Chronicle 9. THE CELEBRATED TRÍCHORDON

Chronicle 9. THE CELEBRATED TRÍCHORDON

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 9. TΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟΝ ΤΡΙΧΟΡΔΟΝ

Persian setar (seh-tar = tri-chord = 3-string): Indian sitar’s “relative”

● Flamenco and Rebetiko, Guitar and Bouzouki
● Modal and Tempered Music ● Ross Daly
● Tanburs ● Ashiks ● Foustalieris and Iován
Tsaoús ● Entertainment and Edutainment

Michales Loukovikas

FLAMENCO AND REBÉTIKO’s lead instruments have been the guitarra and bouzouki respectively: the sound of these two instruments has become an absolutely necessary condition – sine qua non, as they say – for the two genres in their interpretation. Yet, the guitar and bouzouki may be evaluated as rather unsuitable for such musical idioms.

Rebétiko and flamenco: modal music genres accompanied by tempered instruments.

In terms of melodic themes, rebétiko and flamenco come under the category of modal music: that is, each song is based not on a simple musical scale but rather on a mode (“harmony”, or “echos”), with its own character, mood, and ethos, and with a variety of intervals that greatly outnumber the tempered-equal intervals of Western European music. In the accompaniment, however, both genres are dominated by the Occidental concept of chords and melodic phrases played on tempered instruments: the bouzouki and guitar’s frets are positioned according to these equal intervals, allowing the performance of just the notes of the piano. This contradiction, undoubtedly, creates various problems, imposes restrictions – but at the same time imparts a raw beauty to music when it flourishes at the borderline of distinct cultural areas. Its interpreters act like rope-dancers while balancing themselves between two worlds.

Bouzouki

The development of the guitar in its final phase, from the Renaissance onwards (seen in Chronicle 7), ran parallel to the development of Occidental music, with polyphony, counterpoint, and all the rest. The relationship between instrument and music, therefore, has been harmonious. The bouzouki, on the contrary, as a newcomer, has suffered from split personality. Even if it cannot be played with the classical guitar techniques that have crept into flamenco, it has gradually moved willy-nilly on the westernizing way of rebétiko, while major and minor scales have been substituting the multitude of modes.

Radical changes in the orientation of a musical genre are clearly reflected on its instruments. Although Music never reveals her face, the transformations of an instrument are clearly visible to the naked eye. Thus, we’ve seen the bouzouki undergoing a mutation and turning from a three-string (tri-chordon) into a four-string and electric instrument, while at the same time its tuning has changed, adopting that of the guitar just to facilitate virtuosities. This four-double-string… “guitarized” bouzouki was introduced by the superstar Manoles Chiotes (who was originally a guitarist), although it was not his own invention. Note that these developments occurred while rebétiko was on its deathbed.

Bouzouki mutated before and after the rebétiko era:
it was at first “mandolinized”, and then “guitarized”,
turned into a four-string and electric instrument.

Lavta with movable frets

That was the second mutation of the instrument. The first one happened before rebétiko moved into the spotlight, when the bouzouki, as a “prodigal son”, broke away from the tanbur family where it was raised, becoming a… Franco-Levantine: it lost both its tanbur-like appearance, and its movable frets enabling tunings according to the intervals of the mode to perform. They were replaced by the far fewer fixed metallic frets that permit the performance of just the tempered intervals. This metamorphosis was accompanied by other structural changes also modeled on the mandolin. In short, the instrument was at first… “mandolinized”. It continued “speaking” Greek, one might say, but with a foreign “accent”… ⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Considering the fixed frets and their tempered intervals, the only way to approach the original sound of old rebétiko, i.e. the sound of modal music, is to use several tunings called düzenia,* depending on the mode. The only bouzouki player I’ve listened to using such tunings “live” (not in some special event or during a musicological program) has been another… guitarist, Demetris Mystakides. Thus while the rest of his program favoured vocal duets, the düzenia required ison (drone) – i.e. music had moved away from Occidental-style “harmony” towards Oriental echos and ethos.
  * Düzen: tuning, harmony (in Turkish).

Nevertheless, there is a type of bouzouki still in use that has remained true to its origins and is proud to be a brother of the tanbur. It is the Arabic bouzouki, the buzuq, or bozuq, played in the region of ancient Phoenicia: in Lebanon and the surrounding area. The country of the cedars is where the great modern virtuoso of the instrument has emerged: the gypsy-born Matar Muhammad,⁽²⁾ who might turn even “four-string” Chiotes… pale, even though he had allegedly earned Jimi Hendrix’s admiration for his playing!

• ⁽²⁾ Note that Matar’s repertoire featured the Greek spongers’ song Dirlada. The song was included in The Fool’s Garden album (1969) by Dionyses Sabbopoulos – who was taken to court in 1973 for its credits. Despite the rebétiko composer Iannes Papaiohannou’s testimony that he’d known the song for years as traditional, despite the fact that by 1970 it was already an international hit recorded by Dalida in French and Italian as Darla dirladada, the court ruled that next to the song title on The Fool’s Garden cover and disc, a phrase should be written (in parenthesis): “Adapted by Sabbopoulos; composed by P. Ghines or traditional”… You could take your pick! The song was also recorded in Serbian, Finnish, Hebrew, etc. Other interpreters in Hellenic included Domna Samiou, Nikos Xylouris, and Marinella.

Crusades and Lebensraum – Urban, Hitler and Zionists

It seems as a modern version of the age-old competition – but also emulation and exchange – between Phoenicians and Hellenes during the colonizing phase in the Mediterranean: the former on the southern coastline, the latter by the northern shores – without excluding reciprocal incursions. This very competition went on (and still goes on) with other protagonists: Punics and Romans, Arabs and Byzantines – until the Crusaders appeared on mare nostrum upsetting the status quo. You can see how old the idea on “spheres of influence” is, where the concept of Lebensraum (vital, living space) recently emerged as a fatal malignant tumour.

● Pope Urban II made probably the most influential speech of the Middle Ages on November 27, 1095, giving rise to the Crusades, by calling Christians to war against Muslims. The chronicler Robert the Monk put this into the mouth of the pope:

“… this land which you inhabit, shut in on all sides by the seas and surrounded by the mountain peaks, is too narrow for your large population… and it furnishes scarcely food enough for its cultivators… Enter upon the road to the Holy Sepulchre; wrest that land from the wicked race, and subject it to yourselves… Dieu li volt [It is God’s will]!”

● How identical the papal words were to Adolf Hitler’s: “We are overpopulated and cannot feed ourselves from our own resources”, he shouted. Germany has “a tightly packed racial core”, and thus the Germans are entitled to “greater Lebensraum than in the case of other peoples.” As for Urban’s “wicked race”, the Nazis interpreted it as referring mainly to the Eastern European Slav population… There was, therefore, a long history of equivalent mentality between the “Holy See” and fascism; it wasn’t just a case of… love at first sight! (See also Chronicles 23–24).

● Adding to this historical irony, some of the Nazis’ victims, the Jews, under Zionist leadership, have embraced verbatim and wholeheartedly Urban’s call and Hitler’s Lebensraum theory and practice, encroaching on the lands of that old “wicked race”…

Tanbur, Pandura and Tríchordon

What is the origin of this instrument and of its various variants? It is apparently located in Assyria, as Pollux has already said about the pandura (see Chronicle 7, conclusion). How come that these various variants developed in Levante and Hellas, without influencing the rest of the Arabs, nor the Turks that found themselves in between in the meantime? We may just speculate on that; especially since the word “bouzouki”, according to Nicolas Andriotes’ Etymological Dictionary of Modern Greek, is believed to have been Turkish in origin (büzük).⁽³⁾ We can see in this case, too, one of etymology’s so many oddities: an instrument’s godfather not to care much about it.

• ⁽³⁾ In fact, when the Turks say büzük, they mean a kind of bağlama; and when they say bağlama, they mean a kind of saz… (Some Greeks ordered from Constantinople “some little baglamás”… You can imagine their astonishment when they finally saw what they had bought!) So, the Greek terms bouzouki and baglamás are loans from Turkish referring to different, although related, instruments of the tanbur family, extending as far as India with the drone instrument, tanpura. Note, in addition, that the term tambour also denotes some kinds of drums. In the percussion category we have more derivative terms such as tambourine, tambora, tabor…
  ● The term büzük-bouzouki probably originates from a large Persian lute, the tanbur e bozorg.

Ross Daly

Unfortunately, we do not know how exactly the tambourás was played in Greece in the 19th century. Its playing, however, should have been quite different from that of the bouzouki or (at least today’s) Anatolian saz, though there are people who try hard to convince us of the opposite, for they introduce themselves as “masters of the tambourás”, while the instrument they play is in fact the saz – an instrument of the tanbur family in the form it has acquired in Asia Minor. Ross Daly describes the efforts to resurrect the tambourás:

“In recent years there has been much talk in various music high schools, educational institutions, schools of music and so-called conservatories about an instrument that is mentioned in Greek history, called tambourás. The instrument has not survived to this day. There has been no ongoing tradition since ancient times that, as they say, the tambourás originates. We can find old Byzantine theoreticians’ descriptions, folkloric descriptions, or references in books, we know more or less how it was tuned, what its form was; but we have never listened to it live.”

● The tríchordon: a three-string instrument of the lute family, also known as pandura, pandurís or pánduros. It was probably the only instrument with a neck used by the Greeks. In the Hellenistic times the term pandura was used to refer to a whole family of similar instruments played with a plectrum. Sachs says: ”it had a long arm…, small body, frets, and three strings”. According to Pollux: ”tríchordon, which the Assyrians called pandura; for it was their own invention”. We are told by Pythagoras that ”the pandura was made by the Red Sea Troglodytae with white laurel that grows by the sea”. In his Manual, Nicomachus writes that the monochord was called phánduros. Hesychius uses the term pandurís for the instrument and pánduros for the performer; pandúrion[, he claims, is] a diminutive of the word pandura. But Photius says: ”pandúrion, i.e. a Lydian instrument played with the fingers without a plectrum”. In his Dictionary Zonaras notes: “pandúrion… a kind of cithara”. (Solon Michaelides, Encyclopedia of Ancient Greek Music).

Muse playing a tríchordon-pandurís

“There is an instrument played today in Turkey that is considered as closely related to the tambourás: it’s the saz. Some say it’s one and the same instrument. First of all, it is not – and anyone can see that by a simple comparison of the two instruments. Besides, the style, the music an instrument plays, its construction – everything – are all in one. You cannot separate one thing from the other.

“What we have now as a result is a whole army of young people who have learned how to play the saz in recent years not through some kind of training or tradition, but completely self-taught and off-hand. They present themselves as tambourás masters though it’s obvious they have not the slightest idea. The people here know nothing about the saz, tambur, ney, not even the oud, although the Greeks have participated in the development of Anatolian culture. There have been numerous excellent Greek oud players; the best example may have been Yorgo Bacanós [Badjanós], the leading oud player in Istanbul in the mid-20th century: every Turkish oud player now drinks water to him. But, unfortunately, this tradition did not take root in Greece, and there was no follow-up.

“After this tradition had died out for some decades, with the revival of rebétiko in the early 70s, and even more around the 80s, when the people became interested in the Smyrnaic style,⁽⁴⁾ every bouzouki player bought an oud, as well; and started tinkering with it as if playing a bouzouki. This is one thing; another thing is to be initiated in the living tradition of this instrument in Turkey or Arabia where the oud is played now.

• ⁽⁴⁾ Smyrnaic (from Smyrna) and Piraeotic (from Piraeus): the two main styles of rebétiko.

Oud

“I cannot consider all these bouzouki players that were suddenly interested in the oud as successors of the tradition carried over by Bacanós, Agapios Tomboules, Lambros [Leontarides], the lyra player, or Lambros [Sabbaides], the qanun player. All these musicians carried a living tradition but, unfortunately, while they were alive, no one was interested in it; that’s why they left no successors.

“One could say, of course, the tambourás survived in Crete through Stelios Foustalieris’ bulgarí. However, Foustalieris changed completely his instrument, while he was deeply influenced mainly through his contact with rebétiko. His playing may be helpful; but this is not enough to revive an entire tradition. Let’s utilize whatever we have at our disposal; but without all that nationalist hot air specifically about this instrument that has become a symbol: ‘the tabourás of Makryiannes’!⁽⁵⁾ Some persons use it like a gun!”

• ⁽⁵⁾ General Iannes Makryiannes was a leader of the Greek struggle for independence (1820s).

Crete’s exchange with Constantinople and Smyrna, and also the wider area of Anatolia and the Balkans, was continuous until the Asia Minor catastrophe of 1922. That’s how several tunes, and also the bulgarí, an instrument closely resembling the cura (tzurá), arrived there. But which cura? Here, too, the terms are confusing. The tzurás for the Greeks is the middle-sized instrument of the three that make up the bouzouki triad, while the smallest of the family is the Lilliputian baglamás, a typical prison instrument: due to its size it can be easily hidden. However, the smallest of the Anatolian tanburs is not the bağlama but the cura! Babel…

The pandura tradition in Asia Minor is autochthonous,
indigenous, at least since the Hittite and Assyrian times.

Different words, obviously, indicate differences not only in terms of dimensions, construction in general, but also in relation to the root of either the instruments or their users. Settling down in Anatolia, the Turks should have had instruments of the tanbur family, as we can presume based on the origin of these terms. But the peoples of Asia Minor had already been using similar instruments, such as the pandura, since time immemorial: at least since the time of the Hittites and the Assyrians. The tanburs, therefore, have been autochthonous there and their tradition has been Anatolian rather than Central Asian (Turkish).⁽⁶⁾

Âşık Veysel

• ⁽⁶⁾ I insist that the Ashik tradition has been Anatolian, not Turkish (Central Asian). During the international Musicological Symposium at Delphi in 1988 e.g., Reinhold Schlötterer analyzed the structure of Âşik Veysel’s song, Black Earth, pointing out that this melody corresponds to the ancient Hellenic musical system. Still, he hastened to add that we should not draw arbitrary conclusions claiming that the Anatolian music was actually dependent on ancient Greek culture. Besides, he concluded, Hellenic music had received antecedent idioms from Asia Minor. As we can see, Schlötterer compared ancient Greek and Anatolian cultures. He never intended to take into account in his analysis some Central Asian culture. Conclusion: Veysel’s source of inspiration, albeit in this song, was the ancient tradition of Greece and Asia Minor, not that of Central Asia. Therefore, the Ashik tradition is autochthonous, born and bred in Anatolia.

Ashiks, Alevis, Bektashis

We tend to forget this fact as we are under the false impression that the erudite Constantinopolitan tradition’s origin, on the one hand, has been Arabo-Persian (and Byzantine, of course, but we also forget) and, on the other hand, that the Anatolian folk music is “purely Turkish”… Would you expect anything else? It’s more than obvious that these advocates of “purity” – in sound and also race – are a global phenomenon. And if in this case the “purists” are Turks, OK (so to speak). But what if they are foreigners?

“At the court of the Ottoman sultans”, commented Alain Gheerbrant, who recorded and released songs of Âşık Veysel, “the official arts were so encumbered by flowery Arabo-Persian art poetry as to become less and less understandable to the common people. At the same time, the ashiks, often illiterate itinerant folk poets, maintained a tradition of poetry in song on Turkish soil. Since the 12th century, their poetry, worded in rigorous language and free of foreign influences, could be heard from the shores of the Mediterranean as far away as China.

“The Ottoman Empire disappeared; the popular tradition did not. Although there may no longer be any ashiks in Khorasan, they are still present in Anatolia. Âşık Veysel was not only the most brilliant of them all, he was also one of the greatest contemporary poets of the Turkish language. The tradition from which he drew his inspiration dates from the great semi-legendary figures of yesteryear, such as Yunus Emre (13th century) and Pir Sultan or Kaygusuz Abdal (16th century). His work shall remain, alongside that of his predecessors, in the collective memory of the rural peoples of Anatolia.

“His influence is also plain to see elsewhere, for the ‘Kemalist’ revolution has placed Turkey on the road to recovering its identity. A reconciliation was needed for that to take place: for the literate to abnegate their caste, set apart by jealousy, and recognize and hear the illiterate élites. Today’s Turkey has reached that understanding: one needs only to open a novel by Yaşar Kemal or view a few scenes from a Yilmaz Güney film to understand that Âşık Veysel, the aged, sightless bard, opened the eyes of all contemporary thinkers and artists, those who have carried the voice of their people beyond their nation’s borders eliminating the barrier of misunderstandings, preconceptions, and platitudes that impede all positive interaction between cultures.

Statue of Pir Sultan Abdal, who was
martyred and hanged for his beliefs

“Veysel, like all the ashiks, was of the Alevi–Bektashi faith, and therefore voluntarily alien to the rigid code of the Sunni Muslims. His philosophy, a fusion of the wisdom of the ancient Greeks of Asia Minor and the generous warmth of his Central Asian ancestors, was one of tolerance and freedom. He preached unity, understanding, and equality between all men and women, based on a religion that was turned inwards towards the earth, rather than outwards towards the sky”…

What a “flowery” garden… Had we not known Turkey, we would have thought it’s a heavenly land of the angels! Was the French researcher really serious, or did he tell one white lie after the other winking meaningfully at us? After all, why should he mention two prominent Kurds, such as Yaşar Kemal and Yilmaz Güney, who were jailed by the “‘Kemalist’ revolution”? And they were not the only ones. The most important persons of the arts and letters in Turkey have been treated collectively as subversive elements. Let alone how the Sunni state dealt with Alevis and Bektashis. What is, indeed, the use of such texts, except perhaps to serve public relations and personal gain?

● The Alevis, who live… persecuted in Turkey (indiscriminately and at all times: in the Ottoman, Kemalist or Islamist periods), should not be confused with the Alawites in Syria, who form a ruling minority. Alevis are grouped together with Shias (Shiites), though their religion, a syncretism of Muslim, Christian, Buddhist, Shamanist beliefs, differs from both main branches of Islam. They usually gather for their ceremonies in houses rather than mosques, drinking wine, listening to music and dancing: an ashik plays bağlama singing their didactic “spirituals”, while both men and women dance whirling like Dervishes. Unlike Muslims, whose ceremonies are performed in Arabic, the Alevis use mainly Turkish, or Kurdish, if they are Kurds. At least half the Alevis think they are not Muslims. Sunnis accuse them of “heresy, heterodoxy, rebellion, betrayal, immorality”. Alevis, on the other hand, preaching love and respect for all, tolerance towards other religions and ethnic groups, equality between men and women, and respect for working people, consider Sunnis as “reactionary, bigoted, fanatic, anti-democratic”, opposing free and independent thinking. Alevis now see themselves as an offset to Sunni fundamentalism. Take into account that 1/4 to 1/3 of the inhabitants of Turkey are Alevis. Native Alevis in Greek Western Thrace are thought to number 3000 people.

Bektashi hymns

● Alevism is associated with Bektashism, as both groups honour Haji Bektash Veli (13th century). Bektashis had a strong presence not only in Asia Minor but also in the Balkans, especially in Albania, “North Macedonia” (Vardar Banovina, or ancient Paeonia), Bulgaria, and Greece, primarily in Epirus, Macedonia, Thrace and Crete. It seems only in Bosnia they failed to take root. Influenced by Sufi mysticism and also accused of pantheism, they share some ideas with Shias, and are not dogmatic. Sultan Mahmud II abolished various orders (Bektashi, Janissaries, etc.) in 1826. Mustafa Kemal banned Dervish Sufi orders and shut down their lodges a century later, in 1925. While Enver Hoxha acted accordingly, outlawing religious practice in Albania. Kemal and Hoxha acted on the basis of their ideas and interests. One would surely expect that the rest of the Balkan leaders, except, of course, those who are under Ankara’s aegis, would do the same taking advantage of the Sunni-Bektashi conflict, given that the great majority of the Balkan Muslims have been Bektashis. Yet, acting stupidly as bigots in power, they too turned against them, handing them over to the Turkish leaders. It’s what we describe as “politicians with foresight”!

Although most Balkan Muslims are Bektashis, the Balkan states did not take advantage of the Sunni-Bektashi conflict, and turned against them, as well…

A Hittite with a small pandura

LET’S GO BACK to the tríchordon-pandura and its long history in Asia Minor. There is ample evidence that instruments of the tanbur family have been played by Anatolians since age-old times. Christian Poché says:

“Asia Minor was from earliest antiquity the favoured land of the long-necked lute, as shown by the Hittite archaeological finds… Long before Arabic Spain, this geographical area served as a link between Orient and Occident, and as such transmitted through the ages these types of long-necked lutes that in classical Europe gave birth to the pandura, colascione, mandora…

“In Turkey, these lutes take on different names according to their dimensions, the populations who use them and the way they use them. The Turkmen term baglama or baglamaq, literally ‘tying’ (of strings around an instrument) is the one found most often, as opposed to the other widespread term, saz, a Persian word which designates the music, the act of playing it on any instrument, especially the long-necked lute. A third term, of probable Indo-Iranian origin, also serves in support of the musical vocabulary: tambura.⁽⁷⁾ Like the preceding ones, it designates a fretted instrument of six strings in pairs, whose terminology finds more favour among the Kurdish populations.”

• ⁽⁷⁾ Personally, I think that the term tambura probably originates from the Assyrian pandura or a similar Hittite word. If so, the term must be Mesopotamian-Anatolian and not Indo-Iranian.

