. They present themselves as tambourás masters though it’s obvious they have not the slightest idea. The people here know nothing about the saz, tambur, ney, not even the oud, although the Greeks have participated in the development of Anatolian culture. There have been numerous excellent Greek oud players; the best example may have been Yorgo Bacanós [Badjanós], the leading oud player in Istanbul in the mid-20th century: every Turkish oud player now drinks water to him. But, unfortunately, this tradition did not take root in Greece, and there was no follow-up.

“After this tradition had died out for some decades, with the revival of rebétiko in the early 70s, and even more around the 80s, when the people became interested in the Smyrnaic style,⁽⁴⁾ every bouzouki player bought an oud, as well; and started tinkering with it as if playing a bouzouki. This is one thing; another thing is to be initiated in the living tradition of this instrument in Turkey or Arabia where the oud is played now.

• ⁽⁴⁾ Smyrnaic (from Smyrna) and Piraeotic (from Piraeus): the two main styles of rebétiko.

Oud

“I cannot consider all these bouzouki players that were suddenly interested in the oud as successors of the tradition carried over by Bacanós, Agapios Tomboules, Lambros [Leontarides], the lyra player, or Lambros [Sabbaides], the qanun player. All these musicians carried a living tradition but, unfortunately, while they were alive, no one was interested in it; that’s why they left no successors.

“One could say, of course, the tambourás survived in Crete through Stelios Foustalieris’ bulgarí. However, Foustalieris changed completely his instrument, while he was deeply influenced mainly through his contact with rebétiko. His playing may be helpful; but this is not enough to revive an entire tradition. Let’s utilize whatever we have at our disposal; but without all that nationalist hot air specifically about this instrument that has become a symbol: ‘the tabourás of Makryiannes’!⁽⁵⁾ Some persons use it like a gun!”

• ⁽⁵⁾ General Iannes Makryiannes was a leader of the Greek struggle for independence (1820s).

Crete’s exchange with Constantinople and Smyrna, and also the wider area of Anatolia and the Balkans, was continuous until the Asia Minor catastrophe of 1922. That’s how several tunes, and also the bulgarí, an instrument closely resembling the cura (tzurá), arrived there. But which cura? Here, too, the terms are confusing. The tzurás for the Greeks is the middle-sized instrument of the three that make up the bouzouki triad, while the smallest of the family is the Lilliputian baglamás, a typical prison instrument: due to its size it can be easily hidden. However, the smallest of the Anatolian tanburs is not the bağlama but the cura! Babel…

The pandura tradition in Asia Minor is autochthonous,
indigenous, at least since the Hittite and Assyrian times.

Different words, obviously, indicate differences not only in terms of dimensions, construction in general, but also in relation to the root of either the instruments or their users. Settling down in Anatolia, the Turks should have had instruments of the tanbur family, as we can presume based on the origin of these terms. But the peoples of Asia Minor had already been using similar instruments, such as the pandura, since time immemorial: at least since the time of the Hittites and the Assyrians. The tanburs, therefore, have been autochthonous there and their tradition has been Anatolian rather than Central Asian (Turkish).⁽⁶⁾

Âşık Veysel

• ⁽⁶⁾ I insist that the Ashik tradition has been Anatolian, not Turkish (Central Asian). During the international Musicological Symposium at Delphi in 1988 e.g., Reinhold Schlötterer analyzed the structure of Âşik Veysel’s song, Black Earth, pointing out that this melody corresponds to the ancient Hellenic musical system. Still, he hastened to add that we should not draw arbitrary conclusions claiming that the Anatolian music was actually dependent on ancient Greek culture. Besides, he concluded, Hellenic music had received antecedent idioms from Asia Minor. As we can see, Schlötterer compared ancient Greek and Anatolian cultures. He never intended to take into account in his analysis some Central Asian culture. Conclusion: Veysel’s source of inspiration, albeit in this song, was the ancient tradition of Greece and Asia Minor, not that of Central Asia. Therefore, the Ashik tradition is autochthonous, born and bred in Anatolia.

Ashiks, Alevis, Bektashis

We tend to forget this fact as we are under the false impression that the erudite Constantinopolitan tradition’s origin, on the one hand, has been Arabo-Persian (and Byzantine, of course, but we also forget) and, on the other hand, that the Anatolian folk music is “purely Turkish”… Would you expect anything else? It’s more than obvious that these advocates of “purity” – in sound and also race – are a global phenomenon. And if in this case the “purists” are Turks, OK (so to speak). But what if they are foreigners?

“At the court of the Ottoman sultans”, commented Alain Gheerbrant, who recorded and released songs of Âşık Veysel, “the official arts were so encumbered by flowery Arabo-Persian art poetry as to become less and less understandable to the common people. At the same time, the ashiks, often illiterate itinerant folk poets, maintained a tradition of poetry in song on Turkish soil. Since the 12th century, their poetry, worded in rigorous language and free of foreign influences, could be heard from the shores of the Mediterranean as far away as China.

“The Ottoman Empire disappeared; the popular tradition did not. Although there may no longer be any ashiks in Khorasan, they are still present in Anatolia. Âşık Veysel was not only the most brilliant of them all, he was also one of the greatest contemporary poets of the Turkish language. The tradition from which he drew his inspiration dates from the great semi-legendary figures of yesteryear, such as Yunus Emre (13th century) and Pir Sultan or Kaygusuz Abdal (16th century). His work shall remain, alongside that of his predecessors, in the collective memory of the rural peoples of Anatolia.

“His influence is also plain to see elsewhere, for the ‘Kemalist’ revolution has placed Turkey on the road to recovering its identity. A reconciliation was needed for that to take place: for the literate to abnegate their caste, set apart by jealousy, and recognize and hear the illiterate élites. Today’s Turkey has reached that understanding: one needs only to open a novel by Yaşar Kemal or view a few scenes from a Yilmaz Güney film to understand that Âşık Veysel, the aged, sightless bard, opened the eyes of all contemporary thinkers and artists, those who have carried the voice of their people beyond their nation’s borders eliminating the barrier of misunderstandings, preconceptions, and platitudes that impede all positive interaction between cultures.

Statue of Pir Sultan Abdal, who was
martyred and hanged for his beliefs

“Veysel, like all the ashiks, was of the Alevi–Bektashi faith, and therefore voluntarily alien to the rigid code of the Sunni Muslims. His philosophy, a fusion of the wisdom of the ancient Greeks of Asia Minor and the generous warmth of his Central Asian ancestors, was one of tolerance and freedom. He preached unity, understanding, and equality between all men and women, based on a religion that was turned inwards towards the earth, rather than outwards towards the sky”…

What a “flowery” garden… Had we not known Turkey, we would have thought it’s a heavenly land of the angels! Was the French researcher really serious, or did he tell one white lie after the other winking meaningfully at us? After all, why should he mention two prominent Kurds, such as Yaşar Kemal and Yilmaz Güney, who were jailed by the “‘Kemalist’ revolution”? And they were not the only ones. The most important persons of the arts and letters in Turkey have been treated collectively as subversive elements. Let alone how the Sunni state dealt with Alevis and Bektashis. What is, indeed, the use of such texts, except perhaps to serve public relations and personal gain?

● The Alevis, who live… persecuted in Turkey (indiscriminately and at all times: in the Ottoman, Kemalist or Islamist periods), should not be confused with the Alawites in Syria, who form a ruling minority. Alevis are grouped together with Shias (Shiites), though their religion, a syncretism of Muslim, Christian, Buddhist, Shamanist beliefs, differs from both main branches of Islam. They usually gather for their ceremonies in houses rather than mosques, drinking wine, listening to music and dancing: an ashik plays bağlama singing their didactic “spirituals”, while both men and women dance whirling like Dervishes. Unlike Muslims, whose ceremonies are performed in Arabic, the Alevis use mainly Turkish, or Kurdish, if they are Kurds. At least half the Alevis think they are not Muslims. Sunnis accuse them of “heresy, heterodoxy, rebellion, betrayal, immorality”. Alevis, on the other hand, preaching love and respect for all, tolerance towards other religions and ethnic groups, equality between men and women, and respect for working people, consider Sunnis as “reactionary, bigoted, fanatic, anti-democratic”, opposing free and independent thinking. Alevis now see themselves as an offset to Sunni fundamentalism. Take into account that 1/4 to 1/3 of the inhabitants of Turkey are Alevis. Native Alevis in Greek Western Thrace are thought to number 3000 people.

Bektashi hymns

● Alevism is associated with Bektashism, as both groups honour Haji Bektash Veli (13th century). Bektashis had a strong presence not only in Asia Minor but also in the Balkans, especially in Albania, “North Macedonia” (Vardar Banovina, or ancient Paeonia), Bulgaria, and Greece, primarily in Epirus, Macedonia, Thrace and Crete. It seems only in Bosnia they failed to take root. Influenced by Sufi mysticism and also accused of pantheism, they share some ideas with Shias, and are not dogmatic. Sultan Mahmud II abolished various orders (Bektashi, Janissaries, etc.) in 1826. Mustafa Kemal banned Dervish Sufi orders and shut down their lodges a century later, in 1925. While Enver Hoxha acted accordingly, outlawing religious practice in Albania. Kemal and Hoxha acted on the basis of their ideas and interests. One would surely expect that the rest of the Balkan leaders, except, of course, those who are under Ankara’s aegis, would do the same taking advantage of the Sunni-Bektashi conflict, given that the great majority of the Balkan Muslims have been Bektashis. Yet, acting stupidly as bigots in power, they too turned against them, handing them over to the Turkish leaders. It’s what we describe as “politicians with foresight”!

Although most Balkan Muslims are Bektashis, the Balkan states did not take advantage of the Sunni-Bektashi conflict, and turned against them, as well…

A Hittite with a small pandura

LET’S GO BACK to the tríchordon-pandura and its long history in Asia Minor. There is ample evidence that instruments of the tanbur family have been played by Anatolians since age-old times. Christian Poché says:

“Asia Minor was from earliest antiquity the favoured land of the long-necked lute, as shown by the Hittite archaeological finds… Long before Arabic Spain, this geographical area served as a link between Orient and Occident, and as such transmitted through the ages these types of long-necked lutes that in classical Europe gave birth to the pandura, colascione, mandora…

“In Turkey, these lutes take on different names according to their dimensions, the populations who use them and the way they use them. The Turkmen term baglama or baglamaq, literally ‘tying’ (of strings around an instrument) is the one found most often, as opposed to the other widespread term, saz, a Persian word which designates the music, the act of playing it on any instrument, especially the long-necked lute. A third term, of probable Indo-Iranian origin, also serves in support of the musical vocabulary: tambura.⁽⁷⁾ Like the preceding ones, it designates a fretted instrument of six strings in pairs, whose terminology finds more favour among the Kurdish populations.”

• ⁽⁷⁾ Personally, I think that the term tambura probably originates from the Assyrian pandura or a similar Hittite word. If so, the term must be Mesopotamian-Anatolian and not Indo-Iranian.

A Greek islander with a tambourás (18th century)

Thus, with the exception of the Kurds, the term tanbur is avoided in Turkey in relation to this long-necked lute because a related but very different instrument, called tambur, is used in the erudite Arabo-Persian music of Constantinople. There are two variants of this instrument: plucked (the older version) or bowed (yayli tambur), depending on the way it is played – with a plectrum or a bow. In Greece, of course, the term baglama in relation to the same long-necked lute is also avoided for the same reason, so as not to be confused with the well-known homonymous small instrument, the bouzouki’s little brother.

The Bulgarí

Unfortunately, the etymology of the terms relating to the several variants of the tanbur does not explain what the origin of the word bulgarí may be. Excluding the possibility of a Bulgarian origin, there’s only one alternative: the word vulgar referring to the common people, the “lower” classes – anything “debased”. This possibility, together with the characterization of the Greek demotic as “vulgar”, shows how class, racist, or sexist language may sometimes become – well, not language itself but man, the one who uses it…

● Words are boats and their etymology is a map of their voyages together with the peoples using them. On second… searches for bulgarí’s genealogy, my first guess proves to be in a way correct: after all, there is a “Bulgar connection”! The instrument may not originate from Bulgaria but from Anatolia among the Turkomans or Oguzes around the Taurus; it may not be directly linked with similar Balkan lutes, such as the tambura, tamburica or bugarija; but its name derives from the Bulgars, the proto-Bulgarian tribes of the Volga Bulgaria region, with whom the Turkomans-Turkmens had contacts. These Bulgars, on the contrary, had no contacts with the (European, Slavic-speaking) Bulgarians for more than a millennium.

The bulgarí spread in the Mediterranean, especially to Crete and Egypt. Guillaume André Villoteau, a French musicologist, mentioned in 1807 a tanbour boulghari or guitare de Bulgarie among other instruments of the tanbur family he saw in Cairo: bağlama, sharki, and bozuq (replaced later on by the buzuq). The bulgarí was either brought to Crete by Anatolian refugees in the 1920s or, most probably, was already in use at least since the 19th century among both Christian and Muslim populations. Stelios Foustalieris e.g. bought his first bulgarí in 1924, having seen the instrument being played by older musicians. It is still in use mainly as a lead instrument and not for accompaniment, a role that was gradually taken over by the laouto.

The bulgarí has 16-22 movable frets, but some musicians, e.g. Foustalieris replaced them with fixed frets. It’s the main instrument of the tabachaniotika, a style close to rebétiko, supposedly developed by “Turco-Cretans”. The tabachaniótika are urban folk songs influenced by Anatolian, Syrian, or Andalusian–Maghrebian music. Ross Daly and Pericles Papapetrópoulos are now bulgarí’s most accomplished performers.

Iován Tsaoús and Foustalieris

At any rate, Foustalieris’ vulgar or Bulgar bulgarí, together with the instruments performed by Iannes Eidjirides (or Etseirides), the famous Iován Tsaoús, were the only kinds of tambourás that Grecian discography actually recorded. But what a pity! These instruments seem to have little in common with those played by the fighters of the Greek War of Independence: the bulgarí is a Cretan peculiarity, while Iován Tsaoús’ instruments are Anatolian – hence unsuitable for restoring the Hellenic tambourás and its sound.

Iován Tsaoús

Iován Tsaoús, i.e. Sergeant John, was born in Pontus and worked with famous musicians and singers, playing even in the sultan’s Court, as they say. On the contrary, when he fled to Greece after the catastrophe of ’22, “he never played on stage because he seemed to disagree with the way the musicians functioned: he remained an ‘edutainer’ of his friends.”⁽⁸⁾ This is what Panaiotes Kounades says at least; which means that he did not like the role of an entertainer, as he was used to a different situation in Asia Minor and Constantinople, where musicians functioned otherwise:

• ⁽⁸⁾ Edutainment (edu-cation + enter-tainment) is so weak and pale compared to the Hellenic term ψυχαγωγία (ἀγωγὴ ψυχῆς = soul leading, training, education of the soul) – but what can I do?

“Arabo-Perso-Turkish music,” the qanun player Nikos Stephanides commented, “in earlier times was performed by musicians playing saz, bouzouki and tambourines in folk songs; while serious music was performed by an ensemble called ince saz (fine instruments) consisting of the following: tambur (pandura), psalterium [psaltery] – qanun in Greek, Arabic and Turkish – violin, oud, ney (reed flute). The ensembles had singers called hanendes. They had beautiful voices and played tabors – tambourines – keeping the various rhythms of the melodies being performed.

“When the ensemble played and the hanende sang, everyone was silent in the venue. Even the waiters did not move from their positions. Only during the breaks, when the ensemble stopped playing, the public discussed or ordered the waiters whatever they wished for. If they wanted the ensemble to play a song, they put a card with the order and a corresponding tip inside an envelope, and the waiter carried it to the artists so as to perform the piece he wanted. Such was the order inside the venues, which in those old times were equipped neither with loudspeakers nor with amplifiers and, although the musicians played with a natural sound, the audience were able to listen even in the large venues, where they oftentimes numbered more than 500-1000 persons, because they were completely silent”…

Panaiotes Tountas

When you are accustomed likewise – playing high-standards music with such partners and in front of such audience – how is it possible to restrict yourself to the role of an entertainer? Iován Tsaoús, therefore, chose to open a… tailor’s shop, which he later turned into an ouzo tavern, playing for his pleasure and not for the entertainment of the patrons of an establishment. Fortunately, he met Panaiotes Tountas, the greatest composer of the Smyrnaic style, and also artistic director of phonographic companies; so he recorded a number of his own songs and some other compositions, mainly by Tountas. These few recordings (about twenty in all) took place in just two years (1935-36), because when the Metaxas dictatorship imposed censorship on lyrics and music (and music!), Iován Tsaoús abandoned the idea to continue, as some others did, as well, such as Vangelis Papázoglou, Giorgos Batis, and Anestos (Artemes) Deliás (see Chronicle 13).

But anyway, less is more: these moments in the studio – however few – reflect the virtuosity of the musician who became a kind of “master” of the Piraeotic rebétiko protagonists: Batis, Deliás, Markos Bambakares, Stratos Paioumtzēs – that is, the “Famous Quartet of Piraeus”. They learned from him the names and techniques of the musical “routes” (modes), the art of improvisation (taqsim), and also the several tunings, the düzenia. All the above, combined with his unusual personal style and “eccentric” instruments that the bouzouki players of rebétiko did not dare to touch, let alone play, created a myth around the name of Iován Tsaoús, or… “Sgt. Iován”.⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ Sgt. Pepper, who “offered” the Beatles their masterpiece, was an imaginary person. But on the contrary, Sgt. Iován, in Greece, was real. Unfortunately, no one has ever had the idea to form a… Sgt. Iován’s Lonely Hearts Club Band!

Canción Malagueña, by George Apperley (1931)

In our “modern” world, unfortunately, the musicians have no way out from the stranglehold of the entertainment circuit (clubs, festivals, etc.). That is, there has been no parallel “edutainment” circuit on a professional basis. In Andalusia, on the contrary, at least until the 60s, there was such a circuit for flamenco artists. Up to the latest development of the genre into concert and theatrical flamenco,⁽¹⁰⁾ these artists were divided into two major categories: the commercial entertainers worked primarily in tablaos, while the authentic “edutainers” were employed in juergas, the feasts organized by flamenco aficionados.

• ⁽¹⁰⁾ Concert and theatrical flamenco: having as protagonists the guitarists and dancers respectively: yesteryear’s leading artists, according to flamenco’s traditional hierarchy, the singers, have been sidelined – together with cante jondo and duende that avoid concert halls or theatres…

There’s been no way out from the stranglehold of the entertainment
circuit for the musicians: there’s been no parallel edutainment circuit.

Stelios Foustalieris

The other tambourás master, Stelios Foustalieris or Foustalierakis, together with his partner, the excellent singer Iannis Bernidakis or Baxevanis, belonged to the large batch of musicians and singers, who appeared in Rethymnon during the interwar period. The instruments accompanying the lyra at that time were the bulgarí and mandolin, according to Lambros Liavas. They were later replaced by the laouto. But Foustalieris managed to turn bulgarí into a solo instrument and worked with two Anatolian musicians playing the oud and santur. They were among those who sought refuge in the island after the catastrophe of 1922. So they should have imparted to him musical elements from the original cradle of his instrument. Unfortunately, there are no recordings from this collaboration.

Later he came into direct contact with the sound of the Piraeotic rebétiko. It was in the period of 1933-37, when he lived in Piraeus and also met Batis, Markos, Stratos and many other musicians of rebétiko, as well as Tountas, with whom, of course, he collaborated in discography. But here, too, the output was meagre: just 24 discs.

We wonder if the two tambourás masters, Iován Tsaoús and Foustalieris, finally met; if there was some exchange of knowledge and expertise. Having so many acquaintances in common, one would expect that this meeting did happen. But there is no available information.

Iován Tsaoús died 49 years old, in 1942, during the German occupation of Hellas that “wiped out” the vast majority of the élite of Greek musicians and singers: the Anatolian refugees. Apparently they failed to go through one more calvary so soon. On the contrary, Foustalieris passed away 50 years later, in 1992, when he was 81. Being… “the last of the Mohicans” among the select few traditional masters of tambourás, we suppose he attracted the attention of the authorities. This would have happened in almost any country; but not in Balkan Greece…

While Foustalieris was still alive, in 1987, I had a discussion on the radio with Sakis Papademetriou and Ross Daly – who concluded as follows:

“Crete, compared perhaps with other parts of Greece, somehow maintains its tradition in a better shape, in the sense that it’s been renewed. But because there have been neither significant studies on music nor recordings, each passing decade brings terrible losses. In the few years that I’m there, I’ve met old musicians who in the meantime have died and with them many archives have been lost. There are very few now left.

Stelios Foustalieris, Giorges Gogas, Kostas Mountakis and Ross Daly.

“Foustalieris, the last bulgarí player, is still alive. He’s around 75, but no one has gone there with a tape recorder to tell him: ‘Play – and when you get tired, stop!’ However, no private individual can do such a thing because Foustalieris will be afraid he’ll be exploited. In such cases, an official state agency can easily surpass any problems and Foustalieris, as a man with an old mentality, will warmly respond. At least something like that, now that there is still time”…

● Time’s passed, Foustalieris has died, the rest of the masters follow, but there have been no recordings – an undertaking of minimal expense. “Hellas, the eternal”…

● On second dispassionate thought, I wonder whether – as a daydreamer – I ask “too much” from a country that has not given a damn about the essence of Makryiannes’ Memoirs. Why then should they care about the way he used to play his tambourás? Let alone about Foustalieris and his own bulgarí…

● So, our only hope is to see the fulfillment of a verse, albeit paraphrased, of a most beautiful old song, Staphidianós, played superbly by Foustalieris on his bulgarí, having beside him an amazing Baxevanis:

“The good old Foustalieris song will never fade away”…

• >> Chronicle 10. THE… “SUN LANGUAGE”
• << Chronicle 8. A HYBRID’S HYBRIS…

Next Chronicle 10. THE… “SUN LANGUAGE” ● Linguistics à la Turca ● İsmail Beşikçi and the Kurds ● Egyptian, Graeco-Byzantine, Arabo-Persian, Turkish Music ● Assimilation Through Religion and Language ● Arabic Music Schools

Ross Daly playing tarhu

Chronicle 6. INDO-IBERIAN ARC (Jondo)

Chronicle 6. INDO-IBERIAN ARC (Jondo)

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo)

● Roma, Bartók, Pohren and Flamenco
● Lorca, Falla, Pedrell and Cante Jondo

Michales Loukovikas

IT’S A PLEASANT SURPRISE whenever you meet the familiar figures of ancient Hellenes emerging from the pages of books about other peoples’ ways of life and expression – such as fado and flamenco – and also playing leading roles in legends that are probably unknown to modern Greeks.

No doubt “casting” those heroic Hellenes in the mythological dramatis personae of the world is not so strange a phenomenon. It is a measure of the splendour of ancient Grecian civilization. But what’s quite unexpected is to find such legends in books dealing with music (see the previous Chronicle).

Indeed, there are so many myths, stories, and tales, about Heracles, Odysseus and, even more, Alexander! And it’s no coincidence at all. It’s them that have defined our common historical background: the westward voyages of Heracles and Odysseus, and the eastward drive of Alexander, outline this wider area, the one that, schematically more or less, I described as the historical space of the Mediterranean.

Alexander’s exploits in the Orient are still widely acclaimed and echo in so many legends about Iskandar. In the western Mediterranean, on the contrary, the whole picture is rather obscure; it lacks clarity. It was quite natural for me to focus my attention there for an extra reason: until recently almost everyone in Greece referred to the Eastern Mediterranean, not just as the “gravitational” centre of this historical space, but as though it constituted an area apart from both the western half of mare nostrum, and also the eastern extension of the Mediterranean space into continental Asia.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Now everybody’s talking of the one, unified Mediterranean. Well, that is something! Once upon a time – not so long ago – the cliché and catch phrase (overused ad nauseam) was “ἡ καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολή”, meaning something like “our own Orient”, and referring to the long gone Hellenistic East. The exact meaning differed widely depending on the person using it. The best description of the phrase I know is Cavafy’s poem In the Year 200 B.C. (see Chronicle 2). The worst ones are found in the speeches of politicians who, in the past, combined it with the so-called “Megale Idea” (“Great Idea”, about an even “Greater Hellas”), which proved to be not a “great idea” at all, and has since become a national nightmare…

The Rock of Gibraltar, the European Pillar of Heracles (1850)

Andalusia, the western end of our historical space, has received
so many cultural elements from its eastern end, India, that
the wide scope of exchange becomes more than evident.

Well, I searched for evidence to the contrary; and I arrived to the conclusion that there’s no better and more convincing example than music – or rather, culture – of Andalusia: the western end of our historical space has received – and indeed repeatedly – so many cultural elements from its eastern end, India, that the wide scope of exchange becomes more than evident.

If the Hellenes have also been involved in this give and take, so much the better. But apart from les enfants terribles de l’antiquité, there are some others, as well, that delineate our historical space; a quite humble people who, without having bequeathed to mankind splendid monuments of art and literature, were able to leave their indelible mark wherever they passed through, despite the relentless persecution they suffered. I’m talking about the Gypsies, the Roma who, in their own way, remind us that civilization is not only sublime art and culture; it is also the primitive but authentic way of human expression – which, we need never to forget, was the starting point of every art form.

So, let’s go and meet them remaining on Iberian soil: from the world of fado in Portugal, we cross into that of flamenco in Andalusia – and what we hear first of all is… a passionate dispute about the origin of flamenco! It’s an old controversy still going on strong between the advocates of an Andalusian birth certificate and those who see the genre as a Romani creation.

Gypsy dance in the gardens of the Alcázar, in front of Charles V Pavilion, by Alfred Dehodencq (1851)

Even prejudiced persons are obliged to recognize that the Gypsies – or at least some of their tribes – have an innate talent for music. They are quick though to assert that the Roma are not distinguished for their creative inspiration, but just for their skill in the execution of music. Although self-contradictory, this view was expressed, in all seriousness, even from authoritative personalities, perhaps with good intentions. It’s true such controversies erupted in countries, like those in Eastern Europe, with a strong gypsy presence, during the formation of the so-called “national schools” in music. But the root of the problem goes far back:

Music was not a lucrative – and hence respectable – occupation for
centuries, when the only professional musicians around were Gypsies.
After the economic conditions had changed and many locals became
musicians, it was almost impossible to “purify” the local musical idioms…

Music as a profession was not a lucrative – and hence respectable – occupation for centuries, when the only professional musicians around were Gypsies. After the economic conditions had changed and many locals had become musicians, it was almost impossible to identify and set apart the indigenous musical elements from gypsy additions – or with a different phraseology, to “purify” local musical idioms. Still, we cannot blame the Gypsies for this “problem” (if, indeed, there was one)…

Béla Bartók

“Contact with foreign material,” according to Béla Bartók, the celebrated Hungarian composer and ethnomusicologist, “does not merely imply the exchange of melodies, but – and this is even more important – is also a stimulus for new styles to arise… The current situation of Eastern European folk music can be summarized as follows: As a result of the continuous interaction of several peoples’ folk music, a tremendous wealth of melodies and melody types has emerged… Therefore, the lack of racial purity that has appeared as a final result has had crucially beneficial resonances. A complete separation from foreign influence means stagnation; well-assimilated foreign impulses offer possibilities of enrichment.”

“Contact with foreign material is a stimulus for new styles. Racial purity means stagnation; well-assimilated foreign impulses offer possibilities of enrichment.” (Béla Bartók)

Only racists would reject such important conclusions. But nationalism is also a problem, especially in an area like Eastern Europe as it was already described. Even Bartók was not immune to such “national sentiments”. When he realized that Hungarian folk songs traditionally employed by “classical” composers were not autochthonous, he decided to make a research. So, in 1908, he and Zoltán Kodály, his colleague and compatriot, travelled into the countryside to collect old Magyar folk melodies, which had previously been categorized as “gypsy music”. In contrast, they discovered that these folk melodies were based on pentatonic scales, similar to those in Asian folk traditions, as those of Anatolia, Central Asia and Siberia.

Gypsy Girl with a Mandolin,
by Jean-Baptiste-Camille Corot

● First of all, the Magyars themselves are anything but autochthonous: they came from the Urals to what is now Hungary rather recently: in the 10th century CE. The Roma perhaps arrived there somehow later but without plundering the area around, as the Magyars did. (Alas, this is the reason why there’s no Roma state today…) Why, then, should the Magyars care so much about indigenity? What Bartók and Kodály proved after all was that old Magyar folk melodies originated in Asia, and therefore, were not autochthonous either!

● Concerning the other melodic treasures of this area, Bartók said: “As a result of the continuous interaction of several peoples’ folk music, a tremendous wealth of melodies and melody types has emerged.” All of these melodies and melody types have been neither Austro-Hungarian, nor Czecho-Slovakian, nor Serbo-Croatian, nor Romanian or even Romani (since the Gypsies have also participated in this give and take). They belong to all without exception – and this is quite annoying to all nationalists!

● As regards the erudite compositions implied above, the “classic” example is Liszt’s Hungarian Rhapsodies, which he based on popular tunes and melodies performed by Romani bands of the time. Another famous work (by a non-Magyar composer) is Brahms’ Hungarian Dances – his most profitable, although only three out of the 21 dances (11, 14, and 16) are his own compositions.

In a land of “gypsy violins” famous worldwide, playing mainly heptatonic scales, a heated controversy broke out in 1933 regarding the point at issue. When Bartók intervened, he claimed that:

“If we want to be precise, the term ‘gypsy music’ is incorrect, and what is described as ‘gypsy music’ is in fact nothing but Hungarian music played by Gypsies”…

Alas, this “contact with foreign material” seems rather a “great idea” as long as it excludes Romani contributions! Nota bene, any “pure”, “autochthonous”, melody anywhere in the world would be tantamount to a chimerical “Holy Grail”!

Gypsy school (of violin and other strings in Hungary), by Janos Valentiny (1896)

Gypsies in Andalusia and Flamenco

LET’S RETURN to Andalusia and flamenco to delve into the substance of this point at issue. The cultural substratum here is far richer in finds, with the successive layers of several civilizations. It is obvious how misleading the dilemma “Gypsies or locals?”, “black or white?” is – and if you don’t suffer from colour blindness, you realize very soon that this can be nowhere true.

“In flamenco music”, says Christian Scholze, “there are elements of Arab, Indian, North African, Greek and Jewish influence, and the respective proportions of these are hotly debated by flamencologists. What they do agree on is that the roots of flamenco lie in the suppression of the Gypsies. Wherever Gypsies found refuge and shelter over the centuries are today’s centres of flamenco.”

Voilà! There is Greek influence detected in flamenco! Most important, though seemingly paradoxical: among all those cultures referred to by Scholze, the only one that did not have “bearers” actually present in Andalusia, when flamenco’s formation began during the 16th century, was Hellenic culture. Additionally, at that time, both Greece and the Byzantine Empire were not “on the map”, having already lost their independence.

What I mean to say is that, apart from the local andaluces, there were at that time in Andalusia Arabs and North African Moors; there were also Gypsies (as “bearers” of North Indian culture), and Jews. They were all the heterodox people that the decrees of Ferdinand and Isabella had declared personae non grata in the name of religious “purity”, a kind of racism, in order to consolidate the “new (Catholic Castilian) order”. That was the end result of the Crusades: a sanctified ethnic cleansing!

Death and Apocalypse, by Hieronymus Bosch

The dilemma was clear-cut: convert to Catholicism or get the hell out of here! And “for fear – even terror – of the Jews” and the rest of the heterodox people, the infamous “Holy” Inquisition began a persecution spree “in the name of God”. Most Arabs and Jews (the Gypsies had no… address and it was difficult to track them down) were forced out of their homes, finding refuge mainly in Morocco and hoping that they would soon return – a hope shared by all refugees such as those from Asia Minor. Others (mainly Jews, not Moors who found themselves in a familiar environment in the Maghreb) chose to emigrate and ended up in the lands that until recently were Byzantine, but had already passed under the control of the Ottomans – inter alia, in Thessalonica.

All those who stayed without changing their religion, or some others, who were judged as insincere in their “repentance”, went underground, lived together and closed ranks out of necessity, despite all their differences, in order to confront the common enemy. Very soon this unlikely mixture of people was “enriched” with “new blood”: the Andalusians, who passed in turn to the other side due to various problems with the new authorities. The conquest of America, you see, started then, and the necessary “manpower” was recruited mainly in Andalusia.

Flamenco was born in such circumstances from these fugitives. But where were the Greeks? And how did they manage – being absent and from afar – to exert their influence? There can be only one answer: thanks to the splendour of their civilization – even though it was already a relic of the past.

El jaleo, by John Singer Sargent (1882)

An eristic could possibly dismiss scornfully Christian Scholze. His view, however, is not new-fangled. It is shared by most musicologists who say more or less the same. The editors of the Classic CD magazine e.g., publishing an interview with the guitarist Paco Peña, epitomized the origins of flamenco as follows:

“A synthesis of several styles, the music of the Gypsies at the base of the Iberian Peninsula comes from Moorish, Byzantine and Jewish sounds, and at a certain point of its evolution it acquired the name flamenco.” (These editors forgot a most important parameter: India).

If that is not enough for you, here’s the American flamencologist and guitarist Donn E. Pohren, author of a trilogy on flamenco (The Art of Flamenco, Lives and Legends of Flamenco, A Way of Life) translated into many languages, and teacher of the Andalusians, in Jerez de la Frontera’s Cátedra de Flamencología – without “lecturing” at all, as he has experienced flamenco’s way of life side by side with Gypsy and local performers of this music before it became fashionable:

“Contrary to a widespread belief, the Spanish gypsies were not the sole creators of the mysterious art called flamenco. Rather, it is generally agreed that flamenco is a mixture of the music of the many cultures that have played important roles, directly or indirectly, throughout the centuries in Andalusia, the most important of these being the Muslim, Jewish, Indo-Pakistani and Byzantine.”

It’s the very first paragraph in the main part of his book dealing with The Art of Flamenco when he sets out to examine it. This chapter, Origin and Background, ends up with the etymology of flamenco: “Where did the term flamenco come from?”, Pohren wonders. “Again, no one knows, but theories abound”… We have already met the fugitives who probably created flamenco. Dismissing several theories about the origin of the word, rather picturesque (e.g. Flemish, flamingo, flame, etc),⁽²⁾ Pohren presents the most credible:

• ⁽²⁾ Flemish, due to the Spanish Jews who found refuge in Flanders; flamingo, because of the supposed similarities in posture between the bird and a flamenco bailaor(!); and flame, as a graphic metaphor of flamenco’s essence.

“Possibly the most likely theory states that the word ‘flamenco’ is a mispronunciation of the Arabic words ‘felag’ and ‘mengu’ (felagmengu), which means ‘fugitive peasant’. It is likely that this term was borrowed from the Arabs (Arabic was a common language in Andalusia at that time) and applied to all the persecuted people who fled to the mountains. Through usage in Spanish ‘felagmengu’ was transformed into ‘flamenco’, until eventually the term flamenco was adopted by the fugitives themselves and in turn applied to their music.”

Cante jondo (Lorca, Falla, Pedrell)

If all the above are again not enough for you, I need to resort to… indisputable sages – meaning in other words to invoke the views of acclaimed Spaniards who surely know what they’re talking about. Well, how about Federico García Lorca, his friend and tutor, Manuel de Falla, or his mentor’s mentor, Felip(e) Pedrell?⁽³⁾

• ⁽³⁾ The composer, guitarist and musicologist Felip Pedrell has been the instructor of almost every outstanding composer of Spain’s “National School”: not only Manuel de Falla, but also Isaac Albéniz, Enrique Granados and Joaquín Turina.

García Lorca used the title Poema del Cante Jondo for a collection of poems in 1921. The next year he helped Falla in the organization of the Concurso de Cante Jondo, held in Granada on 13 and 14 of June 1922, with a memorable series of performances held at the Alhambra. Cante jondo or grande (deep, great song) is the most breathtaking of the flamenco forms, the most authentic or pure and, in the interwar period, the most marginalized. That’s why the two friends tried to support it. The other two forms – cante (inter)medio and chico (intermediate and small) – were considered as rather vulgarized forms, a point of view perhaps corresponding to the realities of the interwar period; Lorca will soon present his own well-grounded explanation.

Federico García Lorca, by Emily Tarleton

To promote the Concurso, Falla wrote the essay El cante jondo (canto primitivo andaluz), in which he presented the results of his own research indicating that the primary foreign influences contributing to the origins of jondo were three: Byzantine ecclesiastical music coming from the eastern Mediterranean; Moorish music from North Africa and Arabia; and especially that distinct music of India and its rhythms, brought by gitanos, who began arriving in Spain more than five hundred years ago. Lorca on his part gave a lecture on February 19, 1922. Citing Falla, he also put forward these three historical events that shaped jondo:

• “a) the Spanish Church’s adoption of [Byzantine] liturgical chant;
• “b) the Saracen invasion; and
• “c) the arrival in Spain of numerous bands of Gypsies.⁽⁴⁾

• ⁽⁴⁾ Lorca’s English texts on Cante jondo and Duende are based on A. S. Kline’s translations.

“This mysterious migrant folk”, Lorca went on, “arriving in Andalusia, united ancient indigenous elements to what they themselves had brought, and gave cante jondo its definitive form. That is shown by the qualifying term ‘gitana’ which the siguiriya retains. This is not to say, of course, that cante jondo is purely gypsy, since Gypsies exist throughout Europe and elsewhere in our peninsula, while these songs are only nurtured in Andalusia. It is a cante purely andaluz, the seeds of which existed in this region before the Gypsies arrived.”

Except local elements, there are Graeco-Byzantine, Arabo-Moorish,
Indo-Romani, perhaps even Jewish influences detected in flamenco
(García Lorca, Falla, Pedrell, Pohren, Scholze, et al.)

Flamenco guitar

In Falla’s conclusions, as well as in Lorca’s lecture, we find the same contributing factors in the formation of flamenco; with only one exception: Jewish influence is conspicuously absent… Regarding the Romani contribution, Lorca evaluated it in its proper dimensions, avoiding to speak neither in favour of an Andalusian parthenogenesis – for the Gypsies “gave cante jondo its definitive form” – nor of a Romani birth: despite the many similarities he cited among key elements of cante jondo and some Indian songs, mostly love songs (he will deal about that later, as well), Lorca persistently insisted that “jondo is a cante purely andaluz”.

Indeed, flamenco was impossible to be born in India; but, without the Roma, not even in Andalusia; just like rebetiko: it was impossible to be born in Asia Minor; but, without the Anatolian refugees, not even in Greece; or just like the blues: it was impossible to be born in Africa; but, without the black slaves, not even in America. If this is true about the blues, an almost exclusively black music, you can imagine how much more relevant it is in the cases of flamenco and rebétiko where two locals became leading figures: Paco de Lucía and Basiles Tsitsanes.

Flamenco was impossible to be born in India; without the Roma not
even in Andalusia. Rebetiko was impossible to be born in Asia Minor;
without the Anatolians not even in Greece. Blues was impossible
to be born in Africa; without the blacks not even in America.

Rebet, etching by Tassos

“Every cloud has a silver lining”: the truth of the apophthegm is revealed in these diamonds of musical culture. We can now enjoy their sparkling beauty thanks to the Roma, the Anatolians and the black Africans – those that played the role of a catalyst in processing and refinement of these diamonds of the Orphean art – who, nevertheless, suffered tremendously. Of course, some people had to play the role of the villains. For the Gypsies, among others, the villain was Timur. For the Anatolians, it was Kemal. For the blacks? Here we lose count…

Lorca also analyzed the difference between cante jondo and flamenco in general – “an essential distinction based on antiquity, structure and spirit”:

“The essential difference is that the origin of cante jondo must be sought in the primitive musical systems of India, that is, in the first manifestations of song… It is cante imbued with the mysterious colour of primordial ages; flamenco is relatively modern and it cannot be said to acquire its definitive form until the 18th century…

“Spiritual colour versus local colour: that is the profound difference. Cante jondo is, then, the rarest specimen of primitive song, the oldest in Europe, bearing in its notes the naked shiver of emotion of the first oriental races. Manuel de Falla affirms that the Gypsy siguiriya is the only genre on our continent that preserves in all its purity the primary qualities of the primitive songs of the oriental peoples.”

Let’s have a closer look at this siguiriya gitana, an appropriate song to express sorrow, deep pain, despair. According to Falla, it is the archetype of cante jondo, as Lorca defined it in another lecture entitled Architecture of Cante Jondo (1931). Whether the siguiriya is “gitana” or “purely andaluz” we better leave it to the Spaniards. For us outsiders, far more interesting is the common position of the three musicians mentioned above, namely Pedrell, Falla, and Lorca (he was also a musician, let’s not forget). I quote from his lecture of 1922:

Felip Pedrell

“The great master Felipe Pedrell, one of the first Spaniards to treat questions of folklore scientifically, writes, in his magnificent Cancionero popular español:

“‘Musical orientalism survives in various popular songs and is deeply rooted in our nation through the influence of ancient Byzantine civilization on the ritual used in the Spanish Church, from the conversion of our country to Christianity until the 11th century when the Roman liturgy [i.e. Gregorian chant] can be said to have been fully introduced.’⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ So, we can also speak of siguiriya griega, or bizantina, not only of indiana, gitana or andaluza!

“Falla adds to this statement of his old master, specifying the elements of Byzantine liturgical chant revealed in siguiriya, which are: the tonal modes of primitive systems (not be confused with those known as Greek modes), the enharmony inherent in those modes, and the lack of metric rhythm in the melodic line.

“‘These same properties characterize certain Andalusian songs which appeared long after the Spanish Church’s adoption of Byzantine liturgical music, songs which have a close affinity with the music which in Morocco, Algeria and Tunisia is still called… «the music of the Moors of Granada».’ [The siguiriya gitana has] ‘specific forms and characteristics distinct from its relationship to sacred chant and the music of the Moors of Granada’.”

Falla, concludes Lorca, “has found an extraordinary agglutinative Gypsy element… of Indic origin.”

“Chanting is the earliest form of language”. (Falla, García Lorca)

Nevertheless, the findings of this triad (Pedrell, Falla and Lorca) go far beyond the relatively recent past, to prehistoric times. Lorca explains:

Manuel de Falla: “El… músico brujo”

“The essential similarities that Manuel de Falla notes between cante jondo and certain songs of India are:

“‘Enharmonics, as in intermediate modulation; a restricted melodic line, rarely exceeding the compass of a sixth; and the reiterative almost obsessive use of a single note, a process proper to certain forms of incantation, including recitations which might be termed prehistoric, and have led many to suppose that chanting is the earliest form of language.’⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ Chanting: a short, simple series of syllables or words sung on or intoned to the same note or a limited range of notes; a monotonous rhythmic call; a primitive “recitative”, vocalism; prosody (“melos of speech”, according to Aristoxenus), i.e. the “melody” produced during ancient Hellenic speech (see Chronicle 12, footnote 7, and Chronicle 14, Music as the Mother of Speech).

“In this manner cante jondo, especially siguiriya, creates the impression of sung prose, destroying all sense of rhythmic metre, although in fact its literary texts are assonant tercets and quatrains.”

Going way back into history, we can parallel this incantation-recitation with the so-called paracatalogē (παρακαταλογή) of ancient Hellenic tragedy, “a kind of melodramatic recitation of tragic and pathetic parts”, as Giorgos Iohannou says, “something intermediate between the catalogē, i.e. the usual recitation of chants, and the proper song, the ode.” Note that Iohannou defines as a “chant” even the catalogē. Let us not forget that the ancient drama was all in verse. That is why the modern Grecian word for song, tragoudi (τραγούδι), comes from tragedy, while out of paracatalogē the word paralogē (παραλογή, ballad) was coined. Besides, the above quotation comes from an Iohannou’s collection of ballads.

The paracatalogē was accompanied – usually by aulos; in this sense it differed from the catalogē; as a melodramatic recitation, it was not a sung recitative; it also differed from the ode, because there was no melos (melody), other than a certain rhythmic emphasis, and the tonal or pitch accent of the ancient Hellenic language, which was musical, not dynamic like modern Greek. The tragic and pathetic effect was achieved by inserting paracatalogē within sung parts (ἐν ταῖς ᾠδαῖς). This technique enhanced the dramatic appeal of the text.

In Hellenic tragedy, “paracatalogē, a kind of melodramatic recitation
of tragic and pathetic parts, was something intermediate between the catalogē, the usual recitation of chants, and the proper song, the ode.” (Giorgos Iohannou)

• >> Chronicle 7. INDO-IBERIAN ARC (Duende)
• << Chronicle 5. IBERIA’S ODYSSEY

Next Chronicle 7. INDO-IBERIAN ARC (Duende) ● Lorca and Duende ● Pohren and Flamenco: Dance and Guitar ● Cithara and Pandura

Roman sarcophagus with scenes of Bacchus depicting various ancient instruments:
tympanum, aulos and cymbala (210-220 CE)

Chronicle 1. THE UNIVERSAL MEDITERRANEAN

A. MEDITERRANEAN PERIPLUS

In Search of Orpheus

.

Chronicle 1. THE UNIVERSAL MEDITERRANEAN

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 1. Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ

● Mediterranean: the Most Crucial Crucible of Civilizations in the World
● Outline of Our Historical Space ● Unity Within Diversity

Michales Loukovikas

THE MEDITERRANEAN SEA HAS CAST A SPELL ON US ALL for far too many reasons. If the ancient Hellenes have done great, they mainly owe it to this sea rather than the mainland. That goes for the Phoenicians, too, as well as every other Mediterranean people that have left their mark on the history of mare nostrum. The same is also true, more or less, for all coastal peoples. We are primarily Mediterranean natives, and only secondarily European, Asian, African, Balkan, Levantine, or else. And yet, very few have Mediterranean consciousness. The sea that once brought us together – even during our military confrontations – now seems as if keeping us apart.

The importance of this small and landlocked sea is far greater than what we can imagine; the Mediterranean has been the most crucial crucible of civilizations in the world, because it connects the three most important continents: Africa, where man was allegedly born; Asia, where he was civilized; and Europe, where he was liberated – on Grecian soil, as is well known. Thus, it was quite natural for the Mediterranean aura to penetrate deep into the territory of these continents and its historical space to greatly exceed its narrow geographic boundaries.

The Mediterranean has been the most crucial crucible of civilizations. Its historical space has greatly exceeded its narrow geographic boundaries.

Geographically, the Mediterranean is clearly delineated. Besides, it was given this name because it is surrounded by these three continents and looks like a huge lagoon, having only one natural outlet, leading to the Atlantic Ocean: the Strait of Gibraltar through the legendary Pillars of Heracles. However, as a historical space, it is far broader. Human communities, as a rule, have regarded no natural obstacles as eternally insurmountable. After a while, the growth of civilization, of technology, and the courage of some daring individuals, always led to barriers overcome, creating wider entities of exchange and cooperation.

That far broader sea, the “universal” Mediterranean, is the one we’re voyaging around: from the Atlantic coast of Iberia and the Maghreb, as far as the Indian subcontinent and the Chinese border area in Central Asia, often crossing some complementary seas, such as the Black and the Caspian Seas, the Red Sea and the Gulf. We also sail out into the Indian Ocean, due to the extensive Afro-Asian exchange, we caravan through the Sahara, for even the desert was not able to obstruct a cultural osmosis, bearing rich fruit to the northern coast of the Black Continent, without excluding crossings of the Atlantic, mainly destined for Latin, Iberian America, but also for several parts in the North of the New World, where the Mediterranean culture is still omnipresent.

This area is certainly so immense that no one is willingly ready to accept there are common features. Skepticism, nevertheless, starts dwindling away when one is reminded of the diverse exchange since age-old times between the two most remote peninsulas at the extreme ends of this integrated historical space: the Indian and the Iberian. These contacts were later strengthened with the Arab conquest of Iberia and, even more, with the arrival of the Indian Gypsies (Roma) at the peninsula.

Spanish Roma, by Yevgraf Sorokin

It goes without saying, of course, that in this area, where the Hellenic presence was once very strong, apart from a minimum common denominator, there is such a plethora of sounds and art forms that it would be quite foolishly risky for anyone to try to “square” in an alleged attempt of some sort of classification.

The challenge amidst all those myriads of local idioms and aesthetic standards is unity within diversity, rejecting any form of uniformity.

The challenge amidst all those myriads of local idioms and aesthetic standards, both folk and erudite, is unity within diversity. This unity should be cherished and safeguarded at all costs in the current period of galloping homogenization, which launches instead a certain “unity” through uniformity – i.e. something that must be imposed on man, for it is against human nature.

Sound-diversity, just like biodiversity – diversity in every form – is the absolutely necessary condition not only for the survival, but also for the development of mankind and human civilization. However, beware: the response to the so-called “globalization” is not entrenchment but openness to the outside world instead, expanding exchange and cooperation on equal terms, honesty and tolerance. All those who trust themselves adopt an “open doors” policy.

A coin of Palestine (1931)

“And those who do not consent?”, you may wonder. “What shall be done with all those who constantly undermine unity having non-Mediterranean big powers backing them? Is it possible at this moment for the perpetrators and the victims to coexist, such as the Israeli Jews and the Palestinians? Are we day-dreaming?”

IT IS TRUE that whatever differentiation we may figure out between citizens and politicians, the people are also to blame since, as a well-known saying goes, “each people deserve those who govern them” (Plato), or, if you like, “toute nation a le gouvernement qu’elle mérite” (Joseph de Maistre), i.e. every nation gets the government it deserves.

“Each people deserve those who govern them”. (Plato) “Toute
nation a le gouvernement qu’elle mérite”. (Joseph de Maistre)

The degradation of a citizen to the status of a subject definitely makes things worse, especially now that the intelligentsia is mostly sold-out and has no role to play anymore. The identification of cultured people with states or parties is no longer conceivable, for it has been proven beyond any doubt that it constitutes the worst service to the arts and letters – to culture as a whole, to humanity.

If we accept that mankind is able to create a world of peace and co-operation in the interest of all peoples, we can say: all those who do not consent are de facto excluded from any efforts to forge a Mediterranean unity. That is why honesty precedes tolerance – where, of course, there are limits. We are not diplomats. In the final analysis, has diplomacy ever promoted culture?

• >> Chronicle 2. IT ALL STARTED HERE…
• << At Anchor. BEFORE SAILING OFF

Next Chronicle 2. IT ALL STARTED HERE… ● Neolithic Revolution ● Cities, Exchange, Writing ● Aegean and Orient: Differences ● Irrigation and Trade Networks ● “Asiatic Mode of Production” and Centralization ● Nature, Gods and Democracy

Χρονικό 11. “ΘΡΑΚΙΑ ΚΑΙ ΑΣΙΑΤΙΣ Η ΜΟΥΣΙΚΗ”

Χρονικό 11. “ΘΡᾼΚΙΑ ΚΑΙ ΑΣΙΑΤΙΣ Η ΜΟΥΣΙΚΗ”

/ENGLISH/ Chronicle 11. “MUSIC IS THRACIAN AND ASIAN”

● “Βαρβάρων” Συμβολή στην Ελληνική Οργανοποιία και Οργανοπαιξία ● Αρχαιολατρία-Προγονοπληξία ● Ψαλτήρια και Πολύχορδα ● Διαπασών, Αρμονία, Πολυφωνία ● Μουσική, Ποίηση, Έθνος ● Λαϊκή ή Λόγια Μουσική ● Ὕδραυλις ● Σταυροφορίες ● Στράβωνος Μουσική

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“… καὶ ἡ μουσικὴ πᾶσα Θρᾳκία καὶ Ἀσιᾶτις νενόμισται.” (Στράβων)

TΟ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΑΥΤΟ του Στράβωνα, περιώνυμου ιστορικού και γεωγράφου, για την επικρατούσα αντίληψη στην εποχή του (64 ΠΚΧ – 24 ΚΧ), περί της θρακικής και ασιατικής προέλευσης της μουσικής πάσης (άρα, και των οργάνων της), επανέρχεται ἐκ τῶν πραγμάτων ξανά και ξανά, σαν leitmotiv, αλλά και ως υπόμνηση, προς όλους εκείνους που αρχίζουν από τη λύρα τού Θράκα Ορφέα και τελειώνουν στον ταμπουρά τού στρατηγού Μακρυγιάννη.

“Εἰς τὴν Τσακωνιὰ συναντᾶται ὁ πανάρχαιος τσακώνικος χορὸς πού, μὲ τὸν ἀπολλώνιο παιωνικὸ ῥυθμὸ τῶν πέντε χρόνων, τὰ φιδίσια κυκλίσματα, στροφές, διπλώματα καὶ ξεδιπλώματα τοῦ χορευτικοῦ ὁμίλου, καὶ μὲ τὸν κορυφαῖο ποὺ φέρνει βόλτες κύκλο τὸν χορό, καὶ κάποτε χορεύει ἀντικριστὰ πρὸς τὸν δεύτερο χορευτή, θυμίζει πύθιο νόμο, ὀρχηστικὸ καὶ μουσικό (πάλη τοῦ Ἀπόλλωνα πρὸς τὸν Πύθωνα),⁽¹⁾ καὶ ὄχι φανταστικοὺς μίτους Θησέα και Ἀριάδνης, ὅπως ἀβασανίστως ἤ ἀνευθύνως διατυμπανίζεται συνήθως ἀπὸ χορευτικὰ συγκροτήματα ἀθηναϊκά.”

• ⁽¹⁾ Νόμος ήταν ο σημαντικότερος τύπος μουσικής σύνθεσης κι εκτέλεσης στην αρχαία Ἑλλάδα. Ο πύθιος ή πυθικός νόμος, που παιζόταν με τον ομώνυμο αυλό, επινοήθηκε από τον Σακάδα και του χάρισε το πρώτο βραβείο τής αυλητικής τέχνης στα Πύθια, το 586 ΠΚΧ. Σκοπός του ήταν η περιγραφή τού αγώνα τού Απόλλωνα με τον Πύθωνα. Άρα, υπήρξε το πρώτο γνωστό είδος προγραμματικής μουσικής – δηλαδή, της περιγραφικής, ή με υπόθεση, σε αντίθεση με την απόλυτη ή αφηρημένη ή καθαρή μουσική (βλέπε Χρονικό 16, υποσημείωση 9, και Χρονικό 21, υποσημείωση 7 με το σχετικό κείμενο).

Σίμων Καράς

Όσο κανείς εμφορείται από αρχαιολατρία, ἤτοι όσο είναι… φορέας τού “ιού”, έχει καλώς. Τι γίνεται, όμως, όταν εκδηλώσει τα συμπτώματα της “νόσου” και καταληφθεί από προγονοπληξία; Αρκεί μια ματιά στο παραπάνω κείμενο, από το σημείωμα που συνοδεύει τον δίσκο με Τραγούδια τῆς Πελοποννήσου, του Συλλόγου πρὸς Διάδοσιν τῆς Ἐθνικῆς Μουσικῆς, γραμμένο, μάλιστα, διὰ χειρὸς τού Σίμωνος Καρά – κι ας είναι, ομολογουμένως, η προσφορά του στον τομέα αυτόν τεράστια και ανεκτίμητη.

Λέγονταν, λοιπόν, όλα αυτά ἑκατέρωθεν με κάθε σοβαρότητα, θαρρείς κι έχει καμιά σημασία, αν ο τσακώνικος χορός θυμίζει πύθιο νόμο, ή αν αναπαριστά, φευγαλέα ή όχι, την έξοδο από τον Λαβύρινθο – τώρα που είναι πια γνωστό πως ο… Μινώταυρος κάθε άλλο παρά νεκρός είναι, και τον δακτυλοδεικτούσε ο ίδιος ο Καράς αμέσως μετά, παραπονούμενος:

“Εἰς τὴν ἄλλοτε ἀχολογοῦσαν ἀπὸ τὰ μουσικὰ ὄργανα Πελοπόννησο,” έλεγε, “εἶναι πρόβλημα νὰ εὕρης ἄξια τοῦ ὀνόματος ὄργανα μουσικά. Ἐχρειάσθη μόχθος καὶ κόπος πολὺς γιὰ νὰ μπορέσωμε νὰ εὕρωμε ἕνα κλαρίνο, ἕνα βιολί, ἤ ἕνα λαοῦτο, σὲ ὁλόκληρους Νομούς, πολλὲς φορὲς νὰ μεταφέρωμε μουσικοὺς πολλὰ χιλιόμετρα, γιὰ νὰ τοὺς ταιριάξωμε μὲ ἄλλους, νὰ κάμουν κομπανία.”

Κανών (κανονάκι, ψαλτήριο)

Αυτή ακριβώς η νοοτροπία τού “πύθιου νόμου” έκανε τον Καρά να διεκδικεί την ελληνικότητα όλων σχεδόν των παραδοσιακών οργάνων, που παίζονται στην Ελλάδα, ή που εικάζεται πως χρησιμοποιήθηκαν κατά το παρελθόν. Σε ανάλογο σημείωμά του, στον δίσκο με Τραγούδια Κωνσταντινουπόλεως καὶ Προποντίδος, έγραφε:

“Τὸ ψαλτήριον κανόνιον, μαζὶ μὲ τὴν ἀρχαιοελληνικὴ καὶ βυζαντινὴ θαμπούρα [το ταμπούρ], χάρις εἰς τὰ πολλὰ ἐλάσματα [τα ‘μανταλάκια’] τοῦ πρώτου, καὶ τοὺς πολλοὺς δεσμοὺς [ή ‘περντέδες’] τῆς δευτέρας, ἦσαν τὰ ὄργανα καὶ θεωρητικῆς διδασκαλίας τῶν μουσικῶν τρόπων (ἤχων) καὶ διαστημάτων παλαιότερον.”

Στην αρχαία Ελλάδα, ο όρος ψαλτήριον ήταν γενικός, δεν είχε οὐδεμία σχέση με την ψαλτική των Βυζαντινών, και αφορούσε όλα τα έγχορδα όργανα που παίζονταν ἀπ’ εὐθείας με τα δάχτυλα, χωρίς πλήκτρο. Στην ίδια κατηγορία συγκαταλέγονταν, μεταξύ άλλων, ο νάβλας (ή η νάβλα), το σιμίκιον και το τρίγωνον (η ἅρπα) Κατά κανόνα, επρόκειτο για πολύχορδα όργανα, όπου βρίσκει κανείς και κάποια τα οποία δεν ήταν “ψαλτικά”, αφού παίζονταν με πλήκτρο. Ίσως το πιο εντυπωσιακό να ήταν η σαμβύκη (ο σάμβυξ), με ύψος που υπερέβαινε το ένα μέτρο κι έμοιαζε με ομώνυμη πολιορκητική μηχανή.

Αρπιστής (Τριγωνοεκτελεστής) τής Κέρου

Φαίνεται, πάντως, ότι τα όργανα αυτής της πολυμελούς οικογένειας, ιδιαίτερα τα πολύχορδα, δεν διέφεραν και πολύ – τουλάχιστον για τους αδαείς, που ήταν επόμενο να τα συγχέουν. Κάποια παίζονταν όρθια, και κατέληξαν στην άρπα, και άλλα οριζόντια, κι έτσι προέκυψαν το κανονάκι και το σαντούρι. Ήταν όργανα γνωστά κι ἐν χρήσει στην Ελλάδα, προτού να γίνει… Ελλάδα, ἤτοι από την (προελληνική) πρώιμη εποχή τού μπρούντζου, της 3ης χιλιετίας ΠΚΧ. Η πιο τρανή απόδειξη είναι ο Αρπιστής (Τριγωνοεκτελεστής) τής Κέρου, ένα υπέροχο κυκλαδικό ειδώλιο, που χρονολογείται στο 2800–2300 ΠΚΧ. Οι Κυκλαδίτες θα πρέπει ν’ αγαπούσαν πολύ τη μουσική και το τρίγωνο, καθώς έχουν βρεθεί και άλλα παρόμοια ειδώλια αρπιστών, όπως και αυλητών.

Και όμως, παρά τη μακρά θητεία αυτών των οργάνων στον ελληνικό χώρο, ο Πλάτων, και κάποιοι άλλοι φιλόσοφοι, τα καταδίκαζαν ως θηλυπρεπῆ, ενώ ο μαθητής τού Αριστοτέλη, ο Ἀριστόξενος ὁ Ταραντίνος, γνωστός ως ὁ Μουσικός, μια σπουδαία μορφή τής μουσικής θεωρίας στην αρχαία Ελλάδα – από τους σκαπανείς τής μουσικολογίας, όπως θα λέγαμε σήμερα – τα ονόμαζε ἔκφυλα, ἤτοι ξένα – με την κυριολεκτική σημασία τής λέξης, και όχι με τη μεταφορική που μας έχει απομείνει.

Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ, εννοείται, δεν είναι κάποια ηθική αποτίμηση, αλλά η προέλευση των οργάνων. Από τις διάφορες συγκεχυμένες μαρτυρίες που υπάρχουν, φαίνεται πως είχαν ασιατική ή θρακική προέλευση – ό,τι μας είπε ο Στράβωνας. Πιο χειροπιαστά είναι τα ευρήματα της αρχαιολογίας, με πληθώρα παραστάσεων αρπιστών, από τις ανασκαφές στην Εγγύς Ανατολή – Αίγυπτο και Μεσοποταμία κυρίως. Ο Αρπιστής τής Κέρου είναι μοναδικός, μα μόνον ως εικαστικό τεχνούργημα.

Στην ίδια περιοχή μάς οδηγεί και τ’ όνομα ενός άλλου παρόμοιου οργάνου, που λεγόταν φοῖνιξ, ή φοινίκιον, με προέλευση πρόδηλα φοινικική. Όμως, η νοοτροπία ικανού αριθμού Nεοελλήνων κρατούσε καλά και στους αρχαίους χρόνους. Έτσι, ο Δήλιος ιστορικός Σῆμος, βάσει του πασίγνωστου σκεπτικού, της πάγιας αντίληψης, “αν δεν παινέψεις το σπίτι σου…”, διατεινόταν πως ο φοίνιξ έφερε αυτήν την ονομασία, επειδή οι βραχίονές του κατασκευάζονταν από ξύλο φοινικιάς και δὴ της Δήλου! Το μόνο που μας μένει από αυτόν τον ισχυρισμό, πάντως, είναι ότι τότε το νησάκι του όχι μόνον είχε κατοίκους, όχι μόνο δεν ήταν κατάξερο, όπως τώρα, αλλά, επιπλέον, είχε πλούσια βλάστηση – ή, τουλάχιστον, υπήρχαν μπόλικες χουρμαδιές!

Επιγόνειον

Βάσει της ίδιας “λογικής”, υποστηρίχθηκε, μεταξύ άλλων, ότι το ἐπιγόνειον, ένα ακόμη πολύχορδο όργανο, ονομάστηκε έτσι επειδή εφευρέτης του ήταν ο Ἐπίγονος ὁ Ἀμβρακιώτης, ένας μουσικός τού 6ου αιώνα ΠΚΧ. Χρειάστηκε μια αυθεντία τής μουσικολογίας, όπως λ.χ. ο Curt Sachs, για ν’ αποκατασταθεί η προφανής ετυμολογία τής λέξης (ἐπὶ + γόνυ), από τον τρόπο που ο μουσικός τοποθετούσε τ’ όργανο πάνω στο γόνατο ή τα γόνατά του.

Κανών, εξάλλου, ήταν το μονόχορδον, ένα όργανο με μια μόνον χορδή, που χρησιμοποίησαν κυρίως οι θεωρητικοί τής μουσικής, για τον προσδιορισμό των μαθηματικών σχέσεων των ήχων (ἐξ οὗ κανών). Συνήθως, το μονόχορδο ονομαζόταν πυθαγόρειος κανών, εφόσον η εφεύρεσή του αποδιδόταν στον Πυθαγόρα (6ος αιώνας ΠΚΧ). Ο μέγας Σάμιος φιλόσοφος, μαθηματικός, και θεωρητικός τής μουσικής, πάντως, προτού να πάει στη Δύση, για να ιδρύσει την σχολή του στον Κρότωνα της Μεγάλης Ελλάδας, είχε τριγυρίσει αρκετά στην Ανατολή, εντρυφώντας ιδίως στα επιτεύγματα των Ασσυρο–βαβυλωνίων κι Αιγυπτίων σε όλους τούς τομείς.

Ο Πολυδεύκης, που μας κατατόπισε στο θέμα τής καταγωγής τού τριχόρδου, λέει τώρα πως το μονόχορδον, το απλούστατο αυτό όργανο, ήταν αραβική επινόηση. Από την πλευρά του, ο Νικόμαχος ὁ Γερασηνός, ένας πυθαγόρειος μαθηματικός και θεωρητικός τής μουσικής τού 2ου αιώνα ΚΧ, γράφει πως το μονόχορδον ονομάζεται από πολλούς φάνδουρος – δηλαδή πανδούρα. Έτσι κλείνει ο κύκλος που άνοιξε με το τρίχορδον, τον πρόγονο της θαμπούρας, ή του ταμπουρά, όλων ἐν γένει των λαουτοειδών με μακρύ μπράτσο, που ήδη γνωρίσαμε (βλέπε Χρονικό 9. Το περιώνυμον τρίχορδον)).

Ναυτικός με λαούτο

“Τὸ σαντούρι, πολύχορδος πηκτὶς κατὰ ἡμίτονα συγκερασμένα”, συνεχίζει ο Καράς να μας… βομβαρδίζει, παρουσιάζοντας τα όργανα που συνοδεύουν τα Τραγούδια Κωνσταντινουπόλεως καὶ Προποντίδος. “Τὸ οὔτι, μεσαιωνικὴ κιθάρα ἄνευ δεσμῶν, μὲ τὸ χόρδισμά της κατὰ τὸ ‘ἀμετάβολον σύστημα’ τῆς Ἀρχαιότητος (τόνος καὶ τρία ἤ τέσσερα τετράχορδα συνημμένα), δείχνει ἑλληνικὴ τὴν καταγωγή της. Τὸ λαοῦτο, ἀρχαιοελληνικὴ καὶ βυζαντινὴ μάγαδις (αἱ διπλαὶ χορδαί του συμφωνοῦν κατὰ τὸ ‘διὰ πασῶν’), ἡρμοσμένο κατὰ πέμπτας.”

Το ότι στην Ελλάδα, όπως, άλλωστε, και στην υπόλοιπη Ευρώπη, το σαντούρι (το “εκατοντάχορδον”)⁽²⁾ παίζεται με διαστήματα συγκερασμένα – ότι δηλαδή αποδίδει “ἔκφυλα”, “πεποιημένα”, μη φυσικά διαστήματα, ανταποκρινόμενα στις απαιτήσεις τής πολυφωνίας, και όχι της ελληνικής “ἐθνικῆς μουσικῆς” – θα περίμενε κανείς ότι θα ενοχλούσε, αν μη τι άλλο, τον Καρά. Όμως, αυτός απλώς το προσπερνά… Σημειώστε ότι το santur, στην κοιτίδα του, το Ιράν, κουρδίζεται με βάση τα διαστήματα του εκάστοτε αποδιδόμενου μουσικού τρόπου (και των συγγενών αρμονιών με τις ίδιες βαθμίδες).

• ⁽²⁾ San-tur: cent (εκατό) και tar (χορδή) – αν και το περσικό σαντούρι έχει μόνον 72 χορδές.

Σαντούρι

Η πηκτίς (ή πῆκτις) και η μάγαδις, που ο Καράς ταύτισε με το σαντούρι και το λαούτο αντίστοιχα, ήταν δυο πανομοιότυπα πολύχορδα ψαλτήρια λυδικής ή θρακικής προέλευσης. Κατά τον Αριστόξενο, μάλιστα, “ἦταν ἕνα καὶ τὸ αὐτὸ ὄργανο”. Λένε πως η πρώτη που χρησιμοποίησε την πηκτίδα ήταν η Λεσβία Σαπφώ, που έζησε περί το 630–570 ΠΚΧ. Ο Αριστόξενος του 4ου αιώνα ΠΚΧ, ζώντας στον ίδιο πολιτισμό που ανέδειξε αυτά τα όργανα, είχε τις βάσιμες πληροφορίες, αλλά και το “νόμιμο δικαίωμα”, να ταυτίζει τα συγκεκριμένα όργανα. Όμως, πού το βρήκε το δικαίωμα αυτό ο Καράς τού 20ού αιώνα ΚΧ; Προφανώς, το… “πήρε από τη σημαία” για “εθνικούς” λόγους!

Για τους ίδιους λόγους – για να δείξει δηλαδή την “άρρηκτη συνέχεια” μεταξύ αρχαίας και σύγχρονης Ελλάδας – ο Καράς ταύτισε το ούτι με τη μεσαιωνική κιθάρα. Η κιθάρα, η Ἀσιάς, η ασσυριακή, μας είναι πλέον γνωστή, όπως και το γενεαλογικό της δένδρο (βλέπε Χρονικό 7, Από την αρχαία κιθάρα στη σύγχρονη). Η πικρή αλήθεια είναι πως, με την έννοια που το θέλει ο Καράς, ούτε η κιθάρα ήταν ελληνική, ούτε το ούτι ή το λαούτο. Το τελευταίο, μάλιστα, ετυμολογικά και οργανολογικά, κατάγεται από το αραβικό ούτι (al ud > laud) – το οποίο επίσης, με τη σειρά του, “ἐκ τῆς Περσίας” έρχεται…⁽³⁾

• ⁽³⁾ “Ἐκ τῆς Περσίας” έρχεται το κατ’ εξοχήν όργανο των Αράβων, το ούτι, που καλείται barbat ή barbud στο Ιράν. Το ίδιο μάλλον ισχύει και με το κατ’ εξοχήν όργανο των Ινδών, το σιτάρ (βλέπε υποσημείωση 7, Χρονικού 7). Και καθώς φαίνεται, στην Περσία εμφανίζεται το πρώτο παγκοσμίως τοξωτό έγχορδο περί τον 10ο αιώνα ΚΧ. Επιπλέον, η περσική κλασική μουσική είναι για μένα η κορυφαία στον χώρο τής Ανατολής. Χαριτολογώντας, έχω πει πως “οι Ιρανοί είναι οι μόνοι που μπορούν να κοιτάξουν κατάματα τον Ludwig” (van Beethoven)!

Διεκδικώντας την ελληνικότητα αυτού του οργάνου (και αρνούμενος την… αραβοπερσικότητά του), ο Καράς καταφεύγει στο κούρδισμά του… “κατὰ τὸ ‘ἀμετάβολον σύστημα’… [με] τετράχορδα συνημμένα” –⁽⁴⁾ σερβίροντας, δηλαδή, στον αναγνώστη κάτι βαρύγδουπο, και αρκούντως ακατανόητο, για λόγους εντυπωσιασμού. Προσωπικά, θεωρώ πως τα συστήματα αυτά μπερδεύουν μάλλον, παρά διαφωτίζουν τον απλό φιλόμουσο. Γι’ αυτό, προτείνω να τα προσπεράσουμε. Δεν ισχύει, όμως, το ίδιο στην περίπτωση του διὰ πασῶν.

• ⁽⁴⁾ Το αρχαίο σύστημα τέλειον ἀμετάβολον έχει τα τετράχορδα συνημμένα, ή διεζευγμένα. (Συνημμένα: το ένα τετράχορδο ακολουθεί το άλλο. Διεζευγμένα: ανάμεσα στα δυο τετράχορδα παρεμβάλλεται ένας τόνος).