A Greek islander with a tambourás (18th century)

Thus, with the exception of the Kurds, the term tanbur is avoided in Turkey in relation to this long-necked lute because a related but very different instrument, called tambur, is used in the erudite Arabo-Persian music of Constantinople. There are two variants of this instrument: plucked (the older version) or bowed (yayli tambur), depending on the way it is played – with a plectrum or a bow. In Greece, of course, the term baglama in relation to the same long-necked lute is also avoided for the same reason, so as not to be confused with the well-known homonymous small instrument, the bouzouki’s little brother.

The Bulgarí

Unfortunately, the etymology of the terms relating to the several variants of the tanbur does not explain what the origin of the word bulgarí may be. Excluding the possibility of a Bulgarian origin, there’s only one alternative: the word vulgar referring to the common people, the “lower” classes – anything “debased”. This possibility, together with the characterization of the Greek demotic as “vulgar”, shows how class, racist, or sexist language may sometimes become – well, not language itself but man, the one who uses it…

● Words are boats and their etymology is a map of their voyages together with the peoples using them. On second… searches for bulgarí’s genealogy, my first guess proves to be in a way correct: after all, there is a “Bulgar connection”! The instrument may not originate from Bulgaria but from Anatolia among the Turkomans or Oguzes around the Taurus; it may not be directly linked with similar Balkan lutes, such as the tambura, tamburica or bugarija; but its name derives from the Bulgars, the proto-Bulgarian tribes of the Volga Bulgaria region, with whom the Turkomans-Turkmens had contacts. These Bulgars, on the contrary, had no contacts with the (European, Slavic-speaking) Bulgarians for more than a millennium.

The bulgarí spread in the Mediterranean, especially to Crete and Egypt. Guillaume André Villoteau, a French musicologist, mentioned in 1807 a tanbour boulghari or guitare de Bulgarie among other instruments of the tanbur family he saw in Cairo: bağlama, sharki, and bozuq (replaced later on by the buzuq). The bulgarí was either brought to Crete by Anatolian refugees in the 1920s or, most probably, was already in use at least since the 19th century among both Christian and Muslim populations. Stelios Foustalieris e.g. bought his first bulgarí in 1924, having seen the instrument being played by older musicians. It is still in use mainly as a lead instrument and not for accompaniment, a role that was gradually taken over by the laouto.

The bulgarí has 16-22 movable frets, but some musicians, e.g. Foustalieris replaced them with fixed frets. It’s the main instrument of the tabachaniotika, a style close to rebétiko, supposedly developed by “Turco-Cretans”. The tabachaniótika are urban folk songs influenced by Anatolian, Syrian, or Andalusian–Maghrebian music. Ross Daly and Pericles Papapetrópoulos are now bulgarí’s most accomplished performers.

Iován Tsaoús and Foustalieris

At any rate, Foustalieris’ vulgar or Bulgar bulgarí, together with the instruments performed by Iannes Eidjirides (or Etseirides), the famous Iován Tsaoús, were the only kinds of tambourás that Grecian discography actually recorded. But what a pity! These instruments seem to have little in common with those played by the fighters of the Greek War of Independence: the bulgarí is a Cretan peculiarity, while Iován Tsaoús’ instruments are Anatolian – hence unsuitable for restoring the Hellenic tambourás and its sound.

Iován Tsaoús

Iován Tsaoús, i.e. Sergeant John, was born in Pontus and worked with famous musicians and singers, playing even in the sultan’s Court, as they say. On the contrary, when he fled to Greece after the catastrophe of ’22, “he never played on stage because he seemed to disagree with the way the musicians functioned: he remained an ‘edutainer’ of his friends.”⁽⁸⁾ This is what Panaiotes Kounades says at least; which means that he did not like the role of an entertainer, as he was used to a different situation in Asia Minor and Constantinople, where musicians functioned otherwise:

• ⁽⁸⁾ Edutainment (edu-cation + enter-tainment) is so weak and pale compared to the Hellenic term ψυχαγωγία (ἀγωγὴ ψυχῆς = soul leading, training, education of the soul) – but what can I do?

“Arabo-Perso-Turkish music,” the qanun player Nikos Stephanides commented, “in earlier times was performed by musicians playing saz, bouzouki and tambourines in folk songs; while serious music was performed by an ensemble called ince saz (fine instruments) consisting of the following: tambur (pandura), psalterium [psaltery] – qanun in Greek, Arabic and Turkish – violin, oud, ney (reed flute). The ensembles had singers called hanendes. They had beautiful voices and played tabors – tambourines – keeping the various rhythms of the melodies being performed.

“When the ensemble played and the hanende sang, everyone was silent in the venue. Even the waiters did not move from their positions. Only during the breaks, when the ensemble stopped playing, the public discussed or ordered the waiters whatever they wished for. If they wanted the ensemble to play a song, they put a card with the order and a corresponding tip inside an envelope, and the waiter carried it to the artists so as to perform the piece he wanted. Such was the order inside the venues, which in those old times were equipped neither with loudspeakers nor with amplifiers and, although the musicians played with a natural sound, the audience were able to listen even in the large venues, where they oftentimes numbered more than 500-1000 persons, because they were completely silent”…

Panaiotes Tountas

When you are accustomed likewise – playing high-standards music with such partners and in front of such audience – how is it possible to restrict yourself to the role of an entertainer? Iován Tsaoús, therefore, chose to open a… tailor’s shop, which he later turned into an ouzo tavern, playing for his pleasure and not for the entertainment of the patrons of an establishment. Fortunately, he met Panaiotes Tountas, the greatest composer of the Smyrnaic style, and also artistic director of phonographic companies; so he recorded a number of his own songs and some other compositions, mainly by Tountas. These few recordings (about twenty in all) took place in just two years (1935-36), because when the Metaxas dictatorship imposed censorship on lyrics and music (and music!), Iován Tsaoús abandoned the idea to continue, as some others did, as well, such as Vangelis Papázoglou, Giorgos Batis, and Anestos (Artemes) Deliás (see Chronicle 13).

But anyway, less is more: these moments in the studio – however few – reflect the virtuosity of the musician who became a kind of “master” of the Piraeotic rebétiko protagonists: Batis, Deliás, Markos Bambakares, Stratos Paioumtzēs – that is, the “Famous Quartet of Piraeus”. They learned from him the names and techniques of the musical “routes” (modes), the art of improvisation (taqsim), and also the several tunings, the düzenia. All the above, combined with his unusual personal style and “eccentric” instruments that the bouzouki players of rebétiko did not dare to touch, let alone play, created a myth around the name of Iován Tsaoús, or… “Sgt. Iován”.⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ Sgt. Pepper, who “offered” the Beatles their masterpiece, was an imaginary person. But on the contrary, Sgt. Iován, in Greece, was real. Unfortunately, no one has ever had the idea to form a… Sgt. Iován’s Lonely Hearts Club Band!

Canción Malagueña, by George Apperley (1931)

In our “modern” world, unfortunately, the musicians have no way out from the stranglehold of the entertainment circuit (clubs, festivals, etc.). That is, there has been no parallel “edutainment” circuit on a professional basis. In Andalusia, on the contrary, at least until the 60s, there was such a circuit for flamenco artists. Up to the latest development of the genre into concert and theatrical flamenco,⁽¹⁰⁾ these artists were divided into two major categories: the commercial entertainers worked primarily in tablaos, while the authentic “edutainers” were employed in juergas, the feasts organized by flamenco aficionados.

• ⁽¹⁰⁾ Concert and theatrical flamenco: having as protagonists the guitarists and dancers respectively: yesteryear’s leading artists, according to flamenco’s traditional hierarchy, the singers, have been sidelined – together with cante jondo and duende that avoid concert halls or theatres…

There’s been no way out from the stranglehold of the entertainment
circuit for the musicians: there’s been no parallel edutainment circuit.

Stelios Foustalieris

The other tambourás master, Stelios Foustalieris or Foustalierakis, together with his partner, the excellent singer Iannis Bernidakis or Baxevanis, belonged to the large batch of musicians and singers, who appeared in Rethymnon during the interwar period. The instruments accompanying the lyra at that time were the bulgarí and mandolin, according to Lambros Liavas. They were later replaced by the laouto. But Foustalieris managed to turn bulgarí into a solo instrument and worked with two Anatolian musicians playing the oud and santur. They were among those who sought refuge in the island after the catastrophe of 1922. So they should have imparted to him musical elements from the original cradle of his instrument. Unfortunately, there are no recordings from this collaboration.

Later he came into direct contact with the sound of the Piraeotic rebétiko. It was in the period of 1933-37, when he lived in Piraeus and also met Batis, Markos, Stratos and many other musicians of rebétiko, as well as Tountas, with whom, of course, he collaborated in discography. But here, too, the output was meagre: just 24 discs.

We wonder if the two tambourás masters, Iován Tsaoús and Foustalieris, finally met; if there was some exchange of knowledge and expertise. Having so many acquaintances in common, one would expect that this meeting did happen. But there is no available information.

Iován Tsaoús died 49 years old, in 1942, during the German occupation of Hellas that “wiped out” the vast majority of the élite of Greek musicians and singers: the Anatolian refugees. Apparently they failed to go through one more calvary so soon. On the contrary, Foustalieris passed away 50 years later, in 1992, when he was 81. Being… “the last of the Mohicans” among the select few traditional masters of tambourás, we suppose he attracted the attention of the authorities. This would have happened in almost any country; but not in Balkan Greece…

While Foustalieris was still alive, in 1987, I had a discussion on the radio with Sakis Papademetriou and Ross Daly – who concluded as follows:

“Crete, compared perhaps with other parts of Greece, somehow maintains its tradition in a better shape, in the sense that it’s been renewed. But because there have been neither significant studies on music nor recordings, each passing decade brings terrible losses. In the few years that I’m there, I’ve met old musicians who in the meantime have died and with them many archives have been lost. There are very few now left.

Stelios Foustalieris, Giorges Gogas, Kostas Mountakis and Ross Daly.

“Foustalieris, the last bulgarí player, is still alive. He’s around 75, but no one has gone there with a tape recorder to tell him: ‘Play – and when you get tired, stop!’ However, no private individual can do such a thing because Foustalieris will be afraid he’ll be exploited. In such cases, an official state agency can easily surpass any problems and Foustalieris, as a man with an old mentality, will warmly respond. At least something like that, now that there is still time”…

● Time’s passed, Foustalieris has died, the rest of the masters follow, but there have been no recordings – an undertaking of minimal expense. “Hellas, the eternal”…

● On second dispassionate thought, I wonder whether – as a daydreamer – I ask “too much” from a country that has not given a damn about the essence of Makryiannes’ Memoirs. Why then should they care about the way he used to play his tambourás? Let alone about Foustalieris and his own bulgarí…

● So, our only hope is to see the fulfillment of a verse, albeit paraphrased, of a most beautiful old song, Staphidianós, played superbly by Foustalieris on his bulgarí, having beside him an amazing Baxevanis:

“The good old Foustalieris song will never fade away”…

• >> Chronicle 10. THE… “SUN LANGUAGE”
• << Chronicle 8. A HYBRID’S HYBRIS…

Next Chronicle 10. THE… “SUN LANGUAGE” ● Linguistics à la Turca ● İsmail Beşikçi and the Kurds ● Egyptian, Graeco-Byzantine, Arabo-Persian, Turkish Music ● Assimilation Through Religion and Language ● Arabic Music Schools

Ross Daly playing tarhu

Χρονικό 9. TΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟΝ ΤΡΙΧΟΡΔΟΝ

Χρονικό 9. TΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟΝ ΤΡΙΧΟΡΔΟΝ

/ENGLISH/ Chronicle 9. THE CELEBRATED TRICHORDON

Πέρσικο setar (τρίχορδο).
Το ινδικό sitar είναι μάλλον μετεξέλιξή του. Η κιθάρα
έχει την ίδια ετυμολογία.

● Flamenco και Ρεμπέτικο, Κιθάρα και Μπουζούκι
● Τροπική και Συγκερασμένη Μουσική ● Ross Daly
● Ταμπουράδες ● Ασίκηδες ● Γιοβάν Τσαούς και Φουσταλιέρης ● Ψυχαγωγία και Διασκέδαση

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Ο,ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΚΙΘΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟ FLAMENCO, είναι και το μπουζούκι για το ρεμπέτικο: ο ήχος τους είναι ο απολύτως αναγκαίος όρος – sine qua non, που λένε – για την ερμηνεία είτε του ενός, είτε του άλλου είδους. Και όμως, τα όργανα αυτά θα μπορούσαν να θεωρηθούν ακατάλληλα μάλλον για τέτοια μουσικά ιδιώματα.

Το ρεμπέτικο, κυρίως, αλλά επίσης το flamenco, σε μεγάλο βαθμό, ως προς τα μελωδικά θέματα, υπάγονται στην τροπική μουσική: ἤτοι, το τραγούδι τους αναπτύσσεται έχοντας ως βάση όχι απλές κλίμακες, αλλά μουσικούς τρόπους, ήχους, ή δρόμους, με ιδιαίτερο χαρακτήρα, ύφος, και ήθος ο καθένας, και με ποικίλα διαστήματα, σαφώς περισσότερα από τα συγκερασμένα-­εξισωμένα τής δυτικοευρωπαϊκής μουσικής. Στη συνοδεία, ωστόσο, κυριαρχεί η δυτική αντίληψη των συγχορδιών και των μελωδικών φράσεων από συγκερασμένα όργανα: τα τάστα τού μπουζουκιού και της κιθάρας είναι τοποθετημένα έτσι ώστε ν’ αποδίδουν αυτά τα εξισωμένα διαστήματα, δηλαδή μόνον τις νότες τού πιάνου. Η ἐν λόγῳ αντίφαση, φυσικά, δημιουργεί ποικίλα προβλήματα, θέτει περιορισμούς, μα ταυτόχρονα χαρίζει μιαν ομορφιά, που λαμπρύνει τη μουσική τέχνη, όταν καλλιεργείται στο μεταίχμιο διαφορετικών πολιτισμικών χώρων. Οι ερμηνευτές της μοιάζουν με ακροβάτες, που ισορροπούν μεταξύ δυο κόσμων.

Ρεμπέτικο ή flamenco: τροπική μουσική
συνοδείᾳ συγκερασμένων οργάνων

Μπουζούκι

Η τελική διαμόρφωση της κιθάρας, όπως έχουμε δει, έγινε παράλληλα με την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής μουσικής, από την Αναγέννηση κι έπειτα, με την πολυφωνία, την αντίστιξη, και τα λοιπά της χαρακτηριστικά (βλέπε Χρονικό 7, Από την αρχαία κιθάρα στη σύγχρονη). Άρα, οι σχέσεις οργάνου και μουσικής είναι αρμονικές. Αντίθετα, το μπουζούκι, ως νεόκοπο, παρουσιάζει διχασμό προσωπικότητας. Έστω και αν δεν μπορεί να παιχτεί με τεχνικές τής κλασικής κιθάρας, οι οποίες έχουν παρεισφρήσει στο flamenco, ακολουθεί και αυτό, θέλοντας και μη, τον δρόμο τού σταδιακού εξευρωπαϊσμού τού ρεμπέτικου, καθώς οι κλίμακες, μείζονες κι ελάσσονες, υποκαθιστούν τους ποικίλους τρόπους, ήχους, ή δρόμους.

Οι ριζικές αλλαγές προσανατολισμού ενός είδους μουσικής αποτυπώνονται μ’ ευκρίνεια στα όργανά της. Αν και η ίδια δεν μας δείχνει ποτέ το πρόσωπό της, η μεταμόρφωση ενός οργάνου είναι ορατή διὰ γυμνοῦ ὀφθαλμοῦ. Βλέπουμε, λοιπόν, το μπουζούκι να υφίσταται μετάλλαξη, και από τρίχορδο που ήταν να γίνεται τετράχορδο, και συνάμα ηλεκτρικό, ενώ αλλάζει και το κούρδισμα, με την υιοθέτηση εκείνου της κιθάρας, για να διευκολύνονται οι βιρτουοζισμοί. Αυτό το τετράχορδο… “κιθαροποιημένο” μπουζούκι καθιερώνεται από τον – αρχικά κιθαρίστα – Μανώλη Χιώτη, αν και δεν ήταν δική του επινόηση. Όλα αυτά, σημειωτέον, συμβαίνουν ενώ το ρεμπέτικο πνέει τὰ λοίσθια.

Μεταλλάξεις μπουζουκιού πριν και μετά από το ρεμπέτικο:
αρχικά “μαντολινοποιείται”, κι έπειτα “κιθαροποιείται”
ως τετράχορδο και συνάμα ηλεκτρικό όργανο.

Πολίτικο λαούτο (λάφτα) με (μ)περντέδες

Πρόκειται για τη δεύτερη μετάλλαξη του οργάνου. Η πρώτη έγινε πριν από την εμφάνιση του ρεμπέτικου στο προσκήνιο, όταν το μπουζούκι, ως “ἄσωτος υἱός”, ξέκοψε από την οικογένεια του ταμπουρά που το ανέθρεψε, κι έγινε Φραγκολεβαντίνος: τότε έχασε την ταμπουροειδή του εμφάνιση, μα και τους κινητούς δεσμούς, τους (μ)περντέδες, για την προσαρμογή των διαστημάτων ανάλογα με τον εκάστοτε τρόπο. Στην θέση τους τοποθετήθηκαν τα πολύ λιγότερα, σταθερά μεταλλικά τάστα, που αποδίδουν μόνον τα συγκερασμένα διαστήματα, ενώ έγιναν και άλλες κατασκευαστικές αλλαγές, έχοντας πάντα πρότυπο το μαντολίνο. Ἐν ὀλίγοις, τ’ όργανο αρχικά… “μαντολινοποιήθηκε”. Συνέχισε να “μιλάει” ελληνικά, αλλά με μια κάποια ξενική “προφορά”…⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Με δεδομένα τα σταθερά τάστα, και τα συγκερασμένα διαστήματά τους, ο μόνος τρόπος για να προσεγγίσει κανείς τον πρωταρχικό ήχο τού ρεμπέτικου, δηλαδή τον ήχο τής τροπικής μουσικής, είναι τα διάφορα κουρντίσματα, τα λεγόμενα ντουζένια,(*) ανάλογα με τον μουσικό δρόμο. Ο μόνος μπουζουξής που άκουσα να χρησιμοποιεί ντουζένια στο πρόγραμμά του (και όχι σε κάποια ειδική εκδήλωση, ή εκπομπή μουσικολογικού χαρακτήρα) είναι ο… κιθαρίστας Δημήτρης Μυστακίδης. Ενώ, λοιπόν, το υπόλοιπο πρόγραμμα ευνοούσε το primo-secondo, τα ντουζένια απαιτούσαν ισοκρατήματα – που πάει να πει πως ο ήχος και το ήθος τής Ανατολής είχαν επικρατήσει της δυτικότροπης “αρμονίας”.
  (*) Düzen: κούρντισμα, αρμονία (τουρκιστί)].

Και όμως, υπάρχει ἐν χρήσει ένα είδος μπουζουκιού, που έμεινε πιστό στην καταγωγή του, και δεν κρύβει πως είναι αδερφάκι τού ταμπουρά. Πρόκειται για το αραβικό μπουζούκι, το τρίχορδο buzuq, ή bozuq, που παίζεται στην πάλαι ποτέ αρχαία Φοινίκη: στον Λίβανο και τη γύρω περιοχή. Η χώρα των κέδρων είναι αυτή που ανέδειξε και τον μεγαλύτερο δεξιοτέχνη τού οργάνου στη σύγχρονη εποχή: τον τσιγγάνικης καταγωγής Ματάρ Μουχάμαντ,⁽²⁾ που μπορεί να έκανε να… χλομιάσει μέχρι και ο “τετράχορδος” Χιώτης, παρά τον θαυμασμό που λέγεται πως έτρεφε για το παίξιμό του ο μέγας Jimi Hendrix!

• ⁽²⁾ Ο Ματάρ, σημειωτέον, είχε στο ρεπερτόριό του και το σφουγγαράδικο τραγούδι Ντιρλαντά, που περιέλαβε το 1969 ο Διονύσης Σαββόπουλος στο Περιβόλι τού τρελού, και η πατρότητα του οποίου απασχόλησε την ελληνική δικαιοσύνη το 1973. Παρά την κατάθεση του Γιάννη Παπαϊωάννου ότι ξέρει το τραγούδι από παλιά αφού είναι παραδοσιακό, ή παρ’ όλο που ήδη από το 1970 είχε γίνει διεθνής επιτυχία από την Dalida, που το ηχογράφησε στα γαλλικά και ιταλικά ως Darla dirladada, το δικαστήριο αποφάνθηκε ότι θα πρέπει ν’ αναγράφεται στον δίσκο (σε παρένθεση), δίπλα στον τίτλο τού τραγουδιού: “Διασκευή Σαββόπουλου. Σύνθεσις Π. Γκίνη ή δημώδες”… Διαλέγετε και παίρνετε! Το Ντιρλαντά έχει τραγουδηθεί και στα σερβικά, τα φινλανδικά, τα εβραϊκά, και άλλες γλώσσες. Στα ελληνικά το έχουν ηχογραφήσει επίσης οι Δόμνα Σαμίου, Νίκος Ξυλούρης, Μαρινέλλα, και άλλοι.

Σταυροφορίες και Lebensraum – Ουρβανός, Hitler και σιωνιστές

Μοιάζουν όλα αυτά με μια σύγχρονη εκδοχή τού παμπάλαιου ανταγωνισμού – μα και της άμιλλας, των ανταλλαγών – μεταξύ Φοινίκων κι Ἑλλήνων στην διαδικασία τού αποικισμού τής Μεσογείου: οι πρώτοι στη νότια πλευρά τής λεκάνης, οι δεύτεροι στη βόρεια – χωρίς όμως ν’ αποκλείονται οι εκατέρωθεν διεισδύσεις. Είναι ο ίδιος ανταγωνισμός, που συνεχίστηκε (και συνεχίζεται και τώρα) με άλλους πρωταγωνιστές: Ρώμη και Καρχηδόνα, Βυζάντιο και Άραβες – ώσπου ενέσκηψαν οι σταυροφόροι, ανατρέποντας το status quo στη mare nostrum. Βλέπετε, λοιπόν, πόσο παλαιές είναι οι “σφαίρες επιρροής”, από τις οποίες προέκυψε εσχάτως, ως καοήθης όγκος, η έννοια του “ζωτικού χώρου” (γερμανιστί: Lebensraum)…

● Ο πάπας Ουρβανός Β΄ εκφώνησε τη σημαντικότερη ίσως ομιλία τού Μεσαίωνα στις 27 Νοεμβρίου τού 1095, εγκαινιάζοντας τις Σταυροφορίες, όταν κάλεσε τους χριστιανούς σε πόλεμο εναντίον τού Ισλάμ. Κατά τον χρονικογράφο Ροβέρτο τον Μοναχό, ο ποντίφηκας διακήρυξε μεταξύ άλλων και τα εξής:

“… αυτή η γη που τώρα κατοικείτε, κλειστή ολόπλευρα με θάλασσα ή βουνοκορφές, είναι πολύ στενή για τον μεγάλο σας πληθυσμό… Με δυσκολία παράγει αρκετή τροφή για όσους την καλλιεργούν… Ξεκινήστε στον δρόμο για τον Πανάγιο Τάφο. Αρπάξτε αυτήν τη γη από μια πρόστυχη φυλή και υποτάξτε την… Dieu li volt! [Είναι θέλημα Θεού!]”

● Πόσο ταυτίζονται, όντως, τα λόγια τού πάπα μ’ εκείνα του Hitler: “Ο πληθυσμός μας”, κραύγαζε, “είναι πολύ μεγάλος για να τραφεί από τους δικούς μας πόρους.” Η Γερμανία, ως προς τον “φυλετικό πυρήνα, είναι τόσο πυκνοκατοικημένη”, ώστε δικαιούται “ευρύτερο ζωτικό χώρο από άλλους λαούς.” Όσο για την “πρόστυχη φυλή” τού Ουρβανού, ήταν ο ανατολικοευρωπαϊκός σλαβικός πληθυσμός για τους Ναζί… Από πάρα πολύ παλιά, λοιπόν, το Βατικανό είχε νοοτροπία ανάλογη του φασισμού. Δεν επρόκειτο για… κεραυνοβόλο έρωτα! (Βλέπε και Χρονικά 23-24: Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού).

● Η ιστορική ειρωνεία γίνεται ακόμη μεγαλύτερη, αν σκεφτούμε ότι κάποια από τα θύματα των Ναζί, οι Εβραίοι, υπό σιωνιστική ηγεσία, υιοθέτησαν ολοψύχως και κατά λέξη την έκκληση του Ουρβανού, αλλά και την θεωρία και πράξη τού Χίτλερ, περί “ζωτικού χώρου”, καταπατώντας τα εδάφη τής “πρόστυχης φυλής”…

Ταμπουράς, πανδούρα και τρίχορδον

Ποια να είναι η προέλευση αυτού του οργάνου στις ποικίλες παραλλαγές του; Κατά τα φαινόμενα, η Ασσυρία, όπως έγραψε ο Πολυδεύκης περί πανδούρας. Και πώς έφτασαν αυτές οι παραλλαγές ως τις μέρες μας, σε Λεβάντε κι Ἑλλάδα, χωρίς να συγκινήσουν τους υπόλοιπους Άραβες, ούτε και τους Τούρκους, που βρέθηκαν, στο μεταξύ, στον ενδιάμεσο χώρο; Εδώ μόνον εικασίες μπορεί να κάνει κανείς. Πόσο μάλλον που, σύμφωνα με το Ετυμολογικό Λεξικό τής Κοινής Νεοελληνικής, του Νικόλαου Ανδριώτη, η λέξη μπουζούκι θεωρείται πως έχει τουρκική προέλευση (büzük).⁽³⁾ Ἰδοὺ ακόμη μια από τις πάμπολλες παραξενιές τής ετυμολογίας: νονός ενός οργάνου να είναι κάποιος που αδιαφορεί γι’ αυτό.

• ⁽³⁾ Στην πραγματικότητα, όταν οι Τούρκοι λένε büzük, εννοούν ένα είδος bağlama· και όταν λένε bağlama, εννοούν το saz.(*) Συνεπώς, οι όροι μπουζούκι και μπαγλαμάς είναι δάνεια από την τουρκική γλώσσα, για τον προσδιορισμό διαφορετικών, αν και συγγενικών, οργάνων τής οικογένειας του ταμπουρά, που απλώνεται ως και την Ινδία, με τ’ όργανο-ισοκράτη tanpura. Σημειωτέον, επιπλέον, πως ο όρος tambour αναφέρεται και σε κάποια είδη τυμπάνων. Στην κατηγορία των κρουστών βρίσκουμε και άλλους παράγωγους όρους, όπως ταμπούρλο, και ταμπούρο, tambora και tabor.
  (*) Κάποιοι παρήγγειλαν να τους φέρουν “κανένα μπαγλαμαδάκι” από την Πόλη… Φαντάζεστε τι επακολούθησε!

● Ο όρος μπουζούκι προέρχεται μάλλον από το περσικό ταμπουροειδές tanbur e bozorg.

Ross Daly

Σήμερα, δυστυχώς, δεν ξέρουμε πώς ακριβώς παιζόταν ο ταμπουράς κατά τον 19ο αιώνα στην Ελλάδα. Το παίξιμό του, πάντως, πρέπει να ήταν αρκετά διαφορετικό από το μπουζούκι, αλλά και από το σημερινό – τουλάχιστον – μικρασιάτικο σάζι, παρ’ όλο που οὐκ ὀλίγοι θέλουν να μας πείσουν περί του αντιθέτου, επειδή, ναι μεν κρατούν στα χέρια τους σάζι – ένα από τα όργανα της οικογένειας των ταμπουροειδών, όπως εξελίχθηκε στον χώρο τής Μικράς Ασίας – αλλά δηλώνουν “διδάσκαλοι του ταμπουρά”. Χαρακτηριστικά για τις προσπάθειες προσέγγισης του ταμπουρά είναι τα λόγια τού Ross Daly:

“Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, έχει γίνει πολύς λόγος σε διάφορα μουσικά γυμνάσια, εκπαιδευτικά ιδρύματα, μουσικές σχολές και αυτοαποκαλούμενα ωδεία, για ένα όργανο, που αναφέρει η ελληνική ιστορία, και που ονομαζόταν ταμπουράς. Τ’ όργανο αυτό δεν έφτασε μέχρι τις μέρες μας. Δεν έχουμε κάποια συνεχιζόμενη παράδοση από την αρχαιότητα, που λένε ότι κατάγεται ο ταμπουράς, ως σήμερα. Έχουμε παλαιές περιγραφές Βυζαντινών θεωρητικών, λαογραφικές περιγραφές, ή αναφορές σε βιβλία, ξέρουμε λίγο-πολύ πώς κουρδιζόταν, πώς ήταν η μορφή του. Αλλά δεν έχουμε ακούσει το παίξιμό του.”.

● Τρίχορδον: ἕνα ἔγχορδο ὄργανο μὲ τρεῖς χορδές, τῆς οἰκογένειας τοῦ λαούτου, ὀνομαζόμενο πανδούρα, πανδουρὶς καὶ πάνδουρος. Ἦταν ἴσως τὸ μοναδικὸ ὄργανο μὲ βραχίονα, χέρι, ποὺ χρησιμοποιήθηκε ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες. Στοὺς Ἀλεξανδρινοὺς χρόνους, τὸ ὄνομα πανδούρα χρησιμοποιοῦνταν γιὰ νὰ δηλώνει καὶ ὁλόκληρη τὴν οἰκογένεια ὅμοιων ὀργάνων ποὺ παίζονταν μὲ πλῆκτρο. Ὅπως λέει ὁ Sachs: “εἶχε ἕναν μακρὺ βραχίονα (χέρι)…, μικρὸ σῶμα, τάστα καὶ τρεῖς χορδές”. Κατὰ τὸν Πολυδεύκη: “τρίχορδον δέ, ὅπερ Ἀσσύριοι πανδούραν ὠνόμαζον· ἐκείνων δ’ ἦν καὶ τὸ εὕρημα”. Κατὰ τὸν Πυθαγόρα, “ἡ πανδούρα κατασκευαζόταν ἀπὸ τοὺς τρωγλοδύτες τῆς Ἐρυθρᾶς Θάλασσας, ἀπὸ λευκὴ δάφνη, ποὺ φυτρώνει κοντὰ στὴν θάλασσα”. Ὁ Νικόμαχος γράφει στὸ Ἐγχειρίδιό του ὅτι τὸ μονόχορδον ὀνομαζόταν φάνδουρος. Ὁ Ἡσύχιος χρησιμοποιεῖ τὴ λέξη πανδουρὶς γιὰ τὸ ὄργανο καὶ τὸν ὅρο πάνδουρος γιὰ τὸν ἐκτελεστή, [ενώ θεωρεί] τὸ πανδούριον ὑποκοριστικὸ τῆς λέξης πανδούρα. Ὅμως ὁ Φώτιος λέει: “πανδούριον, ἤτοι Λύδιον ὄργανον χωρὶς πλήκτρου ψαλλόμενον”. Στὸ Λεξικὸν Ζωναρᾶ σημειώνεται: “πανδούριον… εἶδος κιθάρας”. (Σόλωνα Μιχαηλίδη, Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Μουσικῆς).

Μούσα παίζοντας τρίχορδο, πανδούρα. Λεπτομέρεια ανάγλυφου από τη Μαντίνεια (330-320 ΠΚΕ). Είναι η παλαιότερη γνωστή απεικόνιση της πανδούρας.

“Ένα όργανο, που θεωρείται πολύ συγγενικό με τον ταμπουρά, παίζεται σήμερα στην Τουρκία: είναι το σάζι. Ορισμένοι λένε πως είναι ένα και το αυτό όργανο. Πρώτα απ’ όλα, δεν είναι – και αυτό μπορεί να το διαπιστώσει κανείς με μια απλή σύγκριση των δυο οργάνων. Επιπλέον, η τεχνοτροπία, η μουσική που παίζει ένα όργανο, η κατασκευή του – όλα αυτά – είναι ένα. Δεν μπορείς ν’ αποκόψεις το ένα μέρος από το άλλο..

“Το αποτέλεσμα είναι ότι έχουμε ολόκληρη στρατιά νεαρών, που τα τελευταία χρόνια έμαθαν να παίζουν το σάζι όχι κοντά σε κάποιον δάσκαλο, όχι στο πλαίσιο μιας παράδοσης, αλλά τελείως αυτοδίδακτοι, και όπως-όπως. Εμφανίζονται ως δάσκαλοι του ταμπουρά, και είναι ολοφάνερο ότι δεν έχουν την παραμικρή ιδέα.

“Οι άνθρωποι εδώ δεν ξέρουν από σάζι, από ταμπούρ, από νέυ, ούτε ουσιαστικά από ούτι, αν και στη Μικρά Ασία καλλιεργήθηκε μια παράδοση όπου συμμετείχαν οι Έλληνες. Και υπήρξαν πάρα πολλοί καλοί Έλληνες ουτίστες. Ίσως το καλύτερο παράδειγμα να είναι ο Γιώργος Μπατζανός, που τον είχαν ως το πρώτο ούτι στην Κωνσταντινούπολη στα μέσα τού 20ού αιώνα: όλοι οι ουτίστες τής Τουρκίας τώρα πίνουν νερό στ’ όνομά του. Αλλά, δυστυχώς, αυτή η παράδοση δεν ρίζωσε εδώ και δεν υπήρξε συνέχεια.

“Αφού, λοιπόν, εδώ και κάποιες δεκαετίες η παράδοση αυτή είχε πεθάνει, με την αναβίωση του ρεμπέτικου στις αρχές τής δεκαετίας τού ’70, και πιο πολύ προς το ’80, που άρχισε το ενδιαφέρον για τα σμυρναίικα, οι μπουζουξήδες όλοι αγόρασαν κι από ένα ούτι. Και άρχισαν να το σκαλίζουν, όπως παίζουν το μπουζούκι. Άλλο είναι αυτό, κι άλλο να μυηθείς στην παράδοση του οργάνου, όπως υπάρχει στην Τουρκία, ή την Αραβία, που είναι τα μέρη όπου παίζεται σήμερα το ούτι.

Ούτι

“Δεν μπορώ να θεωρήσω όλους αυτούς τους μπουζουξήδες, που ενδιαφέρθηκαν ξαφνικά για το ούτι, ως συνεχιστές τής παράδοσης του Μπατζανού, του Αγάπιου Τομπούλη, ή του Λάμπρου [Λεονταρίδη] με τη λύρα, ή του Λάμπρου [Σαββαΐδη] με το κανονάκι. Όλοι αυτοί οι οργανοπαίκτες κουβαλούσαν μια ζωντανή παράδοση, αλλά, δυστυχώς, τότε που ζούσαν, δεν ενδιαφέρθηκε κανείς, και γι’ αυτό δεν άφησαν διαδόχους..

“Θα μπορούσε, φυσικά, να πει κάποιος ότι ο ταμπουράς επιβίωσε στην Κρήτη με το μπουλγαρί τού Στέλιου Φουσταλιέρη. Βέβαια, ο Φουσταλιέρης άλλαξε τελείως τ’ όργανό του. Και δέχθηκε πολύ σοβαρές επιρροές, κυρίως από την επαφή του με τους ρεμπέτες. Ό,τι ακούσματα έχουμε από τον Φουσταλιέρη είναι υποβοηθητικά. Δεν είναι αρκετά για ν’ αναστήσουμε μιαν ολόκληρη παράδοση. Ό,τι έχουμε στη διάθεσή μας, ας το χρησιμοποιήσουμε. Αλλά χωρίς όλες εκείνες τις εθνικιστικές κορώνες, ειδικά γι’ αυτό το όργανο, που έχει γίνει σύμβολο: ‘Ο ταμπουράς τού Μακρυγιάννη’! Σχεδόν όπλο έχει γίνει στα χέρια ορισμένων!”

Οι ανταλλαγές τής Κρήτης με την Κωνσταντινούπολη και την Σμύρνη, όπως και με την ευρύτερη περιοχή Ανατολίας και Βαλκανίων, ήταν συνεχείς ως τη Μικρασιατική καταστροφή τού ’22. Έτσι έφτασαν στη μεγαλόνησο διάφοροι σκοποί, αλλά και το μπουλγαρί, που είναι αδερφάκι τού τζουρά. Όμως, ποιού τζουρά; Κι εδώ υπάρχει μπέρδεμα. Ο ελληνικός τζουράς είναι ο μεσαίος τής τριάδας τού μπουζουκιού, ενώ ο Βενιαμίν τής οικογένειας είναι ο λιλιπούτειος μπαγλαμάς, το κατ’ εξοχήν όργανο της φυλακής, αφού κρύβεται με μεγάλη ευκολία. Όμως ο μικρότερος τὸ δέμας από τους μικρασιάτικους ταμπουράδες δεν είναι ο “μπαγλαμάς”, αλλά ο “τζουράς” (cura)! Βαβέλ…

Η παράδοση της πανδούρας στη Μικρασία είναι αυτόχθων,
γηγενής, από την εποχή των Χετταίων και των Ασσυρίων.

Τα διαφορετικά ονόματα, όπως γίνεται σαφές, υποδηλώνουν διαφορές, όχι μόνον ως προς τις διαστάσεις, την κατασκευή ἐν γένει, αλλά και ως προς την καταγωγή είτε των οργάνων, ή και των ανθρώπων που τα χρησιμοποιούν. Οι Τούρκοι, κατά την εγκατάστασή τους στη Μικρά Ασία, θα πρέπει να είχαν όργανα της οικογένειας του ταμπουρά, όπως φαίνεται από την προέλευση των παραπάνω ονομάτων. Όμως, οι λαοί τής Ανατολίας χρησιμοποιούσαν ήδη όργανα της ίδιας οικογένειας της πανδούρας, σε ποικίλες παραλλαγές, ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων: τουλάχιστον από την εποχή των Χετταίων και των Ασσυρίων. Άρα, οι ταμπουράδες είναι αυτόχθονες, και η παράδοσή τους είναι μικρασιάτικη μάλλον, παρά κεντρασιάτικη (τούρκικη).⁽⁴⁾

Ασίκης Veysel

• ⁽⁴⁾ Διατείνομαι πως η ασίκικη παράδοση δεν είναι τούρκικη (κεντρασιάτικη), μα μικρασιάτικη. Στο Διεθνές μουσικολογικό συνέδριο των Δελφών το 1988 λ.χ., ο Reinhold Schlötterer ανέλυσε τη διάρθρωση του τραγουδιού Μαύρη γη, του Ασίκη Veysel, επισημαίνοντας πως η μελωδία του αντιστοιχεί στο αρχαίο ελληνικό μουσικό σύστημα. Έσπευσε, πάντως, να προσθέσει ότι δεν θα πρέπει να βγάζουμε αυθαίρετα συμπεράσματα, ισχυριζόμενοι ότι πρόκειται τάχα για πραγματική εξάρτηση της μουσικής τής Ανατολίας από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Εκτός αυτού, συμπλήρωσε, η ελληνική μουσική είχε παραλάβει από τη Μικρά Ασία προϋπάρχοντα ιδιώματα… Όπως βλέπουμε, ο Schlötterer συνέκρινε την κουλτούρα τής αρχαίας Ελλάδας, με αυτήν της Μικράς Ασίας. Ούτε που διανοήθηκε να συνυπολογίσει στην ανάλυσή του κάποια κουλτούρα τής Κεντρικής Ασίας. Συμπέρασμα: πηγή έμπνευσης του Veysel, έστω σε αυτό το τραγούδι, υπήρξε η αρχαία παράδοση Ελλάδας και Μικρασίας, όχι αυτή της Κεντρικής Ασίας. Άρα, η ασίκικη παράδοση είναι γηγενής, γέννημα-θρέμμα τής Ανατολίας.

Ασίκηδες, αλεβήδες, μπεκτασήδες

Έχουμε την τάση να το ξεχνούμε αυτό, αφού επικρατεί η εντύπωση ότι, ναι μεν η λόγια παράδοση της Πόλης έχει προέλευση αραβοπερσική (φυσικά και βυζαντινή, αλλά το λησμονούμε επίσης), όμως, η λαϊκή τής Ανατολίας είναι “καθαρά τουρκική”. Δεν θα περίμενε κανείς τίποτε το διαφορετικό. Γίνεται πια ολοφάνερο πως τούτοι οι απολογητές τής… “καθαρότητας” – ηχητικής, ἅμα και φυλετικής – αποτελούν φαινόμενο οικουμενικό! Και αν, στην προκειμένη περίπτωση, πρόκειται για Τούρκους, έχει καλῶς (τρόπος τοῦ λέγειν, δηλαδή). Τι θα πρέπει να σκεφτούμε όταν είναι ξένοι;

“Στην Αυλή των Οθωμανών σουλτάνων”, παρατηρεί λ.χ. ο Alain Gheerbrant, που κατέγραψε κι εξέδωσε τραγούδια τού Âşık Veysel, “οι επίσημες τέχνες ήταν τόσο φορτωμένες με περικοκλάδες τής αραβοπερσικής λόγιας ποίησης, ώστε γίνονταν ολοένα και πιο ακατανόητες στον απλό λαό. Την ίδια περίοδο, οι ασίκηδες, συχνά αγράμματοι πλανόδιοι λαϊκοί ποιητές, συντηρούσαν επί τουρκικού εδάφους την ποιητική παράδοση στο τραγούδι. Η ποίησή τους, διατυπωμένη με ρωμαλέα γλώσσα, και απαλλαγμένη από τις ξένες επιρροές, ακουγόταν από τις ακτές τής Μεσογείου μέχρι την Κίνα ήδη από τον 12ο αιώνα..

“Η Οθωμανική Αυτοκρατορία εξαφανίστηκε, η λαϊκή παράδοση όχι. Παρ’ όλο που στο Χορασάν ίσως να μην υπάρχουν πια ασίκηδες, στην Ανατολία είναι ακόμη παρόντες. Ο Ασίκης Veysel δεν ήταν απλώς ο πιο λαμπρός απ’ όλους τους. Ήταν κι ένας από τους σπουδαιότερους σύγχρονους ποιητές τής τουρκικής γλώσσας. Η παράδοση από την οποία άντλησε έμπνευση ανάγεται στις μεγάλες, τις σχεδόν θρυλικές, μορφές τού παρελθόντος, σαν τον Yunus Emre (13ος αιώνας) και τον Pir Sultan [που μαρτύρησε και απαγχονίστηκε για τα πιστεύω του], ή τον Kaygusuz Abdal (16ος αιώνας). Το έργο του θα μείνει, μαζί μ’ εκείνο των προκατόχων του, στη συλλογική μνήμη των αγροτικών πληθυσμών τής Ανατολίας.