Μάγαδις-πηκτίς

Η μάγαδις, όπως και άλλα πολύχορδα, είχε τις χορδές της κουρδισμένες ανά ζεύγη, σε διάστημα ογδόης (οκτάβα, λ.χ. RE-re), που οι αρχαίοι ονόμαζαν “διὰ πασῶν”. Το “μαγαδίζειν” ήταν η εκτέλεση μιας μελωδίας κατά όγδοες. Έτσι, μαγαδίζοντας, παίζουν σήμερα το κανονάκι οι Άραβες. Ο όρος μάγαδις (που προσδιόριζε κι ένα είδος αυλού), λένε ορισμένοι συγγραφείς, προήλθε από τη λέξη μαγάς – τη γέφυρα, τον καβαλάρη, των εγχόρδων. Ο ιστορικός Δοῦρις, πάντως, τον απέδωσε σ’ έναν Θράκα μουσικό, που λεγόταν Μάγδις.

Ο αρχαιοελληνικός μουσικός όρος διαπασῶν είναι ένας από τους πάμπολλους που υιοθέτησαν οι Δυτικοί για ν’ αναπτύξουν και να προσδώσουν κύρος στη μουσική τους. Από την στιγμή που η περικαλλής θυγατέρα των Μουσῶν, η Ελληνίδα Μουσική, έγινε… κοσμοπολίτισσα, περνώντας σε όλες σχεδόν τις γλώσσες τού κόσμου, επόμενο ήταν ν’ ακολουθήσει την ίδια πορεία και η ορολογία της – όμως, με αλλοιωμένη την αρχική σημασία των όρων της. Το διασημότερο “θύμα” αυτής της υιοθεσίας είναι η ἁρμονία. Ανοίγεις λ.χ. κάποιο ελληνικό μουσικό λεξικό και διαβάζεις:

“Αρμονία: η συνήχηση δυο ή περισσοτέρων φθόγγων,⁽⁵⁾ η κάθετη διάσταση της μουσικής. Εμφανίζεται γύρω στον 9ο αιώνα μ.Χ., οπότε έχουμε και τις πρώτες πολυφωνικές συνθέσεις. Μέχρι τότε η μουσική είναι μονοφωνική, στηρίζεται δηλαδή στη μελωδία, ενώ η αρμονία είναι ανύπαρκτη”!

• ⁽⁵⁾ Έπρεπε να γράφει “τριών ή περισσοτέρων φθόγγων”, γιατί αν η συνήχηση περιοριστεί στις δυο νότες, τότε η δυτική αρμονία πάει… περίπατο! Οι άνθρωποι λ.χ. ανέκαθεν τραγουδούσαν “μαγαδίζοντας”: η εκτέλεση κατά όγδοες γίνεται ἐκ τῶν πραγμάτων, καθώς οι άνδρες έχουν βαρύτερη φωνή από τις γυναίκες και τα παιδιά. Αν και ομοφωνική, έχουμε συνήχηση δυο φθόγγων (ετεροφωνία). Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση του ισοκρατήματος. Σημειωτέον πως η παραδοσιακή πολυφωνία σε ολόκληρο τον κόσμο είναι σαφώς αρχαιότερη της λόγιας δυτικοευρωπαϊκής.

Χορός των Μουσών στο Όρος Ἑλικών, συνοδείᾳ τού Απόλλωνα, του Bertel Thorvaldsen (1807)

Αρμονία τροπικής μουσικής: η διάταξη των φθόγγων στην οκτάβα· όχι η συνήχηση, μα η σχέση ενός φθόγγου με όσους προηγήθηκαν και όσους έπονται. Πολυφωνία όπου απουσιάζουν τα μικροδιαστήματα.

Όμως, είναι δυνατόν, αναλογίζεσαι, οι αρχαίοι Ἕλληνες να επινόησαν όρο για κάτι που δεν είχαν;(!) Ψάχνοντάς το, βρίσκεις ότι, για εκείνους, αρμονία ήταν η εκάστοτε διαφορετική διάταξη των φθόγγων μέσα στην οκτάβα (οκτάδα ἐπὶ τὸ ἑλληνικότερον), σ’ ένα σύστημα, που τα μέρη του συνδέονταν με τρόπον ώστε να σχηματίζουν ένα τέλειο σύνολο (ἐξ οὗ και αρμονία) – ήταν ο τρόπος, ο ήχος, ο δρόμος, το μακάμ, το dastgāh, η raga. Άρα, η αρμονία τής τροπικής μουσικής δεν αναφέρεται στη συνήχηση, αλλά στην σχέση ενός φθόγγου με όσους προηγήθηκαν, και όσους έπονται, σ’ ένα σύστημα με διάσταση-διάταξη δυναμική και οριζόντια, και όχι στατική και κάθετη.

Γυναίκες μουσικοί, Al-Andalus (Ανδαλουσία)

Αλλά και η έννοια της συνήχησης, της πολυφωνίας, δεν προέρχεται ἐκ τῆς Ἑσπερίας. Έχουμε δει πως η πολυφωνία δεν είναι μια και μοναδική. Σκεφτείτε πόσα είδη πολυφωνίας έχουμε στην περιοχή μ’ επίκεντρο τα Βαλκάνια, λ.χ. στην Ἤπειρο και την Αλβανία, στην Θρᾴκη (ελληνική, βουλγαρική, τουρκική), στον Καύκασο (Γεωργία και πέριξ), ή στην Κορσική και τη Σαρδηνία, για να μην πάμε παραπέρα. Όπου στη μουσική απουσιάζουν τα μικροδιαστήματα, εμφανίζεται η πολυφωνία. Ήταν αδιανόητη στη μικρασιάτικη μουσική με την ποικιλομορφία των διαστημάτων, μα φυσιολογική στην ηπειρώτικη μουσική, και όποιαν άλλη αναπτύσσεται με βάση την ανημίτονη πεντατονία – την πιο αρχαία κλίμακα, με πέντε βαθμίδες (αντί για επτά), και με ολόκληρους τόνους χωρίς ημιτόνια.

Συναφής με την αρμονία είναι και ο όρος διαπασών, που προήλθε από την φράση “ἡ διὰ πασῶν τῶν χορδῶν συμφωνία”. Ήταν, ἐν ὀλίγοις, η ογδόη, “ἡ καλλίστη συμφωνία”, κατά τον Αριστόξενο. Στα κατοπινά χρόνια, ο όρος διαπασών υποκατέστησε εκείνον της αρμονίας. Για τους Βυζαντινούς ήταν η “διαοκτὼ ἤ δι’ ὀγδόης ἁρμονία”. Σήμερα διαπασών είναι και το χορδιστήρι, ή ένα προκαθορισμένο τονικό ύψος για το κούρδισμα των οργάνων – αν δεν υπονοεί την… πολύ δυνατή ένταση (“το ράδιο παίζει στη διαπασών”).

Θα μπορούσε, βέβαια, ν’ αντιτείνει κάποιος ότι δεν έμεινε αμετάβλητη ούτε η έννοια της μουσικής – και μάλιστα, πως η εξέλιξη αυτή σημειώθηκε κατά την αρχαιοελληνική εποχή. Η λέξη μουσική εμφανίζεται για πρώτη φορά στον 5ο αιώνα ΠΚΧ, στους Ὀλυμπιονίκους και τους Ὕμνους τού Πινδάρου, κι έπειτα στις Ιστορίες τού Ἡροδότου και του Θουκυδίδου. Με τον όρον αυτό, και για μια μακρά περίοδο, οι αρχαίοι εννοούσαν το σύνολο των πνευματικών και διανοητικών επιδόσεων, ειδικά στις καλές τέχνες και τα γράμματα. Όπως λέει ο Πλάτων στην Πολιτεία, για ό,τι αφορά το σώμα είναι η γυμναστική, ενώ για ό,τι αφορά την ψυχή είναι η μουσική. Μια πιο “στενή” έννοια του όρου ήταν η λυρική ποίηση, ἤτοι ποίηση με μουσική, μέλος. Άλλωστε, ποίηση δίχως μουσική ήταν τότε αδιανόητη.

Γυναίκες μουσικοί, Αίγυπτος

Η ανεξαρτητοποίηση των δυο τεχνών συντελείται στον 4ο αιώνα ΠΚΧ. Τότε οι αντίστοιχοι όροι αποκτούν τη σημασία που έχουν πλέον τώρα. Παλαιότερα, φυσικά, ποίηση σήμαινε δημιουργία, κατασκευή (ποιεῖν). Με την ειδική έννοια της δημιουργίας έργων τέχνης, πρώτος θα την χρησιμοποίησε ο Σιμωνίδης ὁ Κεῖος (6ος – 5ος αιώνας), ενώ ως ποιητής νοούνταν ο συνθέτης μουσικής. Τη λέξη μουσική ίσως να την επινόησε ο Λάσος ὁ Ἑρμιονεύς (6ος αιώνας ΠΚΧ), ο οποίος ήταν από τους πρώτους που συνδύαζαν τις ιδιότητες του μουσικού μ’ εκείνες του μουσικολόγου, αφού ασχολήθηκε όχι μόνο με την τέχνη, αλλά και με την επιστήμη τής μουσικής.

Ως προς την αντίληψη της μουσικής, υπήρχαν δυο σχολές: η πυθαγόρεια και η αριστοξένεια. Ο Πυθαγόρας αποδοκίμαζε την κρίση τής μουσικής από τις αισθήσεις (την ακοή). Η αρετή αυτής της τέχνης, τόνιζε, είναι γιατί γίνεται αντιληπτή με τη διάνοια (το πνεύμα). Ο Αριστόξενος, πάλι, υποστήριζε μια διπλή επιστημονική αρχή: από τη μια στηριζόταν στην αίσθηση της ακοής, για την αντίληψη και την κρίση τού ύψους, των διαστημάτων κλπ., και από την άλλη στη διάνοια, για τη διάκριση των μηχανισμών των ήχων.

Cümbüş

Ύστερα απ’ όλες αυτές τις “παρεκκλίσεις” (που ήταν, ἐν μέρει, ο… σκοπός τού Χρονικού αυτού), ας δούμε και κάποια όργανα με “αρνητικές” κατά τον Καρά προδιαγραφές. Ἀπορίας ἄξιον είναι που τα βάζει με το cümbüş, το “τζιμπίσι”, όπως το “εξελληνίζει”,⁽⁶⁾ θεωρώντας το “μιξοβάρβαρο συνταίριασμα δυτικοῦ μπάντζου, λαούτου καὶ οὐτιοῦ”, και διαμαρτυρόμενος επειδή “ὑποκαθιστᾶ τὸ οὔτι (τὴ μεσαιωνικὴ ἀρχαιότροπο κιθάρα)”… Μα στο τζιουνμπούς, το μόνο δυτικό είναι το ηχείο του (το μεταλλικό τού μπάντζου). Ποσῶς, όμως, θα πρέπει να μας απασχολεί το πώς ενισχύεται ο ήχος ενός οργάνου. Το βασικό μέρος είναι το μπράτσο του, και τα διαστήματα που παράγει η ταστιέρα του – και το cümbüş είναι κατά κανόνα άταστο: μπορεί ν’ αποδώσει ακόμη και λεπτές αποχρώσεις τού τόνου, όπως το ούτι, ή το βιολί. Προς τι, λοιπόν, τόσο μένος;

• ⁽⁶⁾ Η λέξη cümbüş, κατά μια εκδοχή (παρατραβηγμένη), προέρχεται από το… ἀρχαιοελληνικὸν συμπόσιον!

Χώρια που, αυθαιρετώντας χωρίς περιστροφές, στον πίνακα περιεχομένων τού δίσκου με τα Τραγούδια Θάσου, Λήμνου καὶ Σαμοθράκης,, μετονομάζει το (απεχθές γι’ αυτόν) μπουζούκι σε… ταμπουρά. Η ειρωνεία είναι πως ακριβώς το αντίθετο, αλλά για εμπορικούς λόγους, έπραξαν οι παραγωγοί ενός δίσκου με κρητικά κομμάτια, προσδιορίζοντας το μπουλγαρί τού Φουσταλιέρη, τον ταμπουρά του, ως… μπουζούκι! Προς τι αυτές οι ταχυδακτυλουργίες; Μήπως διαφυλάσσεται η όποια ελληνικότητα με τέτοιες… τραβεστί μεταμφιέσεις;

Στην αρχαιότητα, μόνο μια από τις τέσσερις αρμονίες είχε ελληνική προέλευση: η δώριος. Οι λύδιος και φρύγιος ήταν “βάρβαρες από
κούνια”, ενώ η τέταρτη… μιξοβάρβαρη: ήταν η μιξολύδιος.

“Μιξοβάρβαρο”, λοιπόν, το cümbüş, σύμφωνα με τον Καρά – κι εγώ σκέφτομαι ότι κατά την αρχαιότητα, μόνο μια από τις τέσσερις βασικές αρμονίες είχε προέλευση ελληνική: η δώριος. Δυο από αυτές, η λύδιος και η φρύγιος, ήταν “βάρβαρες από την κούνια τους” (ἐκ Λυδίας και Φρυγίας προερχόμενες), ενώ η τέταρτη… “μιξοβάρβαρη”: ήταν η μιξολύδιος – δημιουργία, σύμφωνα με τον Αριστόξενο, και πάλι της Σαπφοῦς, από την οποία την παρέλαβαν οι τραγικοί, καθώς το πάθος τής αρμονίας αυτής ταίριαζε στα έργα τους. Όπως σημειώνει ο Πλούταρχος: “ἡ μιξολύδιος δὲ παθητική τίς ἐστι, τραγῳδίαις ἁρμόζουσα”…

Ψαλτήριον

Όλα αυτά, όμως, είναι “λεπτομέρειες”, όταν μιλάς για τον Καρά, που είχα την τύχη ν’ απολαύσω ἐπὶ τὸ ἔργον το 1988, στην τρίτη και (δυστυχώς) τελευταία μουσικολογική συνάντηση των Δελφῶν. Μπορώ λοιπόν να διαβεβαιώσω πως ήταν εξαιρετικός δάσκαλος – και όχι… yalanci, όπως εκείνοι του “ταμπουρά”, που ενδεχομένως να διετέλεσαν μαθητές του (βλέπε Χρονικό 9, Ταμπουράς, πανδούρα και τρίχορδον). Γι’ αυτό επιμένω στην κριτική μου, στοχεύοντας εκείνους μάλλον, παρά τον ίδιο. Ήταν, όντως, “δάσκαλος του γένους” στον τομέα τής ελληνικής παραδοσιακής μουσικής, έστω και αν αυτή δεν υπήρξε ποτέ “ἐθνική”, όπως διατεινόταν στον τίτλο τού συλλόγου του – και δεν νομίζω να εννοούσε την… ethnic! Γι’ αυτό, ας δούμε ἐπὶ τροχάδην την σχέση μουσικής και έθνους.

Μουσική και Έθνος

Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΠΑΛΑΙΑ όσο κι εμείς: είναι σύμφυτη με τον άνθρωπο. Ενώ το έθνος εμφανίζεται σχετικά πρόσφατα στην ιστορία τού ανθρώπου, όχι για να καλύψει κάποιες ιδιαίτερες ανάγκες του, όπως η μουσική, μα για λόγους οικονομικούς, μάλλον, και πολιτικούς. Φυσικά, εννοώ το έθνος-κράτος. Άλλο πράγμα είναι η εθνότητα, που διαμορφώνεται από τα πανάρχαια χρόνια με βάση τα διαφορετικά ανθρώπινα γένη και φύλα. Άρα, η μουσική δεν έχει εθνικά χαρακτηριστικά. Ἐπὶ τῆς οὐσίας, δεν υπάρχει ελληνική, ή τουρκική, ή βουλγαρική, κλπ. μουσική. Χρησιμοποιώντας εθνικούς προσδιορισμούς, εννοούμε απλώς ότι μια μουσική έχει ελληνικούς στίχους, αν πρόκειται για τραγούδι, ή πως ο συνθέτης είναι Έλληνας. Υπάρχουν, όμως, πάρα πολλά “ελληνικά” τραγούδια, που δεν έχουν καμιά σχέση με την ντόπια μουσική παράδοση (είναι δηλαδή pop, rock, tango, mambo, κλπ.), ασχέτως αν έχουν στίχους ελληνικούς, ή ακόμη αν ο συνθέτης τους είναι Έλληνας.

Εθνική μουσική δεν υπάρχει. Η λαϊκή μουσική έχει στοιχεία
εθνοτικά, όχι εθνικά· ενώ η λόγια είναι υπερεθνική.

Ινδός πλανόδιος μουσικός, της Shagufta Mehdi

Η λαϊκή μουσική γεννιέται ως ιδίωμα περιοχών μικρότερων από τα σημερινά έθνη-κράτη, στις συνθήκες τής αγροτικής φυσικής οικονομίας – περιοχές που, κατά κανόνα, ανήκουν πλέον σε γειτονικά έθνη-κράτη (χωρισμένη στα τρία είναι λ.χ. η Θρᾴκη). Οι ρυθμοί εξέλιξής της, καθώς και οι έξωθεν επιδράσεις, καθορίζονται από τη γεωγραφία τής κάθε περιοχής. Έτσι αρθρώνονται τα ξεχωριστά ιδιώματα. Το “πρόβλημα” προκύπτει από την απουσία φυλετικής “καθαρότητας” σε τέτοια μέρη, καθώς κατοικούνται από άτομα διαφόρων εθνοτήτων, με τις ιδιαιτερότητές της η κάθε μια, που βαθμιαία χωνεύονται στο κοινό ιδίωμα, αν και διατηρούν μια κάποια αυτονομία. Και όπως είπαμε, όσο περισσότερες είναι οι εθνότητες, τόσο πλουσιότερο γίνεται και το ιδίωμα (βλέπε Χρονικό 6). Επομένως, η λαϊκή μουσική έχει χαρακτηριστικά εθνοτικά (ethnic), όχι όμως εθνικά (national).

Η λόγια μουσική, από την άλλη μεριά, είναι κοινό έργο τής αφρόκρεμας των μουσικών, που συρρέουν στις μητροπόλεις των πολυεθνικών αυτοκρατοριών. Αφού, λοιπόν, εμπλέκονται άνθρωποι διαφόρων εθνοτήτων, με τις καταβολές του ο καθένας, η μουσική είναι υπερεθνική (ή διεθνική, ποτέ όμως διεθνής). Το ίδιο ισχύει και στην κλασική μουσική τής Ευρώπης, έστω και αν, ἐν πολλοῖς, τα σύνορα εκεί είχαν ήδη χαραχθεί πριν από την περίοδο της πολύ μεγάλης της ακμής. Πώς να προσδιορίσουμε λ.χ. τη μουσική τού Händel; Είναι γερμανική ή αγγλική; Ή του Beethoven; Γερμανική ή αυστριακή; Ή του Chopin; Πολωνική ή γαλλική; Ή όταν ο Bach μεταγράφει Vivaldi; Είναι γερμανική ή ιταλική μουσική; Ή και του Kurt Weill; Είναι μουσική γερμανική, αμερικανική, ή… εβραϊκή;

Οι “εθνικές σχολές”, τέλος, εμφανίζονται αργότερα, με ηχοχρώματα ethnic, αλλά σε φόρμες τής ευρωπαϊκής λόγιας μουσικής. Άρα, ούτε κι εδώ υφίσταται εθνικός χαρακτήρας. Να λ.χ. οι περίφημοι Πίνακες σε Έκθεση του Μόδεστου Μουσόργσκη, ένα κορυφαίο αριστούργημα της “ρώσικης εθνικής σχολής”: ενορχηστρώθηκαν υποδειγματικά από τον Maurice Ravel, που υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες τής “γαλλικής εθνικής σχολής”, κι έτσι αγαπήθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο. Επιπλέον, ο Βάσκος κατά το ήμισυ Ravel, γεννημένος σε κωμόπολη κοντά στην Ισπανία, συνέθεσε αρκετά έργα που εδράζονται στην “ισπανική εθνική σχολή” – όπως έκαναν συνθέτες και από άλλες χώρες, ακόμη και μακρινές, όπως η Ρωσία, ή και οι ΗΠΑ.

Σε τελική ανάλυση, ποσῶς θα πρέπει να μας απασχολεί το θέμα τού εθνικού χαρακτήρα, ή και της εθνικής προέλευσης της μουσικής και των οργάνων της. Όλα αυτά μάς αποσπούν την προσοχή από την ουσία τού θέματος, που είναι η ίδια η μουσική. Στο κάτω-κάτω, ποιος μπορεί να ιχνηλατήσει την εξέλιξή της; Ποιος να ήταν ο πρώτος άνθρωπος που παρατήρησε πως η τεντωμένη χορδή τού τόξου του παράγει κάποιον ήχο; Ποιος, στη συνέχεια, διεπίστωσε πως ο ήχος αλλάζει ανάλογα με το πού πιάνει την χορδή; Ή πως ενισχύεται αν συνδέεται με κάτι κούφιο για να παίξει τον ρόλο τού ηχείου; Διαπιστώσεις που η μια διαδεχόταν την άλλη…

Σε διάφορες περιοχές κι εποχές εμφανίστηκαν παρόμοια
όργανα, μια και στηρίζονται στους ίδιους φυσικούς νόμους.

Οι ανακαλύψεις αυτές είναι τόσο παλιές όσο και ο άνθρωπος. Άρα, θα πρέπει να έγιναν στην Αφρική, αφού εκεί λέγεται πως βρίσκεται το λίκνο του (βλέπε τον αντίλογο στο Χρονικό 3). Τι σημαίνει αυτό; Πως η μουσική και τα όργανά της γεννήθηκαν στην Αφρική; Όχι, βέβαια! Απλώς σημαίνει ότι σε διάφορες ιστορικές εποχές, σε διάφορες περιοχές τού κόσμου, εμφανίστηκαν παρόμοια όργανα, μια και στηρίζονται στους ίδιους φυσικούς νόμους.

Ανακατασκευή αργυρής λύρας τής Ουρ (Σουμερία)

“Ἐκ τοῦ πονηροῦ”, λοιπόν, όλες οι διεκδικήσεις, επειδή η μουσική είναι επίσης προγενέστερη της ιδιοκτησίας, όχι μόνον του έθνους. Τα πράγματα, άλλωστε, είναι απλά – με την προϋπόθεση πως έχουμε απαλλαγεί από τις παρωπίδες τής προγονοπληξίας, και πως η λογική, έστω η κοινή, έχει πρυτανεύσει:

“Ἕνα μουσικὸ ὄργανο λέμε ὅτι ἀνήκει στὴ λαϊκὴ παράδοση μιᾶς χώρας μόνον ὅταν ὁ λαός της ἔχει τραγουδήσει μὲ τὸ ὄργανο αὐτὸ τοὺς πόθους καὶ τοὺς καημούς του, ἰδιαίτερα σὲ ἐποχὲς-σταθμοὺς τῆς ἱστορίας του”, επισημαίνει με απλότητα και σαφήνεια ο Φοῖβος Ἀνωγειανάκης κόβοντας τον “γόρδιο δεσμό”, προσγειώνοντάς μας από τα νεφελώματα της αρχαιολατρίας, και δίνοντάς μας το κλειδί, έτσι ώστε να εμβαθύνουμε στο θέμα μας.

“Μ’ αὐτὸ τὸ κριτήριο κατατάσσει ἡ μουσικολογία ἕνα ὄργανο στὴ λαϊκὴ παράδοση μιᾶς χώρας. Ἐκεῖνο ποὺ τὴν ἐνδιαφέρει εἶναι τὸ μουσικὸ αὐτὸ ὄργανο νὰ ἔχει ἀγαπηθεῖ καὶ χρησιμοποιηθεῖ πλατιὰ ἀπ’ τὸν λαὸ τῆς χώρας αὐτῆς καὶ νὰ ἔχει κατασκευαστεῖ ἀπ’ τοὺς ντόπιους τεχνίτες ἤ ἀπ’ τοὺς ἴδιους τοὺς ντόπιους λαϊκοὺς μουσικούς της, ἀδιαφορώντας ἄν τοῦτο ἔχει ἔρθει ἀπ’ ἔξω, ἀπὸ μιὰν ἄλλη, κοντινὴ ἤ μακρινή, χώρα.”

Ὕδραυλον Ὄργανον

ΜΟΝΟ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΣΚΕΠΤΙΚΟ, μπορούμε να πούμε πως η αρχαία λύρα και κιθάρα, οι βάρβιτος και φόρμιγξ, ήταν ελληνικά όργανα. Γιατί, κακά τα ψέματα: όλα τα όργανα στην αρχαία Ελλάδα είχαν εισαχθεί ἐξ ἀνατολῶν – πλην ενός, που τεκμηριωμένα επινοήθηκε και φτιάχτηκε από Έλληνες – όχι όμως στην κλασική, αλλά κατά την ελληνιστική περίοδο, και μάλιστα, εκτός τής καθεαυτού Ελλάδας: στην Ἀλεξάνδρεια της Αιγύπτου, τη μεγαλύτερη μητρόπολη του ελληνισμού στη μετακλασική εποχή. Και η ειρωνεία τής ιστορίας είναι ότι, αυτό το μοναδικό όργανο με “ελληνική πατέντα” δεν χρησιμοποιείται πλέον στην Ελλάδα, κι έχει δοξαστεί στα χέρια Δυτικών – προεξάρχοντος του Ιωάννη Σεβαστιανού (Johann Sebastian) Bach…

Όλα τα όργανα στην αρχαία Ελλάδα εἰσήχθησαν ἐξ ἀνατολῶν
– πλην της ὑδραύλεως (του εκκλησιαστικού οργάνου), που
επινοήθηκε από Έλληνες, μα δεν παίζεται πια στην Ελλάδα.

Ύδραυλις, Δίον, 1ος αιώνας ΠΚΧ

Το ἐν λόγῳ όργανον είναι η ὕδραυλις, το ὕδραυλον όργανο, ή εκκλησιαστικό, στην πρωτόλειά του μορφή. Εφευρέτης του ήταν ο Αλεξανδρινός μηχανικός Κτησίβιος, του 3ου αιώνα ΠΚΧ. Μερικοί αποδίδουν την εφεύρεση αυτή στον σύγχρονό του, Ἀρχιμήδη, η συμβολή τού οποίου, όμως, θα πρέπει να ήταν έμμεση, λόγω των επιτευγμάτων τού πολυμήχανου πνεύματός του, καθώς υπήρξε η σπουδαιότερη μορφή των θετικών επιστημών τού αρχαίου κόσμου. Δικαίως αυτοί οι Έλληνες επιστήμονες θεωρούνται οι πνευματικοί πατέρες τού Leonardo da Vinci, και τόσων άλλων εφευρετικών μυαλών τής Ευρώπης, από την Αναγέννηση και μετά.

Ο Κτησίβιος, λοιπόν, στηρίχθηκε, προφανώς, στις υδραυλικές εφευρέσεις κι εφαρμογές τού Συρακούσιου, κυρίως στα υδραυλικά ρολόγια – επινόηση που επίσης τους αποδίδεται από κοινού. Εκτός από την ὑδραυλική, ο Κτησίβιος ασχολήθηκε με την πνευματική – την επιστήμη που έχει ως αντικείμενο το πνεύμα, δηλαδή τον αέρα, και τις ποικίλες χρήσεις του.⁽⁷⁾ Θεωρείται, μάλιστα, ο… πνευματικός πατέρας αυτής της επιστήμης, αφού εμβάθυνε σε κάτι που είχαν παρατηρήσει προγενέστεροι: ότι ο αόρατος αέρας είναι υλικό σώμα.

• ⁽⁷⁾ Υδραυλική και πνευματική είναι αδερφές επιστήμες: η πρώτη έχει να κάνει με τα υγρά, η δεύτερη με τ’ αέρια.

Η αλματώδης συρρίκνωση της ελληνικής γλώσσας, ας αναφέρω ἐν παρόδῳ, εξαιτίας τής συρρίκνωσης του ελληνισμού, παράλληλα με την επιβολή τού χριστιανισμού, είχε ως αποτέλεσμα και τη συρρίκνωση της σημασίας αρχαίων όρων, σαν το πνεῦμα (πνοή), όπου απέμειναν μόνον έννοιες σε αντιπαραβολή προς την ὕλη (νοῦς, ψυχή). Το ἀρχαῖον πνεῦμα, βλέπετε, ἀπωλέσθη μόλις έγινε “Ἅγιον Πνεῦμα”! Γι’ αυτό, παρ’ όλες τις πραγματείες των Αλεξανδρινών περί πνευματικής, το σχετικό λήμμα απουσιάζει από τα νεοελληνικά λεξικά…

Μια ύδραυλις βρέθηκε στις ανασκαφές στο Aquincum (νυν Βουδαπέστη) το 1931

● Καθαρευουσιάνικα λεξικά ίσως έχουν τον ανάλογο, υποτίθεται, νεοελληνικό όρο αεριολογία (παραλίγο… αερολογία!) – που όχι μόνον είναι γελοίος, αλλά και λανθασμένος, δεδομένου ότι μιλάμε για επιστήμη, όχι για φιλολογία (είναι και θέμα καταλήξεων: οι επιστήμες δεν είναι… λόγια· τελειώνουν σε -ική, όχι σε -λογία). Πλέον ο όρος πνευματική (στ’ αγγλικά pneumatics) συναντάται μόνον σε ξενόγλωσσα λεξικά, που κι αυτά τον μεταφράζουν ως αεριολογία… Αν και η ελληνική είναι η αρχαιότερη καταγεγραμμένη ζωντανή γλώσσα παγκοσμίως, η αρχική έννοια του όρου πνευματικός (ο σχετικός με την πνοή, τον αέρα) χάθηκε στα νέα ελληνικά: μοναδική ίσως εξαίρεση τα λεγόμενα πνευματικά εργαλεία (αυτά που εκμεταλλεύονται την πίεση του αέρα). Η λέξη υπάρχει σε ρομανικές γλώσσες – pneumatico (ιταλικά), pneu (γαλλικά και πορτογαλικά), neumático (ισπανικά) – με την έννοια του ελαστικού με αέρα (στ’ αγγλικά, pneumatic tire). Στα νέα ελληνικά, η σχετική λέξη σαμπρέλα είναι γαλλικό δάνειο (chambre à air, αεροθάλαμος). Επομένως, για το ίδιο περίπου πράγμα, οι μεν “βάρβαροι” χρησιμοποιούν ελληνική λέξη, οι δε Έλληνες “βαρβαρική” (γαλλική)…

Ποια πνευματική, λοιπόν; Έτσι κι αλλιώς, όλα τα έργα τού Κτησίβιου έχουν χαθεί. Το αντίθετο ισχύει στην περίπτωση ενός μεταγενέστερου συναδέλφου του, που τουλάχιστον ένα μέρος τού έργου του έχει διασωθεί – παρ’ όλο που παραμένει ὁμοίως αφανής μεταξύ των Ελλήνων. Ήταν κι αυτός Αλεξανδρινός, ονομαζόταν Ἣρων, κι έζησε προφανώς στον 1ο ΚΧ αιώνα. Εκτός των πολλών και όντως θαυμαστών του εφευρέσεων – όπως η αἰολόσφαιρα (ατμομηχανή), ο ἀνεμότροχος (αιολική ενέργεια), και διάφορες πύλες που άνοιγαν αυτόματα – ασχολήθηκε και με το ύδραυλον όργανον του Κτησίβιου, βάσει των αρχών τής πνευματικής. Οι σύγχρονοι Έλληνες, πάντως, αν τυχόν πληροφορηθούν την ύπαρξή του, θα πρέπει ν’ ανατρέξουν σε ξένες εκδόσεις για περισσότερα στοιχεία, αφού οι διατριβές του δεν εκδόθηκαν ποτέ στην Ελλάδα…⁽⁸⁾

• ⁽⁸⁾ Και να ήταν μόνον ο Ήρων; Η… ειρωνεία είναι ότι στην Φιλοσοφική σχολή μελετούσαμε την αρχαία ελληνική γραμματεία με βιβλία που είχαν εκδοθεί στην… Οξφόρδη! Και αυτό γιατί οι ελληνικές εκδόσεις δεν είχαν (ούτε κι έχουν, αν δεν κάνω λάθος) την αρτιότητά τους…

Το έργο των ἐν λόγῳ Αλεξανδρινών μηχανικών δεν ήταν δυνατόν να περάσει απαρατήρητο στην Ρώμη, ή και την Κωνσταντινούπολη, που ήταν μεγάλες δυνάμεις. Οι Βυζαντινοί επιστήμονες θαύμασαν κυρίως τα “αὐτόματα” του Ἥρωνος και τα τελειοποίησαν. Στ’ ανάκτορά τους υπήρχαν διάφοροι τέτοιοι μηχανισμοί (χρυσά πλατάνια με πουλιά να κελαηδούν, λιοντάρια ή και άλλα άγρια ζώα να βρυχώνται απειλητικά, στρέφοντας τους λαιμούς τους, γρύπες ν’ ανοιγοκλείνουν τα φτερά τους, κ.ά.), αποσκοπώντας στον εντυπωσιασμό των ξένων επισκεπτών.

Εκκλησιαστικό όργανο

Εξίσου εντυπωσιακή ήταν φυσικά και η ύδραυλις, και το όργανο από μουσικό κατάντησε… διπλωματικό. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε΄, ο επιλεγόμενος… Κοπρώνυμος (8ος αιώνας),⁽⁹⁾ δώρισε ένα όργανο στον Φράγκο βασιλιά Πιπίνο τον… Κοντό, και η συνέχεια είναι λίγο-πολύ γνωστή (η διεθνής του ονομασία είναι πλέον η ελληνική λέξη organ). Ἰδοὺ τι επιπτώσεις μπορεί να έχει η ανταλλαγή δώρων μεταξύ “γαλαζοαίματων” στην ιστορία, ιδίως της μουσικής. Αν και η διπλωματία δεν προήγαγε ποτέ τον πολιτισμό, η πολιτική επηρεάζει την ανάπτυξή του – κατά κανόνα αρνητικά.

• ⁽⁹⁾ Οι εκκλησιαστικοί κύκλοι, οπωσδήποτε, τον… φιλοδώρησαν με αυτό το επίθετο, αφού ήταν εικονοκλάστης. Είπαν πως, τάχα, κατά τη βάπτισή του, τα… αμόλησε στην κολυμπήθρα! Οι συνήθεις εκκλησιαστικές κακοήθειες…

Σταυροφορίες

ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΑΥΤΟ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ της πολιτικής ιστορίας. Παρά τα δώρα των Βυζαντινών προς τους Ευρωπαίους, το υποβόσκον σχίσμα των Εκκλησιών επισημοποιήθηκε, το Βατικανό κήρυξε τον “ιερό πόλεμο” κατά των “απίστων” (μάλλον υπό τους ήχους… εκκλησιαστικών οργάνων!),⁽¹⁰⁾ κι έτσι εγκαινιάστηκαν οι Σταυροφορίες, που κατέληξαν στην πρώτη άλωση της Πόλης, αφού και οι Ορθόδοξοι είχαν περιληφθεί στους “άπιστους” – ή έστω στους “αιρετικούς”, που είναι πάντα… χειρότεροι των απίστων! Ο έλεγχος της Ανατολής καθιστούσε αναγκαία την κατάλυση της Ρωμανίας, και το μοίρασμα της λείας μεταξύ των Φράγκων λαφυραγωγών και των Ενετών καθοδηγητών τους.

• ⁽¹⁰⁾ Πώς γίνεται η αυτοδιαφημιζόμενη “θρησκεία τής αγάπης” να μαστίζεται από χιονοστιβάδες σχισμάτων και (“ιερών” ή “ανίερων”) πολέμων; Ο χριστιανισμός αναδεικνύεται πρωταθλητής κι εδώ, ακολουθούμενος από τις άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες, τον ιουδαϊσμό και το Ισλάμ.

Αυτό το σημείο καμπής ήταν η αρχή τού τέλους, αφήνοντας ανεξίτηλη την σφραγίδα της στην ιστορία όχι μόνον της Μεσογείου, ή και της Ευρώπης, μα και ολόκληρου του κόσμου, αφού στο εξής τίποτε δεν θα ήταν όπως πριν. Είχε σημάνει το τέλος τής ιστορίας που ξεκίνησε στην Εγγύς Ανατολή κατά τη νεολιθική εποχή, με τη γέννηση του πολιτισμού και, φυσικά, τη Μεσόγειο στο επίκεντρο των εξελίξεων. Η πάλαι ποτέ mare nostrum περιθωριοποιήθηκε ἐκ τῶν πραγμάτων. Εξωμεσογειακές δυνάμεις ρυθμίζουν πλέον τις τύχες της.

Σταυροφορίες (1096-1204): 1η (μωβ διαδρομή), 2η (πράσινη), 3η (κόκκινη), και 4η (πορτοκαλί):
από τη Βενετία στην… Κωνσταντινούπολη, τον απώτερο στόχο Ενετών και Φράγκων.

Κατά την πάγια τακτική τους, οι θύτες φρόντισαν για την “απαλλαγή” τους, μέσω της προπαγάνδας τους, που αναπαράγουν ακόμη και τα θύματά τους – ίσως επειδή θύτες και θύματα είναι τώρα “σύμμαχοι”, “εταίροι”. Ο εξωραϊσμός αγγίζει, πρώτα, το γκροτέσκο (με τις… “σταυροφορίες υπέρ τής ειρήνης”, ως αποκορύφωμα της υποκρισίας), κι έπειτα, το μακάβριο – μόλις αρχίσουν οι βομβαρδισμοί υπέρ των… “ανθρωπίνων δικαιωμάτων”!

“Ιεροί” πόλεμοι: το γκροτέσκο – “σταυροφορίες υπέρ τής ειρήνης” –
και το μακάβριο – βόμβες υπέρ των… “ανθρωπίνων δικαιωμάτων”!
Σταυροφόροι: οι πάλαι ποτέ “ελευθερωτές” τής Ιερουσαλήμ το 1099, μεταμορφώθηκαν σε “κατακτητές” τής Κωνσταντινούπολης το 1204…

Ας ξανανοίξουμε, λοιπόν, τα λεξικά μας: οι σταυροφόροι ήταν οι “πολεμιστές τού μεσαίωνα που έλαβαν μέρος στις εκστρατείες των χριστιανών τής Δύσης εναντίον αλλοθρήσκων, κυρίως για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων”! Από ποιους; Μα από τους “άπιστους”, τους μουσουλμάνους. Καθόλου δεν φαίνεται ν’ απασχολεί τους Έλληνες λεξικογράφους κλπ. πως οι ἐν λόγῳ τόποι είναι εξίσου “άγιοι” και για το Ισλάμ, ή πως οι μωαμεθανοί μάλλον είναι πιο “πιστοί” από τους χριστιανούς. Ειλικρινά, δεν αντιλαμβάνομαι πώς μπορούν Έλληνες ιστορικοί να χαρακτηρίζουν τους σταυροφόρους “ελευθερωτές” τής Ιερουσαλήμ το 1099, αλλά “κατακτητές” τής Κωνσταντινούπολης το 1204…

Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους
το 1204, του Domenico Robusti Tintoretto

● Οι Σταυροφορίες, που προώθησαν κι ευλόγησαν οι πάπες, στόχο είχαν την επιβολή διὰ τῆς βίας τού καθολικισμού σε όλη την Ευρώπη και τη δυτική Ασία στις αρχές τής 2ης χιλιετίας ΚΧ. (Για τη βίαιη επιβολή τού χριστιανισμού κατά την 1η χιλιετία ΚΧ, βλέπε Χρονικά 23-24: Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού). Ὡς ἐκ τούτου, στράφηκαν εναντίον μουσουλμάνων και ορθοδόξων στην Ανατολή, ή “παγανιστών”, “αιρετικών”, και “αφορισμένων”, στη Δύση, για ποικίλους λόγους, πολιτικοοικονομικούς ή/και θρησκευτικούς. Ξεχωρίζουν εδώ οι Βόρειες ή Βαλτικές Σταυροφορίες, οι κατά Αλβιγηνών ή Καθαρών, και κατά τής Αραγωνίας, καθώς και η Ιβηρική Reconquista. Οι Βόρειες ή Βαλτικές Σταυροφορίες (13ος αιώνας) ήταν εκστρατείες αποικισμού κι εκχριστιανισμού ενάντια κυρίως σε παγανιστικούς βαλτικούς, φινλανδικούς και δυτικούς σλαβικούς λαούς τής Βαλτικής, όπως και σε ορθόδοξους Σλάβους τής Ανατολής. Η Σταυροφορία των Αλβιγηνών (1209-1229) ήταν η 20ετής εκστρατεία εξόντωσης των “καθαρών” τής νότιας Γαλλίας. Ο “καθαρισμός” ήταν μια χριστιανική σέκτα που είχε εξαπλωθεί στη νότια Ευρώπη μεταξύ 12ου και 14ου αιώνα. Όσο για την Σταυροφορία τής Αραγωνίας (1284-1285), δεν είχε καν κάποιο θρησκευτικό “φύλλο συκής”. Έγινε επειδή η Αραγώνα κατέκτησε τη Σικελία, αψηφώντας την “Αγία Έδρα”. Τέλος, η Reconquista διήρκεσε 780 χρόνια (711-1492), από την αραβική κατάκτηση της Ιβηρίας, ως την πτώση τού τελευταίου μουσουλμανικού βασιλείου τής Γρανάδας.

● Υπήρξαν και πολλοί άλλοι “ιεροί πόλεμοι” με πρωτοβουλία τού Βατικανού: τον 13ο αιώνα, ο πάπας Γρηγόριος Δ’ κήρυξε πόλεμο ενάντια στις… μαύρες γάτες, που τις θεωρούσε “όργανα του Σατανά”! Διέταξε λοιπόν την εξολόθρευσή τους ἁπανταχοῦ της Ευρώπης… Αυτή, όμως, η “Σταυροφορία τής Γάτας” απετέλεσε boomerang, προκαλώντας την αύξηση του αριθμού των αρουραίων, που ήταν φορείς τής πανούκλας…

Αυλητής με δίαυλο σε συμπόσιο,
του ζωγράφου Εὐαίωνος

ΠΑΡΕΚΚΛΙΝΑΜΕ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ μας ίσως, μα το θέμα μας ἐπὶ τῆς οὐσίας δεν ήταν τόσο η θρακική και ασιατική προέλευση της μουσικής, όσο η ματαιότητα της αρχαιολατρίας και προγονοπληξίας, που είναι κενές περιεχομένου. Ἰδοὺ η ύδραυλις που είχαμε την ευτυχία να μας αποκαλυφθεί στο Δῖον:⁽¹¹⁾ στις πρώτες ανακοινώσεις για το εύρημα, είπαν ότι τάχα παιζόταν πολυφωνικά. Αυτό δεν συνεπάγεται πως η μουσική τής ύστερης αρχαιότητας ήταν επίσης πολυφωνική; Προηγήθηκε διεξοδική έρευνα, ή ειπώθηκε ἐλαφρᾷ τῇ καρδίᾳ; Επιδιωκόμενος σκοπός ήταν η αναπαλαίωση του οργάνου, ή ίσως η αναβάπτισή του στην κολυμπήθρα τής ευρωπαϊκής πολυφωνίας;

• ⁽¹¹⁾ Στο Δίον έχει βρεθεί και μια επιτύμβια στήλη με παράσταση νάβλα.

Θα μπορούσαμε, μήπως, να υποθέσουμε πως εκείνοι οι αρχαίοι μουσικοί, που εικονίζονται συχνά-πυκνά με δίαυλο (δυο αυλούς), έπαιζαν… primo-secondo;⁽¹²⁾ Ή, μήπως, πως η σῦριγξ, ο αὐλὸς τοῦ Πανός, ως πολυκάλαμος που είναι, έχει πολυφωνικές δυνατότητες; Θεωρώ αδιανόητο να ήταν η ύδραυλις κατάλληλη για την… Τοκάτα και Φούγκα τού Bach, όπως και το εκκλησιαστικό όργανο αδυνατεί να αποδώσει συνθέσεις τής τροπικής μουσικής. Το εκάστοτε όργανο κατασκευάζεται βάσει προδιαγραφών τής μουσικής που ετάχθη να εκτελεί.

• ⁽¹²⁾ Η κυρίαρχη σήμερα διφωνία, το primo-secondo (διάστημα 3ης), αντιμετωπιζόταν τόσο από τους αρχαίους Έλληνες, όσο και από τους Βυζαντινούς, ως κακοφωνία.

“Ψιλά γράμματα”, θα πούνε οι κυνικοί. Κάποιοι θιασώτες τού… Jurassic Park έχουν βαλθεί να ανακτήσει η ύδραυλις τον χαμένο χρόνο, να κατακτήσει το ρεπερτόριο του εκκλησιαστικού οργάνου, και να αποκτήσει σύγχρονο δικό της. Κι εμείς ζητωκραυγάζουμε τους… κλωνοποιητές!

Η κατά Στράβωνα μουσική

Μπρούντζινη κεφαλή τού Ορφέα (460 ΠΚΧ)

Ἀπὸ δὲ τοῦ μέλους καὶ τοῦ ῥυθμοῦ καὶ τῶν οργάνων, καὶ ἡ μουσικὴ πᾶσα Θρᾳκία
καὶ Ἀσιᾶτις νενόμισται δῆλον δὲ ἔκ τε τῶν τόπων, ἐν οἷς αἱ Μοῦσαι τετίμηνται…

Από τη μελωδία και τον ρυθμό και τα όργανά της, η μουσική πάσα θεωρείται θρακική και ασιατική. Και αυτό είναι ξεκάθαρο, πρώτον, από τα μέρη όπου τιμώνται οι Μούσες, επειδή η Πιερία, και ο Ὄλυμπος, και η Πίμπλεια, και τα Λείβηθρα (Λίβηθρα),⁽¹³⁾ ήταν στ’ αρχαία χρόνια θρακικά μέρη και όρη, αν και τώρα κατέχονται από τους Μακεδόνες· αλλά και ο Ἑλικών ήταν αφιερωμένος στις Μούσες από τους Θρᾷκες που εγκαταστάθηκαν στη Βοιωτία, τους ίδιους που αφιέρωσαν το σπήλαιο στις νύμφες τις καλούμενες Λειβηθρίδες. Όμως κι εκείνοι που συγκέντρωσαν την προσοχή τους στη μουσική των πρώιμων χρόνων καλούνται Θράκες· εννοώ τον Ὀρφέα, τον Μουσαῖο, και τον Θάμυρι· αλλά και ο Εὔμολπος πήρε το όνομά του από εκεί. Κι εκείνοι οι δημιουργοί που έχουν αφιερώσει ολόκληρη την Ἀσία, μέχρι την Ἰνδία, στον Διόνυσο,⁽¹⁴⁾ αντλούν ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον τη μουσική από εκεί. Κι ένας δημιουργός λέει, “παίζοντας την ασιατική κιθάρα”· ο δε άλλος ονομάζει τους αυλούς “Βερεκύντιους” και “Φρύγιους”·⁽¹⁵⁾ ενώ κάποια όργανα καλούνται με βαρβαρικά ονόματα, “νάβλας”, “σαμβύκη”, “βάρβιτος”, “μάγαδις”, και διάφορα άλλα…

• ⁽¹³⁾ Η Πίμπλεια ήταν μια κωμόπολη στην περιοχή τού Δίου. Ήταν περίφημη στην αρχαιότητα ως γενέθλια πόλη τού Ορφέα. Άλλοι επέμεναν πως ο μέγας μουσικός γεννήθηκε και θάφτηκε από τις Μούσες στα Λείβηθρα. Ο τάφος του, όπου τα πουλιά κελαηδούσαν, καταστράφηκε αργότερα από πλημμύρα. Υπάρχουν, τέλος, κι εκείνοι που λένε πως ο Ορφέας απλώς έζησε για κάποιο διάστημα στα Λείβηθρα.

• ⁽¹⁴⁾ Βλέπε τα Διονυσιακά, το ελληνικό έπος τού Νόννου τού Πανοπολίτη (από την Πανόπολι, νῦν Αχμίμ, της Άνω Αιγύπτου). Αποτελείται από 48 ραψωδίες, και περιγράφει την ζωή και τον θρίαμβο του Διονύσου, και κυρίως την εκστρατεία του ως τις Ινδίες. Είναι γραμμένο στον 5ο αιώνα ΚΧ, σε ομηρική διάλεκτο και δακτυλικά εξάμετρα κι έχει έκταση όση και τα δυο έπη τού Ομήρου μαζί. Τα όσα περιγράφονται εκεί εκτυλίσσονται σε όλα τα τότε γνωστά μέρη τής Γης.

• ⁽¹⁵⁾ Βερεκύντιος: από τον Βερέκυντο, ένα βουνό τής Φρυγίας, όπου λατρευόταν η Κυβέλη–Ῥέα ἡ Βερεκύντιος, στις όχθες τού Σαγγάριου.

Επόμενο Χρονικό 12. “ΜΗ ΚΑΚΟΥΡΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗΝ!” ● “Χρυσοῦς Αἰών” και “Παρακμή” ● Καινοτόμοι και Συντηρητικοί ● Γραφή-Σημειογραφία ● Μουσική Προφορά ● Ωδεία ● Λαογραφία ● Συλλογική κι Επώνυμη Δημιουργία ● Δημοκρατία και Τέχνη

• >> Χρονικό 12. “ΜΗ ΚΑΚΟΥΡΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗΝ!”
• << Χρονικό 10. Η… “ΓΛΩΣΣΑ-ΗΛΙΟΣ”

Χρονικό 9. TΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟΝ ΤΡΙΧΟΡΔΟΝ

Χρονικό 9. TΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟΝ ΤΡΙΧΟΡΔΟΝ

/ENGLISH/ Chronicle 9. THE CELEBRATED TRICHORDON

Πέρσικο setar (τρίχορδο).
Το ινδικό sitar είναι μάλλον μετεξέλιξή του. Η κιθάρα
έχει την ίδια ετυμολογία.

● Flamenco και Ρεμπέτικο, Κιθάρα και Μπουζούκι
● Τροπική και Συγκερασμένη Μουσική ● Ross Daly
● Ταμπουράδες ● Ασίκηδες ● Γιοβάν Τσαούς και Φουσταλιέρης ● Ψυχαγωγία και Διασκέδαση

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Ο,ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΚΙΘΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟ FLAMENCO, είναι και το μπουζούκι για το ρεμπέτικο: ο ήχος τους είναι ο απολύτως αναγκαίος όρος – sine qua non, που λένε – για την ερμηνεία είτε του ενός, είτε του άλλου είδους. Και όμως, τα όργανα αυτά θα μπορούσαν να θεωρηθούν ακατάλληλα μάλλον για τέτοια μουσικά ιδιώματα.

Το ρεμπέτικο, κυρίως, αλλά επίσης το flamenco, σε μεγάλο βαθμό, ως προς τα μελωδικά θέματα, υπάγονται στην τροπική μουσική: ἤτοι, το τραγούδι τους αναπτύσσεται έχοντας ως βάση όχι απλές κλίμακες, αλλά μουσικούς τρόπους, ήχους, ή δρόμους, με ιδιαίτερο χαρακτήρα, ύφος, και ήθος ο καθένας, και με ποικίλα διαστήματα, σαφώς περισσότερα από τα συγκερασμένα-­εξισωμένα τής δυτικοευρωπαϊκής μουσικής. Στη συνοδεία, ωστόσο, κυριαρχεί η δυτική αντίληψη των συγχορδιών και των μελωδικών φράσεων από συγκερασμένα όργανα: τα τάστα τού μπουζουκιού και της κιθάρας είναι τοποθετημένα έτσι ώστε ν’ αποδίδουν αυτά τα εξισωμένα διαστήματα, δηλαδή μόνον τις νότες τού πιάνου. Η ἐν λόγῳ αντίφαση, φυσικά, δημιουργεί ποικίλα προβλήματα, θέτει περιορισμούς, μα ταυτόχρονα χαρίζει μιαν ομορφιά, που λαμπρύνει τη μουσική τέχνη, όταν καλλιεργείται στο μεταίχμιο διαφορετικών πολιτισμικών χώρων. Οι ερμηνευτές της μοιάζουν με ακροβάτες, που ισορροπούν μεταξύ δυο κόσμων.

Ρεμπέτικο ή flamenco: τροπική μουσική
συνοδείᾳ συγκερασμένων οργάνων

Μπουζούκι

Η τελική διαμόρφωση της κιθάρας, όπως έχουμε δει, έγινε παράλληλα με την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής μουσικής, από την Αναγέννηση κι έπειτα, με την πολυφωνία, την αντίστιξη, και τα λοιπά της χαρακτηριστικά (βλέπε Χρονικό 7, Από την αρχαία κιθάρα στη σύγχρονη). Άρα, οι σχέσεις οργάνου και μουσικής είναι αρμονικές. Αντίθετα, το μπουζούκι, ως νεόκοπο, παρουσιάζει διχασμό προσωπικότητας. Έστω και αν δεν μπορεί να παιχτεί με τεχνικές τής κλασικής κιθάρας, οι οποίες έχουν παρεισφρήσει στο flamenco, ακολουθεί και αυτό, θέλοντας και μη, τον δρόμο τού σταδιακού εξευρωπαϊσμού τού ρεμπέτικου, καθώς οι κλίμακες, μείζονες κι ελάσσονες, υποκαθιστούν τους ποικίλους τρόπους, ήχους, ή δρόμους.

Οι ριζικές αλλαγές προσανατολισμού ενός είδους μουσικής αποτυπώνονται μ’ ευκρίνεια στα όργανά της. Αν και η ίδια δεν μας δείχνει ποτέ το πρόσωπό της, η μεταμόρφωση ενός οργάνου είναι ορατή διὰ γυμνοῦ ὀφθαλμοῦ. Βλέπουμε, λοιπόν, το μπουζούκι να υφίσταται μετάλλαξη, και από τρίχορδο που ήταν να γίνεται τετράχορδο, και συνάμα ηλεκτρικό, ενώ αλλάζει και το κούρδισμα, με την υιοθέτηση εκείνου της κιθάρας, για να διευκολύνονται οι βιρτουοζισμοί. Αυτό το τετράχορδο… “κιθαροποιημένο” μπουζούκι καθιερώνεται από τον – αρχικά κιθαρίστα – Μανώλη Χιώτη, αν και δεν ήταν δική του επινόηση. Όλα αυτά, σημειωτέον, συμβαίνουν ενώ το ρεμπέτικο πνέει τὰ λοίσθια.

Μεταλλάξεις μπουζουκιού πριν και μετά από το ρεμπέτικο:
αρχικά “μαντολινοποιείται”, κι έπειτα “κιθαροποιείται”
ως τετράχορδο και συνάμα ηλεκτρικό όργανο.

Πολίτικο λαούτο (λάφτα) με (μ)περντέδες

Πρόκειται για τη δεύτερη μετάλλαξη του οργάνου. Η πρώτη έγινε πριν από την εμφάνιση του ρεμπέτικου στο προσκήνιο, όταν το μπουζούκι, ως “ἄσωτος υἱός”, ξέκοψε από την οικογένεια του ταμπουρά που το ανέθρεψε, κι έγινε Φραγκολεβαντίνος: τότε έχασε την ταμπουροειδή του εμφάνιση, μα και τους κινητούς δεσμούς, τους (μ)περντέδες, για την προσαρμογή των διαστημάτων ανάλογα με τον εκάστοτε τρόπο. Στην θέση τους τοποθετήθηκαν τα πολύ λιγότερα, σταθερά μεταλλικά τάστα, που αποδίδουν μόνον τα συγκερασμένα διαστήματα, ενώ έγιναν και άλλες κατασκευαστικές αλλαγές, έχοντας πάντα πρότυπο το μαντολίνο. Ἐν ὀλίγοις, τ’ όργανο αρχικά… “μαντολινοποιήθηκε”. Συνέχισε να “μιλάει” ελληνικά, αλλά με μια κάποια ξενική “προφορά”…⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Με δεδομένα τα σταθερά τάστα, και τα συγκερασμένα διαστήματά τους, ο μόνος τρόπος για να προσεγγίσει κανείς τον πρωταρχικό ήχο τού ρεμπέτικου, δηλαδή τον ήχο τής τροπικής μουσικής, είναι τα διάφορα κουρντίσματα, τα λεγόμενα ντουζένια,(*) ανάλογα με τον μουσικό δρόμο. Ο μόνος μπουζουξής που άκουσα να χρησιμοποιεί ντουζένια στο πρόγραμμά του (και όχι σε κάποια ειδική εκδήλωση, ή εκπομπή μουσικολογικού χαρακτήρα) είναι ο… κιθαρίστας Δημήτρης Μυστακίδης. Ενώ, λοιπόν, το υπόλοιπο πρόγραμμα ευνοούσε το primo-secondo, τα ντουζένια απαιτούσαν ισοκρατήματα – που πάει να πει πως ο ήχος και το ήθος τής Ανατολής είχαν επικρατήσει της δυτικότροπης “αρμονίας”.
  (*) Düzen: κούρντισμα, αρμονία (τουρκιστί)].

Και όμως, υπάρχει ἐν χρήσει ένα είδος μπουζουκιού, που έμεινε πιστό στην καταγωγή του, και δεν κρύβει πως είναι αδερφάκι τού ταμπουρά. Πρόκειται για το αραβικό μπουζούκι, το τρίχορδο buzuq, ή bozuq, που παίζεται στην πάλαι ποτέ αρχαία Φοινίκη: στον Λίβανο και τη γύρω περιοχή. Η χώρα των κέδρων είναι αυτή που ανέδειξε και τον μεγαλύτερο δεξιοτέχνη τού οργάνου στη σύγχρονη εποχή: τον τσιγγάνικης καταγωγής Ματάρ Μουχάμαντ,⁽²⁾ που μπορεί να έκανε να… χλομιάσει μέχρι και ο “τετράχορδος” Χιώτης, παρά τον θαυμασμό που λέγεται πως έτρεφε για το παίξιμό του ο μέγας Jimi Hendrix!

• ⁽²⁾ Ο Ματάρ, σημειωτέον, είχε στο ρεπερτόριό του και το σφουγγαράδικο τραγούδι Ντιρλαντά, που περιέλαβε το 1969 ο Διονύσης Σαββόπουλος στο Περιβόλι τού τρελού, και η πατρότητα του οποίου απασχόλησε την ελληνική δικαιοσύνη το 1973. Παρά την κατάθεση του Γιάννη Παπαϊωάννου ότι ξέρει το τραγούδι από παλιά αφού είναι παραδοσιακό, ή παρ’ όλο που ήδη από το 1970 είχε γίνει διεθνής επιτυχία από την Dalida, που το ηχογράφησε στα γαλλικά και ιταλικά ως Darla dirladada, το δικαστήριο αποφάνθηκε ότι θα πρέπει ν’ αναγράφεται στον δίσκο (σε παρένθεση), δίπλα στον τίτλο τού τραγουδιού: “Διασκευή Σαββόπουλου. Σύνθεσις Π. Γκίνη ή δημώδες”… Διαλέγετε και παίρνετε! Το Ντιρλαντά έχει τραγουδηθεί και στα σερβικά, τα φινλανδικά, τα εβραϊκά, και άλλες γλώσσες. Στα ελληνικά το έχουν ηχογραφήσει επίσης οι Δόμνα Σαμίου, Νίκος Ξυλούρης, Μαρινέλλα, και άλλοι.

Σταυροφορίες και Lebensraum – Ουρβανός, Hitler και σιωνιστές

Μοιάζουν όλα αυτά με μια σύγχρονη εκδοχή τού παμπάλαιου ανταγωνισμού – μα και της άμιλλας, των ανταλλαγών – μεταξύ Φοινίκων κι Ἑλλήνων στην διαδικασία τού αποικισμού τής Μεσογείου: οι πρώτοι στη νότια πλευρά τής λεκάνης, οι δεύτεροι στη βόρεια – χωρίς όμως ν’ αποκλείονται οι εκατέρωθεν διεισδύσεις. Είναι ο ίδιος ανταγωνισμός, που συνεχίστηκε (και συνεχίζεται και τώρα) με άλλους πρωταγωνιστές: Ρώμη και Καρχηδόνα, Βυζάντιο και Άραβες – ώσπου ενέσκηψαν οι σταυροφόροι, ανατρέποντας το status quo στη mare nostrum. Βλέπετε, λοιπόν, πόσο παλαιές είναι οι “σφαίρες επιρροής”, από τις οποίες προέκυψε εσχάτως, ως καοήθης όγκος, η έννοια του “ζωτικού χώρου” (γερμανιστί: Lebensraum)…

● Ο πάπας Ουρβανός Β΄ εκφώνησε τη σημαντικότερη ίσως ομιλία τού Μεσαίωνα στις 27 Νοεμβρίου τού 1095, εγκαινιάζοντας τις Σταυροφορίες, όταν κάλεσε τους χριστιανούς σε πόλεμο εναντίον τού Ισλάμ. Κατά τον χρονικογράφο Ροβέρτο τον Μοναχό, ο ποντίφηκας διακήρυξε μεταξύ άλλων και τα εξής:

“… αυτή η γη που τώρα κατοικείτε, κλειστή ολόπλευρα με θάλασσα ή βουνοκορφές, είναι πολύ στενή για τον μεγάλο σας πληθυσμό… Με δυσκολία παράγει αρκετή τροφή για όσους την καλλιεργούν… Ξεκινήστε στον δρόμο για τον Πανάγιο Τάφο. Αρπάξτε αυτήν τη γη από μια πρόστυχη φυλή και υποτάξτε την… Dieu li volt! [Είναι θέλημα Θεού!]”

● Πόσο ταυτίζονται, όντως, τα λόγια τού πάπα μ’ εκείνα του Hitler: “Ο πληθυσμός μας”, κραύγαζε, “είναι πολύ μεγάλος για να τραφεί από τους δικούς μας πόρους.” Η Γερμανία, ως προς τον “φυλετικό πυρήνα, είναι τόσο πυκνοκατοικημένη”, ώστε δικαιούται “ευρύτερο ζωτικό χώρο από άλλους λαούς.” Όσο για την “πρόστυχη φυλή” τού Ουρβανού, ήταν ο ανατολικοευρωπαϊκός σλαβικός πληθυσμός για τους Ναζί… Από πάρα πολύ παλιά, λοιπόν, το Βατικανό είχε νοοτροπία ανάλογη του φασισμού. Δεν επρόκειτο για… κεραυνοβόλο έρωτα! (Βλέπε και Χρονικά 23-24: Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού).

● Η ιστορική ειρωνεία γίνεται ακόμη μεγαλύτερη, αν σκεφτούμε ότι κάποια από τα θύματα των Ναζί, οι Εβραίοι, υπό σιωνιστική ηγεσία, υιοθέτησαν ολοψύχως και κατά λέξη την έκκληση του Ουρβανού, αλλά και την θεωρία και πράξη τού Χίτλερ, περί “ζωτικού χώρου”, καταπατώντας τα εδάφη τής “πρόστυχης φυλής”…

Ταμπουράς, πανδούρα και τρίχορδον

Ποια να είναι η προέλευση αυτού του οργάνου στις ποικίλες παραλλαγές του; Κατά τα φαινόμενα, η Ασσυρία, όπως έγραψε ο Πολυδεύκης περί πανδούρας. Και πώς έφτασαν αυτές οι παραλλαγές ως τις μέρες μας, σε Λεβάντε κι Ἑλλάδα, χωρίς να συγκινήσουν τους υπόλοιπους Άραβες, ούτε και τους Τούρκους, που βρέθηκαν, στο μεταξύ, στον ενδιάμεσο χώρο; Εδώ μόνον εικασίες μπορεί να κάνει κανείς. Πόσο μάλλον που, σύμφωνα με το Ετυμολογικό Λεξικό τής Κοινής Νεοελληνικής, του Νικόλαου Ανδριώτη, η λέξη μπουζούκι θεωρείται πως έχει τουρκική προέλευση (büzük).⁽³⁾ Ἰδοὺ ακόμη μια από τις πάμπολλες παραξενιές τής ετυμολογίας: νονός ενός οργάνου να είναι κάποιος που αδιαφορεί γι’ αυτό.

• ⁽³⁾ Στην πραγματικότητα, όταν οι Τούρκοι λένε büzük, εννοούν ένα είδος bağlama· και όταν λένε bağlama, εννοούν το saz.(*) Συνεπώς, οι όροι μπουζούκι και μπαγλαμάς είναι δάνεια από την τουρκική γλώσσα, για τον προσδιορισμό διαφορετικών, αν και συγγενικών, οργάνων τής οικογένειας του ταμπουρά, που απλώνεται ως και την Ινδία, με τ’ όργανο-ισοκράτη tanpura. Σημειωτέον, επιπλέον, πως ο όρος tambour αναφέρεται και σε κάποια είδη τυμπάνων. Στην κατηγορία των κρουστών βρίσκουμε και άλλους παράγωγους όρους, όπως ταμπούρλο, και ταμπούρο, tambora και tabor.
  (*) Κάποιοι παρήγγειλαν να τους φέρουν “κανένα μπαγλαμαδάκι” από την Πόλη… Φαντάζεστε τι επακολούθησε!

● Ο όρος μπουζούκι προέρχεται μάλλον από το περσικό ταμπουροειδές tanbur e bozorg.

Ross Daly

Σήμερα, δυστυχώς, δεν ξέρουμε πώς ακριβώς παιζόταν ο ταμπουράς κατά τον 19ο αιώνα στην Ελλάδα. Το παίξιμό του, πάντως, πρέπει να ήταν αρκετά διαφορετικό από το μπουζούκι, αλλά και από το σημερινό – τουλάχιστον – μικρασιάτικο σάζι, παρ’ όλο που οὐκ ὀλίγοι θέλουν να μας πείσουν περί του αντιθέτου, επειδή, ναι μεν κρατούν στα χέρια τους σάζι – ένα από τα όργανα της οικογένειας των ταμπουροειδών, όπως εξελίχθηκε στον χώρο τής Μικράς Ασίας – αλλά δηλώνουν “διδάσκαλοι του ταμπουρά”. Χαρακτηριστικά για τις προσπάθειες προσέγγισης του ταμπουρά είναι τα λόγια τού Ross Daly:

“Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, έχει γίνει πολύς λόγος σε διάφορα μουσικά γυμνάσια, εκπαιδευτικά ιδρύματα, μουσικές σχολές και αυτοαποκαλούμενα ωδεία, για ένα όργανο, που αναφέρει η ελληνική ιστορία, και που ονομαζόταν ταμπουράς. Τ’ όργανο αυτό δεν έφτασε μέχρι τις μέρες μας. Δεν έχουμε κάποια συνεχιζόμενη παράδοση από την αρχαιότητα, που λένε ότι κατάγεται ο ταμπουράς, ως σήμερα. Έχουμε παλαιές περιγραφές Βυζαντινών θεωρητικών, λαογραφικές περιγραφές, ή αναφορές σε βιβλία, ξέρουμε λίγο-πολύ πώς κουρδιζόταν, πώς ήταν η μορφή του. Αλλά δεν έχουμε ακούσει το παίξιμό του.”.

● Τρίχορδον: ἕνα ἔγχορδο ὄργανο μὲ τρεῖς χορδές, τῆς οἰκογένειας τοῦ λαούτου, ὀνομαζόμενο πανδούρα, πανδουρὶς καὶ πάνδουρος. Ἦταν ἴσως τὸ μοναδικὸ ὄργανο μὲ βραχίονα, χέρι, ποὺ χρησιμοποιήθηκε ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες. Στοὺς Ἀλεξανδρινοὺς χρόνους, τὸ ὄνομα πανδούρα χρησιμοποιοῦνταν γιὰ νὰ δηλώνει καὶ ὁλόκληρη τὴν οἰκογένεια ὅμοιων ὀργάνων ποὺ παίζονταν μὲ πλῆκτρο. Ὅπως λέει ὁ Sachs: “εἶχε ἕναν μακρὺ βραχίονα (χέρι)…, μικρὸ σῶμα, τάστα καὶ τρεῖς χορδές”. Κατὰ τὸν Πολυδεύκη: “τρίχορδον δέ, ὅπερ Ἀσσύριοι πανδούραν ὠνόμαζον· ἐκείνων δ’ ἦν καὶ τὸ εὕρημα”. Κατὰ τὸν Πυθαγόρα, “ἡ πανδούρα κατασκευαζόταν ἀπὸ τοὺς τρωγλοδύτες τῆς Ἐρυθρᾶς Θάλασσας, ἀπὸ λευκὴ δάφνη, ποὺ φυτρώνει κοντὰ στὴν θάλασσα”. Ὁ Νικόμαχος γράφει στὸ Ἐγχειρίδιό του ὅτι τὸ μονόχορδον ὀνομαζόταν φάνδουρος. Ὁ Ἡσύχιος χρησιμοποιεῖ τὴ λέξη πανδουρὶς γιὰ τὸ ὄργανο καὶ τὸν ὅρο πάνδουρος γιὰ τὸν ἐκτελεστή, [ενώ θεωρεί] τὸ πανδούριον ὑποκοριστικὸ τῆς λέξης πανδούρα. Ὅμως ὁ Φώτιος λέει: “πανδούριον, ἤτοι Λύδιον ὄργανον χωρὶς πλήκτρου ψαλλόμενον”. Στὸ Λεξικὸν Ζωναρᾶ σημειώνεται: “πανδούριον… εἶδος κιθάρας”. (Σόλωνα Μιχαηλίδη, Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Μουσικῆς).

Μούσα παίζοντας τρίχορδο, πανδούρα. Λεπτομέρεια ανάγλυφου από τη Μαντίνεια (330-320 ΠΚΕ). Είναι η παλαιότερη γνωστή απεικόνιση της πανδούρας.

“Ένα όργανο, που θεωρείται πολύ συγγενικό με τον ταμπουρά, παίζεται σήμερα στην Τουρκία: είναι το σάζι. Ορισμένοι λένε πως είναι ένα και το αυτό όργανο. Πρώτα απ’ όλα, δεν είναι – και αυτό μπορεί να το διαπιστώσει κανείς με μια απλή σύγκριση των δυο οργάνων. Επιπλέον, η τεχνοτροπία, η μουσική που παίζει ένα όργανο, η κατασκευή του – όλα αυτά – είναι ένα. Δεν μπορείς ν’ αποκόψεις το ένα μέρος από το άλλο..

“Το αποτέλεσμα είναι ότι έχουμε ολόκληρη στρατιά νεαρών, που τα τελευταία χρόνια έμαθαν να παίζουν το σάζι όχι κοντά σε κάποιον δάσκαλο, όχι στο πλαίσιο μιας παράδοσης, αλλά τελείως αυτοδίδακτοι, και όπως-όπως. Εμφανίζονται ως δάσκαλοι του ταμπουρά, και είναι ολοφάνερο ότι δεν έχουν την παραμικρή ιδέα.