“Η επίδρασή του είναι ολοφάνερη παντού, καθώς η ‘κεμαλική’ επανάσταση έθεσε την Τουρκία στον δρόμο τής ανάκτησης της ταυτότητάς της. Για να γίνει αυτό, ήταν αναγκαία μια συμφιλίωση: Χρειαζόταν οι εγγράμματοι ν’ απαρνηθούν την κάστα τους, που παρέμενε ζηλότυπα χωριστά, αναγνωρίζοντας και ακούγοντας την élite των αγραμμάτων. Η Τουρκία έφτασε σε αυτήν την αλληλοκατανόηση πλέον: δεν χρειάζεται παρά ν’ ανοίξεις ένα μυθιστόρημα του Yaşar Kemal, ή να δεις μερικές σκηνές κάποιας ταινίας τού Yilmaz Güney, για να καταλάβεις πως ο Âşık Veysel, ο γηραιός, αόμματος βάρδος, άνοιξε τα μάτια όλων των συγχρόνων του διανοητών και καλλιτεχνών, όσων μεταφέρουν την φωνή τού λαού τους πέρα από τα σύνορα της πατρίδας τους, εξαλείφοντας το φράγμα των παρεξηγήσεων, των προκαταλήψεων, και των κοινοτυπιών, οι οποίες παρεμποδίζουν όλες τις θετικές αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους πολιτισμούς..

“Ο Veysel, όπως όλοι οι ασίκηδες, ανήκε στην πίστη των Alevi­–Bektashi, και άρα, ήταν με δική του επιλογή ξένος προς τους άκαμπτους κώδικες των σουνιτών μουσουλμάνων. Η φιλοσοφία του, ένα κράμα τής σοφίας των αρχαίων Ελλήνων τής Μικρασίας, και της γενναιόδωρης ζεστασιάς των Κεντρασιατών προγόνων του, ήταν φιλοσοφία ανεκτικότητας κι ελευθερίας. Ο ίδιος υπήρξε κήρυκας της ενότητας, αλληλοκατανόησης και ισότητας ανάμεσα σε όλους τους άνδρες και τις γυναίκες, στη βάση μιας θρησκείας εσωστρεφούς, στραμμένης προς τη γη μάλλον, παρά εξωστρεφούς, στραμμένης προς τον ουρανό”…

Άγαλμα του Pir Sultan Abdal

Μπαξές με “περικοκλάδες”… Να μην ξέραμε την Τουρκία, θα νομίζαμε πως είναι χώρα αγγελικά πλασμένη! Σοβαρολογεί ο Γάλλος ερευνητής, ή επιδίδεται σε κατά συνθήκην ψεύδη κατά συρροήν, κλείνοντάς μας με… “νόημα” το μάτι; Άλλωστε, γιατί ν’ αναφερθεί σε δυο διακεκριμένους Κούρδους, σαν τον Yaşar Kemal και τον Yilmaz Güney, που φυλακίστηκαν κιόλας από την “‘κεμαλική’ επανάσταση”; Και να ήταν αυτοί οι μόνοι; Οι σπουδαιότεροι άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών στην Τουρκία αντιμετωπίζονται συλλήβδην ως ανατρεπτικά στοιχεία. Χώρια οι διώξεις αλεβήδων και μπεκτασήδων από το σουνιτικό κράτος. Άραγε, ποιον εξυπηρετούν αυτά τα κείμενα, εκτός ίσως από τις δημόσιες σχέσεις και το προσωπικόν όφελος;

● Οι αλεβήδες, που ζουν και… διώκονται στην Τουρκία (ανέκαθεν και αδιακρίτως: στην οθωμανική, κεμαλική, ή ισλαμική περίοδο), δεν πρέπει να συγχέονται με τους αλαουίτες τής Συρίας, όπου είναι η κυρίαρχη μειονότητα. Οι αλεβήδες υπάγονται στους σιίτες, όμως η δική τους θρησκεία, ένας συγκρητισμός μουσουλμανικών, βουδιστικών, σαμανιστικών και χριστιανικών πεποιθήσεων, διαφέρει και από τα δυο μεγάλα δόγματα του Ισλάμ. Η λατρεία τους γίνεται, συνήθως, όχι σε τζαμιά, αλλά σε οίκους συναθροίσεων. Στις τελετές τους πίνουν κρασί κι έχουν μουσική και χορό (ένας ασίκης παίζει bağlama και τραγουδά τα διδακτικά τους spirituals, ενώ άνδρες και γυναίκες χορεύουν, περιστρεφόμενοι σαν τους δερβίσηδες). Σε αντίθεση με τους μουσουλμάνους, που κάνουν τελετές στ’ αραβικά, οι αλεβήδες χρησιμοποιούν κυρίως τα τουρκικά, ή τα κουρδικά αν είναι Κούρδοι. Τουλάχιστον οι μισοί αλεβήδες θεωρούν πως δεν είναι μουσουλμάνοι, και κατηγορούνται από τους σουνίτες ως “αιρετικοί, ετερόδοξοι, στασιαστές, προδότες, και ανήθικοι”. Οι αλεβήδες, από την πλευρά τους, κηρύσσουν την αγάπη και τον σεβασμό για όλους τους ανθρώπους, την ανεκτικότητα απέναντι σε άλλες θρησκείες κι εθνότητες, τον σεβασμό για τους εργαζόμενους, ή την ισότητα ανδρών και γυναικών. Γι’ αυτούς, οι σουνίτες είναι “φανατικοί, αντιδραστικοί, μισαλλόδοξοι, και αντιδημοκρατικοί”, αντίθετοι στην ελεύθερη και ανεξάρτητη σκέψη. Σήμερα θεωρούν πως αποτελούν το αντίβαρο στον σουνιτικό φονταμενταλισμό. Σημειωτέον ότι το 1/4 με 1/3 των κατοίκων τής Τουρκίας είναι αλεβήδες. Στην ελληνική Δυτική Θρᾴκη λέγεται πως οι ντόπιοι αλεβήδες αριθμούν 3000 άτομα.

Ύμνοι των μπεκτασήδων

● Οι αλεβήδες συνδέονται με τους μπεκτασήδες, τιμώντας από κοινού τον Haji Bektash Veli (13ος αιώνας). Μάλιστα, οι μπεκτασήδες είχαν εντονότατη παρουσία όχι μόνον στη Μικρασία, αλλά και στα Βαλκάνια, ιδίως στην Αλβανία, τη “Βόρεια Μακεδονία” ή Βαρδαρία (αρχαία Παιονία), τη Βουλγαρία και την Ελλάδα, κυρίως στην Ήπειρο, τη Μακεδονία, την Θράκη, και την Κρήτη. Φαίνεται πως από το σύνολο των Βαλκανίων, μόνον στη Βοσνία δεν κατάφεραν να ριζώσουν. Έχουν και αυτοί κάποια κοινά με τους σιίτες, και ο δογματισμός τούς είναι ξένος, ενώ δέχτηκαν επιρροές από μυστικιστές σούφι, και κατηγορήθηκαν για πανθεϊσμό. Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ διέλυσε διάφορα τάγματα (μπεκτασήδων, γενιτσάρων, κλπ.) το 1826. Μετά από έναν αιώνα, το 1925, ο Μουσταφά Κεμάλ απαγόρευσε όλα τα τάγματα των δερβίσηδων σούφι, κλείνοντας και τους “τεκέδες” τους. Ανάλογα ενήργησε επίσης ο Ενβέρ Χότζα στην Αλβανία, απαγορεύοντας τις θρησκευτικές τελετές. Ο Κεμάλ και ο Χότζα ενήργησαν βάσει των αντιλήψεων και συμφερόντων τους. Θα περίμενε κανείς από τους ιθύνοντες των άλλων βαλκανικών κρατών, εκτός φυσικά εκείνων που βρίσκονται υπό την αιγίδα τής Άγκυρας, να πράξουν αναλόγως και να εκμεταλλευτούν τις αντιθέσεις σουνιτών-μπεκτασήδων, αφού οι μουσουλμάνοι των Βαλκανίων, στην πλειονότητά τους, είναι μπεκτασήδες. Όμως, ενεργώντας βλακωδώς, ως φορείς μισαλλόδοξης εξουσίας, στράφηκαν και αυτοί εναντίον τους, παραδίδοντάς τους στην Άγκυρα. Αυτό είναι που λένε “πολιτικοί με διορατικότητα”!

Αν και οι πιο πολλοί Βαλκάνιοι μουσουλμάνοι είναι μπεκτασήδες, τα βαλκανικά κράτη δεν εκμεταλλεύτηκαν τις αντιθέσεις τους με τους σουνίτες αλλά, ενεργώντας βλακωδώς, στράφηκαν εναντίον τους…

Χετταίος με πανδουρίδα

ΑΣ ΕΠΙΣΤΡΕΨΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΤΡΙΧΟΡΔΗ ΠΑΝΔΟΥΡΑ και τη μακραίωνή της ιστορία στη Μικρασία. Όργανα της οικογένειας του ταμπουρά, βάσει πληθώρας αρχαιολογικών στοιχείων, παίζονταν στην Ανατολία ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων. Λέει σχετικά ο Christian Poché:

“Ως γνωστόν, η Μικρά Ασία υπήρξε από τα πανάρχαια χρόνια η γη τής αφθονίας για το μακρυμάνικο λαούτο, όπως μαρτυρούν χεττιτικά αρχαιολογικά ευρήματα… Πολύ πριν από την αραβική Ισπανία, η ἐν λόγῳ γεωγραφική ζώνη εξυπηρέτησε ως γέφυρα ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση και, ως τέτοια, διέδωσε ανά τους αιώνες αυτά τα είδη των μακρυμάνικων λαούτων, που γέννησαν στην κλασική Ευρώπη την pandura, το colascione, τη mandora…

“Στην Τουρκία, αυτά τα λαούτα έχουν διαφορετικά ονόματα, αναλόγως με τις διαστάσεις τους, τους ανθρώπους που τα χρησιμοποιούν, και την χρήση τους. Ο τουρκμενικός όρος bağlama ή bağlamak, που κυριολεκτικά σημαίνει ‘δέσιμο’ (των χορδών στ’ όργανο), είναι αυτός που απαντάται συχνότερα, σε αντιπαραβολή με τον άλλον ευρείας χρήσης όρο: το saz, περσική λέξη που προσδιορίζει τη μουσική, το παίξιμό της σε οποιοδήποτε όργανο, ιδιαίτερα στο μακρυμάνικο λαούτο. Ένας τρίτος όρος, προφανώς ινδοϊρανικής προέλευσης, εξυπηρετεί επίσης το πλούσιο μουσικό λεξιλόγιο: tambura.⁽⁵⁾ Όπως εκείνοι που προηγήθηκαν, έτσι κι αυτός, που πιο πολύ τον προτιμούν οι Κούρδοι, προσδιορίζει ένα όργανο με έξι χορδές ανά ζεύγη.”

• ⁽⁵⁾ Εικάζω πως ο όρος ταμπουράς κατάγεται από την ασσυριακή πανδούρα, ή κάποια λέξη χεττιτική. Άρα, πιθανόν να πρόκειται για όρο μεσοποτάμιο-μικρασιάτικο, και όχι ινδοϊρανικό.

Νησιώτης με ταμπουρά (18ος αιώνας)

Έτσι, με την εξαίρεση των Κούρδων, ο όρος ταμπουράς αποφεύγεται στην Τουρκία σε συνάρτηση με το ἐν λόγῳ “μακρυμάνικο λαούτο”, γιατί στη λόγια αραβοπερσική μουσική τής Πόλης χρησιμοποιείται ένα συγγενικό, αλλά πολύ διαφορετικό όργανο, το ταμπούρ. Υπάρχει, μάλιστα, σε δυο παραλλαγές: ως νυκτό (η παλαιότερη), ή ως τοξωτό (yayli tambur), ανάλογα με τον τρόπο που παίζεται: με πλήκτρο (πένα), ή με δοξάρι. Στην Ελλάδα, φυσικά, αποφεύγεται για τον ίδιο λόγο ο όρος μπαγλαμάς σε σχέση με το σάζι, για να μην υπάρξει μπέρδεμα με το γνωστό μας ομώνυμο οργανάκι, δηλαδή το μικρό αδερφάκι τού μπουζουκιού.

Το μπουλγαρί

Δυστυχώς, η ετυμολογία αυτών των όρων, που αναφέρονται στις ποικίλες παραλλαγές τού ταμπουρά, δεν εξηγεί ποια μπορεί να είναι η καταγωγή τής λέξης μπουλγαρί. Αν αποκλείσουμε το ενδεχόμενο βουλγαρικής προέλευσης, τότε το μυαλό μας πάει στη λέξη vulgar, που σημαίνει το “χυδαίο” – δηλαδή το λαϊκό, των “κατώτερων” τάξεων! Το ενδεχόμενο αυτό, ή και η έκφραση “ὁ χύδην ὄχλος”, μα και ο χαρακτηρισμός τής δημοτικής γλώσσας ως “χυδαίας” και “μαλλιαρής”, δείχνουν πόσο ταξική, ρατσιστική, ή και σεξιστική, μπορεί να γίνει ενίοτε η γλώσσα – όχι, φυσικά, η ίδια, αλλά ο άνθρωπος που την ομιλεί…

● Οι λέξεις είναι καράβια και η ετυμολογία τους ο χάρτης των ταξιδιών τους μαζί με τους λαούς που τις χρησιμοποιούν. Ψάχνοντας τη γενεαλογία τού μπουλγαρί, διαπιστώνω πως η πρώτη μου εικασία είναι, κατά κάποιον τρόπο, σωστή: τελικά υπάρχει, όντως, “βουλγάρικη παράμετρος”. Μπορεί τ’ όργανο να μην προέρχεται από τη Βουλγαρία, αλλ’ από την Ανατολία, από τους Τουρκομάνους, ή Ογούζους τού Ταύρου· μπορεί να μην έχει άμεση σχέση με ανάλογα βαλκανικά λαουτοειδή (tambura, tamburica, ή bugarija)· όμως, τ’ όνομά του προέρχεται από τους πρωτο-Βούλγαρους, της Βουλγαρίας τού Βόλγα, με τους οποίους οι Τουρκομάνοι είχαν πάρε-δώσε. Αντίθετα, αυτοί οι Ουννο-Βούλγαροι δεν είχαν καμιάν επαφή με τους σλαβόφωνους Βούλγαρους των Βαλκανίων για πάνω από χίλια χρόνια.

Το μπουλγαρί εξαπλώθηκε στη Μεσόγειο, ιδίως στην Κρήτη και την Αίγυπτο. Ο Γάλλος μουσικολόγος Guillaume André Villoteau κατέγραψε το 1807 στο Κάιρο ένα tanbour boulghari, ή guitare de Bulgarie, μεταξύ άλλων ταμπουροειδών: bağlama, sharki, και bozuq (που μετεξελίχθηκε σε buzuq). Το μπουλγαρί ίσως να το έφεραν στην Κρήτη Μικρασιάτες πρόσφυγες στη δεκαετία τού 1920, ή μάλλον παιζόταν ήδη από τον 19ο αιώνα τουλάχιστον, από χριστιανούς και μουσουλμάνους. Ο Φουσταλιέρης λ.χ. αγόρασε το πρώτο του μπουλγαρί το 1924, αφού το είδε στα χέρια παλαιότερων μουσικών. Παίζεται ακόμη, κυρίως ως σολιστικό όργανο, και όχι πια για συνοδεία, ρόλο τον οποίον ανέλαβε σταδιακά το λαούτο.

Το μπουλγαρί έχει 16-22 κινητούς (μ)περντέδες, όμως κάποιοι μουσικοί, όπως ο Φουσταλιέρης, τους αντικατέστησαν με σταθερά τάστα. Πρόκειται για το βασικό όργανο των ταμπαχανιώτικων, ή μανέδων, που συγγενεύουν με τα ρεμπέτικα, και υποτίθεται πως καλλιέργησαν οι “Τουρκο-Κρητικοί”. Είναι αστικά τραγούδια μ’ επιρροές μικρασιάτικες, συριακές, ή και αραβοανδαλουσιανές. Οι δεξιοτέχνες στο μπουλγαρί είναι τώρα ο Ross Daly και ο Περικλής Παπαπετρόπουλος.

Γιοβάν Τσαούς και Φουσταλιέρης

Όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα, το μπουλγαρί τού Φουσταλιέρη, παράλληλα με τα όργανα του Γιάννη Εϊτζιρίδη (ή και Ετσειρίδη), του περιώνυμου Γιοβάν Τσαούς, ήταν οι μοναδικοί ταμπουράδες που μπόρεσε να καταγράψει στην Ελλάδα η δισκογραφία. Όμως, τι κρίμα! Είναι όργανα που δεν φαίνεται να έχουν και μεγάλη σχέση με τους ταμπουράδες των αγωνιστών τού 1821: το μπουλγαρί αποτελεί κρητική ιδιαιτερότητα, ενώ τα όργανα του Εϊτζιρίδη είναι μικρασιάτικα – συνεπώς, ακατάλληλα για την αποκατάσταση του ήχου τού ελληνικού ταμπουρά.

Γιοβάν Τσαούς

Ο Γιοβάν Τσαούς, ο Γιάννης ο λοχίας, γεννήθηκε στον Πόντο και, καθώς λένε, συνεργάστηκε με περίφημους μουσικούς και τραγουδιστές, παίζοντας ως και στην Αυλή τού σουλτάνου. Στην Ελλάδα, ωστόσο, όπου ήρθε μετά από την καταστροφή τού 1922, “δεν ανέβηκε ποτέ του σε πάλκο, γιατί φαινόταν να διαφωνεί με τον τρόπο λειτουργίας των μουσικών: παρέμεινε ένας ψυχαγωγός τής παρέας του.” Αυτό, τουλάχιστον, λέει ο Παναγιώτης Κουνάδης. Πράγμα που σημαίνει πως ο ρόλος τού διασκεδαστή δεν του άρεσε καθόλου, αφού ήταν μαθημένος αλλιώς στη Μικρασία και την Πόλη:

“Ἡ ἀραβοπερσοτουρκικὴ μουσική”, παρατηρούσε ο Νίκος Στεφανίδης, που έπαιζε κανονάκι, “ἐκτελεῖτο παλαιότερα ἀπὸ τοὺς μουσικοὺς μὲ σάζια-μπαγλαμάδες, μπουζούκια καὶ ντέφια στὰ λαϊκὰ τραγούδια. Στὴν σοβαρὰν δὲ μουσικὴν ἐκτελεῖτο ἀπὸ ὀρχήστρα, ἡ ὁποία ὠνομάζετο ince saz (λεπτῶν ὀργάνων), ἀποτελούμενη ἀπὸ τὰ ἑξῆς ὄργανα: τὸ tambur (πανδουρίς), τὸ ψαλτήριον – τὸ κανονάκι, ὅπως ὀνομάζεται στὴν Ἑλλάδα καὶ kanun στοὺς Ἄραβας καὶ Τούρκους – τὸ βιολί, τὸ οὔτι, τὸ νέυ (ὁ ἐκ καλάμου πλαγίαυλος). Οἱ ὀρχῆστρες εἶχαν καὶ τοὺς τραγουδιστάς, οἱ ὁποῖοι ὠνομάζοντο χανεντέδες. Ἦταν καλλίφωνοι, ἔπαιζαν καὶ τὸν νταϊρέ – τὸ ντέφι – κρατῶντας τοὺς διαφόρους ρυθμοὺς τῶν ἐκτελουμένων μελωδιῶν..

“Ὅταν ἔπαιζε ἡ ὀρχήστρα καὶ τραγουδοῦσαν οἱ χανεντέδες, ἐπικρατοῦσε ἄκρα σιωπὴ εἰς τὰ κέντρα. Ἀκόμη καὶ τὰ γκαρσόνια δὲν μετεκινοῦντο ἀπὸ τὶς θέσεις των. Μόνον εἰς τὰ διαλείμματα, ποὺ σταματοῦσεν ἡ ὀρχήστρα, τὸ κοινὸν συζητοῦσε ἤ παρήγγειλε στὰ γκαρσόνια αὐτὸ ποὺ ἤθελεν. Ἐάν ἐπιθυμοῦσε κανεὶς κάτι νὰ παίξει ἡ ὀρχήστρα, ἐντὸς φακέλου ἔβαζε τὴν κάρτα μὲ τὴν παραγγελίαν καὶ τὸ ἀνάλογον ποσόν-φιλοδώρημα, καὶ τὸ ἔστελνε εἰς τοὺς καλλιτέχνας μὲ τὸ γκαρσόνι, ὅπως ἐκτελέσουν τὸ τεμάχιον ποὺ ἤθελε. Τέτοια τάξις ὑπῆρχε στὰ κέντρα, ποὺ στὶς παλαιὲς ἐποχὲς οὔτε μεγάφωνα εἶχαν, οὔτε ἐνισχυτάς, καὶ μ’ ὅλον ποὺ παίζανε ἐκ τοῦ φυσικοῦ, ἤκουον οἱ ἀκροαταὶ τῶν μεγάλων κέντρων, ποὺ ἀνήρχοντο πολλάκις ἄνω τῶν 500-1000, διότι ἐπικρατοῦσε ἄκρα ἡσυχία”…

Παναγιώτης Τούντας

Όταν έχεις μάθει έτσι – παίζοντας τέτοια μουσική υψηλών προδιαγραφών, με τέτοιους συνεργάτες και μπροστά σε τέτοιο κοινό – πώς είναι δυνατόν να περιοριστείς στον ρόλο τού διασκεδαστή; Ο Τσαούσης, λοιπόν, προτίμησε ν’ ανοίξει… ραφείο, που το μετέτρεψε αργότερα σε ουζερί, παίζοντας για την ευχαρίστησή του σίγουρα, και όχι προς τέρψιν των θαμώνων ενός κέντρου διασκέδασης. Ευτυχώς, γνωρίστηκε με τον σπουδαίο Παναγιώτη Τούντα, τον μεγαλύτερο συνθέτη τού σμυρναίικου, και καλλιτεχνικό διευθυντή εταιριών δίσκων, κι έτσι ηχογράφησε κάποια από τα δικά του τραγούδια, του Τούντα, και μερικών άλλων συνθετών. Αυτές οι λίγες ηχογραφήσεις (καμιά εικοσαριά όλες κι όλες) έγιναν κατά τη διετία 1935-36, οπότε, λόγω της επιβολής τής μεταξικής λογοκρισίας, στον στίχο, αλλά και στη μουσική (και στη μουσική!), ο Τσαούσης φαίνεται να εγκατέλειψε την ιδέα να συνεχίσει, όπως έκαναν και κάποιοι άλλοι, σαν τον Βαγγέλη Παπάζογλου, τον Γιώργο Μπάτη, και τον Αρτέμη, τον Ανέστη Δελιά (βλέπε Χρονικό 13, υποσημείωση 3).