“Οι άνθρωποι εδώ δεν ξέρουν από σάζι, από ταμπούρ, από νέυ, ούτε ουσιαστικά από ούτι, αν και στη Μικρά Ασία καλλιεργήθηκε μια παράδοση όπου συμμετείχαν οι Έλληνες. Και υπήρξαν πάρα πολλοί καλοί Έλληνες ουτίστες. Ίσως το καλύτερο παράδειγμα να είναι ο Γιώργος Μπατζανός, που τον είχαν ως το πρώτο ούτι στην Κωνσταντινούπολη στα μέσα τού 20ού αιώνα: όλοι οι ουτίστες τής Τουρκίας τώρα πίνουν νερό στ’ όνομά του. Αλλά, δυστυχώς, αυτή η παράδοση δεν ρίζωσε εδώ και δεν υπήρξε συνέχεια.

“Αφού, λοιπόν, εδώ και κάποιες δεκαετίες η παράδοση αυτή είχε πεθάνει, με την αναβίωση του ρεμπέτικου στις αρχές τής δεκαετίας τού ’70, και πιο πολύ προς το ’80, που άρχισε το ενδιαφέρον για τα σμυρναίικα, οι μπουζουξήδες όλοι αγόρασαν κι από ένα ούτι. Και άρχισαν να το σκαλίζουν, όπως παίζουν το μπουζούκι. Άλλο είναι αυτό, κι άλλο να μυηθείς στην παράδοση του οργάνου, όπως υπάρχει στην Τουρκία, ή την Αραβία, που είναι τα μέρη όπου παίζεται σήμερα το ούτι.

Ούτι

“Δεν μπορώ να θεωρήσω όλους αυτούς τους μπουζουξήδες, που ενδιαφέρθηκαν ξαφνικά για το ούτι, ως συνεχιστές τής παράδοσης του Μπατζανού, του Αγάπιου Τομπούλη, ή του Λάμπρου [Λεονταρίδη] με τη λύρα, ή του Λάμπρου [Σαββαΐδη] με το κανονάκι. Όλοι αυτοί οι οργανοπαίκτες κουβαλούσαν μια ζωντανή παράδοση, αλλά, δυστυχώς, τότε που ζούσαν, δεν ενδιαφέρθηκε κανείς, και γι’ αυτό δεν άφησαν διαδόχους..

“Θα μπορούσε, φυσικά, να πει κάποιος ότι ο ταμπουράς επιβίωσε στην Κρήτη με το μπουλγαρί τού Στέλιου Φουσταλιέρη. Βέβαια, ο Φουσταλιέρης άλλαξε τελείως τ’ όργανό του. Και δέχθηκε πολύ σοβαρές επιρροές, κυρίως από την επαφή του με τους ρεμπέτες. Ό,τι ακούσματα έχουμε από τον Φουσταλιέρη είναι υποβοηθητικά. Δεν είναι αρκετά για ν’ αναστήσουμε μιαν ολόκληρη παράδοση. Ό,τι έχουμε στη διάθεσή μας, ας το χρησιμοποιήσουμε. Αλλά χωρίς όλες εκείνες τις εθνικιστικές κορώνες, ειδικά γι’ αυτό το όργανο, που έχει γίνει σύμβολο: ‘Ο ταμπουράς τού Μακρυγιάννη’! Σχεδόν όπλο έχει γίνει στα χέρια ορισμένων!”

Οι ανταλλαγές τής Κρήτης με την Κωνσταντινούπολη και την Σμύρνη, όπως και με την ευρύτερη περιοχή Ανατολίας και Βαλκανίων, ήταν συνεχείς ως τη Μικρασιατική καταστροφή τού ’22. Έτσι έφτασαν στη μεγαλόνησο διάφοροι σκοποί, αλλά και το μπουλγαρί, που είναι αδερφάκι τού τζουρά. Όμως, ποιού τζουρά; Κι εδώ υπάρχει μπέρδεμα. Ο ελληνικός τζουράς είναι ο μεσαίος τής τριάδας τού μπουζουκιού, ενώ ο Βενιαμίν τής οικογένειας είναι ο λιλιπούτειος μπαγλαμάς, το κατ’ εξοχήν όργανο της φυλακής, αφού κρύβεται με μεγάλη ευκολία. Όμως ο μικρότερος τὸ δέμας από τους μικρασιάτικους ταμπουράδες δεν είναι ο “μπαγλαμάς”, αλλά ο “τζουράς” (cura)! Βαβέλ…

Η παράδοση της πανδούρας στη Μικρασία είναι αυτόχθων,
γηγενής, από την εποχή των Χετταίων και των Ασσυρίων.

Τα διαφορετικά ονόματα, όπως γίνεται σαφές, υποδηλώνουν διαφορές, όχι μόνον ως προς τις διαστάσεις, την κατασκευή ἐν γένει, αλλά και ως προς την καταγωγή είτε των οργάνων, ή και των ανθρώπων που τα χρησιμοποιούν. Οι Τούρκοι, κατά την εγκατάστασή τους στη Μικρά Ασία, θα πρέπει να είχαν όργανα της οικογένειας του ταμπουρά, όπως φαίνεται από την προέλευση των παραπάνω ονομάτων. Όμως, οι λαοί τής Ανατολίας χρησιμοποιούσαν ήδη όργανα της ίδιας οικογένειας της πανδούρας, σε ποικίλες παραλλαγές, ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων: τουλάχιστον από την εποχή των Χετταίων και των Ασσυρίων. Άρα, οι ταμπουράδες είναι αυτόχθονες, και η παράδοσή τους είναι μικρασιάτικη μάλλον, παρά κεντρασιάτικη (τούρκικη).⁽⁴⁾

Ασίκης Veysel

• ⁽⁴⁾ Διατείνομαι πως η ασίκικη παράδοση δεν είναι τούρκικη (κεντρασιάτικη), μα μικρασιάτικη. Στο Διεθνές μουσικολογικό συνέδριο των Δελφών το 1988 λ.χ., ο Reinhold Schlötterer ανέλυσε τη διάρθρωση του τραγουδιού Μαύρη γη, του Ασίκη Veysel, επισημαίνοντας πως η μελωδία του αντιστοιχεί στο αρχαίο ελληνικό μουσικό σύστημα. Έσπευσε, πάντως, να προσθέσει ότι δεν θα πρέπει να βγάζουμε αυθαίρετα συμπεράσματα, ισχυριζόμενοι ότι πρόκειται τάχα για πραγματική εξάρτηση της μουσικής τής Ανατολίας από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Εκτός αυτού, συμπλήρωσε, η ελληνική μουσική είχε παραλάβει από τη Μικρά Ασία προϋπάρχοντα ιδιώματα… Όπως βλέπουμε, ο Schlötterer συνέκρινε την κουλτούρα τής αρχαίας Ελλάδας, με αυτήν της Μικράς Ασίας. Ούτε που διανοήθηκε να συνυπολογίσει στην ανάλυσή του κάποια κουλτούρα τής Κεντρικής Ασίας. Συμπέρασμα: πηγή έμπνευσης του Veysel, έστω σε αυτό το τραγούδι, υπήρξε η αρχαία παράδοση Ελλάδας και Μικρασίας, όχι αυτή της Κεντρικής Ασίας. Άρα, η ασίκικη παράδοση είναι γηγενής, γέννημα-θρέμμα τής Ανατολίας.

Ασίκηδες, αλεβήδες, μπεκτασήδες

Έχουμε την τάση να το ξεχνούμε αυτό, αφού επικρατεί η εντύπωση ότι, ναι μεν η λόγια παράδοση της Πόλης έχει προέλευση αραβοπερσική (φυσικά και βυζαντινή, αλλά το λησμονούμε επίσης), όμως, η λαϊκή τής Ανατολίας είναι “καθαρά τουρκική”. Δεν θα περίμενε κανείς τίποτε το διαφορετικό. Γίνεται πια ολοφάνερο πως τούτοι οι απολογητές τής… “καθαρότητας” – ηχητικής, ἅμα και φυλετικής – αποτελούν φαινόμενο οικουμενικό! Και αν, στην προκειμένη περίπτωση, πρόκειται για Τούρκους, έχει καλῶς (τρόπος τοῦ λέγειν, δηλαδή). Τι θα πρέπει να σκεφτούμε όταν είναι ξένοι;

“Στην Αυλή των Οθωμανών σουλτάνων”, παρατηρεί λ.χ. ο Alain Gheerbrant, που κατέγραψε κι εξέδωσε τραγούδια τού Âşık Veysel, “οι επίσημες τέχνες ήταν τόσο φορτωμένες με περικοκλάδες τής αραβοπερσικής λόγιας ποίησης, ώστε γίνονταν ολοένα και πιο ακατανόητες στον απλό λαό. Την ίδια περίοδο, οι ασίκηδες, συχνά αγράμματοι πλανόδιοι λαϊκοί ποιητές, συντηρούσαν επί τουρκικού εδάφους την ποιητική παράδοση στο τραγούδι. Η ποίησή τους, διατυπωμένη με ρωμαλέα γλώσσα, και απαλλαγμένη από τις ξένες επιρροές, ακουγόταν από τις ακτές τής Μεσογείου μέχρι την Κίνα ήδη από τον 12ο αιώνα..

“Η Οθωμανική Αυτοκρατορία εξαφανίστηκε, η λαϊκή παράδοση όχι. Παρ’ όλο που στο Χορασάν ίσως να μην υπάρχουν πια ασίκηδες, στην Ανατολία είναι ακόμη παρόντες. Ο Ασίκης Veysel δεν ήταν απλώς ο πιο λαμπρός απ’ όλους τους. Ήταν κι ένας από τους σπουδαιότερους σύγχρονους ποιητές τής τουρκικής γλώσσας. Η παράδοση από την οποία άντλησε έμπνευση ανάγεται στις μεγάλες, τις σχεδόν θρυλικές, μορφές τού παρελθόντος, σαν τον Yunus Emre (13ος αιώνας) και τον Pir Sultan [που μαρτύρησε και απαγχονίστηκε για τα πιστεύω του], ή τον Kaygusuz Abdal (16ος αιώνας). Το έργο του θα μείνει, μαζί μ’ εκείνο των προκατόχων του, στη συλλογική μνήμη των αγροτικών πληθυσμών τής Ανατολίας.

“Η επίδρασή του είναι ολοφάνερη παντού, καθώς η ‘κεμαλική’ επανάσταση έθεσε την Τουρκία στον δρόμο τής ανάκτησης της ταυτότητάς της. Για να γίνει αυτό, ήταν αναγκαία μια συμφιλίωση: Χρειαζόταν οι εγγράμματοι ν’ απαρνηθούν την κάστα τους, που παρέμενε ζηλότυπα χωριστά, αναγνωρίζοντας και ακούγοντας την élite των αγραμμάτων. Η Τουρκία έφτασε σε αυτήν την αλληλοκατανόηση πλέον: δεν χρειάζεται παρά ν’ ανοίξεις ένα μυθιστόρημα του Yaşar Kemal, ή να δεις μερικές σκηνές κάποιας ταινίας τού Yilmaz Güney, για να καταλάβεις πως ο Âşık Veysel, ο γηραιός, αόμματος βάρδος, άνοιξε τα μάτια όλων των συγχρόνων του διανοητών και καλλιτεχνών, όσων μεταφέρουν την φωνή τού λαού τους πέρα από τα σύνορα της πατρίδας τους, εξαλείφοντας το φράγμα των παρεξηγήσεων, των προκαταλήψεων, και των κοινοτυπιών, οι οποίες παρεμποδίζουν όλες τις θετικές αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους πολιτισμούς..

“Ο Veysel, όπως όλοι οι ασίκηδες, ανήκε στην πίστη των Alevi­–Bektashi, και άρα, ήταν με δική του επιλογή ξένος προς τους άκαμπτους κώδικες των σουνιτών μουσουλμάνων. Η φιλοσοφία του, ένα κράμα τής σοφίας των αρχαίων Ελλήνων τής Μικρασίας, και της γενναιόδωρης ζεστασιάς των Κεντρασιατών προγόνων του, ήταν φιλοσοφία ανεκτικότητας κι ελευθερίας. Ο ίδιος υπήρξε κήρυκας της ενότητας, αλληλοκατανόησης και ισότητας ανάμεσα σε όλους τους άνδρες και τις γυναίκες, στη βάση μιας θρησκείας εσωστρεφούς, στραμμένης προς τη γη μάλλον, παρά εξωστρεφούς, στραμμένης προς τον ουρανό”…

Άγαλμα του Pir Sultan Abdal

Μπαξές με “περικοκλάδες”… Να μην ξέραμε την Τουρκία, θα νομίζαμε πως είναι χώρα αγγελικά πλασμένη! Σοβαρολογεί ο Γάλλος ερευνητής, ή επιδίδεται σε κατά συνθήκην ψεύδη κατά συρροήν, κλείνοντάς μας με… “νόημα” το μάτι; Άλλωστε, γιατί ν’ αναφερθεί σε δυο διακεκριμένους Κούρδους, σαν τον Yaşar Kemal και τον Yilmaz Güney, που φυλακίστηκαν κιόλας από την “‘κεμαλική’ επανάσταση”; Και να ήταν αυτοί οι μόνοι; Οι σπουδαιότεροι άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών στην Τουρκία αντιμετωπίζονται συλλήβδην ως ανατρεπτικά στοιχεία. Χώρια οι διώξεις αλεβήδων και μπεκτασήδων από το σουνιτικό κράτος. Άραγε, ποιον εξυπηρετούν αυτά τα κείμενα, εκτός ίσως από τις δημόσιες σχέσεις και το προσωπικόν όφελος;

● Οι αλεβήδες, που ζουν και… διώκονται στην Τουρκία (ανέκαθεν και αδιακρίτως: στην οθωμανική, κεμαλική, ή ισλαμική περίοδο), δεν πρέπει να συγχέονται με τους αλαουίτες τής Συρίας, όπου είναι η κυρίαρχη μειονότητα. Οι αλεβήδες υπάγονται στους σιίτες, όμως η δική τους θρησκεία, ένας συγκρητισμός μουσουλμανικών, βουδιστικών, σαμανιστικών και χριστιανικών πεποιθήσεων, διαφέρει και από τα δυο μεγάλα δόγματα του Ισλάμ. Η λατρεία τους γίνεται, συνήθως, όχι σε τζαμιά, αλλά σε οίκους συναθροίσεων. Στις τελετές τους πίνουν κρασί κι έχουν μουσική και χορό (ένας ασίκης παίζει bağlama και τραγουδά τα διδακτικά τους spirituals, ενώ άνδρες και γυναίκες χορεύουν, περιστρεφόμενοι σαν τους δερβίσηδες). Σε αντίθεση με τους μουσουλμάνους, που κάνουν τελετές στ’ αραβικά, οι αλεβήδες χρησιμοποιούν κυρίως τα τουρκικά, ή τα κουρδικά αν είναι Κούρδοι. Τουλάχιστον οι μισοί αλεβήδες θεωρούν πως δεν είναι μουσουλμάνοι, και κατηγορούνται από τους σουνίτες ως “αιρετικοί, ετερόδοξοι, στασιαστές, προδότες, και ανήθικοι”. Οι αλεβήδες, από την πλευρά τους, κηρύσσουν την αγάπη και τον σεβασμό για όλους τους ανθρώπους, την ανεκτικότητα απέναντι σε άλλες θρησκείες κι εθνότητες, τον σεβασμό για τους εργαζόμενους, ή την ισότητα ανδρών και γυναικών. Γι’ αυτούς, οι σουνίτες είναι “φανατικοί, αντιδραστικοί, μισαλλόδοξοι, και αντιδημοκρατικοί”, αντίθετοι στην ελεύθερη και ανεξάρτητη σκέψη. Σήμερα θεωρούν πως αποτελούν το αντίβαρο στον σουνιτικό φονταμενταλισμό. Σημειωτέον ότι το 1/4 με 1/3 των κατοίκων τής Τουρκίας είναι αλεβήδες. Στην ελληνική Δυτική Θρᾴκη λέγεται πως οι ντόπιοι αλεβήδες αριθμούν 3000 άτομα.

Ύμνοι των μπεκτασήδων

● Οι αλεβήδες συνδέονται με τους μπεκτασήδες, τιμώντας από κοινού τον Haji Bektash Veli (13ος αιώνας). Μάλιστα, οι μπεκτασήδες είχαν εντονότατη παρουσία όχι μόνον στη Μικρασία, αλλά και στα Βαλκάνια, ιδίως στην Αλβανία, τη “Βόρεια Μακεδονία” ή Βαρδαρία (αρχαία Παιονία), τη Βουλγαρία και την Ελλάδα, κυρίως στην Ήπειρο, τη Μακεδονία, την Θράκη, και την Κρήτη. Φαίνεται πως από το σύνολο των Βαλκανίων, μόνον στη Βοσνία δεν κατάφεραν να ριζώσουν. Έχουν και αυτοί κάποια κοινά με τους σιίτες, και ο δογματισμός τούς είναι ξένος, ενώ δέχτηκαν επιρροές από μυστικιστές σούφι, και κατηγορήθηκαν για πανθεϊσμό. Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ διέλυσε διάφορα τάγματα (μπεκτασήδων, γενιτσάρων, κλπ.) το 1826. Μετά από έναν αιώνα, το 1925, ο Μουσταφά Κεμάλ απαγόρευσε όλα τα τάγματα των δερβίσηδων σούφι, κλείνοντας και τους “τεκέδες” τους. Ανάλογα ενήργησε επίσης ο Ενβέρ Χότζα στην Αλβανία, απαγορεύοντας τις θρησκευτικές τελετές. Ο Κεμάλ και ο Χότζα ενήργησαν βάσει των αντιλήψεων και συμφερόντων τους. Θα περίμενε κανείς από τους ιθύνοντες των άλλων βαλκανικών κρατών, εκτός φυσικά εκείνων που βρίσκονται υπό την αιγίδα τής Άγκυρας, να πράξουν αναλόγως και να εκμεταλλευτούν τις αντιθέσεις σουνιτών-μπεκτασήδων, αφού οι μουσουλμάνοι των Βαλκανίων, στην πλειονότητά τους, είναι μπεκτασήδες. Όμως, ενεργώντας βλακωδώς, ως φορείς μισαλλόδοξης εξουσίας, στράφηκαν και αυτοί εναντίον τους, παραδίδοντάς τους στην Άγκυρα. Αυτό είναι που λένε “πολιτικοί με διορατικότητα”!

Αν και οι πιο πολλοί Βαλκάνιοι μουσουλμάνοι είναι μπεκτασήδες, τα βαλκανικά κράτη δεν εκμεταλλεύτηκαν τις αντιθέσεις τους με τους σουνίτες αλλά, ενεργώντας βλακωδώς, στράφηκαν εναντίον τους…

Χετταίος με πανδουρίδα

ΑΣ ΕΠΙΣΤΡΕΨΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΤΡΙΧΟΡΔΗ ΠΑΝΔΟΥΡΑ και τη μακραίωνή της ιστορία στη Μικρασία. Όργανα της οικογένειας του ταμπουρά, βάσει πληθώρας αρχαιολογικών στοιχείων, παίζονταν στην Ανατολία ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων. Λέει σχετικά ο Christian Poché:

“Ως γνωστόν, η Μικρά Ασία υπήρξε από τα πανάρχαια χρόνια η γη τής αφθονίας για το μακρυμάνικο λαούτο, όπως μαρτυρούν χεττιτικά αρχαιολογικά ευρήματα… Πολύ πριν από την αραβική Ισπανία, η ἐν λόγῳ γεωγραφική ζώνη εξυπηρέτησε ως γέφυρα ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση και, ως τέτοια, διέδωσε ανά τους αιώνες αυτά τα είδη των μακρυμάνικων λαούτων, που γέννησαν στην κλασική Ευρώπη την pandura, το colascione, τη mandora…

“Στην Τουρκία, αυτά τα λαούτα έχουν διαφορετικά ονόματα, αναλόγως με τις διαστάσεις τους, τους ανθρώπους που τα χρησιμοποιούν, και την χρήση τους. Ο τουρκμενικός όρος bağlama ή bağlamak, που κυριολεκτικά σημαίνει ‘δέσιμο’ (των χορδών στ’ όργανο), είναι αυτός που απαντάται συχνότερα, σε αντιπαραβολή με τον άλλον ευρείας χρήσης όρο: το saz, περσική λέξη που προσδιορίζει τη μουσική, το παίξιμό της σε οποιοδήποτε όργανο, ιδιαίτερα στο μακρυμάνικο λαούτο. Ένας τρίτος όρος, προφανώς ινδοϊρανικής προέλευσης, εξυπηρετεί επίσης το πλούσιο μουσικό λεξιλόγιο: tambura.⁽⁵⁾ Όπως εκείνοι που προηγήθηκαν, έτσι κι αυτός, που πιο πολύ τον προτιμούν οι Κούρδοι, προσδιορίζει ένα όργανο με έξι χορδές ανά ζεύγη.”

• ⁽⁵⁾ Εικάζω πως ο όρος ταμπουράς κατάγεται από την ασσυριακή πανδούρα, ή κάποια λέξη χεττιτική. Άρα, πιθανόν να πρόκειται για όρο μεσοποτάμιο-μικρασιάτικο, και όχι ινδοϊρανικό.

Νησιώτης με ταμπουρά (18ος αιώνας)

Έτσι, με την εξαίρεση των Κούρδων, ο όρος ταμπουράς αποφεύγεται στην Τουρκία σε συνάρτηση με το ἐν λόγῳ “μακρυμάνικο λαούτο”, γιατί στη λόγια αραβοπερσική μουσική τής Πόλης χρησιμοποιείται ένα συγγενικό, αλλά πολύ διαφορετικό όργανο, το ταμπούρ. Υπάρχει, μάλιστα, σε δυο παραλλαγές: ως νυκτό (η παλαιότερη), ή ως τοξωτό (yayli tambur), ανάλογα με τον τρόπο που παίζεται: με πλήκτρο (πένα), ή με δοξάρι. Στην Ελλάδα, φυσικά, αποφεύγεται για τον ίδιο λόγο ο όρος μπαγλαμάς σε σχέση με το σάζι, για να μην υπάρξει μπέρδεμα με το γνωστό μας ομώνυμο οργανάκι, δηλαδή το μικρό αδερφάκι τού μπουζουκιού.

Το μπουλγαρί

Δυστυχώς, η ετυμολογία αυτών των όρων, που αναφέρονται στις ποικίλες παραλλαγές τού ταμπουρά, δεν εξηγεί ποια μπορεί να είναι η καταγωγή τής λέξης μπουλγαρί. Αν αποκλείσουμε το ενδεχόμενο βουλγαρικής προέλευσης, τότε το μυαλό μας πάει στη λέξη vulgar, που σημαίνει το “χυδαίο” – δηλαδή το λαϊκό, των “κατώτερων” τάξεων! Το ενδεχόμενο αυτό, ή και η έκφραση “ὁ χύδην ὄχλος”, μα και ο χαρακτηρισμός τής δημοτικής γλώσσας ως “χυδαίας” και “μαλλιαρής”, δείχνουν πόσο ταξική, ρατσιστική, ή και σεξιστική, μπορεί να γίνει ενίοτε η γλώσσα – όχι, φυσικά, η ίδια, αλλά ο άνθρωπος που την ομιλεί…

● Οι λέξεις είναι καράβια και η ετυμολογία τους ο χάρτης των ταξιδιών τους μαζί με τους λαούς που τις χρησιμοποιούν. Ψάχνοντας τη γενεαλογία τού μπουλγαρί, διαπιστώνω πως η πρώτη μου εικασία είναι, κατά κάποιον τρόπο, σωστή: τελικά υπάρχει, όντως, “βουλγάρικη παράμετρος”. Μπορεί τ’ όργανο να μην προέρχεται από τη Βουλγαρία, αλλ’ από την Ανατολία, από τους Τουρκομάνους, ή Ογούζους τού Ταύρου· μπορεί να μην έχει άμεση σχέση με ανάλογα βαλκανικά λαουτοειδή (tambura, tamburica, ή bugarija)· όμως, τ’ όνομά του προέρχεται από τους πρωτο-Βούλγαρους, της Βουλγαρίας τού Βόλγα, με τους οποίους οι Τουρκομάνοι είχαν πάρε-δώσε. Αντίθετα, αυτοί οι Ουννο-Βούλγαροι δεν είχαν καμιάν επαφή με τους σλαβόφωνους Βούλγαρους των Βαλκανίων για πάνω από χίλια χρόνια.

Το μπουλγαρί εξαπλώθηκε στη Μεσόγειο, ιδίως στην Κρήτη και την Αίγυπτο. Ο Γάλλος μουσικολόγος Guillaume André Villoteau κατέγραψε το 1807 στο Κάιρο ένα tanbour boulghari, ή guitare de Bulgarie, μεταξύ άλλων ταμπουροειδών: bağlama, sharki, και bozuq (που μετεξελίχθηκε σε buzuq). Το μπουλγαρί ίσως να το έφεραν στην Κρήτη Μικρασιάτες πρόσφυγες στη δεκαετία τού 1920, ή μάλλον παιζόταν ήδη από τον 19ο αιώνα τουλάχιστον, από χριστιανούς και μουσουλμάνους. Ο Φουσταλιέρης λ.χ. αγόρασε το πρώτο του μπουλγαρί το 1924, αφού το είδε στα χέρια παλαιότερων μουσικών. Παίζεται ακόμη, κυρίως ως σολιστικό όργανο, και όχι πια για συνοδεία, ρόλο τον οποίον ανέλαβε σταδιακά το λαούτο.

Το μπουλγαρί έχει 16-22 κινητούς (μ)περντέδες, όμως κάποιοι μουσικοί, όπως ο Φουσταλιέρης, τους αντικατέστησαν με σταθερά τάστα. Πρόκειται για το βασικό όργανο των ταμπαχανιώτικων, ή μανέδων, που συγγενεύουν με τα ρεμπέτικα, και υποτίθεται πως καλλιέργησαν οι “Τουρκο-Κρητικοί”. Είναι αστικά τραγούδια μ’ επιρροές μικρασιάτικες, συριακές, ή και αραβοανδαλουσιανές. Οι δεξιοτέχνες στο μπουλγαρί είναι τώρα ο Ross Daly και ο Περικλής Παπαπετρόπουλος.

Γιοβάν Τσαούς και Φουσταλιέρης

Όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα, το μπουλγαρί τού Φουσταλιέρη, παράλληλα με τα όργανα του Γιάννη Εϊτζιρίδη (ή και Ετσειρίδη), του περιώνυμου Γιοβάν Τσαούς, ήταν οι μοναδικοί ταμπουράδες που μπόρεσε να καταγράψει στην Ελλάδα η δισκογραφία. Όμως, τι κρίμα! Είναι όργανα που δεν φαίνεται να έχουν και μεγάλη σχέση με τους ταμπουράδες των αγωνιστών τού 1821: το μπουλγαρί αποτελεί κρητική ιδιαιτερότητα, ενώ τα όργανα του Εϊτζιρίδη είναι μικρασιάτικα – συνεπώς, ακατάλληλα για την αποκατάσταση του ήχου τού ελληνικού ταμπουρά.

Γιοβάν Τσαούς

Ο Γιοβάν Τσαούς, ο Γιάννης ο λοχίας, γεννήθηκε στον Πόντο και, καθώς λένε, συνεργάστηκε με περίφημους μουσικούς και τραγουδιστές, παίζοντας ως και στην Αυλή τού σουλτάνου. Στην Ελλάδα, ωστόσο, όπου ήρθε μετά από την καταστροφή τού 1922, “δεν ανέβηκε ποτέ του σε πάλκο, γιατί φαινόταν να διαφωνεί με τον τρόπο λειτουργίας των μουσικών: παρέμεινε ένας ψυχαγωγός τής παρέας του.” Αυτό, τουλάχιστον, λέει ο Παναγιώτης Κουνάδης. Πράγμα που σημαίνει πως ο ρόλος τού διασκεδαστή δεν του άρεσε καθόλου, αφού ήταν μαθημένος αλλιώς στη Μικρασία και την Πόλη:

“Ἡ ἀραβοπερσοτουρκικὴ μουσική”, παρατηρούσε ο Νίκος Στεφανίδης, που έπαιζε κανονάκι, “ἐκτελεῖτο παλαιότερα ἀπὸ τοὺς μουσικοὺς μὲ σάζια-μπαγλαμάδες, μπουζούκια καὶ ντέφια στὰ λαϊκὰ τραγούδια. Στὴν σοβαρὰν δὲ μουσικὴν ἐκτελεῖτο ἀπὸ ὀρχήστρα, ἡ ὁποία ὠνομάζετο ince saz (λεπτῶν ὀργάνων), ἀποτελούμενη ἀπὸ τὰ ἑξῆς ὄργανα: τὸ tambur (πανδουρίς), τὸ ψαλτήριον – τὸ κανονάκι, ὅπως ὀνομάζεται στὴν Ἑλλάδα καὶ kanun στοὺς Ἄραβας καὶ Τούρκους – τὸ βιολί, τὸ οὔτι, τὸ νέυ (ὁ ἐκ καλάμου πλαγίαυλος). Οἱ ὀρχῆστρες εἶχαν καὶ τοὺς τραγουδιστάς, οἱ ὁποῖοι ὠνομάζοντο χανεντέδες. Ἦταν καλλίφωνοι, ἔπαιζαν καὶ τὸν νταϊρέ – τὸ ντέφι – κρατῶντας τοὺς διαφόρους ρυθμοὺς τῶν ἐκτελουμένων μελωδιῶν..

“Ὅταν ἔπαιζε ἡ ὀρχήστρα καὶ τραγουδοῦσαν οἱ χανεντέδες, ἐπικρατοῦσε ἄκρα σιωπὴ εἰς τὰ κέντρα. Ἀκόμη καὶ τὰ γκαρσόνια δὲν μετεκινοῦντο ἀπὸ τὶς θέσεις των. Μόνον εἰς τὰ διαλείμματα, ποὺ σταματοῦσεν ἡ ὀρχήστρα, τὸ κοινὸν συζητοῦσε ἤ παρήγγειλε στὰ γκαρσόνια αὐτὸ ποὺ ἤθελεν. Ἐάν ἐπιθυμοῦσε κανεὶς κάτι νὰ παίξει ἡ ὀρχήστρα, ἐντὸς φακέλου ἔβαζε τὴν κάρτα μὲ τὴν παραγγελίαν καὶ τὸ ἀνάλογον ποσόν-φιλοδώρημα, καὶ τὸ ἔστελνε εἰς τοὺς καλλιτέχνας μὲ τὸ γκαρσόνι, ὅπως ἐκτελέσουν τὸ τεμάχιον ποὺ ἤθελε. Τέτοια τάξις ὑπῆρχε στὰ κέντρα, ποὺ στὶς παλαιὲς ἐποχὲς οὔτε μεγάφωνα εἶχαν, οὔτε ἐνισχυτάς, καὶ μ’ ὅλον ποὺ παίζανε ἐκ τοῦ φυσικοῦ, ἤκουον οἱ ἀκροαταὶ τῶν μεγάλων κέντρων, ποὺ ἀνήρχοντο πολλάκις ἄνω τῶν 500-1000, διότι ἐπικρατοῦσε ἄκρα ἡσυχία”…

Παναγιώτης Τούντας

Όταν έχεις μάθει έτσι – παίζοντας τέτοια μουσική υψηλών προδιαγραφών, με τέτοιους συνεργάτες και μπροστά σε τέτοιο κοινό – πώς είναι δυνατόν να περιοριστείς στον ρόλο τού διασκεδαστή; Ο Τσαούσης, λοιπόν, προτίμησε ν’ ανοίξει… ραφείο, που το μετέτρεψε αργότερα σε ουζερί, παίζοντας για την ευχαρίστησή του σίγουρα, και όχι προς τέρψιν των θαμώνων ενός κέντρου διασκέδασης. Ευτυχώς, γνωρίστηκε με τον σπουδαίο Παναγιώτη Τούντα, τον μεγαλύτερο συνθέτη τού σμυρναίικου, και καλλιτεχνικό διευθυντή εταιριών δίσκων, κι έτσι ηχογράφησε κάποια από τα δικά του τραγούδια, του Τούντα, και μερικών άλλων συνθετών. Αυτές οι λίγες ηχογραφήσεις (καμιά εικοσαριά όλες κι όλες) έγιναν κατά τη διετία 1935-36, οπότε, λόγω της επιβολής τής μεταξικής λογοκρισίας, στον στίχο, αλλά και στη μουσική (και στη μουσική!), ο Τσαούσης φαίνεται να εγκατέλειψε την ιδέα να συνεχίσει, όπως έκαναν και κάποιοι άλλοι, σαν τον Βαγγέλη Παπάζογλου, τον Γιώργο Μπάτη, και τον Αρτέμη, τον Ανέστη Δελιά (βλέπε Χρονικό 13, υποσημείωση 3).

Όμως, οὐκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ… Αυτές οι ελάχιστες – έστω – στιγμές στο studio αποτυπώνουν τη δεξιοτεχνία τού μουσικού, που έγινε κάτι σαν δάσκαλος των πρωταγωνιστών τού πειραιώτικου ρεμπέτικου: του Μπάτη, του Δελιά, του Μάρκου Βαμβακάρη, του Στράτου Παγιουμτζή – της Ξακουστής Τετράδος τού Πειραιά. Από αυτόν έμαθαν τον χειρισμό ποικίλων μουσικών δρόμων, ή τα διάφορα κουρδίσματα, τα ντουζένια, μα και την τέχνη τού αυτοσχεδιασμού, του ταξιμιού. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με το ιδιαίτερο προσωπικό του ύφος, και τα “δύστροπά” του όργανα, που δεν τολμούσαν… να τ’ αγγίξουν, έστω, οι μπουζουξήδες τού ρεμπέτικου, δημιούργησαν έναν μύθο γύρω από τ’ όνομα του Γιοβάν Τσαούς, του… “Sgt. Iován”.⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ Ο “Sgt. Pepper” – που “χάρισε” στους Beatles το αριστούργημά τους – ήταν ένα φανταστικό πρόσωπο. Στην Ελλάδα, ο “Sgt. Iován” ήταν πραγματικό. Τι κρίμα, όμως: κανείς δεν σκέφτηκε να δημιουργήσει κάποια… Sgt. Iován’s Lonely Hearts Club Band!

Canción Malagueña, του George Apperley (1931)

Οι μουσικοί δεν έχουν διέξοδο από τον κλοιό τού κυκλώματος
διασκέδασης: δεν υπάρχει παράλληλο κύκλωμα ψυχαγωγίας.

Δυστυχώς, στη σύγχρονη Ελλάδα, οι μουσικοί δεν είχαν – ούτε έχουν βέβαια – καμιά διέξοδο από τον ασφυκτικό κλοιό τού κυκλώματος της διασκέδασης (κέντρα, πανηγύρια, κλπ.). Δεν υπήρξε, δηλαδή, κάποιο παράλληλο κύκλωμα ψυχαγωγίας, και σε βάση επαγγελματική. Στην Ανδαλουσία, αντίθετα, ως τη δεκαετία τού ’60, όταν το flamenco δεν είχε ακόμη μετεξελιχθεί σε συναυλιακό και θεατρικό,⁽⁷⁾ οι καλλιτέχνες του χωρίζονταν σε δυο μεγάλες κατηγορίες: από τη μια μεριά, ήταν οι εμπορικοί διασκεδαστές, που εργάζονταν σ’ επιχειρήσεις τύπου tablao, και απ’ την άλλη, οι αυθεντικοί ψυχαγωγοί, που απασχολούσαν οι aficionados στα γλέντια τους, τις juergas.

• ⁽⁷⁾ Συναυλιακό και θεατρικό flamenco: με πρωταγωνιστές τούς κιθαρίστες και τους χορευτές, αντίστοιχα: οι πάλαι ποτέ κορυφαίοι, κατά την παραδοσιακή ιεραρχία τού flamenco, ἤτοι οι τραγουδιστές, μοιάζουν εκτοπισμένοι – όπως είναι το αυθεντικό cante jondo και το duende, που δεν συχνάζουν σε θέατρα ή αίθουσες συναυλιών…

Στέλιος Φουσταλιέρης

Ο άλλος παραδοσιακός μάστορας του ταμπουρά, ο Στέλιος Φουσταλιέρης, ή Φουσταλιεράκης, όπως και ο μόνιμος συνεργάτης του, ο έξοχος τραγουδιστής Γιάννης Μπερνιδάκης, ή Μπαξεβάνης, ανήκαν στη μεγάλη φουρνιά μουσικών και τραγουδιστών, που εμφανίστηκε στο Ρέθυμνο του μεσοπολέμου. Εκείνη την εποχή, τα κύρια συνοδευτικά όργανα της λύρας ήταν το μπουλγαρί και το μαντολίνο, μας πληροφορεί ο Λάμπρος Λιάβας. Αργότερα τ’ αντικατέστησε το λαούτο. Ο Φουσταλιέρης, όμως, κατάφερε να κάνει το μπουλγαρί όργανο σολιστικό, και συνεργάστηκε με δυο Μικρασιάτες μουσικούς, που έπαιζαν ούτι και σαντούρι. Ήταν από εκείνους που κατέφυγαν στη μεγαλόνησο μετά από την καταστροφή τού ’22. Θα πρέπει, λοιπόν, να τον “μπόλιασαν” με στοιχεία από τη μουσική τής αρχικής κοιτίδας τού οργάνου του. Δυστυχώς, από τη συνεργασία αυτή δεν υπάρχουν ηχογραφήσεις.

Αργότερα ήρθε σε άμεση συνάφεια με τον ήχο τού πειραιώτικου ρεμπέτικου. Ήταν κατά την περίοδο 1933-37, που έμεινε στον Πειραιά, και γνωρίστηκε κι αυτός με τον Μπάτη, τον Μάρκο, τον Στράτο και άλλους ρεμπέτες, όπως και με τον Τούντα, με τον οποίο συνεργάστηκε δισκογραφικά. Αλλά η συγκομιδή κι εδώ είναι πενιχρή: μόλις 24 δίσκοι.

Συναντήθηκαν, άραγε, οι δυο μάστορες του ταμπουρά, ο Γιοβάν Τσαούς και ο Φουσταλιέρης; Υπήρξε ανταλλαγή γνώσεων κι εμπειριών; Έχοντας τόσους κοινούς γνωστούς, θα περίμενε κανείς να έχει γίνει αυτή η γνωριμία. Όμως, σχετικές πληροφορίες δεν υπάρχουν.

Ο Τσαούσης πέθανε στα 49 του, το 1942, μέσα στην κατοχή που “ξεπάστρεψε” την πλειονότητα της αφρόκρεμας των Ελλήνων μουσικών και τραγουδιστών: των Μικρασιατών προσφύγων. Δεν μπόρεσαν κατά τα φαινόμενα ν’ αντέξουν τόσο σύντομα έναν ακόμη Γολγοθά. Ο Φουσταλιέρης, αντίθετα, έφυγε πλήρης ημερών, μετά από πενήντα χρόνια, το 1992, στα 81 του. Καθώς ήταν σίγουρα ο… “τελευταίος των Μοϊκανών” από τους – έτσι κι αλλιώς – μετρημένους στα δάχτυλα παραδοσιακούς μάστορες του ταμπουρά, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς πως τράβηξε την προσοχή των αρμοδίων. Αυτό θα είχε ίσως συμβεί σε οποιαδήποτε άλλη χώρα. Όχι στη Βαλκάνια Ελλάδα…

Το 1987, ἤτοι όταν ο Φουσταλιέρης ήταν ακόμη ἐν ζωῇ, είχα μια ραδιοφωνική συζήτηση με τον Σάκη Παπαδημητρίου και τον Ross Daly – ο οποίος έκλεισε την κουβέντα ὡς ἑξῆς:

“Η Κρήτη, συγκριτικά με άλλα μέρη, διατηρεί την παράδοση κάπως περισσότερο, με την έννοια ότι ανανεώνεται. Αλλά επειδή δεν έχουν γίνει ειδικές μελέτες πάνω στη μουσική, ούτε καταγραφές, με κάθε δεκαετία που περνά, οι απώλειες είναι τρομερές. Στα λίγα χρόνια που είμαι εγώ εκεί, γνώρισα παλαιούς οργανοπαίχτες που έχουν πεθάνει και που, μαζί τους, χάθηκαν ολόκληρα αρχεία. Κι απέμειναν πολύ λίγοι.

Στέλιος Φουσταλιέρης, Γιώργης Γκόγκας,
Κωστας Μουντάκης, Ross Daly

“Υπάρχει ο Φουσταλιέρης, ο τελευταίος που παίζει μπουλγαρί. Είναι 75άρης, αλλά κανείς δεν έχει πάει μ’ ένα μαγνητόφωνο να του πει: ‘Παίξε – κι όποτε βαρεθείς, σταμάτα!’ Αυτό, όμως, δεν μπορεί να το κάνει ένας ιδιώτης, γιατί ο Φουσταλιέρης θα φοβηθεί ότι θα τον εκμεταλλευτεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ένας κρατικός φορέας ξεπερνάει πολύ εύκολα όλα τα προβλήματα, και ο άλλος, σαν άνθρωπος με παλιά νοοτροπία, το παίρνει το θέμα με άλλη ζεστασιά. Έστω κάτι τέτοιες δουλειές, τώρα που είναι ακόμα καιρός”…

● Ο καιρός πέρασε, ο Φουσταλιέρης πέθανε, οι σύντεχνοί του τον ακολουθούν, όμως καμιά ηχογράφηση δεν έγινε. Και μιλάμε για μηδαμινή δαπάνη. “Ἑλλάς το μεγαλείο σου”…

● Ύστερα από μια δεύτερη, ψύχραιμη ματιά, αναρωτιέμαι μήπως – ως… αεροβάμων – έχω “υπερβολικές απαιτήσεις” από ένα κράτος που ενδιαφέρθηκε ποσῶς για την ουσία των Ἀπομνημονευμάτων τού Μακρυγιάννη. Γιατί, άραγε, να νοιαστεί για τον τρόπο που έπαιζε τον ταμπουρά του; Πόσο, μάλλον, για τον Φουσταλιέρη και το μπουλγαρί του…

● Γι’ αυτό, λοιπόν, μόνη μας ελπίδα είναι να ισχύσει παραφρασμένος ο στίχος ενός πανέμορφου παλιού σκοπού, του Σταφιδιανού, που έπαιζε απαράμιλλα ο Φουσταλιέρης στο μπουλγαρί, έχοντας δίπλα έναν εκπληκτικό Μπαξεβάνη:

“Ο φουσταλιέρικος σκοπός παλιώνει, μα δεν λιώνει”…

Επόμενο Χρονικό 10. Η… “ΓΛΩΣΣΑ-ΗΛΙΟΣ” ● Γλωσσολογία à la Τurca ● İsmail Beşikçi και Κούρδοι ● Αιγυπτιακή, Ελληνοβυζαντινή, Αραβοπερσική, Τουρκική Μουσική ● Αφομοίωση Μέσω Θρησκείας και Γλώσσας ● Σχολές Αραβικής Μουσικής

• >> Χρονικό 10. Η… “ΓΛΩΣΣΑ-ΗΛΙΟΣ”
• << Χρονικό 8. ΥΒΡΙΔΙΩΝ ΥΒΡΙΣ

Ο Ross Daly παίζοντας tarhu

Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo)

Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo)

/ENGLISH/ Chronicle 6. INDO-IBERIAN ARC (Jondo)

● Ρομά, Bartók, Pohren και Flamenco
● Lorca, Falla, Pedrell και Cante Jondo

του Μιχάλη Λουκοβίκα

AΙΦΝΙΔΙΑΖΕΣΑΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΑ ΣΑΝ ΒΛΕΠΕΙΣ τις γνώριμες μορφές διαφόρων ηρώων τής αρχαίας Ἑλλάδος ν’ αναδύονται από τις σελίδες βιβλίων για τους τρόπους ζωής κι έκφρασης κάποιων άλλων λαών (όπως το fado και το flamenco), πρωταγωνιστώντας, μάλιστα, σε περιπέτειες που είναι μάλλον άγνωστες στους σύγχρονους Ἕλληνες.

Το φαινόμενο της διείσδυσης αυτών των ηρώων στις μυθολογίες τού κόσμου δεν ξενίζει, φυσικά, καθόλου. Αποτελεί και αυτό μέτρο τής αίγλης τού αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Το απρόσμενο είναι να βρίσκεις μύθους σαν και αυτούς να έχουν διεισδύσει σε βιβλία περί μουσικής (βλέπε το προηγούμενο Χρονικό).

Κι αν δεν υπάρχουν θρύλοι, με ιστορίες, και παραδόσεις, για τον Ἡρακλῆ, τον Ὀδυσσέα και πιο πολύ για τον Ἀλέξανδρο! Και δεν είναι διόλου τυχαίο. Αυτοί ήταν που προσδιόρισαν τον κοινό μας χώρο: οι πορείες τού Ἡρακλέους και του Ὀδυσσέως προς δυσμάς, και του Ἀλεξάνδρου προς ανατολάς, οριοθετούν το ευρύτερο ιστορικό μας πλαίσιο, αυτό που, αρκετά σχηματικά, ονόμασα ιστορικό χώρο τής Μεσογείου.

Η ξέφρενη πορεία τού Αλέξανδρου στην Ανατολή προκαλεί τον θαυμασμό ακόμη και τώρα. Η απήχησή της αποτυπώνεται σε τόσους θρύλους για τον Ισκάνδαρ. Στη δυτική Μεσόγειο, αντίθετα, η εικόνα είναι μάλλον συγκεχυμένη και ασαφής. Επόμενο ήταν να συγκεντρώσω εκεί την προσοχή μου και για έναν επιπλέον λόγο: όλοι σχεδόν μιλούσαν έως πρόσφατα περί Ανατολικής Μεσογείου,⁽¹⁾ θεωρώντας την όχι απλώς ως το κέντρο βάρους τού χώρου μας, αλλά σαν ν’ αποτελούσε μιαν ενότητα εντελώς ξεχωριστή τόσο από τη δυτική mare nostrum, όσο και από την προέκταση του μεσογειακού μας χώρου προς ανατολάς, στην ενδοχώρα τής Ασίας.

• ⁽¹⁾ Τώρα πια όλοι αναφέρονται στην ενιαία Μεσόγειο. Κάτι είναι κι αυτό… Κάποτε, όχι και τόσο παλιά, η φράση-κλισέ (επαναλαμβανόμενη κατά κόρον ως… φράση-πλισέ) ήταν “ἡ καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολή”, με την έννοια πάνω-κάτω “η δική μας Ανατολή”, και αναφερόμενη στην πάλαι ποτέ ελληνιστική Ανατολή. Το πραγματικό νόημα διέφερε σημαντικά ανάλογα με το άτομο που την χρησιμοποιούσε. Η καλύτερη περιγραφή τής φράσης που γνωρίζω βρίσκεται στο ποίημα του Καβάφη Στα 200 π.Χ. (βλέπε Χρονικό 2, Αἰγαῖον και Εγγύς Ανατολή: Διαφορές). Οι χειρότερες είναι στις ομιλίες πολιτικών που, στο παρελθόν, την συνδύαζαν με τη λεγόμενη “Μεγάλη Ιδέα” (για μια “Μεγάλη Ελλάδα”), αλλ’ αποδείχθηκε κάθε άλλο παρά “μεγάλη ιδέα”, καταντώντας εθνικός εφιάλτης…

Ο βράχος τού Γιβραλτάρ, η ευρωπαϊκή Ηράκλεια Στήλη (1850)

Η Ανδαλουσία, το δυτικό άκρον τού ιστορικού μας χώρου, έχει δεχθεί επανειλημμένα τόσα πολιτισμικά στοιχεία από το ανατολικό άκρον,
τις Ινδίες, ώστε γίνεται πασιφανές το εύρος των ανταλλαγών.

Στρέφοντας το βλέμμα προς δυσμάς εἰς αναζήτησιν αποδεικτικών στοιχείων, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει πιο πειστικό παράδειγμα από τη μουσική – τον πολιτισμό καλύτερα – της Ανδαλουσίας. Το δυτικότερο άκρον τού ιστορικού μας χώρου έχει δεχθεί – και, μάλιστα, επανειλημμένα – τόσα πολλά πολιτισμικά στοιχεία από το ανατολικότερο άκρον του, τις Ινδίες, ώστε γίνεται πασιφανές το τεράστιο εύρος των ανταλλαγών. Κι αν στις δοσοληψίες αυτές εμπλέκονται και Έλληνες, τόσο το καλύτερο…

Ωστόσο, εκτός από τα τρομερά παιδιά τής αρχαιότητας, υπάρχουν κάποιοι άλλοι που οριοθετούν τον ιστορικό μας χώρο. Κάποιοι ταπεινοί που, χωρίς να μας έχουν κληροδοτήσει λαμπρά μνημεία τής τέχνης, ή του λόγου, κατόρθωσαν ν’ αφήσουν ανεξίτηλη την σφραγίδα τους απ’ όπου και αν πέρασαν, παρά τις απηνείς διώξεις που υπέστησαν. Είναι οι τσιγγάνοι, οι Ρομά, που, με τον τρόπο τους, μας υπενθυμίζουν ότι πολιτισμός δεν είναι μόνον η υψηλή τέχνη και κουλτούρα, μα και ο πρωτόγονος αλλ’ αυθεντικός τρόπος έκφρασης του ανθρώπου – ο οποίος, άλλωστε, υπήρξε και η αφετηρία κάθε μορφής τέχνης.

Ας πάμε, τότε, να τους συναντήσουμε, παραμένοντας στο έδαφος της Ιβηρίας: από τον κόσμο τού fadο στην Πορτογαλία, περνούμε σε αυτόν του flamenco στην Ανδαλουσία – και το πρώτο πράγμα που ακούμε είναι… αντιπαραθέσεις ως προς τους γεννήτορες του flamenco. Είναι μια παλαιά διένεξη, που ακόμη καλά κρατεί, ανάμεσα στους θιασώτες τής ανδαλουσιανής προέλευσης του είδους και σ’ εκείνους της τσιγγάνικης.

Τσιγγάνικος χορός στους κήπους τού Alcázar, στο περίπτερο
του Καρόλου Ε΄, του Alfred Dehodencq (1851)

Η μουσική δεν ήταν ασχολία προσοδοφόρα (άρα αξιοσέβαστη) για αιώνες. Οι επαγγελματίες μουσικοί ήταν τσιγγάνοι. Όταν άλλαξαν οι οικονομικές συνθήκες και πολλοί ντόπιοι έγιναν μουσικοί, ήταν σχεδόν αδύνατο
να “καθαριστούν” τα ντόπια μουσικά ιδιώματα…

Ακόμη και οι εμπαθείς αναγκάζονται ν’ αναγνωρίσουν πως οι τσιγγάνοι – ή, τουλάχιστον, κάποιες φυλές τους – έχουν έμφυτη κλίση στη μουσική. Όμως, σπεύδουν να ισχυριστούν πως δεν τους διακρίνει ο δημιουργικός οίστρος, μα μόνον η εκτελεστική δεινότητα. Παρά το ὀξύμωρον του σχήματος, η άποψη αυτή διατυπώθηκε με σοβαρότητα, ακόμη και από προσωπικότητες κύρους, που οι προθέσεις τους ίσως να ήταν “αγαθές”. Είναι ενδεικτικό πως οι ἐν λόγῳ διαμάχες ξέσπασαν σε χώρες, όπως της ανατολικής Ευρώπης, μ’ έντονη την τσιγγάνικη παρουσία, κατά την εποχή διαμόρφωσης των λεγόμενων “εθνικών σχολών” μουσικής. Αλλά η ρίζα τού προβλήματος είναι σαφώς παλαιότερη:

Η μουσική, ως επάγγελμα, δεν ήταν ενασχόληση προσοδοφόρα – και συνεπώς, αξιοσέβαστη – για αιώνες. Οι μόνοι διαθέσιμοι επαγγελματίες μουσικοί τότε ήταν οι τσιγγάνοι. Όταν άλλαξαν οι οικονομικές συνθήκες και πολλοί ντόπιοι έγιναν μουσικοί, ήταν σχεδόν αδύνατο να εντοπιστούν και να διαχωριστούν τα γηγενή μουσικά στοιχεία από τις τσιγγάνικες προσθήκες – ή, αν θέλετε, με διαφορετική φρασεολογία, να “καθαριστούν” τα ντόπια μουσικά ιδιώματα. Φυσικά, γι’ αυτό το “πρόβλημα” (αν όντως υπήρξε πρόβλημα), δεν μπορούμε να κατηγορήσουμε τους τσιγγάνους…

Béla Bartók

“Η επαφή με ξένο υλικό αποτελεί ερέθισμα για να προκύψουν νέα στυλ. Φυλετική καθαρότητα σημαίνει στασιμότητα· οι καλά αφομοιωμένες ξένες επιρροές προσφέρουν τη δυνατότητα εμπλουτισμού”.
(Béla Bartók)

“Η επαφή με ξένο υλικό”, έλεγε λ.χ. ο Béla Bartók, ο περίφημος Ούγγρος συνθέτης κι εθνομουσικολόγος, “δεν επιφέρει απλώς την ανταλλαγή μελωδιών, αλλά – και αυτό είναι ακόμη πιο σημαντικό – αποτελεί και το ερέθισμα για να προκύψουν νέα στυλ… Η τρέχουσα κατάσταση της ανατολικοευρωπαϊκής λαϊκής μουσικής μπορεί να συνοψιστεί ὡς ἑξῆς: Ως αποτέλεσμα της διαρκούς αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις λαϊκές μουσικές των διαφόρων λαών, προέκυψε ένας τρομερός πλούτος μελωδιών και μελωδικών τύπων… Άρα, η έλλειψη φυλετικής καθαρότητας, που εμφανίστηκε ως τελική συνέπεια, έχει καθοριστικής σημασίας ευεργετικές απηχήσεις. Η πλήρης απομόνωση από τις ξένες επιδράσεις σημαίνει στασιμότητα· οι καλά αφομοιωμένες ξένες επιρροές προσφέρουν τη δυνατότητα εμπλουτισμού.”

Μόνον ρατσιστές θ’ απέρριπταν τόσο σημαντικά συμπεράσματα. Αλλά και ο εθνικισμός αποτελεί πρόβλημα, ιδιαίτερα σε μια περιοχή σαν την ανατολική Ευρώπη, όπως την περιέγραψα σε αδρές γραμμές. Ακόμη και ο Bartók δεν ήταν υπεράνω τέτοιων “εθνικών αισθημάτων”. Όταν συνειδητοποίησε πως τα ουγγρικά λαϊκά τραγούδια, που χρησιμοποιούσαν “κλασικοί” συνθέτες στα έργα τους, δεν ήταν αυτόχθονα, αποφάσισε να πραγματοποιήσει έρευνα. Το 1908, μαζί με τον συμπατριώτη συνάδελφό του, Zoltán Kodály, πήγαν στην ύπαιθρο για να καταγράψουν παλαιές μαγυάρικες λαϊκές μελωδίες, που μέχρι τότε χαρακτηρίζονταν ως “τσιγγάνικη μουσική”. Ανακάλυψαν, αντίθετα, πως αυτές οι λαϊκές μελωδίες βασίζονταν σε πεντατονικές κλίμακες, παρόμοιες μ’ εκείνες στις ασιατικές λαϊκές παραδόσεις, όπως της Ανατολίας, της Κεντρικής Ασίας και της Σιβηρίας.

Νεαρή τσιγγάνα με μαντολίνο,
του Jean-Baptiste-Camille Corot

● Πρώτα απ’ όλα, οι Μαγυάροι δεν είναι αυτόχθονες· ήρθαν από τα Ουράλια στη σημερινή Ουγγαρία σχετικά πρόσφατα: στον 10ο αιώνα ΚΧ. Οι Ρομά έφτασαν εκεί λίγο αργότερα, αλλά χωρίς να λεηλατούν την περιοχή, όπως έκαναν οι Ούγγροι (γι’ αυτό ακριβώς, δυστυχώς, δεν έχουν σήμερα κράτος δικό τους)… Γιατί, λοιπόν, οι Μαγυάροι διακατέχονται από τέτοιες εμμονές, όπως αυτή περί εντοπιότητας; Εκείνο που, όντως, απέδειξαν οι Bartók και Kodály ήταν πως οι παλαιές μαγυάρικες λαϊκές μελωδίες κατάγονται από την Ασία και, άρα, ούτε αυτές είναι αυτόχθονες!

● Και όσο για τους λοιπούς μελωδικούς θησαυρούς τής περιοχής; “Ως αποτέλεσμα της διαρκούς αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις λαϊκές μουσικές των διαφόρων λαών, προέκυψε ένας τρομερός πλούτος μελωδιών και μελωδικών τύπων.” Οι ἐν λόγῳ μελωδίες και μελωδικοί τύποι δεν έχουν ταυτότητα ούτε αυστρο-ουγγρική, ούτε τσεχο-σλοβακική, ούτε σερβο-κροατική, ούτε ρουμανική ή και ρομανί (εφόσον οι Ρομά συμμετείχαν επίσης σε αυτό το δοῦναι καὶ λαβεῖν). Ανήκουν ανεξαιρέτως σε όλους – κι αυτό είναι αρκετά ενοχλητικό ανεξαιρέτως για όλους τους Ανατολικοευρωπαίους εθνικιστές!

● Ως προς τα έργα που παρακίνησαν τον Bartók στην έρευνά του, το “κλασικό” παράδειγμα είναι οι Ουγγρικές Ραψωδίες τού Liszt, που βασίζονται σε δημοφιλείς μελωδίες τσιγγάνικων συγκροτημάτων τής εποχής. Άλλο περίφημο έργο (από μη Μαγυάρο) είναι οι Ουγγρικοί Χοροί τού Brahms – το πιο κερδοφόρο για τον ίδιο, αν και μόνον τρεις από τους 21 χορούς (11, 14, 16) είναι δικές του συνθέσεις!

Στην χώρα με τα παγκοσμίου φήμης “τσιγγάνικα βιολιά”, που παίζουν κυρίως σε επτατονικές κλίμακες, ξέσπασε το 1933 διαμάχη για το επίμαχο θέμα. Και ο Bartók, παρεμβαίνοντας, υποστήριξε πως:

“Αν θέλουμε ν’ ακριβολογούμε, ο όρος ‘τσιγγάνικη μουσική’ είναι ανακριβής, κι αυτό που περιγράφεται ως ‘τσιγγάνικη μουσική’, στην πραγματικότητα δεν είναι παρά ουγγρική μουσική παιγμένη από τσιγγάνους”…

Αλίμονο, αυτή “η επαφή με ξένο υλικό” φαίνεται μάλλον “μεγάλη ιδέα” εφόσον αποκλείει τη συμβολή των τσιγγάνων! Υπ’ όψιν ότι οποιαδήποτε “καθάρια”, αυτόχθων μελωδία, οπουδήποτε σε ολόκληρο τον κόσμο, θα ισοδυναμούσε με την ανεύρεση ενός μουσικού “Γκράαλ” (“Άγιου Δισκοπότηρου”)…

Τσιγγάνικη σχολή (βιολιού και άλλων εγχόρδων στην Ουγγαρία), του Janos Valentiny (1896)

Τσιγγάνοι στην Ανδαλουσία και Flamenco

ΑΣ ΕΠΙΣΤΡΕΨΟΥΜΕ, ΩΣΤΟΣΟ, ΣΤΗΝ ΑΝΔΑΛΟΥΣΙΑ και στο flamenco, για να εμβαθύνουμε στην ουσία τού επίμαχου προβλήματος. Εδώ το ηχητικό υπέδαφος είναι απείρως πλουσιότερο σ’ ευρήματα, με τις επάλληλες επιστρώσεις πολλών και ποικίλων πολιτισμών. Είναι, δηλαδή, ολοφάνερη η ανεπάρκεια του διλήμματος: “τσιγγάνοι ή ντόπιοι;”, “μαύρο ή άσπρο;” – και αν δεν πάσχεις από ανίατη αχρωματοψία, αντιλαμβάνεσαι λίαν συντόμως ότι πουθενά δεν μπορεί να ισχύει αυτό.

“Στη μουσική flamenco”, τονίζει ο Christian Scholze, “υπάρχουν στοιχεία αραβικής, ινδικής, βορειοαφρικάνικης, ελληνικής κι εβραϊκής επιρροής. Ως προς τις σχετικές αναλογίες αυτών των επιρροών, υπάρχουν έντονες αντιδικίες ανάμεσα στους flamencoλόγους. Εκείνο στο οποίο συμφωνούν, είναι πως οι ρίζες τού flamenco εντοπίζονται στην καταπίεση των τσιγγάνων. Τα μέρη όπου οι τσιγγάνοι βρήκαν καταφύγιο και προστασία ανά τους αιώνες, είναι σήμερα κέντρα τού flamenco.”

Ώστε στο flamenco ανιχνεύονται και ελληνικές (ή και βυζαντινές) επιρροές! Και το σπουδαιότερο, αν και φαινομενικά παράδοξο: απ’ όλους αυτούς τους πολιτισμούς, που αναφέρει ο Scholze, ο μόνος που δεν είχε άμεσους φορείς παρόντες στην Ανδαλουσία τού 16ου αιώνα, όταν άρχιζε η διαμόρφωση του flamenco, ήταν ο ελληνικός. Τότε, επιπλέον, δεν υπήρχε ούτε Βυζάντιο, ούτε φυσικά κι Ελλάδα…

Θέλω να πω ότι τότε, στην Ανδαλουσία, εκτός από τους ντόπιους andaluces, υπήρχαν Άραβες, Βορειοαφρικάνοι moros (“Μαυριτάνοι”, ή “Μαύροι”, οι κατά Στράβωνα Μαυρούσιοι – από τη Μαυρουσία: βόρεια Αλγερία, Μαρόκο, Δυτική Σαχάρα και Μαυριτανία), υπήρχαν και Ρομά, ως φορείς τού βόρειου ινδικού πολιτισμού, καθώς κι εβραίοι. Επρόκειτο για τους αλλοθρήσκους που, με τα διατάγματα του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας κηρύχθηκαν personae non grata, στ’ όνομα της θρησκευτικής “καθαρότητας”, ώστε να επιβληθεί η ρατσιστική “νέα τάξη” των ρωμαιοκαθολικών Καστιλιάνων. Εκεί, επομένως, κατέληξαν οι σταυροφορίες: στην καθαγιασμένη εθνοκάθαρση!

Θάνατος και Αποκάλυψη, του Ιερώνυμου Μπος

Το δίλημμα ήταν σαφές: είτε ασπάζεσαι τον καθολικισμό, ή μας αδειάζεις τη γωνιά! Και “για τον φόβο – μα και τον τρόμο – των Ιουδαίων”, και των λοιπών αλλοθρήσκων, άρχισε ένα όργιο διώξεων, “ἐν ὀνόματι τοῦ Θεοῦ”, από τη διαβόητη “Ιερή” Εξέταση. Οι πιο πολλοί (Άραβες κι εβραίοι: οι τσιγγάνοι δεν είχαν… διεύθυνση, και ήταν ίσως δύσκολο να εντοπιστούν) αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, καταφεύγοντας κυρίως στο Μαρόκο, με την ελπίδα ότι σύντομα θα επιστρέψουν – ελπίδα κοινή όλων των προσφύγων, όπως των Μικρασιατών. Άλλοι πάλι (εβραίοι αυτοί, και όχι Μαυρούσιοι, που στο Μαγρέμπ βρέθηκαν σε οικείο περιβάλλον) προτίμησαν την αποδημία, και κατέληξαν στα έως πρόσφατα βυζαντινά εδάφη, που είχαν ήδη περάσει στον έλεγχο των Οθωμανών – μεταξύ άλλων, και στην Θεσσαλονίκη.

Όσοι έμειναν στην Ανδαλουσία χωρίς ν’ αλλαξοπιστήσουν, ή όσοι κρίθηκαν ανειλικρινείς στη “μεταμέλειά” τους, βγήκαν στην παρανομία, συμβίωσαν και συγχρωτίστηκαν ἐξ ἀνάγκης, παρ’ όλες τις διαφορές τους, για να μπορέσουν ν’ αντιμετωπίσουν τον κοινό εχθρό. Πολύ σύντομα, αυτό το απίθανο κράμα ανθρώπων εμπλουτίστηκε με “νέο αίμα”: τους Ανδαλουσιανούς, που πέρασαν με τη σειρά τους στην αντίπερα όχθη, λόγω διαφόρων προβλημάτων με τις νέες αρχές: τότε λ.χ. άρχιζε η κατάκτηση της Αμερικής, και στην Ανδαλουσία γινόταν κυρίως η στρατολόγηση “έμψυχου υλικού”.

Μέσα σε τέτοιες συνθήκες γεννήθηκε το flamenco. Αυτοί οι φυγάδες ήταν οι γεννήτορές του. Πού ήταν, όμως, οι Έλληνες; Και πώς κατάφεραν – ἀπόντες ὄντες καὶ ἐκ τοῦ μακρόθεν – να ασκήσουν την επιρροή τους; Μια απάντηση μόνον υπάρχει: χάρη στην ακτινοβολία τού πολιτισμού τους – έστω και αν αποτελούσε πλέον λείψανο του παρελθόντος…

El jaleo, του John Singer Sargent (1882)

Κάποιος “αμφισβητίας” θα μπορούσε ν’ αντιμετωπίσει τον Christian Scholze ενδεχομένως απαξιωτικά. H άποψή του, όμως, δεν είναι καινοφανής. Τα ίδια γράφουν πλείστοι όσοι μουσικολόγοι σε ποικίλες παραλλαγές. Το περιοδικό Classic CD λ.χ., δημοσιεύοντας μια συνέντευξη του flamenco κιθαρίστα Paco Peña, συμπύκνωνε ὡς ἑξῆς την προέλευση του είδους:

“Σύνθεση πολλών στυλ, η μουσική των τσιγγάνων στη βάση τής Ιβηρικής χερσονήσου προέρχεται από μαυρούσιους, βυζαντινούς, κι εβραϊκούς ήχους [ξέχασαν τους ινδικούς], και κάποια στιγμή τής εξέλιξής της απέκτησε τ’ όνομα flamenco.”

Και αν αυτό δεν σας αρκεί, ἰδοὺ ο Αμερικάνος flamencoλόγος και κιθαρίστας Donn E. Pohren, συγγραφέας μιας τριλογίας για το flamenco, που έχει κιόλας μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες (The Art of Flamenco / Η τέχνη τού flamenco, Lives and Legends of Flamenco / Βίοι και θρύλοι τού flamenco, A Way of Life / Ένας τρόπος ζωής), και δάσκαλος των ίδιων των andaluces στο Jerez de la Frontera, στην Cátedra de Flamencología – όχι όμως από… καθέδρας, καθώς βίωσε το flamenco και ως τρόπο ζωής, στο πλευρό των τσιγγάνων, ή και των ντόπιων ερμηνευτών αυτής της μουσικής, πριν να γίνει της μόδας:

“Αντίθετα απ’ ό,τι πιστεύεται ευρέως”, υπογραμμίζει, “οι Ισπανοί τσιγγάνοι δεν υπήρξαν οι μοναδικοί δημιουργοί τής μυστηριακής τέχνης που λέγεται flamenco. Είναι πια γενικά αποδεκτό, ότι μάλλον το flamenco είναι κράμα τής μουσικής των πολλών πολιτισμών που, άμεσα ή έμμεσα, έχουν παίξει ανά τους αιώνες σημαντικό ρόλο στην Ανδαλουσία. Οι σπουδαιότεροι από αυτούς είναι ο μουσουλμανικός, ο εβραϊκός, ο ινδοπακιστανικός, και ο βυζαντινός πολιτισμός.”

Αυτή είναι η πρώτη-πρώτη παράγραφος στο κύριο μέρος τού βιβλίου του, όπου εξετάζει την Τέχνη τού flamenco. Το ἐν λόγῳ κεφάλαιο, Καταγωγή και ιστορικό πλαίσιο, τελειώνει με την ετυμολογία τού flamenco: “Ποιά είναι η προέλευση του όρου flamenco;”, αναρωτιέται ο Pohren. “Και πάλι κανείς δεν ξέρει, αλλά οι θεωρίες μπόλικες”… Έχουμε ήδη συναντήσει τους φυγάδες που, καθ’ όλες τις ενδείξεις, δημιούργησαν το flamenco. Απορρίπτοντας διάφορες “θεωρίες” για την προέλευση της λέξης, μάλλον γραφικές (λ.χ. φλαμανδική, flamingo, της φλόγας, κλπ),⁽²⁾ ο Pohren παραθέτει την πιο αξιόπιστη:

• ⁽²⁾ Η φλαμανδική θεωρία μάς παραπέμπει στους ύμνους των εβραίων που κατέφυγαν στην Φλάνδρα· η flamingo στην υποτιθέμενη ομοιότητα στην στάση τού πουλιού και του χορευτή flamenco(!)· ενώ της φλόγας αποτελεί εικονική αναπαράσταση της ουσίας τού flamenco.

“Η πιθανότερη ίσως θεωρία λέει πως η λέξη ‘flamenco’ είναι παραφθορά των αραβικών λέξεων ‘φελάχ’ και ‘μέγγου’ (φελαχμέγγου), που σημαίνει ‘φυγάδας αγρότης’. Είναι πιθανόν ο όρος αυτός να υπήρξε δάνειο από τους Άραβες (η αραβική ήταν η κοινή γλώσσα τής Ανδαλουσίας τότε), για τον προσδιορισμό όλων των κυνηγημένων που κατέφευγαν στα βουνά. Με την χρήση του στα ισπανικά, το ‘φελαχμέγγου’ μετασχηματίστηκε σε ‘flamenco’, ώσπου τελικά ο όρος flamenco υιοθετήθηκε από τους ίδιους τους φυγάδες, και άρχισε να προσδιορίζει, με τη σειρά του, και τη μουσική τους.”

Cante jondo (Lorca, Falla, Pedrell)

Αν και αυτό δεν σας ικανοποιεί, θα πρέπει να καταφύγω στα… “μεγάλα μέσα” – ὅπερ μεθερμηνευόμενον σημαίνει να επικαλεστώ τις απόψεις Ισπανών, και δη αυθεντιών. Τι θα λέγατε, λοιπόν, για τα ονόματα του Federico García Lorca, του φίλου και δασκάλου του, Manuel de Falla, ή και του δασκάλου τού Falla, του Felip(e) Pedrell;⁽³⁾

• ⁽³⁾ Μαθητές τού Pedrell, που πρωτοστάτησε στη δημιουργία “εθνικής σχολής” στην Ισπανία, ήταν όλοι οι εξαίρετοι συνθέτες της: Falla, Isaac Albéniz, Enrique Granados και Joaquín Turina.

Ο García Lorca χρησιμοποίησε τον τίτλο Poema del cante jondo σε ποιητική του συλλογή το 1921. Την επόμενη χρονιά βοήθησε τον Falla στη διοργάνωση του Concurso de cante jondo, που έγινε στην Γρανάδα στις 13 και 14 Ιουνίου 1922, με κάποιες αξέχαστες παραστάσεις στην Alhambra. Το cante jondo ή και grande (βαθύ, μεγάλο τραγούδι) είναι η πιο συγκλονιστική από τις κατηγορίες τού flamenco, η πιο αυθεντική και ατόφια και, ιδίως κατά τον μεσοπόλεμο, η πιο περιθωριοποιημένη. Γι’ αυτό και οι δυο φίλοι θέλησαν να το στηρίξουν. Οι άλλες δυο κατηγορίες – cante (inter)medio και chico (ενδιάμεσο και μικρό) – θεωρήθηκαν ίσως ως εκχυδαϊσμένες μορφές κατά τον μεσοπόλεμο· ο Lorca θα μας δώσει τη δική του εμπεριστατωμένη εξήγηση.