Όμως, οὐκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ… Αυτές οι ελάχιστες – έστω – στιγμές στο studio αποτυπώνουν τη δεξιοτεχνία τού μουσικού, που έγινε κάτι σαν δάσκαλος των πρωταγωνιστών τού πειραιώτικου ρεμπέτικου: του Μπάτη, του Δελιά, του Μάρκου Βαμβακάρη, του Στράτου Παγιουμτζή – της Ξακουστής Τετράδος τού Πειραιά. Από αυτόν έμαθαν τον χειρισμό ποικίλων μουσικών δρόμων, ή τα διάφορα κουρδίσματα, τα ντουζένια, μα και την τέχνη τού αυτοσχεδιασμού, του ταξιμιού. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με το ιδιαίτερο προσωπικό του ύφος, και τα “δύστροπά” του όργανα, που δεν τολμούσαν… να τ’ αγγίξουν, έστω, οι μπουζουξήδες τού ρεμπέτικου, δημιούργησαν έναν μύθο γύρω από τ’ όνομα του Γιοβάν Τσαούς, του… “Sgt. Iován”.⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ Ο “Sgt. Pepper” – που “χάρισε” στους Beatles το αριστούργημά τους – ήταν ένα φανταστικό πρόσωπο. Στην Ελλάδα, ο “Sgt. Iován” ήταν πραγματικό. Τι κρίμα, όμως: κανείς δεν σκέφτηκε να δημιουργήσει κάποια… Sgt. Iován’s Lonely Hearts Club Band!

Canción Malagueña, του George Apperley (1931)

Οι μουσικοί δεν έχουν διέξοδο από τον κλοιό τού κυκλώματος
διασκέδασης: δεν υπάρχει παράλληλο κύκλωμα ψυχαγωγίας.

Δυστυχώς, στη σύγχρονη Ελλάδα, οι μουσικοί δεν είχαν – ούτε έχουν βέβαια – καμιά διέξοδο από τον ασφυκτικό κλοιό τού κυκλώματος της διασκέδασης (κέντρα, πανηγύρια, κλπ.). Δεν υπήρξε, δηλαδή, κάποιο παράλληλο κύκλωμα ψυχαγωγίας, και σε βάση επαγγελματική. Στην Ανδαλουσία, αντίθετα, ως τη δεκαετία τού ’60, όταν το flamenco δεν είχε ακόμη μετεξελιχθεί σε συναυλιακό και θεατρικό,⁽⁷⁾ οι καλλιτέχνες του χωρίζονταν σε δυο μεγάλες κατηγορίες: από τη μια μεριά, ήταν οι εμπορικοί διασκεδαστές, που εργάζονταν σ’ επιχειρήσεις τύπου tablao, και απ’ την άλλη, οι αυθεντικοί ψυχαγωγοί, που απασχολούσαν οι aficionados στα γλέντια τους, τις juergas.

• ⁽⁷⁾ Συναυλιακό και θεατρικό flamenco: με πρωταγωνιστές τούς κιθαρίστες και τους χορευτές, αντίστοιχα: οι πάλαι ποτέ κορυφαίοι, κατά την παραδοσιακή ιεραρχία τού flamenco, ἤτοι οι τραγουδιστές, μοιάζουν εκτοπισμένοι – όπως είναι το αυθεντικό cante jondo και το duende, που δεν συχνάζουν σε θέατρα ή αίθουσες συναυλιών…

Στέλιος Φουσταλιέρης

Ο άλλος παραδοσιακός μάστορας του ταμπουρά, ο Στέλιος Φουσταλιέρης, ή Φουσταλιεράκης, όπως και ο μόνιμος συνεργάτης του, ο έξοχος τραγουδιστής Γιάννης Μπερνιδάκης, ή Μπαξεβάνης, ανήκαν στη μεγάλη φουρνιά μουσικών και τραγουδιστών, που εμφανίστηκε στο Ρέθυμνο του μεσοπολέμου. Εκείνη την εποχή, τα κύρια συνοδευτικά όργανα της λύρας ήταν το μπουλγαρί και το μαντολίνο, μας πληροφορεί ο Λάμπρος Λιάβας. Αργότερα τ’ αντικατέστησε το λαούτο. Ο Φουσταλιέρης, όμως, κατάφερε να κάνει το μπουλγαρί όργανο σολιστικό, και συνεργάστηκε με δυο Μικρασιάτες μουσικούς, που έπαιζαν ούτι και σαντούρι. Ήταν από εκείνους που κατέφυγαν στη μεγαλόνησο μετά από την καταστροφή τού ’22. Θα πρέπει, λοιπόν, να τον “μπόλιασαν” με στοιχεία από τη μουσική τής αρχικής κοιτίδας τού οργάνου του. Δυστυχώς, από τη συνεργασία αυτή δεν υπάρχουν ηχογραφήσεις.

Αργότερα ήρθε σε άμεση συνάφεια με τον ήχο τού πειραιώτικου ρεμπέτικου. Ήταν κατά την περίοδο 1933-37, που έμεινε στον Πειραιά, και γνωρίστηκε κι αυτός με τον Μπάτη, τον Μάρκο, τον Στράτο και άλλους ρεμπέτες, όπως και με τον Τούντα, με τον οποίο συνεργάστηκε δισκογραφικά. Αλλά η συγκομιδή κι εδώ είναι πενιχρή: μόλις 24 δίσκοι.

Συναντήθηκαν, άραγε, οι δυο μάστορες του ταμπουρά, ο Γιοβάν Τσαούς και ο Φουσταλιέρης; Υπήρξε ανταλλαγή γνώσεων κι εμπειριών; Έχοντας τόσους κοινούς γνωστούς, θα περίμενε κανείς να έχει γίνει αυτή η γνωριμία. Όμως, σχετικές πληροφορίες δεν υπάρχουν.

Ο Τσαούσης πέθανε στα 49 του, το 1942, μέσα στην κατοχή που “ξεπάστρεψε” την πλειονότητα της αφρόκρεμας των Ελλήνων μουσικών και τραγουδιστών: των Μικρασιατών προσφύγων. Δεν μπόρεσαν κατά τα φαινόμενα ν’ αντέξουν τόσο σύντομα έναν ακόμη Γολγοθά. Ο Φουσταλιέρης, αντίθετα, έφυγε πλήρης ημερών, μετά από πενήντα χρόνια, το 1992, στα 81 του. Καθώς ήταν σίγουρα ο… “τελευταίος των Μοϊκανών” από τους – έτσι κι αλλιώς – μετρημένους στα δάχτυλα παραδοσιακούς μάστορες του ταμπουρά, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς πως τράβηξε την προσοχή των αρμοδίων. Αυτό θα είχε ίσως συμβεί σε οποιαδήποτε άλλη χώρα. Όχι στη Βαλκάνια Ελλάδα…

Το 1987, ἤτοι όταν ο Φουσταλιέρης ήταν ακόμη ἐν ζωῇ, είχα μια ραδιοφωνική συζήτηση με τον Σάκη Παπαδημητρίου και τον Ross Daly – ο οποίος έκλεισε την κουβέντα ὡς ἑξῆς:

“Η Κρήτη, συγκριτικά με άλλα μέρη, διατηρεί την παράδοση κάπως περισσότερο, με την έννοια ότι ανανεώνεται. Αλλά επειδή δεν έχουν γίνει ειδικές μελέτες πάνω στη μουσική, ούτε καταγραφές, με κάθε δεκαετία που περνά, οι απώλειες είναι τρομερές. Στα λίγα χρόνια που είμαι εγώ εκεί, γνώρισα παλαιούς οργανοπαίχτες που έχουν πεθάνει και που, μαζί τους, χάθηκαν ολόκληρα αρχεία. Κι απέμειναν πολύ λίγοι.

Στέλιος Φουσταλιέρης, Γιώργης Γκόγκας,
Κωστας Μουντάκης, Ross Daly

“Υπάρχει ο Φουσταλιέρης, ο τελευταίος που παίζει μπουλγαρί. Είναι 75άρης, αλλά κανείς δεν έχει πάει μ’ ένα μαγνητόφωνο να του πει: ‘Παίξε – κι όποτε βαρεθείς, σταμάτα!’ Αυτό, όμως, δεν μπορεί να το κάνει ένας ιδιώτης, γιατί ο Φουσταλιέρης θα φοβηθεί ότι θα τον εκμεταλλευτεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ένας κρατικός φορέας ξεπερνάει πολύ εύκολα όλα τα προβλήματα, και ο άλλος, σαν άνθρωπος με παλιά νοοτροπία, το παίρνει το θέμα με άλλη ζεστασιά. Έστω κάτι τέτοιες δουλειές, τώρα που είναι ακόμα καιρός”…

● Ο καιρός πέρασε, ο Φουσταλιέρης πέθανε, οι σύντεχνοί του τον ακολουθούν, όμως καμιά ηχογράφηση δεν έγινε. Και μιλάμε για μηδαμινή δαπάνη. “Ἑλλάς το μεγαλείο σου”…

● Ύστερα από μια δεύτερη, ψύχραιμη ματιά, αναρωτιέμαι μήπως – ως… αεροβάμων – έχω “υπερβολικές απαιτήσεις” από ένα κράτος που ενδιαφέρθηκε ποσῶς για την ουσία των Ἀπομνημονευμάτων τού Μακρυγιάννη. Γιατί, άραγε, να νοιαστεί για τον τρόπο που έπαιζε τον ταμπουρά του; Πόσο, μάλλον, για τον Φουσταλιέρη και το μπουλγαρί του…

● Γι’ αυτό, λοιπόν, μόνη μας ελπίδα είναι να ισχύσει παραφρασμένος ο στίχος ενός πανέμορφου παλιού σκοπού, του Σταφιδιανού, που έπαιζε απαράμιλλα ο Φουσταλιέρης στο μπουλγαρί, έχοντας δίπλα έναν εκπληκτικό Μπαξεβάνη:

“Ο φουσταλιέρικος σκοπός παλιώνει, μα δεν λιώνει”…

Επόμενο Χρονικό 10. Η… “ΓΛΩΣΣΑ-ΗΛΙΟΣ” ● Γλωσσολογία à la Τurca ● İsmail Beşikçi και Κούρδοι ● Αιγυπτιακή, Ελληνοβυζαντινή, Αραβοπερσική, Τουρκική Μουσική ● Αφομοίωση Μέσω Θρησκείας και Γλώσσας ● Σχολές Αραβικής Μουσικής

• >> Χρονικό 10. Η… “ΓΛΩΣΣΑ-ΗΛΙΟΣ”
• << Χρονικό 8. ΥΒΡΙΔΙΩΝ ΥΒΡΙΣ

Ο Ross Daly παίζοντας tarhu

Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

/ENGLISH/ Chronicle 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

● Φοίνικες και Καρχηδόνιοι ● Αποικισμός ● Αντίκτυπος της Περσικής Επέκτασης
● Ταρτησσός: τὸ Μῆλον τῆς Ἔριδος ● Ναυμαχία Ἀλαλίας ● Αφανισμός Ταρτησσού
και Καρχηδόνας ● Μακεδονία και Ρώμη

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Επιστροφή στην ταραγμένη θάλασσα της αρχαίας Μεσογείου

Πλώρη πλοίου σε καρχηδονιακό νόμισμα

ΑΝ ΟΙ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ παρουσίαζαν πορτραίτα λαών, θα μπορούσε κάλλιστα να παραλληλίσει κανείς τους Μινωίτες με τους Χαναναίους, και τους Μυκηναίους με τους Καρχηδονίους:⁽¹⁾ οι τελευταίοι εξαπλώθηκαν όχι μόνο με τις αποικίες, αλλά και με τις κατακτήσεις. Η Κρήτη και η Φοινίκη, αντίθετα, με την περιορισμένη τους έκταση, δεν μπορούσαν ν’ αποτελέσουν εφαλτήρια για πολεμικές εξορμήσεις. Η επέκταση ήταν εφικτή μόνο με το εμπόριο και τον αποικισμό, χάρη στους θαλασσοπόρους τους.

• ⁽¹⁾ Σε αυτό το Χρονικό ειδικά, είναι απαραίτητο να διακρίνουμε σαφώς τους Χαναναίους, από τους Καρχηδονίους, ώστε ν’ αποφύγουμε τυχόν συγχύσεις. Με τον όρο Φοίνικες, εννοούμε το σύνολο αυτής της οικογένειας, σε όλη την έκταση της Μεσογείου.

Οι περιορισμοί που αντιμετώπισαν οι Ἕλληνες, μόλις αφυπνίστηκαν από τους “σκοτεινούς χρόνους” τους, για την ἐκ νέου επέκτασή τους προς δυσμάς, ήταν τα “τετελεσμένα” που είχαν δημιουργήσει στο μεταξύ οι Φοίνικες. Οι Έλληνες δεν είχαν πρόβλημα να διασχίζουν το Αἰγαῖον, καθώς ήταν ελληνικό πέλαγος. Με την Τροία κατεστραμμένη, κανένας δεν μπορούσε να τους εμποδίσει την είσοδο στη Μαύρη θάλασσα – μόνον η Φύση. Ήταν ο λόγος που ευφημιστικά την ονόμασαν Εὔξεινο Πόντο, “φιλόξενη θάλασσα”, θέλοντας να εξευμενίσουν τον Ποσειδῶνα, κι έτσι να κυριαρχήσουν. Όμως, ήξεραν πως στη Μεσόγειο ο ανταγωνισμός ήταν σφοδρός. Οι Φοίνικες, που απέφευγαν τις “κρουαζιέρες” στο Αιγαίο και τη Μαύρη θάλασσα,⁽²⁾ ήταν “πανταχού παρόντες” οπουδήποτε αλλού, έχοντας στήσει το εμπορικό τους δίκτυο σ’ εποχή που ταξίδευαν στις θάλασσες σχεδόν μόνοι. Κίνητρό τους ήταν το κέρδος μέσω των συναλλαγών. Μέρος των κερδών, ωστόσο, έπρεπε να καταβληθεί ως φόρος υποτέλειας στις μητροπόλεις, ή και στις αυτοκρατορίες, που διαδέχονταν η μια την άλλη στον ρόλο τού αφέντη τής Φοινίκης.

Αττική υδρία (στάμνα), 6ος αιώνας ΠΚΧ

• ⁽²⁾ Δεν υπονοώ, φυσικά, πως οι Φοίνικες απέφευγαν το Αιγαίο. Ούτε και οι Έλληνες απέφευγαν την Χαναάν. Οι σχέσεις τους ήταν πανάρχαιες, και οι ανταλλαγές τους γίνονταν βάσει της αμοιβαιότητας. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι το Αιγαίο σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσε να γίνει Ταρτησσός: ένας Χαναναίος έμπορος που ταξίδευε στην Ελλάδα ήταν απλώς ένας έμπορος· το ίδιο πρόσωπο στην Ιβηρία ενεργούσε ως μονοπωλητής.

Σε γενικές γραμμές, η αρχαία ἀποικία διέφερε από τη σύγχρονη, κυρίως στο ότι η πρώτη ήταν μια πόλις (και όχι χώρα), που είχε ιδρύσει μια άλλη πόλη, η μητρόπολις. Επιπλέον, μια ελληνική αποικία ήταν συνήθως κυρίαρχη ἐξ ἀρχῆς. Αντίθετα, οι φοινικικές αποικίες, αν και αυτόνομες, έπρεπε να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στη μητρόπολη: η Καρχηδόνα λ.χ. ήταν υποτελής στην Τύρο. Τούτο προέκυψε ἐξ ἀνάγκης: οι Φοίνικες δεν είχαν αρκετό πληθυσμό για να ιδρύσουν μεγάλες και αυτάρκεις αποικίες· έτσι, οι πιο πολλές είχαν λιγότερους από χίλιους κατοίκους: η Καρχηδόνα αποτελούσε μια από τις λίγες εξαιρέσεις.

Μεγάλη Ελλάδα, Καρχηδόνα και Ετρουρία

Οι Έλληνες είχαν άλλα προβλήματα ή κίνητρα: η πείνα, οι πόλεμοι, οι ποικίλες διενέξεις, οδηγούσαν πολλούς στην ξενιτιά. Η αύξηση του πληθυσμού και η στενότητα χώρου στην Ἑλλάδα, αλλά και η επιθυμία επέκτασης της σφαίρας οικονομικής επιρροής, παρακίνησαν τους Έλληνες να εγκατασταθούν στην Ιταλία από το 800 ΠΚΧ και μετά. Ήταν το επόμενο μέρος προς αποικισμό κι εξελληνισμό, μετά από τα παράλια της Μικράς Ασίας ή του Ευξείνου Πόντου. Στα επόμενα 150 χρόνια, διάφορες πόλεις ίδρυσαν παράκτιες αποικίες στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, κυριαρχώντας πλήρως στο στενό τής Μεσσήνης, κι ελέγχοντας τους εμπορικούς δρόμους. Αυτή η ζώνη έγινε σταδιακά γνωστή ως Μεγάλη Ελλάδα (Magna Graecia). Οι Φοίνικες απέφευγαν τις αναμετρήσεις με τους Έλληνες, εκτός εάν διακυβευόταν περιοχή στρατηγικής σημασίας, λ.χ. η Σικελία. Στα βόρεια, οι Έλληνες βρέθηκαν αντιμέτωποι με τους Ετρούσκους, που είχαν αναβαθμιστεί ως περιφερειακή δύναμη στην Ιταλία, κι επεκτάθηκαν και στη δυτική Μεσόγειο, χάρη στην εξόρυξη κι εμπορία μετάλλων. Η ελληνική παρουσία υπονόμευε τα συμφέροντά τους, ιδίως αφότου οι Φωκαεῖς άρχισαν να ιδρύουν αποικίες στην Κορσική, τη Γαλατία, και την Ιβηρία. Αυτό ανάγκασε τους Ετρούσκους να συμμαχήσουν με τους Καρχηδονίους, που είχαν επίσης αντίθετα συμφέροντα, τα οποία τους έφερναν σε ρήξη με τους Έλληνες.

Θαλασσοπόρος στη Ζάκανθα (Sagunto)

Η κατάσταση άρχισε ν’ αλλάζει δραματικά λίγο μετά από το 640 ΠΚΧ, όταν ο πρώτος Έλληνας έμπορος κατέπλευσε στην Ταρτησσό. Ήταν, όπως φαίνεται, η πρώτη άφιξη Έλληνα των ιστορικών χρόνων στην Ιβηρία, ύστερα από τα ταξίδια των Μυκηναίων και των μυθικών ηρώων τους (λ.χ. του Ηρακλή) στην χερσόνησο. Ο ἐν λόγῳ ναυτικός ήταν ο Κωλαῖος, ένας Σάμιος εξερευνητής κι έμπορος αργύρου που, κατά τον Ἡρόδοτο, έφτασε στην Ταρτησσό γύρω στο 640. Σε μιαν εποχή που οι έμποροι ήταν κατά κανόνα ανώνυμοι, ο ιστορικός θεώρησε τον Κωλαίο αρκετά σημαντικό ώστε να τον κατονομάσει. Αφού την Ταρτησσό δεν την είχε επισκεφθεί κανένας άλλος Έλληνας κατά το παρελθόν, ο Κωλαίος εξασφάλισε ένα μεγάλο φορτίο μετάλλου (150 κιλά ασήμι), που το μετέφερε με ασφάλεια στη Σάμο, πραγματοποιώντας ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέρδη τής εποχής. Οι Φωκαείς τής Μασσαλίας ακολούθησαν την ρότα τού Κωλαίου χρόνια αργότερα, κι έριξαν άγκυρα στην Ταρτησσό. Όπως λέει ο Ηρόδοτος, οι Φωκαείς ήταν οι πρώτοι Έλληνες που έκαναν θαλάσσια ταξίδια μακρινών αποστάσεων, κι έτσι ανακάλυψαν τις ακτές τής Αδριατικής, της Τυρρηνίας, της Ιβηρίας και της Ταρτησσού. Ο Αργανθώνιος, ο περιώνυμος Ταρτήσσιος βασιλιάς κατά την Ἡροδότειον Ἱστορία, χαιρέτησε τους Έλληνες και τους προέτρεψε εἰς μάτην να εγκατασταθούν εκεί. Αλλά γιατί “εἰς μάτην”; Τελικά εγκαταστάθηκαν όντως εκεί. Και γιατί, άραγε, ο βασιλιάς επιθυμούσε τόσο διακαώς να τους έχει εκεί; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δίνεται με τις μετέπειτα ιστορικές εξελίξεις.