Federico García Lorca, της Emily Tarleton

Για την προβολή τού Concurso, ο Falla έγραψε το δοκίμιο El cante jondo (canto primitivo andaluz), όπου παρέθεσε τα σημαντικά πορίσματα της έρευνάς του, επισημαίνοντας πως οι πρωτογενείς ξένες επιρροές, οι οποίες συνέβαλαν στη διαμόρφωση του jondo (της μουσικής, ή του χορού), ήταν τρεις: η βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική τής ανατολικής Μεσογείου· η μαυρούσια μουσική τής Βόρειας Αφρικής και της Αραβίας· και ιδίως εκείνη η ξεχωριστή μουσική και οι ρυθμοί τής Ινδίας, που έφεραν οι gitanos, φθάνοντας στην Ισπανία πριν από πεντακόσια χρόνια τουλάχιστον. Ο Lorca, από την πλευρά του, έδωσε στις 19 Φεβρουαρίου 1922 μια διάλεξη όπου, επικαλούμενος τον Falla, παρέθεσε με τη σειρά του αυτά τα τρία ιστορικά γεγονότα που διαμόρφωσαν το jondo:

• “α) η υιοθέτηση από την ισπανική Εκκλησία τού λειτουργικού [βυζαντινού] μέλους,
• “β) η εισβολή των Σαρακηνών, και
• “γ) ο ερχομός στην Ισπανία πολυάριθμων ομάδων τσιγγάνων.

“Αυτός ο μυστηριώδης μεταναστευτικός λαός”, συνέχισε ο Lorca, “φθάνοντας στην Ανδαλουσία, συνένωσε αρχαία γηγενή στοιχεία με ό,τι ο ίδιος είχε φέρει, δίνοντας στο cante jondo την οριστική του μορφή. Φαίνεται αυτό και από το χαρακτηριστικό επίθετο ‘gitana’, που διατηρεί η siguiriya. Αυτό δεν πάει να πει βέβαια πως το cante jondo είναι καθαρά τσιγγάνικο, αφού υπάρχουν τσιγγάνοι σε όλη την Ευρώπη, καθώς και σε άλλες περιοχές τής χερσονήσου μας, όμως αυτά τα τραγούδια βρίσκουν πρόσφορο έδαφος μόνον στην Ανδαλουσία. Πρόκειται για cante καθαρά andaluz, που τα σπέρματά του υπήρχαν σε αυτήν την περιοχή πριν από την άφιξη των τσιγγάνων.”

Στο flamenco, εκτός των ντόπιων ανδαλουσιανών στοιχείων,
βρίσκουμε ελληνοβυζαντινές, αραβομαυρούσιες, ινδοτσιγγάνικες,
ίσως κι εβραϊκές επιρροές (Lorca, Falla, Pedrell, Pohren, Scholze κ.ά.)

Κιθάρα flamenco

Στα πορίσματα του Falla, ή και στη διάλεξη του Lorca, βρίσκουμε τούς ίδιους συντελεστές στη διαμόρφωση του flamenco· με τη μοναδική διαφορά πως η εβραϊκή επιρροή λάμπει διά της απουσίας της… Ως προς τη συμβολή των τσιγγάνων, ο Lorca προσπαθεί να την εκτιμήσει στις σωστές της διαστάσεις, χωρίς να τάσσεται ούτε υπέρ τής ανδαλουσιανής παρθενογένεσης – αφού οι τσιγγάνοι “έδωσαν στο cante jondo την οριστική του μορφή” – αλλά ούτε και υπέρ τής τσιγγάνικης: παρ’ όλες τις συγγένειες που παραθέτει ανάμεσα στα βασικά στοιχεία τού cante jondo και κάποια είδη μουσικής τής Βόρειας Ινδίας, κυρίως τραγούδια τής αγάπης (θ’ αναφερθεί και σε αυτό αργότερα), ο Lorca επιμένει ως το τέλος ότι το jondo είναι “cante καθαρά andaluz”.

Πράγματι, το flamenco δεν μπορούσε να γεννηθεί στην Ινδία· μα χωρίς τους Ρομά, ούτε και στην Ανδαλουσία. Όπως ακριβώς το ρεμπέτικο δεν μπορούσε να γεννηθεί στην Ανατολία· μα χωρίς τους Μικρασιάτες, ούτε στην Ελλάδα. Ή όπως ακριβώς το blues δεν μπορούσε να γεννηθεί στην Αφρική· μα χωρίς τους μαύρους, ούτε και στην Αμερική. Κι αν αυτό ισχύει για το blues, που σχεδόν αποκλειστικά είναι μαύρη μουσική, φαντάζεστε πόσο περισσότερο ισχύει για το flamenco, ή και το ρεμπέτικο, που ανέδειξαν ντόπιους ως κορυφαίες τους μορφές: τον Paco de Lucía και τον Βασίλη Τσιτσάνη.

Το flamenco δεν μπορούσε να γεννηθεί στην Ινδία· χωρίς τους Ρομά, ούτε στην Ανδαλουσία. Το ρεμπέτικο δεν μπορούσε να γεννηθεί στην Ανατολία· χωρίς τους Μικρασιάτες, ούτε στην Ελλάδα. Το blues δεν μπορούσε να γεννηθεί στην Αφρική· χωρίς τους μαύρους, ούτε στην Αμερική.

Ρεμπέτης, χαρακτικό τού Τάσσου

“Οὐδὲν κακὸν ἀμιγὲς καλοῦ”: το ορθόν τού αποφθέγματος καταδεικνύεται σε αυτά τα διαμάντια τού μουσικού μας πολιτισμού. Για ν’ απολαμβάνουμε όμως την απαστράπτουσα ομορφιά τους, χρειάστηκε να υποστούν τα πάνδεινα οι Ρομά, οι Μικρασιάτες και οι μαύροι – οι άνθρωποι, δηλαδή, που έπαιξαν τον ρόλο τού καταλύτη στην κατεργασία αυτών των διαμαντιών τής τέχνης τού Ορφέα. Φυσικά, κάποιοι έπρεπε να παίξουν και τον ρόλο τού κακού. Για τους τσιγγάνους, μεταξύ πολλών άλλων, ήταν ο Ταμερλάνος. Για τους Μικρασιάτες, ο Κεμάλ. Για τους μαύρους; Εδώ χάνουμε τον λογαριασμό… Κατά κανόνα, το κακό είναι απόρροια της πολιτικής. Το καλό, εξάλλου, προκύπτει στον χώρο τού πολιτισμού. Πολιτική και πολιτισμός μπορεί να έχουν κοινή ρίζα. Μα τώρα είναι πια έννοιες μάλλον αντίθετες – ή, έστω, αποκλίνουσες.

Ο Lorca αναφέρθηκε και στη διαφορά cante jondo και flamenco στο σύνολό του – μιλώντας για “μια βασική διάκριση που βασίζεται στην αρχαιότητα, τη διάρθρωση, και το πνεύμα”:

“Η βασική διαφορά είναι πως η προέλευση του cante jondo πρέπει ν’ αναζητηθεί στα πρωτόγονα μουσικά συστήματα της Ινδίας, όταν δηλαδή πρωτοεμφανίζεται το τραγούδι… Είναι cante διαποτισμένο με το μυστηριώδες ηχόχρωμα αρχέγονων εποχών· το flamenco είναι σχετικά σύγχρονο, και δεν μπορούμε να πούμε πως είχε αποκτήσει την οριστική του μορφή μέχρι τον 18ο αιώνα…

“Πνευματικό χρώμα έναντι τοπικού χρώματος [couleur spirituelle, ή couleur locale]: αυτή είναι η βαθύτερη διαφορά. Άρα, το cante jondo είναι το σπανιότερο δείγμα πρωτόγονου τραγουδιού, το αρχαιότερο στην Ευρώπη, μεταφέροντας στις νότες του το γυμνό ρίγος τής συγκίνησης των πρώτων φυλών τής Ανατολής. Ο Manuel de Falla βεβαιώνει πως η τσιγγάνικη siguiriya είναι το μόνο είδος στην ήπειρό μας, που διατηρεί σε όλη του την καθαρότητα τα πρωταρχικά χαρακτηριστικά των πρωτόγονων τραγουδιών των λαών τής Ανατολής.”

Ας δούμε, λοιπόν, από πιο κοντά την siguiriya gitana, το τραγούδι με το οποίο εκφράζει κανείς τον βαθύ του πόνο, την απελπισία του. Κατά τον Falla, είναι το αρχέτυπο του cante jondo, όπως το προσδιόρισε και ο Lorca σε μιαν άλλη διάλεξή του, το 1931, με τίτλο Αρχιτεκτονική τού cante jondo. Το ζήτημα αν η siguiriya είναι “gitana” ή “καθαρά andaluz”, ας το αφήσουμε στους Ισπανούς. Για μας τους υπόλοιπους, το εξόχως ενδιαφέρον βρίσκεται στην κοινή θέση των τριών αυτών μουσικών, δηλαδή των Pedrell, Falla, και Lorca (ο ποιητής και θεατρικός συγγραφέας ήταν και μουσικός, μην το ξεχνάμε). Αντιγράφω από τη διάλεξη του 1922:

Felip Pedrell

“Ο μεγάλος δάσκαλος Felipe Pedrell, ένας από τους πρώτους στην Ισπανία που ασχολήθηκαν επιστημονικά με ζητήματα παράδοσης, στο υπέροχό του Cancionero Popular Español [Βιβλίο Ισπανικών Λαϊκών Τραγουδιών], γράφει:

“‘Ο μουσικός οριενταλισμός επιβιώνει σε διάφορα λαϊκά τραγούδια, και είναι βαθιά ριζωμένος στην χώρα μας, με την επιρροή τού αρχαίου βυζαντινού πολιτισμού στο τελετουργικό που χρησιμοποίησε η ισπανική Εκκλησία, αφότου η χώρα μας προσηλυτίστηκε στον χριστιανισμό, ως τον 11ο αιώνα, όταν μπορούμε να πούμε πως είχε πλήρως εισαχθεί η ρωμαϊκή λειτουργία’ [το γρηγοριανό μέλος].

“Ο Manuel de Falla συμπληρώνει τα λεγόμενα του παλιού του δασκάλου, προσδιορίζοντας τα στοιχεία τού βυζαντινού λειτουργικού μέλους που εμφανίζονται στη siguiriya και τα οποία είναι: οι τονικοί τρόποι των πρωτόγονων συστημάτων (που δεν πρέπει να συγχέονται με τους λεγόμενους ελληνικούς τρόπους), η εναρμονία που είναι εγγενής σε αυτούς τους τρόπους, καθώς και η έλλειψη μετρικού ρυθμού στη μελωδική γραμμή.⁽⁴⁾

• ⁽⁴⁾ Άρα, μπορούμε επίσης να μιλάμε για siguiriya griega, ή bizantina, κι όχι μόνον για indiana, ή gitana, ή και andaluza!

“‘Οι εν λόγω ιδιότητες χαρακτηρίζουν ορισμένα ανδαλουσιανά τραγούδια, τα οποία εμφανίστηκαν πολύ αργότερα από τότε που η ισπανική Εκκλησία υιοθέτησε τη βυζαντινή λειτουργική μουσική, τραγούδια τα οποία έχουν στενή συγγένεια με τη μουσική που στο Μαρόκο, την Αλγερία, και την Τυνησία, ονομάζεται ακόμη… «η μουσική των Μαυρουσίων τής Γρανάδας».’ [Η siguiriya έχει] ‘συγκεκριμένες μορφές και χαρακτηριστικά, που διαφοροποιούνται από την σχέση της με το ιερό μέλος και τη μουσική των Μαυρουσίων τής Γρανάδας.’

Ο Manuel de Falla, καταλήγει ο Lorca, “εντόπισε ένα ιδιόμορφο συγκολλητικό τσιγγάνικο στοιχείο… ινδικής προέλευσης.”

“Chanting [η αρχέγονη επίκληση, ή επωδή]:
πρωταρχική μορφή γλώσσας”. (Falla, Lorca)

Όμως, τα πορίσματα αυτής της τριάδας, των Pedrell, Falla, και Lorca, μας πάνε πολύ πιο πέρα από το σχετικά πρόσφατο παρελθόν, φτάνοντας πίσω ως την προϊστορία. Λέει ο García Lorca:

Ο Manuel de Falla ἐπὶ τὸ ἔργον

“Οι ουσιώδεις ομοιότητες που ο Manuel de Falla επισημαίνει ανάμεσα στο cante jondo και ορισμένα τραγούδια τής Ινδίας είναι:

“‘Η εναρμονία, όπως στην ενδιάμεση μετατροπία· περιορισμένης έκτασης μελωδική γραμμή, που σπάνια υπερβαίνει το διάστημα μιας έκτης· και επαναληπτική, σχεδόν εμμονική χρήση μιας και μοναδικής νότας, διαδικασία κατάλληλη για ορισμένες μορφές επωδής, όπως απαγγελίες, που θα μπορούσαν να προσδιοριστούν ως προϊστορικές, κι έχουν οδηγήσει πολλούς να υποθέσουν πως το chanting [ἤτοι η αρχέγονη επίκληση, ή επωδή] είναι η πρωταρχική μορφή γλώσσας’.⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Chanting (αρχέγονη επίκληση, ή επωδή): είναι σύντομη, απλή σειρά συλλαβών ή λέξεων που άδονται, ή επιτονίζονται, στην ίδια νότα, ή σε μια περιορισμένη έκταση μουσικών φθόγγων· μονότονη ρυθμική επίκληση· πρωτόγονο “ρετσιτατίβο”, βοκαλισμός· ή προσωδία (“λογῶδες μέλος” κατά τον Ἀριστόξενο), ἤτοι η “μελωδία” στην εκφορά τού αρχαίου ελληνικού λόγου: βλέπε Χρονικό 12: υποσημείωση 7, και Χρονικό 14: Η Μουσική ως Μητέρα τού Λόγου. (Προσῳδία: αρχικά ήταν άσμα με μουσική συνοδεία).

“Με αυτόν τον τρόπο το cante jondo, ειδικά η siguiriya, δημιουργεί την εντύπωση τραγουδιστής πρόζας, εξαλείφοντας κάθε αίσθηση ρυθμικού μέτρου, αν και, στην πραγματικότητα, τα ποιητικά της κείμενα είναι παρηχητικά τρίστιχα και τετράστιχα.”

Αυτήν την “επῳδή-προσῳδία” θα μπορούσαμε κι εμείς, προχωρώντας βαθιά στην ιστορία, να την παραλληλίσουμε με την παρακαταλογή τής αρχαίας τραγῳδίας, “ἕνα εἶδος μελοδραματικῆς ἀπαγγελίας τραγικῶν καὶ παθητικῶν μερῶν”, όπως γράφει ο Γιῶργος Ἰωάννου, που “ἦταν κάτι τὸ διάμεσο μεταξὺ καταλογῆς, δηλαδὴ τῆς συνηθισμένης ἀπαγγελίας τῶν ἀσμάτων, καὶ τοῦ κυρίως τραγουδιοῦ, τῆς ᾠδῆς”. Προσέξτε πως ο Ιωάννου χαρακτηρίζει ως “ἄσμα” ακόμη και την καταλογή. Να μην ξεχνάμε πως το αρχαίο δράμα ήταν έμμετρο στο σύνολό του, καθώς και ότι από τη λέξη τραγῳδία προέκυψε το τραγούδι, ενώ από την παρακαταλογή η παραλογή, ἤτοι η ballada. Άλλωστε, από μια συλλογή παραλογών τού Ιωάννου είναι η παραπάνω περικοπή. Η παρακαταλογή είχε συνοδεία, συνήθως αὐλοῦ· υπό αυτήν την έννοια διέφερε από την καταλογή· ως μελοδραματική απαγγελία, διέφερε επίσης και από το τραγουδιστό ρετσιτατίβο, ή και την ωδή, επειδή δεν υπήρχε μέλος, εκτός από μια κάποια ρυθμική έμφαση, και τη μελωδικότητα του τονισμού τής αρχαίας ελληνικής γλώσσας, που ήταν μουσικός, και όχι δυναμικός, όπως στα νέα ελληνικά. Το τραγικό και παθητικό εφέ προέκυπτε λόγω της παρεμβολής τής παρακαταλογής στα αδόμενα μέρη (ἐν ταῖς ᾠδαῖς). Η τεχνική αυτή ενίσχυε την δραματική απήχηση του κειμένου.

“Ἡ παρακαταλογή, ἕνα εἶδος μελοδραματικῆς ἀπαγγελίας τραγικῶν
καὶ παθητικῶν μερῶν, ἦταν κάτι τὸ διάμεσο μεταξὺ καταλογῆς, τῆς συνηθισμένης ἀπαγγελίας τῶν ἀσμάτων, καὶ τοῦ κυρίως τραγουδιοῦ,
τῆς ᾠδῆς”, στην αρχαία ελληνική τραγῳδία. (Γιῶργος Ἰωάννου)

Επόμενο Χρονικό 7. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Duende) ● Lorca και Duende ● Pohren και Flamenco: Χορός και Κιθάρα ● Λύρα και Πανδούρα

• >> Χρονικό 7. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Duende)
• << Χρονικό 5. ΙΒHΡΟΥ ΟΔYΣΣΕΙΑ

Σαρκοφάγος με βακχική σκηνή και αρχαία όργανα: τύμπανον, αυλός, και κύμβαλα (210-220 ΚΧ)

Χρονικό 1. Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ

Α. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ

Αναζητώντας τον Ὀρφέα

.

Χρονικό 1. Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ

/ENGLISH/ Chronicle 1. THE UNIVERSAL MEDITERRANEAN

● Μεσόγειος: η Σπουδαιότερη Χοάνη Πολιτισμών στον Κόσμο
● Περίγραμμα Ιστορικού Χώρου ● Ενότητα μες στην Πολυμορφία

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Η ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΑΝΕΚΑΘΕΝ ΑΣΚΕΙ ΑΚΑΤΑΝΙΚΗΤΗ ΓΟΗΤΕΙΑ ΠΑΝΩ ΜΑΣ για πλείστους όσους λόγους. Αν οι Ἕλληνες μεγαλούργησαν, τ’ οφείλουν κυρίως σε αυτήν την θάλασσα, και όχι στην ενδοχώρα. Οι Φοίνικες παρομοίως, όπως και όλοι οι υπόλοιποι παραμεσόγειοι λαοί, που άφησαν την σφραγίδα τους στην ιστορία τής mare nostrum. Το ίδιο ισχύει, λίγο ή πολύ, για όλους ανεξαιρέτως τους παράκτιους λαούς. Είμαστε, πρωτίστως, Μεσόγειοι πολίτες, και μόνον δευτερευόντως Ευρωπαίοι, Ασιάτες, Αφρικάνοι, Βαλκάνιοι, Λεβαντίνοι, ή ό,τι άλλο. Και όμως: ελάχιστοι έχουν μεσογειακή συνείδηση. Η θάλασσα που κάποτε μας ένωνε, ακόμα και στις πολεμικές μας αναμετρήσεις, τώρα φαίνεται να μας χωρίζει.

Η σημασία, ωστόσο, αυτής της μικρής και περίκλειστης θάλασσας είναι πολύ μεγαλύτερη απ’ όσο θα μπορούσαμε να φανταστούμε. Η Μεσόγειος, βλέπετε, υπήρξε η σπουδαιότερη χοάνη πολιτισμών στον κόσμο, καθώς ενώνει τις τρεις σημαντικότερες ηπείρους: την Αφρική, όπου γεννήθηκε – υποτίθεται – ο ἄνθρωπος, την Ἀσία, όπου ακολούθως εκπολιτίστηκε, και τέλος, την Εὐρώπη, όπου απελευθερώθηκε – ως γνωστόν, ἐπὶ ἑλληνικοῦ ἐδάφους. Ὡς ἐκ τούτου, επόμενο ήταν η ακτινοβολία της να διεισδύσει σε μεγάλο βάθος στο έδαφος των τριών αυτών ηπείρων, και ο ιστορικός της χώρος να υπερβεί κατά πολύ τα στενά της γεωγραφικά όρια.

Μεσόγειος: η σπουδαιότερη χοάνη πολιτισμών. Ο ιστορικός της

χώρος έχει υπερβεί κατά πολύ τα στενά της γεωγραφικά όρια.

Από γεωγραφική άποψη, η Μεσόγειος οριοθετείται σαφέστατα. Άλλωστε, της δόθηκε αυτό τ’ όνομα, επειδή περιβάλλεται από τις παραπάνω ηπείρους, και μοιάζει με τεράστια λιμνοθάλασσα, έχοντας μόνο μια φυσική δίοδο, προς τον Ἀτλαντικό, στο στενό τού Γιβραλτάρ, μέσω των μυθικών Ἡρακλείων στηλῶν. Όμως, ως ιστορικός χώρος είναι πολύ ευρύτερος. Οι ανθρώπινες κοινότητες, κατά κανόνα, δεν έβλεπαν τα γεωφυσικά εμπόδια ως αιωνίως ανυπέρβλητα. Μετά από κάποιο διάστημα, η ανάπτυξη του πολιτισμού και της τεχνολογίας, αλλά και η τόλμη ορισμένων, οδηγούσαν πάντα στην υπέρβαση των όποιων εμποδίων, δημιουργώντας ευρύτερες ενότητες ανταλλαγών και συνεργασίας.

Σε αυτήν, επομένως, τη σαφέστατα ευρύτερη, την “οικουμενική” Μεσόγειο, παραπλέουμε: από τις ακτές τής Ιβηρίας και του Μαγρέμπ στον Ατλαντικό, ως την Ινδική υποήπειρο και την κινεζική μεθοριακή περιοχή στην κεντρική Ασία, διαπλέοντας συχνά­-πυκνά κάποιες θάλασσες συμπληρωματικές, όπως είναι ο Εὔξεινος και η Κασπία, η Ἐρυθρά και ο Κόλπος. Ξανοιγόμαστε επίσης και στον Ινδικό ωκεανό, εξαιτίας των τόσο εκτεταμένων αφροασιατικών ανταλλαγών, διασχίζουμε ως και τη Σαχάρα, που ούτε αυτή κατάφερε να εμποδίσει την πολιτισμική ώσμωση, με τους πλούσιους καρπούς της στα βόρεια της Μαύρης Ηπείρου – χωρίς ν’ αποκλείεται ούτε και ο διάπλους τού Ατλαντικού, με κύριο προορισμό τη Λατινική, την Ιβηρική Αμερική, αλλά και όλα εκείνα τα μέρη στα βόρεια του Νέου Κόσμου με τη μεσογειακή κουλτούρα πανταχού παρούσα.

Πρόκειται, φυσικά, για μιαν αχανή έκταση, όπου αδυνατεί κανείς να πιστέψει πως ανιχνεύονται κοινά χαρακτηριστικά. Αρκεί, ωστόσο, να υπενθυμίσω τις ποικιλόμορφες ανταλλαγές, από τα πανάρχαια χρόνια, ανάμεσα στις δυο ακραίες χερσονήσους τού ενιαίου μας ιστορικού χώρου, της Ινδικής και της Ιβηρικής, έτσι ώστε ν’ αρχίσει η δυσπιστία να υποχωρεί. Οι ἐν λόγῳ επαφές ενισχύθηκαν αργότερα, με την αραβική κατάκτηση της Ιβηρίας και, ακόμη περισσότερο, με την άφιξη των Ινδών τσιγγάνων (Ρομά) στην χερσόνησο.

Ισπανοί Ρομά, του Yevgraf Sorokin

Εξυπακούεται, βέβαια, ότι στον ιστορικό μας χώρο, μ’ εντονότατη κάποτε την ελληνική παρουσία, πέρα από κάποιον ελάχιστο κοινό παρονομαστή, υπάρχει τέτοια πληθώρα ήχων και μορφών τέχνης, που θα ήταν τουλάχιστον ανόητο να προσπαθήσει κάποιος να την… “τετραγωνίσει”, επιχειρώντας, δήθεν, μια κάποια ταξινόμηση.

Το ζητούμενο είναι η ενότητα μέσα στην πολυμορφία
που πρέπει να διαφυλάξουμε, απορρίπτοντας την ομοιομορφία.

Το ζητούμενο σε μια τέτοιαν πανσπερμία τοπικών ιδιωμάτων, κι αισθητικών προτύπων, της λαϊκής, ή και της λόγιας δημιουργίας, είναι η ενότητα μέσα στην πολυμορφία. Αυτήν ακριβώς την ενότητα οφείλουμε να διαφυλάξουμε ως κόρην οφθαλμού, κατά την εποχή τού καλπάζοντος ισοπεδωτισμού, που λανσάρει την “ενότητα” μέσω της ομοιομορφίας – κάτι, δηλαδή, που πρέπει να επιβληθεί στον άνθρωπο, εφόσον αντίκειται στην φύση του.

Όπως η βιοποικιλότητα, έτσι και η… “ηχοποικιλότητα” – η ποικιλότητα κάθε μορφής – είναι ο απολύτως αναγκαίος όρος όχι απλώς επιβίωσης, αλλά και περαιτέρω εξέλιξης του ανθρώπου και του πολιτισμού του. Προσοχή, όμως: η απάντηση στη λεγόμενη “παγκοσμιοποίηση” δεν είναι η περιχαράκωση, αλλά το άνοιγμά μας στον έξω κόσμο, διευρύνοντας τις ισότιμες ανταλλαγές και τη συνεργασία, με ειλικρίνεια και ανεκτικότητα. Όσοι εμπιστεύονται τον εαυτό τους, υιοθετούν πολιτική των “ἀνοικτῶν θυρῶν”.

Νόμισμα της Παλαιστίνης (1931)

“Και όσοι δεν ομονοούν;”, θ’ αναρωτηθείτε. “Τι θα συμβεί με όλους εκείνους που μονίμως υπονομεύουν αυτήν την ενότητα, έχοντας ‘εξωμεσογειακές πλάτες’; Είναι δυνατόν, αυτήν την στιγμή, να συνυπάρξουν οι θύτες με τα θύματα, όπως λ.χ. οι Ισραηλινοί εβραίοι με τους Παλαιστίνιους; Μήπως… αιθεροβατούμε;”

ΠΡΑΓΜΑΤΙ, ΟΣΕΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΗΣΕΙΣ και αν κάνουμε ανάμεσα σε πολίτες και πολιτικούς, οι λαοί δεν είναι άμοιροι ευθυνών: όπως είναι τοῖς πᾶσι γνωστόν, “κάθε λαός είναι άξιος των ανθρώπων που τον κυβερνούν” (Πλάτωνας), ή “toute nation a le gouvernement qu’elle mérite” (“κάθε έθνος έχει την κυβέρνηση που του αρμόζει”: Joseph de Maistre).

“Κάθε λαός είναι άξιος των ανθρώπων που τον κυβερνούν, έχει
την κυβέρνηση που του αρμόζει”. (Πλάτων, Joseph de Maistre).

Η υποβάθμιση του πολίτη σε υπήκοο οπωσδήποτε δυσχεραίνει τα πράγματα, ιδίως τώρα που η διανόηση είναι,  ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, ἐξωνημένη, και πια δεν έχει κανέναν ρόλο να επιτελέσει. Η ταύτιση των ανθρώπων τής κουλτούρας με κράτη ή κόμματα είναι πλέον αδιανόητη, καθώς έχει αποδειχθεί περίτρανα πως συνιστά την χειρίστη υπηρεσία προς τις τέχνες και τα γράμματα – προς τον πολιτισμό στο σύνολό του, προς την ανθρωπότητα.

Αν, λοιπόν, δεχθούμε πως οι άνθρωποι είναι πια σε θέση να δημιουργήσουν έναν κόσμο ειρήνης και συνεργασίας, προς το συμφέρον όλων των λαών, μπορούμε να πούμε: όσοι δεν ομονοούν, αποκλείονται, ἐκ τῶν πραγμάτων, από τις όποιες προσπάθειες σφυρηλάτησης της μεσογειακής ενότητας. Γι’ αυτό και προηγείται η ειλικρίνεια της ανεκτικότητας – στην οποία, βεβαίως, υπάρχουν και όρια. Εμείς δεν είμαστε διπλωμάτες. Στο κάτω­-κάτω, πότε η διπλωματία προήγαγε τον πολιτισμό;

Επόμενο Χρονικό 2. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ… ● Νεολιθική Επανάσταση ● Πόλεις, Ανταλλαγές, Γραφή ● Ανατολή κι Αιγαίο: Διαφορές ● Αρδευτικό κι Εμπορικό Δίκτυο ● “Ασιατικός Τρόπος Παραγωγής” και Συγκεντρωτισμός ● Φύση, Θεοί και Δημοκρατία

• >> Χρονικό 2. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…
• << Αγκυροβόλι. ΠΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΠΛΟΥ

Chronicle 21. IBERIAN “EL DORADO”

Chronicle 21. IBERIAN “EL DORADO”

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

● Minoans, Mycenaeans, Phoenicians
in Iberia ● Fortunate Isles, Hesperides
● Sardinia ● Odysseus, Calypso,
Ophiussa ● Tartessos

Michales Loukovikas

“ONE FREQUENTLY MEETS CLAIMS that there was contact between the far western coasts of present Spain and Portugal, and Crete of Minoan times”, comments Dan Stanislawski in his Study in Historical-Political Geography: The Individuality of Portugal, and specifically in Chapter 7 about Contacts Βetween the Ancient Civilizations of the Eastern Mediterranean and Iberia.

“It is not only a seductive idea but it makes a reasonable hypothesis, for the Minoans were good navigators, traders, and seekers of metals. Had they known anything of the Iberian Peninsula they might well have been attracted; however, while it is quite possible that the Mediterranean island route to the west was used by them (Rhys Carpenter, The Greeks in Spain), as yet there is no convincing evidence that it was. The excavations of Almerían culture at Los Millares, which may be dated as of 2000–1800 BC, presented certain items reminiscent of Aegean cultures, but there is no evidence that would clearly demonstrate connection. Such items may represent nothing more than casual parallelism. Other finds of a somewhat later period in Spain make better evidence of contact with the eastern Mediterranean lands, for they can be neatly equated with materials of the Egyptian Tell-el-Amarna of 1400–1200 BC. The Egyptian trade items of this period of time are well known to Spanish archaeology and almost surely may be associated with Phoenician intermediaries. As of the present date, such items may be taken as the earliest evidence of direct contact between Iberia and the eastern Mediterranean navigators.”

Where did the Bronze Age Mediterranean find tin to produce bronze?
Who transported this rare and precious metal to the Mediterranean?

A model of Los Millares with its walls

Voilà! Here is a “neat” example of the established historians’ “classic” mentality: reserved if they write or talk about Minoans, even Hellenes, but garrulous when they lecture about Phoenicians. Indeed, why was it so difficult for the peoples of the Aegean to reach Iberia? They were certainly not inferior to the Phoenicians in seamanship and, furthermore, the Aegean was far closer to Iberia in comparison to Phoenicia. Besides, who controlled then (“1400–1200 BC”) the Mediterranean trade? The Phoenicians, or the Mycenaeans – whom Stanislawski “fails to bring in mind”?(!) Why should the Egyptian trade items of this period found in Spain “almost surely may be associated with Phoenician intermediaries”? The crucial question, however, this mentality does not answer is: Where did the Bronze Age Mediterranean obtain tin to produce bronze? Who were established then as sea traders to transport this profitable metal to the Mediterranean? Most obviously, the Mycenaeans. That is why the evidence about the Aegean peoples’ presence in Iberia is anything but “convincing”… Regarding the “opposite point of view”, there are detailed descriptions of Minoans extracting metals from the area of the Lake Superior and carrying them through the Mississippi River to the Gulf of Mexico destined for the Mediterranean! Although we cannot exclude this, we do not intend to take you that far. It is better to remain on Iberian soil…

Los Millares, by Marianne Weil, cast bronze (2008)

Some “non-established” historians link the distinctive culture of Los Millares in Almería with The Early Minoan Colonization of Spain (W. Sheppard Baird). Far more interesting is the following El Argar culture, which flourished in Almería, as well, in today’s eastern Andalusia, between 1800 and 1300 BCE. This Argaric culture was characterized by the early adoption of bronze, which allowed local dominance over “copper age” (chalcolithic) neighbours. That people’s mining and metallurgy were quite advanced, with silver, gold, and bronze being mined or worked for weapons and jewelry. They developed sophisticated techniques, and traded with other tribes.

Argaric gold sword

The ancient collective burial tradition, typical of European Megalithic Culture, was abandoned in favour of individual burials; the tholos or “beehive” tombs in favour of small cists. This innovative trend seems to have come from the eastern Mediterranean, most likely the Mycenaeans – skipping Sicily and Italy, where the collective burial tradition remained for some time yet. In the next phase of this culture, beginning c. 1500 BCE, burial in pithoi (large jars) became most frequent. Again this custom – that never reached beyond the Argarians’ circle – must have come from Hellas, where it was used after c. 2000 BCE. During the Mycenaean era, cultural exchanges are very clear in the Mediterranean, with the Argarians adopting Grecian funerary customs, while the Hellenes also imported the Iberian tholos for the same purpose.

Note that whoever arrived at Iberia could easily find the way to the tin ores of Brittany and Cornwall, through the Western Iberian Bronze cultures that had some degree of interaction, not just among them, but also with other Atlantic cultures in Britain, France, etc. It is the so-called Atlantic Bronze Age complex of c. 1300–700 BCE that consisted of different civilizations in Andalusia, Portugal, Galicia, Armorica (the part of Gaul that included Brittany), and the British Isles. The Atlantic Bronze Age was marked by economic and cultural exchange, which led to a high degree of cultural affinity manifested in the coastal communities from Galicia to Scotland, while commercial contacts extended from Scandinavia to the Mediterranean.

Heracles fighting Geryon, ca 540 BCE

Next notable culture was that of Tartessos, a harbour city and the surrounding region in southern Iberia (in Andalusia). It was the first organized polity of the peninsula, developed culturally and politically by the end of the 2nd millennium BCE. The area is mentioned in the Greek mythology of this era as a reminder of the Mycenaean campaigns and presence in Iberia. Heracles went to perform two labours there: to kill Geryon and obtain his cattle; and to steal the golden apples of the Hesperides. Geryon dwelt in the “Far West” of antiquity, on an island of the Hesperides, Erytheia (Erytheis); that was the name of one of the Hesperides, and also the fearsome giant’s daughter. The Occident, and more precisely Iberia, was called Hesperia. “Geryon was killed by the great strength of Heracles at sea-circled Erytheis”, sang Hesiod in his Theogony. Heracles set up two massive stone spires to stabilize all this area and ensure the safety of ships sailing through the Gibraltar Strait, called the Pillars of Heracles. He also founded colonies; among others, Gádeira, on Geryon’s island, where the Phoenicians would later establish their headquarters: Gadir (now Cádiz). A tumulus nearby Gádeira was associated with Geryon’s final resting-place; and there are legends about Heracles as being buried in Spain, as well.

Geryon is also mentioned among the mythical kings of Tartessos. His grandson, Norax (Norace), conquered the south of Sardinia, founding the city of Nora, and becoming a hero of the Nuragic mythology. He dictated the first laws, divided the society into “seven classes” and forced the aristocrats to work. Later Gárgoris introduced commerce, beekeeping, and new agricultural tools such as the plow. The agricultural innovations are also credited to his (grand)son, Habis (Habido, Abido, Abidas, Abidis, Gabis, or Gabid, as he is mentioned in various variations of the legend), who succeeded him on the throne. Later generations of Hellenes linked the area to Tartessos. They thought the Garden of the Hesperides and the Fortunate Isles, i.e. Isles of the Blessed, or Elysium, could be found somewhere outside the Pillars of Heracles.

Heracles, Hesperides, Fortunate Isles, Sardinia

Medusa Bronze Plaque

● Heracles was great-grandson of Perseus, the legendary founder of Mycenae, who killed the Gorgon Medusa. To achieve that, he had to find the Hesperides who would give him the necessary weapons. Finally, cutting off her head, from her neck sprang Pegasus and Chrysaor (gold + sword), the result of her meeting with Poseidon. Later Chrysaor became king of Iberia. Geryon, his son and heir, dwelt on the Hesperides island of Erytheia, the “red island” of the Vesper, so called because it lay under the sunrays in the sunset. It was identified with Gadir, there were also alternatives, such as one of the Balearics, or even the Delta in the estuary of the Tartessos river (Guadalquivir; see Chronicle 26, Tartessos and the Phoenicians). Heracles, on his way to this area, according to Herodotus, crossed the desert of “Libya” (Maghreb) and became so frustrated at the heat that he shot an arrow at Helios, i.e. the Sun. The god, “in admiration of his courage”, gave Heracles the golden cup (boat) he used to sail across the sea from West to East each night. Heracles reaching Erytheia on it was a favourite motif of the vase-painters. Diodorus Siculus, on the contrary, claimed that Heracles raised a large fleet in Crete to sail against Chrysaor, the wealthy king of Iberia, and his three sons. Stesichorus, in the 6th century BCE, composed a Song of Geryon (Γηρυονηΐς), where he made the first reference to Tartessos, with the Hesperides nearby. Later Strabo reported the same location in his Geographica.

Heracles with nymphs, a satyr, and Pan in the Garden of the Hesperides, by Hesperides Painter, hydria (water jar),
ca early 4th century BCE

Heracles’ way back home with the cattle was eventful. He crossed the Pyrenees that he himself had created when his beloved Pyrene bore a serpent and was so terrified that she fled to the woods where she died. Heracles created a tomb for her by piling up rocks, thus forming the mountain range. Arriving at Gaul, in the Monaco area, he turned away the previous gods. As a result, the temple of Heracles Mónoecos (single + house) was constructed on a promontory – called thus as it was the sole temple in what is now the Côte d’Azur. The Phocaeans built the colony Mónoecos there in the 6th century BCE. The only deep-water port in Monaco is dedicated to the great hero: Port Hercule. Heracles also founded the cities Alesia and Nemausus and became the father of the Celts. Reaching Liguria, two giants, Al(e)bion and Bergion, Poseidon’s sons, attempted to carry off his oxen, but the hero killed them. In this fight, he was assisted by Zeus with a shower of stones. The Italian route was rather uneventful as far as the tip of the peninsula, near Rhegium, where an ox jumped into the sea and swam to Sicily. Eryx, another son of Poseidon, king of the homonymous city and also excellent boxer, appropriated it. Heracles fought with him and killed him in order to take the animal back. The only problem afterwards was when Hera made the cattle mad in Thrace. Heracles was obliged to go as far as the Hellespont to recover the oxen, and take them to king Eurystheus, who sacrificed them to Zeus’ sister-wife.

● The Hesperides (Ἑσπερίδες) in Hellenic mythology were nymphs, aficionadas of singing, who tended a blissful garden in a far western corner of the world, near the Atlas Mountains in northwestern Africa, at the edge of the Oceanus encircling the Oecumene. They were three daughters of Hesperus, the Evening Star of the planet Venus or Vesper (just like other Greek triads, such as the Graces and Moerae, Fates): Aegle (“dazzling light”), Arethusa (“waterer”), Erytheia (“red one”). The Garden of the Hesperides was Hera’s orchard in the Occident, where either a single tree or a grove of immortality-giving “golden apples” grew. In later years, it was thought that they might have actually been oranges, a fruit unknown to Europe and the Mediterranean before the Middle Ages. Under this assumption, the Hellenic botanical name for all citrus species is ἑσπεριδοειδῆ (“hesperidoids”) – implying that they have come from the Occident, while in reality their origin is in the Orient (Southeast Asia).⁽¹⁾

A traditional Rabelo boat in the Douro used for centuries
to transport people and goods, mainly wine

• ⁽¹⁾ In some languages, the orange is named after Portugal, the former main source of imports: Greek portokali (πορτοκάλι), Bulgarian and Slav-Macedonian portokal, Romanian portocală, Georgian phortokhali, South Italian dialectic portogallo or purtualle. Related names are found in non-European languages, as well: Turkish portakal, Arabic al-burtuqal, Persian porteghal, and Amharic (the Ethiopian language) birtukan.

Portugal’s name derives from the Roman Portus Cale that evolved into Portugale during the 7th and 8th centuries. Cale was an early settlement located at the mouth of the Douro River, in the north of what is now Portugal. The etymology of the name Cale is mysterious, as is the identity of the town’s founders. Some historians have argued that Hellenes were the first to settle Cale and the name derives from the Hellenic word callos (κάλλος, beauty), referring to the beauty of the Douro valley. However, the mainstream explanation is that it is an ethnonym derived from the Callaeci, or Gallaeci, who lived there. The same applies to the names Galicia and Gaia, the twin city of Porto, at the Douro mouth. (On Greek colonies there, see Chronicle 26, Odysseys in the Aftermath of the Trojan War: Colonization of Iberia).

Macaronesia: the Azores, Madeira,
the Canaries and Cape Verde

● In the Fortunate Isles, or Isles of the Blessed, heroes and other favoured mortals in the Greek and Celtic mythologies were received into a winterless blissful paradise. These islands were thought to lie in the “Western Ocean”, near the “Oceanus River” encircling the earth. Strabo located them opposite “Maurusia” (Mauritania, Western Sahara and Morocco), beyond the end of the world, where neither snow nor heavy rains ever fell, with the beneficially invigorating cool breath of Zephyrus constantly blowing. Plutarch, referring to these isles several times in his writings, located them firmly in the Atlantic a few days’ sail from Iberia:

“The islands are said to be two in number separated by a very narrow strait and lie [2,000 kilometers] from Africa… A firm belief has made its way even to the barbarians that here are the Elysian Fields and the abode of the Blessed of which Homer sang.”

Geography now names these islands as Macaronesia (from the Greek name Makárōn nēsoe (Μακάρων νῆσοι, Isles of the Blessed): the Azores and Madeira (Portugal), the Canaries (Spain) and Cape Verde.

Metallic model of a Nuragic ship

● Close relations between Iberia and Sardinia implied by mythology are confirmed by archaeological, architectural, linguistic, cultural and historical finds. The Sardinians had also contacts with the Mycenaeans, who traded in the western Mediterranean, and the Cretans, e.g. with Cydonia, modern Chaniá, as shown from pottery recovered in excavations in Sardinia. But influences may have been even wider. The stepped pyramid of Monte d’Accoddi, near Sassari, is somehow similar to the monumental complex of Los Millares in Andalusia and some later edifices in the Balearics. Certain scholars see similarities even with Mesopotamian structures and attribute them to migrations, particularly of Sumerians, to the Occident. Ancient Greek historians and geographers described the mysterious megalithic nuraghe as daedaleia, implying there was a connection with Daedalus who, after working in Crete, where he built the Labyrinth, settled in Sicily and then in Sardinia.

During the Chalcolithic period, in the dawn of the Nuragic civilization of the 18th century BCE, copper was used to make weapons and other items. Soon the island, rich in mines, notably copper and lead, saw the construction of numerous furnaces for the production of alloys traded across the Mediterranean, possibly by Minoans, later on by Mycenaeans, and perhaps even Sardinians. The Nuragic culture acquired skilled metal workers who were among the main metal producers in Europe. Passing to the Bronze Age, they used this new alloy to make a wide variety of products, such as weapons, tools, even votive offerings, e.g. bronze vessels that indicate their close relationship with the sea. Sardinia was not on the vital map of tin sources and trade in ancient times (Cornwall-Devon, Brittany, Iberia, Bohemia–Saxony). But because of its other mineral wealth, it served as a centre for metals trade at that time and likely actively imported tin from Iberia for export to the rest of the Mediterranean. Traders from the Aegean, therefore, and other areas where tin was scarce, went there very often. This fact explains cultural influences on the Nuragic civilization from Mycenae, Crete and Cyprus, as well as the presence of late Bronze Age Mycenaean, Cretan and Cypriot ceramics, and locally made replicas, in half a dozen findspots that seem to have functioned as “gateway” communities.

Sardinian and Corsican tribes

The late Bronze Age (15th–13th centuries BCE; see also previous Chronicles) saw vast population migrations, e.g. those of the Sea Peoples, who destroyed the Mycenaean and Hittite worlds and also attacked Egypt. Some scholars connect the Sherden, one of the Sea People tribes, with the Nuragic Sardinians, who might have settled on the island before or after the failed invasion of Egypt. These theories are controversial to most archaeologists and historians. But Simonides of Ceos, in a lost work reported by Zenobius, spoke of Sardinian attacks against Crete during the Sea Peoples’ raids in Egypt. This would at least confirm that Nuragic Sardinians frequented the eastern Mediterranean at the time. Further proof comes from 13th century Nuragic ceramics found at Tiryns and at the Sicilian Agrigento (Acragas) area, along the sea route that linked the Occidental to the Oriental part of mare nostrum.

The second largest island in the Mediterranean after Sicily was called Ichnussa by the Hellenes. It was most probably named Sardinia after a legendary hero of the Nuragic pantheon, Sardus, who colonized the island from Libya. His father was Makeris, who might be connected with the Phoenician Melqart, also identifiable with the Libyan Heracles. So, Sardus is also associated with the Heracleidae that settled there led by Iolaus, a nephew of Heracles, according to Diodorus Siculus. Iolaus may have given rise to the tribe of Iolei, Iolaensi, or Iliensi,⁽²⁾ who were repeatedly checked by Punics and Romans, but they were never subdued. He also founded many cities from the Black Sea area to Sicily and Sardinia, requesting the assistance of Daedalus. Some of the latter’s edifices were still standing in Diodorus’ time (1st century BCE). Finally, the Phoenicians appeared in this area for the very first time around 1000 BCE, and began visiting Sardinia with increasing frequency. Later, from the 8th century onwards, they started founding (or appropriating) strongholds and cities primarily on the strategic southwestern coast of the island. Common ports of call, where they dropped anchor, were Caralis, Nora, Bithia, Sulcis, Tharros, and Olbia (mostly Hellenic toponyms).⁽³⁾

• ⁽²⁾ Sardinian and Corsican tribes: the Corsi (perhaps from Liguria) moved to Corsica from North Sardinia; the Balearic Balares (from Iberia or South France, perhaps related with the Basques), settled in the north-central of Sardinia; the Iolei (from North Africa, East Mediterranean, or West Sicily) settled in the central-south area. The Gallurese, Logudorese and Campidanese dialects may correspond to these tribes.

Launeddas

• ⁽³⁾ Sardinia and neighbouring Corsica constitute a special case in terms of music, too, cultivating one of the oldest forms of vocal polyphony, as ancient as the polyphony of Epirus and Albania. Unesco classed this kind of song, called cantu a tenore, as intangible world heritage in 2005. A similar style, cantu a cuncordu, corresponds to the Corsican paghjella and is liturgic in nature.

The polyphonic tradition extends to the musical instruments. A typical polyphonic woodwind instrument made of three pipes is the launeddas (also called “triple clarinet” or “triplepipe”). The pipes are played with circular breathing and the sound may be continuous. One of the pipes functions as a drone and the other two play the melody in thirds and sixths. Predecessors of the launeddas can be traced back to approximately 2700 BCE in Egypt, where reed pipes, depicted on tomb reliefs and pyramids, were called memet. The launeddas date back to at least the 8th century BCE and are still played in religious ceremonies and dances (su ballu). The musicians use extensive variations on a few melodic phrases, and a single tune can last over an hour, creating some of the “most elemental and resonant sounds in European music”, as Alessio Surian said.

Legendary Odyssean Lisbon

Cynetic writing with a human figure (8th century BCE)

GÁRGORIS IS MENTIONED AS A LEGENDARY KING of one of the peoples of Tartessos, who lived in today’s Algarve and Low Alentejo of southern Portugal. They were called Cynetes, Cynesioi, or Conii, the westernmost dwellers of Europe, according to Herodotus, who distinguished them from the Celts. Gárgoris, as the legend goes, had incestuous relations with his daughter, whose name has not survived. The… “fateful act” happened one day when a bee strung her; Gárgoris, wishing to heal the wound, massaged her with his mouth, and thus they were overwhelmed by passion (it’s unclear exactly where the bite was)! After she had got pregnant, he ordered that she should be locked up and the child be killed. The boy was abandoned on a hill very close to a lair of wild beasts, which instead breast-fed and protected him. When Gárgoris learned that his (grand)son was still alive, he ordered that he should be taken away from the cave and put to death in another way: in a stampede of cows, devoured by dogs or hungry pigs, or thrown to the sea. Protected by Fortune, Habis managed to survive against all adversities: the animals nursed him, or a sea wave carried him ashore. Raised by a hind (Habis in the Cynete language means fawn), and grown up like a savage, he became a skilful bandit, but was captured by peasants who led him to the king. The boy’s birthmarks made Gárgoris realize that he was his (grand)son. Impressed by his miraculous survival of all ordeals, he named him heir to the throne. Recorded by the Gallo-Roman historian Pompeius Trogus (1st century BCE), the legend was narrated in verse by Jerónimo de Arbolanche in his poem Abidas (1566).

Perseus and Andromeda (1870), by Gustave Moreau

According to Justin, a Latin historian who wrote the Epitome of Pompeius Trogus Philippic Histories, Habis, as a king, made revolutionary social reforms, “dividing the citizens among seven cities”, and forbidding slavery because of debt, which was a common phenomenon in ancient times. Justin also commented on some parallels of the legend with similar stories on other progenitors, such as Perseus, Moses, Romulus and Remus, expressing the view that Habis was superior to the founders of Rome, who were just obliged to milk a she-wolf, without passing all those adversities to demonstrate a similar or superior ability to survive.⁽⁴⁾ With so charismatic a king, the area between the Guadalquivir and the Sado estuary, in Setúbal, was spectacularly transformed, for Habis introduced agriculture, with cereals and cattle farming, thus improving the nutrition of his subjects. The land was ruled by his descendants for centuries. His legislative work was also great, with the laws in rhyme he introduced, which, in the years of Tartessian acme, numbered “six thousand verses”, according to Strabo. This tradition of laws in verse seems to have begun in archaic times, when writing was not widespread, so that people could memorize and observe the laws.⁽⁵⁾ Such laws were obviously written in the Southwest, or Tartessian script,⁽⁶⁾ the oldest of the Paleohispanic scripts (7th – 5th century BCE). It extended between the Guadalquivir and Sado estuaries, even in the interior of Iberia, reaching Alicante and Murcia in the East, where a Graeco-Iberian alphabet was used. There is no agreement about how these scripts originated; some researchers claim their origin is linked only to the Phoenician abjad, while others believe that the Greek alphabet contributed, too. It seems that no one gives priority to the Hellenic script. Alas! All these “Philo-Phoenicians” were unable to find any “Phoenico-Iberian” script!

Odysseus and Calypso, by Max Beckmann

• ⁽⁴⁾ I have commented on the parallels with “baby Moses” (see Chronicle 5, footnote 5): Habis’ stamina was supreme! As regards Perseus, when he was a baby, his grandfather, Acrisius, cast his mother, Danaë, and him into the sea, in a wooden chest, fearful of an oracle that his grandson would kill him. During his trials when he grew up (he beheaded Medusa and saved the Aethiopian princess Andromeda from Cetus), he could not be victorious if he was not the son of Zeus – hence, he was the foremost of all!

• ⁽⁵⁾ More about the ancient Greek musical nomoi, i.e. the age-old tradition of laws in verse meant to be sung in order to be memorized and observed, see Chronicle 11, footnote 1, and Chronicle 16, footnote 10.

• ⁽⁶⁾ Or South Lusitanian, or Bastulo–Turdetanian, or escrita conia (script of the Conii or Cynetes).

There are also other versions of this legend. Gárgoris is identified with Cronus eating his children, while Habis-Abidas is presented as persecuted because he introduced agriculture in pastoral Tartessos. Another version, which found quite unexpectedly its way into a book about fado, is a later adaptation to make the story morally acceptable by covering up the incest factor. Thus it combines the legend with the myth of Lisbon foundation, and the Odyssey, embellishing the story with our cherished Homeric heroes. In this version, as related by Augusto Mascarenhas Barreto in his numerous mythological and historical digressions in the book Fado – Lyrical Origins and Poetic Motivation, Gárgoris is renamed as Gregoris, the Iberian king, while his daughter is none other than Calypso; in this way, her son’s father is, of course, Odysseus, and Ogygia is no longer an island but a location at the estuary of Tagus, the future Lisbon. According to Barreto, the Ithacan king walled the settlement and named it Ulissea (Odyssey) – whence the word Olisipo(na) – while the son he had from Calypso, named Abidis, after passing the aforementioned ordeals, founded Scalabis (Santarém), and some other cities (e.g. Astorga, Astigi; see also Chronicle 5. Iberia’s Odyssey).

Map of the Lisbon area: Olisipo, Sintra, Scalabis, and Salacia, present-day Alcácer do Sal

There are many versions of the Lisbon foundation myth, as well. In one of them, a thunderbolt lit the skies and exploded into flame in an unknown land. Then Odysseus was instructed by Zeus (the great god of Thunder and Lightning) to build a city on the point of impact. This land, says another version, was ruled by charming Ophiussa, who had a huge snake tail instead of legs. The queen fell madly in love with Odysseus and, in order to keep him there, offered him the throne. Our cunning hero pretended to accept the proposal, fearing for his life; but all the while, he was secretly filling up his boat with supplies; and one night, while the queen was asleep, he and his crew fled into the darkness. Outraged the next morning, Ophiussa hit her tail so hard on the ground that she created the seven hills where Lisbon is built. This story introduces us to Ophiussa, the Land of Serpents, a name given by the ancient Greeks to Atlantic Iberia, what is now Portugal and Galicia, and specifically the area around the Tagus estuary.

A female Uraeus Serpent, one of the forms in which Isis is depicted (Ophiussa’s sister perhaps?)

● The land the Hellenes called Ophiussa was the Oestriminis (Extreme or Far West) for the Romans, something like Finis terrae (“end of the earth”, from a Mediterranean perspective). Rufus Avienus Festus, a Roman poet of the 4th century CE, in his Ora Maritima (Sea Coast), inspired by the Massaliote Periplus (6th century BCE), a Greek mariner’s log, wrote that the Oestrimni, a people who had been living in this area for a long time, had to flee after an invasion of serpents. In fact, these serpents were not snakes but people linked to the Saephes, or Ophis (People of the Serpents), and the Dragani (People of the Dragons), who came to colonize this land. The Saephes were neighbours of the Cynetes, living in an upland region near the Tagus estuary, close to an island Avienus called Poetanion; along with another tribe, the Cempsi, they had taken that territory by force from the Oestrimni. The newcomers were most probably proto-Celts or Celtiberians, while the Oestrimni were the Paleolithic inhabitants of Atlantic Iberia.

The Ophis, who worshiped serpents, lived mainly on inland mountains of northern Portugal and Galicia, or by the mouths of the rivers Douro, Cávado, Tagus and Sado. The Saephes lived in Cynetic land (in the Algarve and Low Alentejo, where Gárgoris reigned), together with the Cempsi. The latter, perhaps with strong Germanic and Ligurian influences, entered Iberia c. 650 BCE and finally settled in the Tagus valley and in the peninsula of Setúbal, where Avienus located the lugum cempsicum, the current Cabo Espichel. Finally, the Dragani, who settled in the north-western Iberia (Cantabria, Asturias, Galicia, Beira), must have come from Liguria, a region of north-western Italy, with strong Celtic influences, that is, they were Celto-Ligurians. Their name shows that they may have introduced the dragons into Iberia, where the locals must have already had their own griffins in their cults.

Another supernatural being in the Portuguese and Galician mythical tales is Moura Encantada (Enchanted Moura). A legend relates that on the summer solstice a maiden-serpent, a chthonic goddess, revealed hidden treasures to people journeying through forests. This maiden lived, as they said, in the area of Porto. Festivities related to this goddess occurred during the solstice. She would change into a snake during the rest of the year, living under rocks, and shepherds would set aside some milk from their flocks as an offering to her.

Calypso and Odysseus, by William Russell Flint

Calypso, according to Greek mythology, was not a princess but a nymph on the island of Ogygia, daughter of Atlas, hence she was also called Atlantis (Homer), or an Oceanid, that is, a daughter of Oceanus (Hesiod). However, both versions are linked with either the Pillars of Heracles area or the Atlantic Ocean. Atlas, the Titan who held up the celestial sphere, was identified with the Atlas Mountains in northwest Africa. Scholars who have examined Homer’s work and geography, among them Strabo and Plutarch, have suggested that Ogygia and/or Scheria, the Phaeacians’ island, were located in the Atlantic,⁽⁷⁾ and some have identified either or both with Atlantis. Besides he makes clear that

“an Ogygian isle lies far out at sea, distant five days’ sail from Britain, going westwards”.⁽⁸⁾

Deucalion and Pyrrha, by Andrea del Minga, throwing stones behind to recreate mankind

• ⁽⁷⁾ On the geography of the Odyssey, see Chronicle 15. Sailing to Rio de Janeiro!, Appendix: An Atlantic Odyssey

• ⁽⁸⁾ Ogygia is linked to the Ogygian deluge and the mythical king of Attica and/or Boeotia, called Ogyges, in the sense that Ogygian means “primeval, primal, at earliest dawn”. This means that Calypso’s island was very ancient. So, when Aeschylus calls the Nile Ogygian, he doesn’t suggest that the island was in Egypt, as some thoughtlessly thought.

● The Hellenic mythology mentions three deluges: those of Ogyges, Deucalion, and Dardanus.

Plutarch additionally mentions “the great continent”, which was interpreted as a reference to either America, or an allusion to Plato’s Atlantis. Many traits of the Phaeacians, including their seamanship, are suggestive of either Minoan Crete or Atlantis. The description of their palace is that of a very advanced civilization. Above all, their ships were superb, quite different from the galleys of the Trojan War, and… steered by thought!⁽⁹⁾ Hence the view that it was Homer before Plato who first spoke of Atlantis.

• ⁽⁹⁾ Computerized ships: the best a “Periplus in the Archipelagos” can have! Of course, with this technology in mind among other things, the idea that Scheria-Phaeacia could be Corcyra-Corfu must be ruled out. It appears far more plausible that the Phaeacians were after all the Minoans with the palace of Knossos and their amazing ships!

Homer

● Homer described the ships as faster than falcons, while King Alcinous explained to Odysseus what sort of information the ships required in order to take him home:

“Tell me your country, nation, and city, so that our ships may shape their purpose accordingly and take you there. For the Phaeacians have no pilots; their vessels have no rudders as those of other nations have, but the ships themselves understand what it is that we are thinking about and want; they know all the cities and countries in the whole world, and can traverse the sea just as well even when it is covered with mist and cloud, so that there is no danger of being wrecked or coming to any harm.”

“Fairy tales”… As with the foundation of Lisbon, the refrain we can hear in chorus over and over again after all these stories is that they are myths; it’s not reality. Again and again, traditions about Hellenes are “legends”, those concerning the Phoenicians “history”… Possibly true, there were no Grecian settlements west of the Pillars of Heracles; only voyages of discovery. Olisipo’s foundation myth by Odysseus is nothing but a myth. On the other hand, there is not the slightest evidence to support the “history” of a Phoenician foundation of Lisbon “around 600 BC”, or as far back as 1200, under the name of Alis Ubbo (“Safe Harbour”), even if there were some organized settlements in Ulissea-Olissipona with clear Mediterranean influence, either at that distant time or later; it’s nothing but a myth, as well.⁽¹⁰⁾ Likewise, except the voyages of discovery, there is no record of Phoenician or Punic colonies beyond the Algarve, namely Balsa–Tavira, close to the Portuguese-Spanish border,⁽¹¹⁾ with substantial Phoenician settlement and influence since the 8th century BCE. Essentially, Phoenician influence in today’s Portugal was due to cultural and commercial exchange with Tartessos.

• ⁽¹⁰⁾ Such a Copper Age settlement is the Castro Zambujal, the most important in the peninsula of Lisbon. The locals, probably together with Eastern Mediterranean settlers, based their economy on intensive farming, and were also part of an economic network importing minerals like gold, copper, amphibolit stone, and ivory, between 3000 and 1700 BCE. It is a site with relatively good conservation – some walls still exist up to a height of 4 meters, as the community constructed a wall around to protect itself from attacks.

Balsa: a coin depicting a horse and a fish (50 BCE)

• ⁽¹¹⁾ Tavira’s origins date back to the late Bronze Age (1000-800 BCE). The Phoenicians took hold of the town in the 8th century BCE, when it became one of their first settlements in the Iberian West, creating “a colonial urban centre, with massive walls, two harbours, at least two temples, and a regular urban structure”. This last characteristic, however, reminds ancient Hellenic city planning, and not that of Phoenician or other Semitic settlements (see in Chronicle 22, in the beginning, a comparison made by Strabo between the Greek Maenaca and Phoenician Malaca, in the area of today’s Málaga). The original Phoenician name of the town was perhaps Baal Saphon, or Baal Shamin, after the NW Semitic and Mesopotamian Thunder and Sky gods. It was later shortened to Balsa. Others, on the contrary, insist that the term Balsa is of Iberian, perhaps Basque, origin. It can be found now in other parts of the world.

The town was violently destroyed by conflict, at the end of 6th century BCE and was deserted for a century. This probably happened while Tartessos was devastated by the Punics. During the post-Tartessian, or Turdetanian period, the Iberian colonies seceded from Punic hegemony (410 BCE). As a result, Tavira recovered, during the urban bloom of the area, and became bigger than ever. But this renaissance did not last long: the city was destroyed and abandoned again by the end of the 4th century BCE. After Carthage was razed to the ground, in the mid-1st century BCE, the Romans created a new port, some 7 kilometres from Tavira, which inherited the name Balsa.

“The Tartessian fortunate city.” (Herodotus)

Arganthonios

RETURN TO TARTESSOS. The legendary polity appears, circa the middle of the 1st millennium BCE, in Greek and Near Eastern sources. Homer must have been again the first one to sing in the Iliad of a gold-bearing land in the western limits of the world (Iberia), before the Great (Atlantic) Ocean, where people lived happily for many years. The “Tartessian fortunate city”, according to Herodotus, was just outside the Pillars of Heracles, at the estuary, or precisely οn the Delta, of the homonymous river, and governed by a centenarian king named Arganthonios – a name that certainly referred to his great wealth.

Another historian, Ephorus, described in the 4th century BCE

“a very prosperous market called Tartessos, with much tin carried by river, as well as gold and copper from Celtic lands.”

Around the end of the millennium, however, there are indications that the name fell out of use creating the impression that the city might have been lost due to natural or other causes. Apart from Thera, Tartessos is a strong candidate for the site of Atlantis. They must have had more in common due to Minoan influence. The Andalusians, just like the Hellenes, may have benefited from the Cretans not only economically, but culturally, as well. Archaeological finds in Tartessos have built up a picture of a widespread culture, with the core area extending from the Guadalquivir valley to Huelva, but also covering the entire southern Iberia, from the Tagus estuary to the southern land of Valencia. Pausanias, writing in the 2nd century CE, identified the river and gave details on the location of the city:

“They say that Tartessos is a river in the land of the Iberians, running down into the sea by two mouths,⁽¹²⁾ and that between these two mouths lies a city of the same name. The river is the largest in Iberia, and tidal, that of a later day called Baetis” – named Guadalquivir (“Great River”) even later by the Moors.⁽¹³⁾

View of the river Guadalquivir (1854), by Manuel Barrón y Carrillo

• ⁽¹²⁾ Strabo also spoke of two mouths, creating a Delta at the river’s estuary, while describing the region and estimating its size. In this passage, which is like a periplus of the Pillars of Heracles area, he doesn’t refer to Tartessos city (non-existent in his time) – though it is mentioned by the later Pausanias. The land, says Strabo, has its “natural borders” drawn by the riverbeds of Ana (Guadiana) and Baetis (Guadalquivir), eloquently nicknamed “the silver river”. Tartessis was the toponym referring to the land, while the capital was called Tartessos, like the river.

• ⁽¹³⁾ Aristotle’s idea about the river was even grander, as he thought it rose from the Pyrenees! You see, even a genius can fail miserably! But Pausanias also erred, because the Guadalquivir is just the fifth longest river of Iberia, after the Tagus, Ebro, Douro and Guadiana. According to Livy, the local (Tartessian and Turdetanian) names for the Guadalquivir were Kertis and Rerkes.

The eastern mouth of the river, the only one existing now, was much wider at that time. The western mouth does not exist anymore, but it is thought that it was located near Huelva. In this area we now find only a number of lakes. At that time, between these two river arms, there was a large lagoon with at least one island in it where the legendary city was probably located. The landscape is completely different now. Some findings lead to the conclusion that there must have been two natural disasters (tsunamis) that caused the islands and the dry areas to sink, one that happened around 1500 BCE, and the other in 200 CE.⁽¹⁴⁾ Therefore, none of them is linked with the demise of Tartessos, between the late 6th and early 5th centuries BCE, when most sites were inexplicably abandoned…

Geography of Tartessos and Iberia; 7th-5th century BCE. N to S: Dragani, Oestrimni, Ophiussa, Saephes, Cempsi, Cynetes.

• ⁽¹⁴⁾ These natural disasters are significant, as they give us some clues about the city of Tartessos – its founding and disappearance. The first catastrophe, around 1500 BCE, implies that the city was apparently founded in the following period, i.e. at some point during the second half of the 2nd millennium BCE. As for the second disaster, ca 200 CE, it must have changed so dramatically the topography of the area that it has not been possible to locate the city until now. Moreover, we do not know the extent of the destruction caused by the Punics when they set out to raze the Tartessian civilization from the face of the earth. That is why Tartessos remains a legendary city to this day.

The Tartessians were excellent in engineering and had created a sophisticated system to regulate the water flow of a tidal river. Strabo described an advanced, urbanized society with many flourishing, wealthy cities along the banks of the Tartessos-Baetis-Guadalquivir River:

“They are considered to be the most educated of the Iberians, they have a scripture, even historical chronicles, poems, and laws in 6,000 verses”, he wrote.

Treasure of Tartessos, El Carambolo

Tartessian culture is divided mainly into two periods: The first is characterized as “geometric” and coincides with the late Bronze Age ranging from 1200 to 750 BCE – corresponding somehow to the Greek geometric art (Parallel Lives in art? Who knows)… The second is termed “oriental”, influenced by Phoenicians and Hellenes alike, ranging from 750 to 550 BCE, when it was gradually superseded by the classic Iberian culture. A similar shift to the Lusitanian culture occurred in the southern Portuguese territory, mainly in the Algarve and Low Alentejo, with littoral extensions up to the Tagus mouth. Significant elements of the period were the introduction of the potter’s wheel, and several other major advances in craftsmanship, e.g. architecture, and also in agriculture. Another noticeable and notable element was the increase in specialization and stratification. Writing was a very important development. With the arrival of the Hellenes, whose influence extended far beyond their colonies,⁽¹⁵⁾ this “orientalism” began to transform itself into the Iberian culture, especially in the South East. Greek influence is visible in the gradual change of the style of the monuments approaching more and more the architectural models of the Hellenic world. The Iberian script evolved from the Tartessian with noticeable Greek influence. A variant of the Hellenic alphabet (Ibero-Ionian script) was also used to write Iberian texts.

• ⁽¹⁵⁾ There are maps showing only one Greek colony in the entire Iberia: Emporion. All other cities
  are shown as local or Phoenician. Even Acra Leucá (a toponym made up of two Hellenic words) is shown as a Phoenician colony! By what magic wand did the Greek cultural influence spread? How could it penetrate even the Phoenician sphere of influence?

Culture (from Cicero’s “cultura animi”) is also material, denoting the artifacts a society creates and their connection to social relations. Civilization is certainly inconceivable without division of labour and technology. Culture and civilization necessitate an economic base in order to thrive. In the case of Iberia, it was the metals that opened the way to the dawn of the Bronze Age, sped up later when some Easterners arrived there. But mining and smelting preceded the coming of Minoans, Greeks, or Phoenicians. Alluvial tin was panned in the Iberian streams from an early date. The Río Tinto mines, along the river that flows into the Gulf of Cádiz at Huelva, are estimated at 8,000 to 10,000 years old. They have been mined for copper, silver, gold, and many other minerals, by Iberians, Tartessians, Phoenicians, Hellenes, Romans, Visigoths, Moors and Spaniards, for such a long time that the place has turned into an environmental disaster zone.⁽¹⁶⁾

Río Tinto: beautiful colours but… poisonous!

• ⁽¹⁶⁾ After its exploitation for ten millennia, the Tínto area looks like a “lunar landscape”, or even worse. Recently it has gained scientific interest due to the presence of so-called extremophile aerobic bacteria that dwell in the water. The extreme conditions there may be analogous to other locations in the solar system thought to contain liquid water, such as subterranean Mars, or Jupiter’s moon Europa, where an acidic ocean of water is theorized to exist under its frozen ice surface.

El Corazón de la Tierra: the Heart of the Earth (uprooted…)

Thus the river is of interest to astrobiologists. Based partially on research done near the Río Tinto, two NASA scientists reported in 2005 they had found strong evidence of present life on Mars! They may have been obliged to retract, but who knows? The Americans may one day employ… Martians as slaves! That is the reason why Europe, eternally in the role of a satellite, is being transmuted into… Europa, moving inexorably towards the gates of El Dorado vigilantly guarded by Cerberus!

Giant geysers of water vapour are thought to eject off the frigid, icy surface of the Jovian moon Europa.

The invention of coinage intensified the search for bronze and silver in the 7th century BCE. Consequently, trade links, formerly largely in elite goods, assumed a broader economic role. By that time, silver extraction in Huelva Province had reached industrial proportions. Huelva city was certainly connected to Tartessos; it contains the largest accumulation of imported elite goods and should have been an important centre. Excavations in the heart of the town revealed a great industrial and commercial emporium that lasted several centuries. Some 90,000 ostraca (ceramic fragments), indigenous and imported (Phoenician and Greek), were exhumed. All these vessels, dated from the 10th to the 8th centuries BCE, precede finds from other Phoenician emporia. The existence of foreign produce and materials together with local ones permits us to imagine its old harbour as a major hub for the reception, manufacture and shipping of diverse products of various and distant origins and destinations. Finds in other parts of the city help us estimate its habitat in some 20 hectares, which constitutes a sizable extension for a site in Iberia during that period. The analysis of written sources and the products exhumed, including thousands of Hellenic ceramics, some of which are works of excellent quality by known potters and painters, tends to identify this habitat with the lost city of Tartessos.

• >> Chronicle 22. AN IBERIAN PERIPLUS REVIVAL
• << Chronicle 20. THE ENIGMATIC SEA PEOPLES

Next Chronicle 22. AN IBERIAN PERIPLUS REVIVAL ● Tartessos (B) ● Colonies in Provence, Iberia, Maurusia ● Tin and Silver Routes ● Democritus and Plato ● Topography of the Area Beyond the Pillars of Heracles

Oceanus, Roman mosaic at Ossonoba, modern Faro, Algarve, Portugal.