Η εδραίωση των Αχαιμενιδών οδήγησε στην αναδιάταξη του χάρτη
στη Μεσόγειο, σε Ανατολή και Δύση. Υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Φωκαεύς πολεμιστής (500-480 ΠΚΧ)

Μαθαίνοντας πως οι Πέρσες γίνονταν μια ολοένα και πιο επικίνδυνη δύναμη στην περιοχή τής μητρόπολής τους, Φώκαιας, ο βασιλιάς τούς έδωσε 1500 κιλά ασήμι για να οικοδομήσουν αμυντικό τείχος που να την περιβάλλει. Αλλ’ ακόμη και με το τείχος, η Φώκαια έπεσε το 546 ΠΚΧ. Για να μην υποταχθούν στον περσικό ζυγό, οι περισσότεροι Φωκαείς την εγκατέλειψαν. Ορισμένοι κατέφυγαν στην Χίο, άλλοι στις αποικίες τους στην Κορσική και άλλα μέρη τής Μεσογείου, ιδρύοντας επίσης την Ἐλέα γύρω στο 540 ΠΚΧ, ενώ αρκετοί τελικά επέστρεψαν στην πόλη τους. Ήταν η περίοδος που η Περσία καταλάμβανε τις ελληνικές πόλεις στα παράλια της Μικράς Ασίας. Κατά ιστορική ειρωνεία, οι Έλληνες δεν ήταν μόνοι σε αυτήν τη συμφορά. Οι Φοίνικες μάλλον υπέφεραν ακόμη περισσότερο: η Τύρος καταστράφηκε από τον Βαβυλώνιο βασιλιά, τον Ναβουχοδονόσωρα, το 572. Ακολούθησε ο Πέρσης βασιλιάς, Κύρος ο Μέγας, που κατέλαβε την Χαναάν, το 539 ΠΚΧ. Η Φοινίκη βυθίστηκε πιο πολύ στην παρακμή. Τότε ἐξ ἀνάγκης παρέδωσε την σκυτάλη στην Καρχηδόνα. Αρκετοί Χαναναίοι εγκαταστάθηκαν στην ανερχόμενη μητρόπολη, καθώς και σε άλλες αποικίες. Ἐν τέλει, η εδραίωση της μεγάλης αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών οδήγησε στην αναδιάταξη του χάρτη σε όλη την έκταση της Μεσογείου, όχι μονάχα στην Ανατολή, αλλά και στη Δύση. Όπως αποδείχθηκε, ο 6ος αιώνας υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Φοινικικό πλοίο, μαρμάρινο ψηφιδωτό

ΦΟΙΝΙΚΙΚΕΣ ΑΠΟΙΚΙΕΣ ιδρύθηκαν στους δυο δρόμους που οδηγούσαν στον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας: α) στις ακτές τής Βόρειας Αφρικής, και β) στη βόρεια νησιωτική ρότα (Σικελία, Σαρδηνία, και Βαλεαρίδες.⁽³⁾ Είχαν, όπως είπαμε, την υποχρέωση να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στην Τύρο, ή τη Σιδώνα, χωρίς να βρίσκονται όντως υπό τον έλεγχό τους. Αυτός ο κανόνας άλλαξε, μόλις η Καρχηδόνα ανέκτησε την ανεξαρτησία της από την Τύρο, γύρω στο 650 ΠΚΧ. Σταδιακά, επέβαλε την ηγεμονία της στη Δύση, σε άλλες φοινικικές αποικίες. Κάποιες υποτάχτηκαν εθελούσια, καταβάλλοντας πλέον στην Καρχηδόνα τον φόρο υποτέλειας, ενώ της παρέδωσαν και την ευθύνη της εξωτερικής τους πολιτικής. Άλλες, πάλι, κυρίως στην Ιβηρία και τη Σαρδηνία, αντιστάθηκαν. Οι Καρχηδόνιοι έστειλαν στρατό, και διόρισαν τις τοπικές αρχές, διατηρώντας τον άμεσο έλεγχο. Η πολιτική αυτή εφαρμόστηκε άτεγκτα κατά τους Καρχηδονιακούς πολέμους, όταν πλέον η Καρχηδόνα θα γινόταν ο αδιαφιλονίκητος ηγεμόνας όλων ανεξαιρέτως των Φοινίκων, με συνέπεια αρκετές ιβηρικές αποικίες να ταχθούν στο πλευρό των Ρωμαίων. Αν αυτή ήταν η μεταχείριση που επεφύλασσαν στους δικούς τους ανθρώπους, στ’ αδέρφια τους, μπορεί να φανταστεί κανείς τι περίμενε τους υπόλοιπους.

• ⁽³⁾ Ποιος ο σκοπός των φοινικικών αποικιών στον δεύτερο δρόμο προς τον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας; Ο πρώτος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Φοινίκη με την Ιβηρία, παραπλέοντας τα παράλια της Βόρειας Αφρικής. Ο δεύτερος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Ελλάδα με την Ιβηρία, πλέοντας από νησί σε νησί. Άρα, οι αποικίες εδώ προφανέστατα δεν εξυπηρετούσαν την εμπορική δραστηριότητα των Φοινίκων. Κύριος σκοπός τους ήταν να εμποδίσουν τους Έλληνες να πλεύσουν προς δυσμάς: είχαν πρωτίστως στρατηγική σημασία.

Η Διδώ οικοδομεί την Καρχηδόνα (Η ανερχόμενη Καρχηδονιακή αυτοκρατορία),
του J. M. W. Turner (1815)

Ιδρυτής τής Καρχηδόνας, σύμφωνα μ’ Έλληνες ιστορικούς, υπήρξε η Ἐλίσσα, που ο Βιργίλιος στην Αἰνειάδα του, την ονόμασε Διδώ. Η πόλη χτίστηκε σε ακρωτήρι, που επέτρεπε τον έλεγχο του θαλάσσιου εμπορίου στη Μεσόγειο. Όλα τα πλοία που διέσχιζαν την θάλασσα, έπρεπε να περάσουν ανάμεσα στην Τυνησία και τη Σικελία, εξασφαλίζοντας στην πόλη μεγάλη δύναμη κι επιρροή. Ιδρύθηκε το 814 ΠΚΧ, και αναδείχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες πόλεις τής ελληνιστικής περιόδου (ορισμένοι υπολογίζουν ότι μόνον η Ἀλεξάνδρεια ήταν μεγαλύτερη). Σε αντίθεση με όλους τους υπόλοιπους Φοίνικες, οι Καρχηδόνιοι διέθεταν αριστοκρατία γαιοκτημόνων, έχοντας υπό την κυριότητά τους την ενδοχώρα τής Βόρειας Αφρικής, και τους δρόμους τού εμπορίου μέσω της Σαχάρας. Επιπλέον, σε αντίθεση με τους Ρωμαίους, και παρά τις ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό, η καρχηδονιακή ιθαγένεια ήταν αποκλειστικό προνόμιο. Το κύριο μέλημα της πολιτείας ήταν η προστασία τού εμπορίου. Οι πολίτες εξαιρούνταν από την φορολογία, και απασχολούνταν πρωτίστως σε αυτόν τον τομέα, ως έμποροι ή εργαζόμενοι. Υπό αυτές τις συνθήκες, η Καρχηδόνα δεν μπορούσε ν’ αντέξει τη διεξαγωγή μακροχρόνιων πολέμων, εξαιτίας των αρνητικών επιπτώσεων στις εμπορικές δραστηριότητες.⁽⁴⁾

Η Διδώ και η περιτειχισμένη Καρχηδόνα (μετάλλιο, 1550 ΚΧ)

• ⁽⁴⁾ Αυτή η αντίφαση αποτελεί την ἀχίλλειον πτέρνα όλων ανεξαιρέτως των υπερδυνάμεων. Ως εμπορική αυτοκρατορία, η Καρχηδόνα θα προτιμούσε την ειρήνη· αλλ’ όμως, ως εμπορική αυτοκρατορία, ήταν υποχρεωμένη να πολεμά διαρκώς – όπως πράγματι συνέβη: εναντίον των Ελλήνων πρώτα, και των Ρωμαίων έπειτα. Παράλληλα, η άρνηση των Καρχηδονίων να δώσουν πολιτικά δικαιώματα σε γείτονες για να τους ενσωματώσουν στην κοινωνία τους, είχε ως αποτέλεσμα να παραμείνουν ως το τέλος μια μικρή, προνομιούχα, αλλά κι ευάλωτη μειονότητα, αναγκασμένη να χρησιμοποιεί όλο και πιο πολύ μισθοφόρους στους πολέμους. Αυτό θα ήταν μοιραίο για την Καρχηδόνα…

Πόλεμοι κατά των Ελλήνων, λόγω της αδυναμίας τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό: τα προϊόντα
της ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες απειλούσαν:
α) να υπονομεύσουν τους Φοίνικες, προσφέροντας καλύτερα
προϊόντα, και β) ν’ αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Η πολεμική μηχανή, πάντως, ήταν άκρως αποτελεσματική. Το ναυτικό της ήταν από τα μεγαλύτερα της Μεσογείου, αφού χρησιμοποιούσε τη μαζική παραγωγή, για υψηλή αποδοτικότητα, με χαμηλό κόστος, ενώ ο στρατός της διέθετε τους εκπαιδευμένους για πόλεμο ελέφαντες της βόρειας Αφρικής, που έχουν πλέον εκλείψει. Η Καρχηδόνα στράφηκε προς δυσμάς, κι έτσι έγινε ο “μεσάζοντας” μεταξύ τής πλούσιας σε ορυκτά Ιβηρίας και της Ανατολής. Ο δρόμος τής επέκτασής της προς ανατολάς, κατά μήκος των αφρικανικών παραλίων (μέσω της Λιβύης), ήταν κλειστός εξαιτίας τής ελληνικής αποικίας τής Κυρήνης, που είχε ιδρυθεί το 630 ΠΚΧ. Οι πόλεμοι εναντίον των Ελλήνων οφείλονταν στην αδυναμία τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό, με δεδομένο ότι τα προϊόντα “Καρχηδονιακής κατασκευής” ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες άποικοι συνιστούσαν διπλή απειλή, μήπως και: α) υπονομεύσουν τους Φοίνικες, με την προσφορά καλύτερων προϊόντων, και β) αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Καρχηδονιακό χρυσό νόμισμα με άλογο

Η αυτοκρατορία εξαρτιόταν υπέρ το δέον από την Ταρτησσό, κι ἐν γένει την Ιβηρία, απ’ όπου και προμηθευόταν τεράστιες ποσότητες αργύρου, μολύβδου, χαλκού και κασσίτερου, που ήταν αναγκαίος για την παραγωγή μπρούντζου. Οι εμπορικές σχέσεις τής Καρχηδόνας με τους Ίβηρες, ιδίως την Ταρτησσό, και η ναυτική ισχύς για την επιβολή τού μονοπωλίου σε αυτές τις συναλλαγές, ή ακόμη με την πλούσια σε κασσιτερίτη Αγγλία, της έδωσαν τη δυνατότητα να καταστεί ο κυριότερος, σχεδόν αποκλειστικός, προμηθευτής κασσίτερου και παραγωγός μπρούντζου. Το μονοπώλιο αυτό, μια από τις σημαντικότερες πηγές ευημερίας και δύναμης της Καρχηδόνας, έπρεπε να διαφυλαχθεί πάσῃ θυσίᾳ: ένας Καρχηδόνιος καπετάνιος θα προτιμούσε να ρίξει το πλοίο του στα βράχια των ακτών τής Βρετανίας, παρά ν’ αποκαλύψει σε ανταγωνιστή πώς θα μπορούσε να την προσεγγίσει με ασφάλεια. Η Καρχηδόνα δεν ήταν απλώς ο μοναδικός σημαντικός προμηθευτής κασσίτερου: η στρατηγική της θέση στη Μεσόγειο, ελέγχοντας την θαλάσσια περιοχή μεταξύ Σικελίας και Τυνησίας, τις εσωτερικές “Ηράκλειες στήλες” τής mare nostrum, της έδινε τη δυνατότητα να ελέγχει ως και τον εφοδιασμό των χωρών τής Ανατολής με κασσίτερο. Ήταν επίσης ο μεγαλύτερος παραγωγός αργύρου, από τα ορυχεία τής Ιβηρίας, αλλά και της Βόρειας Αφρικής και, παράλληλα με το μονοπώλιο κασσίτερου, το εμπόριο αυτό ήταν από τα πλέον κερδοφόρα. Η πορφύρα, επιπλέον, ήταν ένα από τα πιο πολύτιμα προϊόντα, με τιμή που ήταν 15-20 φορές το βάρος της σε χρυσό. Αρχαίες πηγές συμπεραίνουν ότι, μέσω του εμπορίου της, η Καρχηδόνα είχε γίνει ίσως η πλουσιότερη πόλη στον κόσμο. Ωστόσο, χωρίς το μονοπώλιο στις συναλλαγές με την Ταρτησσό, και γενικά την Ιβηρία, η Καρχηδονιακή Αυτοκρατορία θα ήταν αδιανόητη. Οι ηγέτες της το είχαν συνειδητοποιήσει αυτό, όταν αντικαθιστούσαν τους Χαναναίους ως ηγεμόνες τής Ιβηρίας περί το 575 ΠΚΧ. Δεν θα πρέπει να πέρασε πολύς καιρός και στην Ταρτησσό κατέφθασαν οι Μασσαλιώτες Φωκαείς. Οι φιλικές σχέσεις τού βασιλιά Αργανθώνιου με τους Έλληνες θα πρέπει να ενόχλησαν τὰ μάλα την Καρχηδόνα, καθώς ένιωσε ν’ απειλείται το μονοπώλιό της. Έπρεπε άμεσα ν’ αναλάβει δράση εναντίον των “παρείσακτων”, προκειμένου να εδραιωθεί ως η μεγαλύτερη οικονομική και στρατιωτική δύναμη της δυτικής Μεσογείου.

Αδιανόητη η Καρχηδονιακή Αυτοκρατορία χωρίς την Ιβηρία.
Η “καδμεία νίκη” των Ελλήνων στη ναυμαχία τής Ἀλαλίας…

Τριήρης, ψηφιδωτό από την Καρχηδόνα

Η “δράση” αυτή έλαβε χώρα στο Τυρρηνικό πέλαγος περί το 537 ΠΚΧ: ήταν η ιστορική Ναυμαχία τής Ἀλαλίας. Όταν αλώθηκε η μητρόπολη, Φώκαια, από τους Πέρσες, οι περισσότεροι πολίτες της προτίμησαν να εγκατασταθούν στην κορσικανική αποικία τους, την Αλαλία (ή Aléria για τους Ρωμαίους). Αλλ’ αυτό απετέλεσε πλήγμα για το ετρουσκικό και το καρχηδονιακό εμπόριο στο νησί, και οδήγησε στη συμμαχία Καρχηδόνας και Ετρουρίας. Ο κοινός τους πολεμικός στόλος, καμουφλαρισμένος ως πειρατικός, αριθμούσε 120 πλοία· όμως νικήθηκε από μόλις 60 ελληνικά πλοία, τα οποία μετέφεραν αποίκους στην Αλαλία. Θ’ αποτελούσε θρίαμβο τακτικής τής ελληνικής πλευράς, αφού κατάφερε να καταστρέψει μια διπλάσια σε μέγεθος εχθρική δύναμη· αλλά οι Φωκαείς έχασαν σχεδόν τα δύο τρίτα τού στόλου τους. Επρόκειτο, κατά τον Ηρόδοτο, για καδμεία νίκη – αργότερα θα την χαρακτήριζαν πύρρειο νίκη.⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Καδμεία είναι η νίκη που συνοδεύεται από την δική μας καταστροφή. Ο όρος προέρχεται από τον Κάδμο, τον θρυλικό ιδρυτή των Θηβών, που ζήτησε να του φέρουν νερό από πηγή, την οποία φρουρούσε ένας δράκος των υδάτων, με συνέπεια να χάσει τους συντρόφους του. Ο Ηρόδοτος δεν μπορούσε να γνωρίζει τη μεταγενέστερη ανάλογη φράση, πύρρειος νίκη, που επιτυγχάνεται με τόσο καταστροφικό κόστος, ώστε αποτελεί προοίμιο της ήττας. Πήρε τ’ όνομά της από τον Πύρρο, βασιλιά τής Ηπείρου, που ο στρατός του υπέστη δυσαναπλήρωτες απώλειες, νικώντας τούς Ρωμαίους δύο φορές, το 280-279 ΠΚΧ, κατά τον Πύρρειο πόλεμο. Οι Ρωμαίοι υπέστησαν πολύ μεγαλύτερες απώλειες, αλλά είχαν περισσότερες εφεδρείες. Λέγεται πως ο Πύρρος τότε μονολόγησε: “Άλλη μια τέτοια νίκη και θα γυρίσω στην Ήπειρο μονάχος”.

Ο βασιλιάς Πύρρος τής Ηπείρου

Συνειδητοποιώντας ότι δεν θ’ άντεχαν μια νέα επίθεση, οι Έλληνες εκκένωσαν την Κορσική, αναζητώντας καταφύγιο στο Ῥήγιο. Θρυλείται πως οι Ετρούσκοι λιθοβόλησαν μέχρι θανάτου τούς Έλληνες αιχμαλώτους. Αντίθετα, οι (πολύ πιο πρακτικοί) Καρχηδόνιοι τους πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα. Η Ετρουρία πήρε την Κορσική, ενώ η Καρχηδόνα διατήρησε τη Σαρδηνία. Οι Καρχηδόνιοι διεξήγαγαν άλλες δύο σημαντικές ναυμαχίες με τους Μασσαλιώτες, έφυγαν ηττημένοι και από τις δυο, μα παρ’ όλα αυτά, κατόρθωσαν να διασφαλίσουν την Ιβηρία και να κλείσουν τις Ηράκλειες στήλες, το στενό τού Γιβραλτάρ, για την ελληνική ναυσιπλοΐα, συγκρατώντας, με αυτόν τον τρόπο, την ελληνική επέκταση στην Ιβηρία ως και το 480 ΠΚΧ. Παρά τις νίκες, οι Μασσαλιώτες δεν εξασφάλισαν καθόλου οφέλη, διατηρώντας απλώς τον έλεγχο των ιβηρικών τους αποικιών. Όλα έδειχναν πως δεν είχε διαταραχθεί το status quo στην Ιβηρία. Αλλά στην πραγματικότητα, στην χερσόνησο εκτυλισσόταν μια μεγάλη τραγωδία, που οδήγησε στην κατάρρευση και τον αφανισμό τής Πολιτείας και του πολιτισμού τής Ταρτησσού.

Tartessos… delenda est!

ΚΑΠΟΙΟΙ ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ θεωρούν πως η ελληνική νίκη/ήττα στην Αλαλία, όπως και η απουσία Ελλήνων εμπόρων στην Ταρτησσό, οδήγησαν στην κατάρρευση… Άντε πάλι! Σε όλη τη διάρκεια των αιώνων ανάπτυξης, οι ἐν λόγῳ συγγραφείς έβλεπαν μόνον Φοίνικες να συναλλάσσονται εκεί. Αἴφνης, το εμπόριο με τους Έλληνες απέκτησε τόσο ζωτική σημασία για την επιβίωση των Ταρτησσίων, ώστε εξέπνευσαν, μόλις οι Καρχηδόνιοι τους έκοψαν το… “οξυγόνο”! Υπάρχουν επίσης μελετητές που προσφέρουν μεν την εναλλακτική ιδέα μιας “ένοπλης σύρραξης”, αλλά σε γενικές γραμμές, αποφεύγοντας να προσδιορίσουν ποιος πολεμούσε ποιον. Σε ορισμένες εκδοχές τής ταρτήσσιας τραγωδίας, όχι μόνον οι δράστες, αλλά και ο χρόνος, αναφέρονται ρητά: “Οι Καρχηδόνιοι προκάλεσαν την κατάρρευση περί το 530 π.Χ.” Η Καρχηδόνα θα πρέπει να είχε θέσει την Ταρτησσό σε “καραντίνα”, λίγο μετά από τον θάνατο του Αργανθώνιου το 550 ΠΚΧ. Αυτός είναι, μάλλον, ο λόγος που δέκα χρόνια αργότερα, με Καρχηδόνιους κι Ετρούσκους να συμμαχούν κατά των Ελλήνων, οι Ταρτήσσιοι δεν ενήργησαν με “σύνεση”, ώστε να παραμείνουν ουδέτεροι: στάθηκαν στο πλευρό των Ελλήνων – και το πλήρωσαν ακριβά. Η κατάσταση δεν επέτρεπε “πολυτέλειες” ουδετερότητας…

Νήσος Γαδείρων > Gadir > Gades > Cádiz

Οι Καρχηδόνιοι, αναθαρρημένοι από την έκβαση της ναυμαχίας τής Αλαλίας, θα πρέπει να εξαπέλυσαν τέτοιο “κράτος τρόμου”, ώστε ακόμα και τ’ αδέρφια τους των Γαδείρων στράφηκαν εναντίον τους. Οι Καρχηδόνιοι πολιόρκησαν αμέσως την χαναανική πόλη, παρά τη συγγένεια αίματος, και την κατέλαβαν. Οι Γαδιτάνοι υπέφεραν τόσο πολύ, και ἐπὶ μακρόν, ώστε κατά τον δεύτερο Καρχηδονιακό πόλεμο, το 206 ΠΚΧ, στασίασαν εναντίον της Καρχηδόνας, και όταν η πόλη τους έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων, καλωσόρισαν τους νικητές. Φυσικά, οι νέοι ηγεμόνες δεν ήταν καλύτεροι: δεν πέρασε ούτε χρόνος και η ρωμαϊκή παρουσία συγκλονίστηκε από ανταρσία κι εξέγερση των Ιβήρων εναντίον τους… Οι Χαναναίοι, πάντως, αποδείχθηκαν σε τουλάχιστον έναν τομέα ανώτεροι των Καρχηδονίων: Λίγο μετά από την άλωση των Γαδείρων από τους τελευταίους, και συγκεκριμένα το 525 ΠΚΧ, ο βασιλιάς των Περσών, Καμβύσης, έγινε κύριος της Αιγύπτου. Τότε η Καρχηδόνα γλύτωσε μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία απέναντι στην Περσική Αυτοκρατορία, αφού οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν τα πλοία τους στους Μήδους, για μιαν αφρικανική εκστρατεία εναντίον των αδελφών τους. Φαίνεται ότι, τουλάχιστον για τους Χαναναίους, σε αντίθεση με τους Καρχηδονίους, οι δεσμοί αίματος συνέχιζαν να είναι σημαντικοί. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, έστω και αν δεν υπέστη κάποιαν ήττα, η Καρχηδόνα ίσως να κατέβαλλε περιστασιακά φόρο υποτέλειας στον Μεγάλο Βασιλέα των Βασιλέων.

Οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν πλοία στους Μήδους
για να εκστρατεύσουν εναντίον των Καρχηδονίων αδελφών
τους, που έτσι γλύτωσαν μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία.

Bronce Carriazo: ταρτήσσια μπρούντζινη πλάκα
(περιοχή Σεβίλλης) αναπαριστά μια ντόπια θεά
των βάλτων, παρόμοια με τις Αστάρτη και Άθωρ

Η Καρχηδόνα προχώρησε στην καταστροφή τής Ταρτησσού, κι εκδίωξε τους Έλληνες από την νότια Ιβηρία, υπερασπιζόμενη με άγρυπνο μάτι το εμπορικό της μονοπώλιο στη δυτική Μεσόγειο, μ’ επιθέσεις μέχρι και σ’ εμπορικά πλοία των αντιπάλων. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία, η Ταρτησσός φαίνεται να είχε περιορισμένες αμυντικές δυνατότητες, αφού η επιτυχία της ανέκαθεν βασιζόταν στο εμπόριο και τις φιλικές σχέσεις με τους γείτονές της. Όμως, κάτι τέτοιο είναι μάλλον απίθανο: το βασίλειο είχε τόσο πλούτο, ώστε οὐκ ὀλίγες ιβηρικές φυλές θα το εποφθαλμιούσαν. Άρα, θα πρέπει να υπήρχαν αμυντικά τείχη και αποτρεπτικές δυνάμεις ξηράς και θάλασσας, ἤτοι στρατός και ναυτικό. Όσον αφορά την χρονολογία τής καταστροφής, κάποια ιστορικά κείμενα την προσδιορίζουν στο 533 ΠΚΧ, είναι δηλαδή σύμφωνη μ’ εκείνη που αναφέρθηκε προηγουμένως (“περί το 530 π.Χ.”), κι άλλα λίγο αργότερα, γύρω στο 500 ΠΚΧ. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν αυτές οι δύο χρονολογίες αναφέρονται στο ίδιο επεισόδιο, ή αν η “ένοπλη σύρραξη” Ταρτησσίων και Καρχηδονίων διήρκεσε πάνω-κάτω τριάντα χρόνια. “Λέγεται”, διαβάζουμε σ’ ένα από τα ἐν λόγῳ κείμενα, “ότι γύρω στο 500 π.Χ., η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που κατέστρεψαν την πρωτεύουσα και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα”. Είναι πληροφορία σημαντική, αν θυμηθούμε τις περιγραφές τής Ταρτησσού, ότι διέθετε εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων τού παλιρροϊκού ποταμού της, καθώς επίσης την υποτιθέμενη ομοιότητά της με την Ατλαντίδα.

“Η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που την
κατέστρεψαν και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα.”

Αυλητρίς, ιβηρικό ανάγλυφο της Osuna (επαρχία Σεβίλλης, τέλη 3ου ή αρχές 2ου αιώνα ΠΚΧ)

Η απότομη εξαφάνιση, και το γεγονός πως η πρωτεύουσα δεν βρέθηκε ποτέ, προκάλεσε πολλές εικασίες: όντως, πώς είναι δυνατόν να εξαφανίστηκε ένας τόσο σημαντικός πολιτισμός, χωρίς ν’ αφήσει ίχνη; Εάν η πρωτεύουσα μας διαφεύγει, υπάρχουν άλλες ταρτήσσιες πόλεις που μπορούν να μας πουν την αλήθεια. Η Tavira–Balsa, στο Algarve, καταστράφηκε βίαια στα τέλη τού 6ου αιώνα, ίσως μαζί με την πρωτεύουσα και άλλες πόλεις, όταν οι Καρχηδόνιοι επέβαλαν την “σιδηρὰ πυγμή” τους (βλέπε Χρονικό 21, υποσημείωση 13). Λέγεται πως η Μαινάκη, η ελληνική πόλη που ιδρύθηκε κοντά στη Μάλαγα και υπό την αιγίδα τής Ταρτησσού, επίσης καταστράφηκε γύρω στο 500 ΠΚΧ. Γνωρίζουμε, επιπλέον, ότι την ίδια εποχή αρκετές χαναανικές αποικίες ερημώθηκαν. Είναι άγνωστον αν η συμφορά συνδεόταν με την παρακμή τής Φοινίκης, ή με τις επιχειρήσεις “εθνοκάθαρσης” της Καρχηδόνας, ή τις εξεγέρσεις των ντόπιων. Παρ’ όλες τις ανασκαφές, δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστούν με βεβαιότητα η Μαινάκη, είτε η Άκρα Λευκή στο Alicante, αλλά ούτε και η ίδια η πόλη τής Ταρτησσού. Όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα των συνεχιζόμενων ερευνών, δεν μπορούμε ν’ αγνοήσουμε τ’ αρχαία κείμενα που μνημονεύουν τις πόλεις αυτές. Αλλιώς, και οι μαρτυρίες για την θρυλική Πολιτεία και τον όλεθρό της θα θεωρηθούν ως θρύλοι, ή ως ιστορίες φαντασίας…

Είναι προφανής ο πειρασμός που νιώθει κανείς, ώστε να παρουσιάσει τους Χαναναίους ως “φιλήσυχους αποίκους”, ενώ αντίθετα τους Καρχηδόνιους ως “πολεμοχαρείς αποικιοκράτες”. Έχουμε, όμως, δει τους Φοίνικες να ενεργούν με τρόπο κάθε άλλο παρά ειρηνόφιλο, όποτε ο αντίπαλος ήταν “του χεριού τους”.⁽⁶⁾ Σε κείμενο για την Ιστορία τής αρχαίας Onuba (Huelva), εκτός από τα πολλά ανοικτά ερωτήματα και τις ποικίλες εικασίες, υπάρχουν και ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία. Καθώς φαίνεται, η Ταρτησσός βυθιζόταν σταδιακά στην κρίση και την παρακμή, στη διάρκεια του 8ου ΠΚΧ αιώνα, σε μιαν εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως ήταν τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν, ο οποίος εδώ προσδιορίζεται ως πόλη των Φωκαέων.⁽⁷⁾ Ο συντάκτης δεν κρύβει την έκπληξή του για το πόσο κοντά στην πρωτεύουσα ήταν πράγματι ο ελληνικός οικισμός, κι επισημαίνει αυτό που παρατήρησαν οι αρχαιολόγοι στην Ουέλβα, ότι δηλαδή τα φοινικικά κεραμικά μειώνονταν, ενώ παράλληλα αυξάνονταν τα ελληνικά αγγεία, που ήταν σαφώς ανώτερης ποιότητας.⁽⁸⁾

Ελληνική περικεφαλαία στο Jerez, την Asta Regia, κοντά στον Μενεσθέως λιμένα

• ⁽⁶⁾ Η ἐν λόγῳ νοοτροπία, οπωσδήποτε, δεν αποτελεί φοινικική ιδιαιτερότητα, αλλ’ ανθρώπινο χαρακτηριστικό: όλοι σχεδόν πράττουν αναλόγως. Οι Έλληνες λ.χ. ενεργούσαν συχνά-πυκνά ως οι “τσαμπουκάδες” τής αρχαιότητας (αν και κάποιες φορές, αυτός ο “τσαμπουκάς” τούς έσωσε, όπως κατά τους Περσικούς πολέμους). Μιλώντας για τους Χαναναίους, ας πάμε πίσω στο Χρονικό 20, για τους αινιγματικούς Λαούς τής Θάλασσας. Ένας από αυτούς, οι Tjeker,

“φτάνοντας στην Χαναάν, κατέλαβαν την πόλη-κράτος τής Dor και τη μετέτρεψαν σε μεγάλη και καλά οχυρωμένη πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Η Dor καταστράφηκε βίαια, στα μέσα τού 11ου αιώνα ΠΚΧ, από τους επεκτατικούς τότε Φοίνικες, που ανακόπηκαν αρχικά από τους Φιλισταίους, και κατόπιν από τους Εβραίους.”

Φυσικά, εκτός από αυτές τις μικρές τοπικές δυνάμεις που εμπόδισαν την φοινικική επέκταση, υπήρχαν και οι υπερδυνάμεις, όπως οι Ασσύριοι, οι Βαβυλώνιοι, και οι Πέρσες. Συμπέρασμα: είναι σίγουρο πως δεν υπήρχαν διόλου περιθώρια για επέκταση των Φοινίκων στο Λεβάντε.

• ⁽⁷⁾ Ἐν μέσῳ των ποικίλων εικασιών και υπονοιών του, διατείνεται πως ο 8ος αιώνας ΠΚΧ, ήταν μια “εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν”. Πότε, όντως, έγινε αυτή η συνύπαρξη; Ήταν κατά τον 8ο, ή τον 6ο αιώνα; Στο Χρονικό 22, παρουσιάστηκαν και οι δυο εκδοχές:

“… το πιθανότερο είναι πως οι ελληνικές αποικίες, στα μεσογειακά παράλια της Ιβηρίας, εμφανίστηκαν στον ‘χάρτη’ μετά από την ίδρυση της Μασσαλίας, περί το 600 ΠΚΧ.” Όμως, “οι Έλληνες της ομηρικής εποχής – ή τα προϊόντα τους – άρχισαν να καταφθάνουν στα ιβηρικά λιμάνια κατά τον 9ο-8ο αιώνα. Ως προς το ποιοι μετέφεραν τα ελληνικά αγγεία και λοιπά αγαθά, αυτοί κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι οι Φοίνικες… Αυτό που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, κ.ο.κ.”

Ο βασιλιάς Αργανθώνιος
της Ταρτησσού

• ⁽⁸⁾ Ο συντάκτης διακατέχεται μάλλον από προκατάληψη έναντι των Ελλήνων, παρουσιάζοντάς τους ως αποσταθεροποιητικό παράγοντα, καθώς τρομοκρατούσαν, δήθεν, την ύπαιθρο και προωθούσαν τα προϊόντα τους διὰ τῆς βίας… Αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι τα προϊόντα αυτά ήταν ανώτερης ποιότητας! Μα εκείνοι που καταφεύγουν στη βία είναι οι μονοπωλητές με τα λιγότερο ελκυστικά προϊόντα, ώστε ν’ αποφύγουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Παραδέχεται, πάντως, πως όλες αυτές οι εικασίες δεν στηρίζονται σε αρχαιολογικά ευρήματα.

Η επιδείνωση της κατάστασης κατά τον επόμενο αιώνα εκδηλώνεται με την σχεδόν πλήρη εξαφάνιση των ανοικτών οικισμών: οι πόλεις περιτειχίζονται πλέον. Κατά τον 6ο αιώνα ΠΚΧ, παρατηρούμε το ξέσπασμα άλλης μιας κρίσης, που φαίνεται από την πτώση των εξαγωγών ορυκτών. Η τραγική κορύφωσή της έρχεται με την καταστροφή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους, μια και συμμάχησε με τους Έλληνες. Οι κατακτητές, σημειωτέον, δεν είχαν καμιά πρόθεση να συντρίψουν απλώς την αντίσταση των κατακτημένων, κάτι που δείχνει πόσο ανελέητη ήταν η σύγκρουση, ανάλογη με ό,τι σήμερα ορίζεται ως “γενοκτονία”. Η διάδοχη κουλτούρα των Τουρδητανών, ή και Τουρδούλων (των Turdetani) στη νότια Ανδαλουσία, σηματοδοτεί μιαν οπισθοδρόμηση στα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου στον Ατλαντικό, σε συνθήκες τής εποχής τού σιδήρου τού 5ου αιώνα ΠΚΧ – είναι δηλαδή πισωγύρισμα τουλάχιστον δυο ή τριών αιώνων.

Η ναυμαχία τής Σαλαμίνας, του Wilhelm von Kaulbach (1868)

Η διπλή πανωλεθρία των Φοινίκων σε Σικελία και Σαλαμίνα

ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΗΣ “PAX PUNICA” (“καρχηδονιακής ειρήνης”) στη νότια Ιβηρία, η Καρχηδόνα έστρεψε την προσοχή της σε μιαν άλλη περιοχή μεγάλης στρατηγικής σημασίας, που βρισκόταν κυρίως υπό ελληνικό έλεγχο: τη Σικελία. Οι Καρχηδόνιοι σχεδίασαν τη μεγαλύτερη ως τότε εκστρατεία τους σε άλλη χώρα και, ύστερα από προετοιμασία τριών χρόνων, αποβιβάστηκαν στη Σικελία. Ήταν ο Α’ Σικελικός πόλεμος,⁽⁹⁾, που συνέπεσε με την εκστρατεία τού Ξέρξη κατά της Ελλάδας το 480 ΠΚΧ, γεννώντας υπόνοιες για το ενδεχόμενο μιας συμμαχίας ανάμεσα στην Καρχηδόνα και την Περσία. Όμως, έστω και χωρίς επίσημο σύμφωνο, η Καρχηδόνα φρόντισε να συμπέσει χρονικά η εκστρατεία της μ’ εκείνην των Αχαιμενιδών, ώστε ν’ αποκλείσει το ενδεχόμενο αποστολής ενισχύσεων από την Ελλάδα στη Σικελία. Το τελικό αποτέλεσμα και στις δυο εκστρατείες ήταν καταστροφικό για τους εισβολείς. Ιδίως για τους Φοίνικες, η ήττα ήταν διπλή: μια πανωλεθρία, όχι μόνον των Καρχηδονίων στη Σικελία, αλλά επίσης των Χαναναίων, που πολέμησαν στη ναυμαχία τής Σαλαμίνας υπό τις διαταγές των Περσών. Οι επιπτώσεις τής συντριβής ήταν καταλυτικές στην Καρχηδόνα, με την προώθηση σαρωτικών μεταρρυθμίσεων: τότε εγκαθιδρύθηκε ολιγαρχική Πολιτεία,⁽¹⁰⁾ που ακολούθησε πολιτική απομονωτισμού κατά τα επόμενα εβδομήντα χρόνια, στη διάρκεια των οποίων δεν προχώρησε σε καμιά ενέργεια εναντίον των Ελλήνων, ούτε καν βοήθησε κάποιον από τους αντιπάλους τους. Ως προς τον οικονομικό τομέα, το θαλάσσιο εμπόριό της με την Ανατολή είχε αποκοπεί από τους Έλληνες στην Ελλάδα, ενώ και οι πόλεις τής Μεγάλης Ελλάδας μποϋκοτάρανε τους εμπόρους τής Καρχηδόνας. Αυτό οδήγησε στην χρήση καραβανιών για τις συναλλαγές της με την Ανατολή, και στην ανάπτυξη του εμπορίου με τη Δύση, αφού επικεντρώθηκε στην εξερεύνηση κι επέκτασή της στην Αφρική και την Εὐρώπη. Ο απομονωτισμός είναι η εξήγηση που οι δύο μεγάλες θαλάσσιες δυνάμεις τού 5ου αιώνα, Καρχηδόνα και Αθήνα, δεν ενεπλάκησαν σε πόλεμο. Είναι η εποχή που οι Αθηναίοι άρχισαν μαζικές εξαγωγές αγγείων στην Ιβηρία, κυρίως στα νοτιοανατολικά της. Αλλά και πάλι, όπως και στην προηγούμενη χαναανική περίοδο της Ιβηρίας, οι αρχαιολόγοι δεν γνωρίζουν ακόμη αν τα πλοία που μετέφεραν τα προϊόντα ήταν καρχηδονιακά, ή αθηναϊκά.

Το αρχαίο θέατρο στο Ταυρομένιον (Taormina) στη Σικελία

• ⁽⁹⁾ Οι επτά Σικελικοί πόλεμοι (ελληνο-καρχηδονιακοί) ήταν ουσιαστικά η θλιβερή συνέχεια της ανηλεούς “παράδοσης” του εμφύλιου σπαραγμού μεταξύ Ελλήνων, μα και με την Καρχηδόνα μεταξύ των εμπλεκομένων, αλλάζοντας στρατόπεδα, κι εξασφαλίζοντας συνήθως τη μερίδα τού λέοντος στο τέλος. Οι Σικελικοί πόλεμοι ήταν οι πιο μακρόχρονοι της αρχαιότητας (600–265), κορυφώθηκαν με τους (ρωμαιο-)Καρχηδονιακούς πολέμους (264–146 ΠΚΧ), κι έληξαν με την ισοπέδωση της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους.

• ⁽¹⁰⁾ Η “καθιερωμένη” μετάφραση της φράσης oligarchic Republic στα ελληνικά είναι ολιγαρχική Δημοκρατία – με αυτό το κεφαλαίο “Δ” να διευκρινίζει πως ο όρος αφορά όχι την ουσία, αλλά το σύστημα διακυβέρνησης (δηλαδή, το αντίθετο της μοναρχίας). Ωστόσο, η μεταφραστική ανεπάρκεια είναι προφανής, καθώς το αντίθετο της δημοκρατίας είναι, φυσικά, η ολιγαρχία, ή η αριστοκρατία. Σε ανάλογο παραλογισμό καταλήγει κανείς αν προσπαθήσει να μεταφράσει την φράση democratic Republic, ή αν σκεφτεί πως μια “Δημοκρατία” μπορεί κάλλιστα να είναι δικτατορία, ενώ μια μοναρχία “δημοκρατία”! Τα νέα ελληνικά και στον τομέα αυτό υστερούν. Όμως, αντί να χρησιμοποιήσουμε τον ρωμαϊκό όρο (res publica: ρεπούμπλικα), ας μιμηθούμε ελληνομαθείς Ρωμαίους, όπως ο Κικέρων, που κάποιες φορές χρησιμοποιούσαν τον ελληνικό όρο πολιτεία – δηλαδή πόλη, αλλά και κράτος, και σύστημα διακυβέρνησης.

Οι Καρχηδόνιοι γλύτωσαν από μια νέα μεγάλη δοκιμασία
όταν έσβησε ο Αλέξανδρος, ενώ δημιουργούσε στόλο για
να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Ο Αλέξανδρος με τη λεοντοκεφαλή
τού Ηρακλή, πλάκα από χυτή πέτρα,
1ος-4ος αιώνας ΚΧ

Ενώ οι Καρχηδόνιοι ήταν απασχολημένοι σ’ έναν ακόμη Σικελικό πόλεμο, οι ανερχόμενοι Μακεδόνες, με τους Φίλιππο και Ἀλέξανδρο επικεφαλής, νίκησαν τις πόλεις-κράτη τής Ελλάδας, κι επέφεραν την πτώση τής Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών. Όλες οι φοινικικές πόλεις στην Χαναάν υποτάχθηκαν, εκτός από την Τύρο, που πολιορκήθηκε και λεηλατήθηκε το 332 ΠΚΧ. Οι ακμάζοντες Έλληνες των ελληνιστικών χρόνων εκτόπισαν τα τελευταία απομεινάρια τής πάλαι ποτέ φοινικικής κυριαρχίας στους εμπορικούς δρόμους τής ανατολικής Μεσογείου, κι έγραψαν το τέλος τής ιστορίας τής Φοινίκης. Οι Καρχηδόνιοι ήταν οι τελευταίοι των Φοινίκων. Γλύτωσαν, μάλιστα, από μιαν ακόμη μεγάλη δοκιμασία, όταν έσβησε ο Αλέξανδρος το 323 ΠΚΧ, ενώ δημιουργούσε στόλο στην Κιλικία, για να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Οι μάχες των Διαδόχων, με την τριμερή διένεξη μεταξύ τής Μακεδονίας των Αντιγονιδών, της Αιγύπτου των Πτολεμαίων και της Συρίας των Σελευκιδών, ήταν επίσης πολύ καλές ειδήσεις για την Καρχηδόνα, που απέφευγε περιττές συγκρούσεις. Οι εμπορικές σχέσεις αποκαταστάθηκαν με την Αίγυπτο, μαζί με την θαλάσσια πρόσβαση στις ανατολικές αγορές για πρώτη φορά από το 480. Φαινόταν τότε σαν η Καρχηδόνα να είχε κληρονομήσει την καλοτυχία των Φοινίκων, αφού δύο υπερδυνάμεις, η Περσία και η Μακεδονία, δεν μπόρεσαν να υλοποιήσουν τα σχέδιά τους να εκστρατεύσουν εναντίον της. Ωστόσο, η αναμέτρηση με την Ρώμη αποδείχθηκε αναπόφευκτη. Οι τρεις Καρχηδονιακοί πόλεμοι κράτησαν κάτι παραπάνω από έναν αιώνα (264–146 ΠΚΧ). Ο πρώτος αφορούσε τον έλεγχο της Σικελίας. Η Καρχηδόνα, ως ηττημένη, την εκκένωσε και κατέβαλε μεγάλες πολεμικές αποζημιώσεις. Το τέλος τού πολέμου βρήκε την Ρώμη με ισχυρό ναυτικό, ικανό ν’ αποτρέπει τις θαλάσσιες εισβολές, να ελέγχει τους θαλάσσιους δρόμους και να εισβάλλει στις ακτές άλλων χωρών. Σαρδηνία και Κορσική πέρασαν επίσης στην κυριαρχία της, ενώ η Καρχηδόνα βυθιζόταν σ’ έναν ακόμη πόλεμο με τους μισθοφόρους της. Αναμφίβολα, το ισχυρότερο κράτος τής δυτικής Μεσογείου ήταν τελικά η Ρώμη.

Ο άθλος τού Αννίβα να διασχίσει τις Άλπεις με ελέφαντες έγινε θρύλος:
λεπτομέρεια νωπογραφίας τού Jacopo Ripanda, περί το 1510

Η Καρχηδόνα πέρασε τα μεταπολεμικά χρόνια βελτιώνοντας τα οικονομικά της, κι επεκτείνοντας την αυτοκρατορία της στην Ιβηρία, ενώ ετοιμαζόταν για τον επόμενο πόλεμο – που έμεινε στην ιστορία λόγω διέλευσης των Άλπεων από τον Ἁννίβα με τους ελέφαντές του. Παρά το γεγονός ότι συνέτριψε τους Ρωμαίους επανειλημμένα, δεν κατόρθωσε να προκαλέσει ρήγμα στις σχέσεις τής Ρώμης με τους συμμάχους της. Κι εξίσου σημαντικό ήταν ότι, παρά τις συνεχείς του εκκλήσεις, δεν εξασφάλισε ποτέ επαρκείς ενισχύσεις, καθώς η Καρχηδόνα επέλεξε να στείλει νέες δυνάμεις μόνο στην πηγή τού πλουτισμού της, την Ιβηρία. Έτσι, ο Αννίβας δεν μπόρεσε να πετύχει τον στόχο του να καταλάβει την Ρώμη, και να κερδίσει τον πόλεμο. Αυτό έδωσε αυτοπεποίθηση στους Ρωμαίους, που μάχονταν ταυτόχρονα στην Ιταλία, στη Σικελία, στην Ιβηρία, καθώς και κατά της συμμάχου τής Καρχηδόνας, της Μακεδονίας. Ο πόλεμος στην τελική φάση μεταφέρθηκε στην Αφρική, όπου η Καρχηδόνα νικήθηκε και η επικράτειά της συρρικνώθηκε στα όρια της πόλης και μόνον.

“Ceterum censeo, Carthago delenda est”. (Κάτων ο Πρεσβύτερος)

Καρχηδονιακό τετράδραχμο με την Ελίσσα-Διδώ κι ένα λιοντάρι

Η αναζωπύρωση των εχθροπραξιών ήρθε ύστερα από πενήντα χρόνια, ενώ η Καρχηδόνα είχε ανακτήσει πλούτο και δύναμη, και συνδέθηκε με αναταραχές εναντίον τής Ρώμης στην Ιβηρία και στην Ελλάδα. Ο Κάτων ο πρεσβύτερος έδινε συνέχεια το σύνθημα για την εξόντωση της Καρχηδόνας, τελειώνοντας όλες ανεξαιρέτως τις ομιλίες του, ασχέτως θέματος, με την φράση: “Carthago delenda est!” – “Η Καρχηδόνα πρέπει να καταστραφεί!”.⁽¹¹⁾

• ⁽¹¹⁾ Κάτων (234–149 ΠΚΧ): αντιδραστικός πολιτικός, ο πρώτος που συνέγραψε ρωμαϊκή ιστορία στα λατινικά, και φανατικός ανθέλληνας, αφού θεωρούσε τον ελληνισμό ως απειλή για την ρωμαϊκή κουλτούρα.

Η Ρώμη πρόβαλε μια σειρά από απαράδεκτες αξιώσεις, απαιτώντας στο τέλος την κατεδάφιση της Καρχηδόνας, προκειμένου να κτιστεί ἐκ νέου, μακριά από τα παράλια, και σε μεγάλο βάθος, στην ενδοχώρα τής Αφρικής. Μετά από τριετή πολιορκία, οι Ρωμαίοι τη λεηλάτησαν συστηματικά και την έκαψαν ολοσχερώς, το 146 ΠΚΧ, σπέρνοντας τα χωράφια με αλάτι, για να γίνει η γη άγονη και άχρηστη για τις μελλοντικές γενιές.⁽¹²⁾ Αρχεία τής Καρχηδόνας δεν έχουν διασωθεί, δεδομένου ότι τα βιβλία τής βιβλιοθήκης της μοιράστηκαν στις αφρικανικές φυλές, και τα ιστορικά χρονικά χάθηκαν.

Ἐν τέλει, η Ἐλίσσα-Διδώ στερήθηκε την υστεροφημία της – από τον Αἰνεία…

• ⁽¹²⁾ Άρη Αλεξάνδρου, Ανάβασις

(…) μεῖνε κεῖ καὶ κοίτα ὥς τὸ τέλος
κοίτα τους ποὺ ἄλλοι μὲ κλειδιὰ κι ἄλλοι μὲ χειροπέδες
θὰ γκρεμίζουν
ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ συμμαχοῦντες
γεφύρια στέγες φιλιατρὰ
κοίτα τους
καθὼς θὰ ἰσοπεδώνουν τὴν πολιτεία πούχτισες
καὶ θὰ τὴν σπέρνουν ἅλας.

Επόμενο Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων) ● Ναύκρατις ● Adolf Schulten και Dan Stanislawski ● Μετάλλων Δέλεαρ ● Κασσιτερίδες ● Βαλεαρίδες ● Αργανθώνιος ● Φιλία Ελλήνων-Ταρτησσίων Κόντρα σε Φοίνικες και Καρχηδόνιους

• >> Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων)
• << Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ

Chronicle 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

Chronicle 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

● Phoenicians and Punics ● Colonization ● Impact of Persian Expansion
● Tartessos: the Apple of Discord ● Battle of Alalia ● Tartessos and
Carthage Ruined ● Macedonia and Rome

Michales Loukovikas

Back to the ancient Mediterranean troubled waters

Prow of a ship on a Punic coin (replica)

IF PLUTARCH’S PARALLEL LIVES PORTRAYED peoples in pairs, one could very well parallel the Minoans to the Canaanite Phoenicians, and the Mycenaeans to the Carthaginian Punics:⁽¹⁾ the latter expanded not only founding colonies, but also through conquests. Crete and Phoenicia, by contrast, with their limited territories, could not become springboards for war expeditions. Expansion was only possible through trade and colonization, thanks to their navigators.

• ⁽¹⁾ Especially in this Chronicle, a clear differentiation is needed between the Canaanite Phoenicians and the Carthaginian Punics, so as to avoid confusion: the term Canaanite refers to Phoenicia, Canaan; the term Punic to Carthage; while the term Phoenician covers both, the entire family in the Mediterranean.

Attican hydria (vessel to carry water; 6th century BCΕ)

The restrictions the Greeks faced, as soon as they awoke from their “Dark Ages”, in order to expand anew to the West, were the “faits accomplis” the Phoenicians had set up in the meantime. The Hellenes had no problem to cross the Aegean as it was a Greek sea. With Troy burned down, no one could block their entrance to the Black Sea – only Nature. That’s why they euphemistically called it Euxine Pontus, “hospitable sea”, trying to appease Poseidon, and dominate there. But they knew that in the Mediterranean competition was fierce. The Phoenicians, who avoided “cruises” in the Aegean and the Black Seas,⁽²⁾ were “omnipresent” anywhere else, having created their commercial network while they voyaged on the seas almost alone. They were motivated by profit through exchange. Part of the profit, though, had to be paid as tribute to the metropolises, or the empires, which took turns in the role of the master of Phoenicia.

• ⁽²⁾ I do not mean to say that the Canaanites did not sail in the Aegean; Hellenic ships voyaged to Canaan, as well. The Graeco-Phoenician relations were age-old, and their exchange was done on equal terms. What I mean is that the Aegean could never become Tartessos: a Canaanite trader voyaging to Hellas was just a trader; the same person in Iberia acted like a monopolist.

Generally speaking, an ancient colony differed from a contemporary one in that the former was a polis (not a country) founded by another polis, the metropolis. In addition, a Hellenic colony was usually sovereign from its inception. However, in the Phoenician world, a colony, although autonomous, had to pay tribute to the metropolis: Carthage e.g. was a dependency of Tyre. This was out of need: the Phoenicians lacked the population to found large self-sustaining colonies and most of them had fewer than 1,000 inhabitants, with Carthage being one of the few exceptions.

Magna Graecia, Carthage and Etruria

The Greeks had other problems or incentives: hunger, wars, or various disputes, drove many to other lands. Population growth and cramped spaces in Hellas, in combination with a desire to expand the sphere of economical influence, had motivated them to settle in Italy c. 800 BCE. It was the next place to colonize and Hellenize after the shores of Asia Minor or the Black Sea. In the next 150 years, several poleis founded their colonies along the coast of southern Italy and Sicily, controlling trade routes and dominating the Strait of Messina. This zone came to be known as Magna Graecia. The Phoenicians generally avoided any military confrontations with the Hellenes, unless a land of strategic importance was at stake, e.g. Sicily. To the north, the Greeks faced another adversary, the Etruscans, who had risen to the status of a regional power in Italy, and also expanded in the western Mediterranean, due to the mining and trade of metals. The Hellenic presence was undermining their interests, especially since the Phocaeans began founding colonies on the coasts of Corsica, Gaul, and Iberia. This obliged the Etruscans to ally themselves with the Punics, whose interests also collided with those of the Greeks.

A navigator at Zákantha (Sagunto)

The situation began to change dramatically sometime after 640 BCΕ, when the first Hellene trader dropped anchor at Tartessos. It was possibly the first arrival of a Greek at Iberia in historical times, after the voyages of the Mycenaeans and their legendary heroes (e.g. Heracles) to the peninsula. This sailor was Colaeus (Κωλαῖος), a Samian silver explorer and trader, who arrived at Tartessos c. 640 BCΕ, according to Herodotus. In an era when merchants were anonymous, the “father of history” thought that Colaeus was important enough to note. Since no other Greek merchant had previously sailed to Tartessos, Colaeus was able to obtain a cargo of metal (150 kg of silver) and take it back safely to Samos, thus realizing one of the greatest trade profits at the time. The Massalian Phocaeans followed Colaeus’ route many years later and also dropped anchor at Tartessos. Herodotus wrote that the Phocaeans were the first Hellenes to make long sea-voyages, having discovered and explored the coasts of the Adriatic, Tyrrhenia, Iberia, and Tartessos. He added that Arganthonios, the famous Tartessian king, welcomed the Greeks and urged them in vain to settle there. But why “in vain”? After all they did settle there. And why was the king so anxious to have them in his land? The answer to this question is given by the historical developments.

Phocaean warrior (500-480 BCE)

Hearing that the Persians were becoming a dominant power in the area of their metropolis, Phocaea, the king gave them 1500 kg of silver to build a defensive wall about their city. Despite this wall, however, Phocaea was conquered in 546 BCΕ. Rather than submit to Persian rule, most Phocaeans abandoned their city. Some of them fled to Chios, others to their colonies in Corsica and elsewhere in the Mediterranean, they founded Elea c. 540 BCΕ, and some eventually returned to Phocaea. It is the period when Persia captured the Hellenic cities on the Asia Minor coast. Ironically, the Greeks were not alone in this tragedy; the Canaanites suffered even more: the Babylonian king Nebuchadnezzar destroyed Tyre in 572 BCΕ; then, in 539, the Persian king Cyrus the Great conquered Canaan; Phoenicia declined further and was obliged to pass the baton to Carthage; the Canaanites moved to their colonies, even to the new rising metropolis. The consolidation of the great Empire of the Achaemenids would re-arrange the map of the entire Mediterranean, not only in the Orient but also in the Occident. The 6th century BCE proved to be a major turning point.

The consolidation of the Achaemenids rearranged the map of the
entire Mediterranean, East and West. It was a major turning point.

Phoenician ship, marble mosaic

PHOENICIAN COLONIES were founded on both routes to Iberia and its mineral wealth: a) along the North African coast, and b) on the northern island route (Sicily, Sardinia, the Balearics).⁽³⁾ As we mentioned before, they paid tribute to either Tyre or Sidon, but neither had actual control on them. This rule changed c. 650 BCΕ, when Carthage gained independence from Tyre, establishing hegemony over other Phoenician colonies in the West. While some of them willingly submitted, giving up their foreign policy, and paying tribute to the Punics, others in Iberia and Sardinia resisted. Carthage sent troops there and appointed magistrates, retaining direct control over them. It was a policy rigidly enforced during the Punic Wars, when Carthage would become the undisputed leader of all Phoenicians, and resulted in a number of Iberian towns siding with the Romans. If that was the treatment reserved for their kindred, their brothers, one can easily imagine what would happen to all the rest.

• ⁽³⁾ What was the purpose of the Phoenician colonies on the second route to Iberia? The first one was the natural route linking Phoenicia with Iberia sailing by the North African coast; while the second one was the natural route linking Greece with Iberia voyaging from island to island. So, this was not a trade route for the Phoenicians. Its exclusive purpose was to block the Hellenes to sail west: it was of strategic importance.

Dido building Carthage (The Rise of the Carthaginian Empire), by J. M. W. Turner (1815)

The founder of Carthage, according to Greek historians, was Elissa, renamed as Dido in Virgil’s Aeneid. The city was built on a promontory, making it master of maritime trade in mare nostrum. All ships crossing the sea had to sail between Tunisia and Sicily, affording the city great power and influence. Founded in 814 BCΕ, it was one of the largest cities in Hellenistic times (by some estimates, only Alexandria was larger). The Punics, unlike other Phoenicians, had a landowning aristocracy, who controlled trans-Saharan trade routes and ruled the hinterland of North Africa. Besides, unlike the Romans, and despite the lack of manpower, Punic citizenship was exclusive, and the goal of the state was more focused on protecting commerce. Exempt from taxation, the citizens were primarily involved in this domain as traders or workers. As a result, Carthage could not afford to wage long wars, because commercial activities slowed down.⁽⁴⁾

Dido and the walled city of Carthage, medal (ca 1550 CE)

• ⁽⁴⁾ This contradiction is the superpowers’ Achilles’ heel. Carthage, as a commercial empire, would prefer peace; but as a commercial empire, had to conduct wars continuously – and this is in fact what happened: first against the Hellenes, and then against the Romans. In addition, the Punics’ refusal to grant their neighbours privileges, in order to integrate them into their society, turned them into a small, privileged, but vulnerable minority until the end, and obliged them to rely more and more on mercenaries during the wars. This would prove fatal for Carthage…

The war machine, however, was very efficient. Its navy was one of the largest in the Mediterranean, using serial production to maintain high numbers at a low cost, while the army included the now extinct North African elephants trained for war. Carthage turned west and became the “middleman” between mineral resource-rich Iberia and the Orient. The eastward expansion along the African coast was blocked by the Greek colony of Cyrene, founded in 630 BCΕ. The wars against Hellenes were due to the vulnerability of the Punic economy to Greek competition, since products “Made in Carthage” were inferior to Hellenic goods. The Greek colonists posed a twofold threat: a) undercutting the Phoenicians by offering better products; and b) taking over the distribution network.

Wars against Hellenes due to the vulnerability of Punic economy to
Greek competition: Punic products were inferior to Hellenic goods.
The Greeks posed a twofold threat to: a) undercut the Phoenicians by
offering better products, and b) take over the distribution network.

Punic gold coin with a horse

The empire depended heavily on its trade with Tartessos and Iberia in general, from which it obtained vast quantities of silver, lead, copper, and cassiterite that was essential for the manufacture of bronze. Carthage’s trade relations with the Iberians and the naval might that enforced its monopoly on this trade and with tin-rich Britain allowed it to be the sole significant tin broker and bronze maker. This monopoly, one of the major sources of power and prosperity for Carthage, should be maintained at any cost; a Punic sea merchant would rather crash his ship upon the rocky shores of Britain than reveal to any antagonist how it could be safely approached. In addition to being the sole significant distributor of tin, its central location in mare nostrum and control of the waters between Sicily and Tunisia (those “Pillars of Heracles” within the Mediterranean) allowed it to check the Orient’s supply of tin, as well. Carthage was also the largest producer of silver, mined in Iberia or North Africa, and, after the tin monopoly, this was one of its most profitable trades. The purple dye was also one of the most highly valued commodities, being worth 15-20 times its weight in gold. Ancient sources agree that Carthage via its trade had become perhaps the wealthiest city in the world. However, without the monopoly on trade with Tartessos and Iberia at large, the Punic Empire was inconceivable. Its leaders should have been aware of this fact when they replaced the Canaanites as overlords of Iberia c. 575 BCΕ. Sometime afterwards the Massaliote Phocaeans turned up at Tartessos. King Arganthonios’ friendship with the Hellenes must have greatly annoyed Carthage that felt its monopoly was at stake. It was urgent to take action against the “intruders”, in order to establish itself as the greatest economic and military power in the West of the Mediterranean.

The Punic Empire was inconceivable without Iberia.
The Battle of Alalia: a Grecian “Cadmean victory”…

Trireme, a mosaic from Carthage

This “action” took place in the Tyrrhenian Sea c. 537 BCΕ: it was the historic naval Battle of Alalia. When the metropolis Phocaea fell to Persia, most citizens chose to move to Alalia (or Aléria in Roman times), their colony in Corsica. But this led to a decline of Punic and Etruscan trade in the island and to an alliance between Carthage and Etruria. Their joint fleet of 120 ships, disguised as a pirate force, was defeated by just 60 Phocaean ships carrying people to Alalia. It would have been a great tactical victory of the Greeks, who wiped out an enemy force twice as large; but they lost almost two-thirds of their own fleet. Herodotus said it was a Cadmean victory – what would later be described as a Pyrrhic victory.⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Cadmean is a victory involving one’s own ruin; from Cadmus, legendary founder of Thebes, who required water from a spring guarded by a water-dragon and all his companions perished. Herodotus could not know the subsequent similar phrase, Pyrrhic victory, achieved at such a devastating cost that it is a prelude to defeat. It is named after Pyrrhus, king of Epirus, whose army suffered irreplaceable casualties in defeating the Romans twice in 280-279 BCΕ during the Pyrrhic War. The Romans suffered even greater casualties but had a much larger supply of men. Pyrrhus is reported as saying: “Another such victory and I come back to Epirus alone”…

King Pyrrhus of Epirus

Realizing that they could not withstand another attack, the Hellenes evacuated Corsica, and sought refuge in Rhegion. According to a legend, Greek prisoners were stoned to death by the Etruscans, while the (more practical) Punics sold them into slavery. Etruria got hold of Corsica, and Carthage kept Sardinia. The Punics would fight two more major naval battles with Massalia, losing both, but still managing to safeguard Iberia and close the Pillars of Heracles, the Strait of Gibraltar, to Hellenic shipping, thus containing Grecian expansion in Iberia until 480 BCΕ. The Massaliotes made no gains and just kept control of their Iberian colonies. It seemed as if the Iberian status quo remained in place; but in fact, a great tragedy was unfolding in Andalusia with the collapse and demise of the Tartessian polity and civilization.

Tartessos… delenda est!

SOME AUTHORS CONSIDER that this Phocaean victory/defeat in Alalia and the absence of Greek traders in Tartessos led to the collapse… Here we go again! During all those centuries of development, these authors saw only Phoenicians trading there. But, all of a sudden, the Hellenic presence became so vital for the Tartessians’ survival that they died out when the Punics cut their “oxygen” off! Other scholars offer the alternative of an “armed conflict”, but in general terms, and avoid being precise as to who was fighting whom. There are also versions of the Tartessian tragedy that specify both the perpetrators and time: “The Punics brought about the collapse by 530 BC”. Carthage should have put Tartessos in “quarantine”, sometime after the death of Arganthonios c. 550 BCΕ. This was the reason why ten years later, with the Punics and Etruscans allied against the Hellenes, the Tartessians did not remain “prudently neutral”; so, they stood by the Greeks and paid dearly. The situation did not allow “luxuries” such as neutralities…

The island of Gadir > Gades > Cádiz

Emboldened by the outcome of the Battle of Alalia, the Punics unleashed such a “reign of terror” that even their kindred in Gadir turned against them. The Punics besieged promptly the fraternal Canaanite colony and captured it. The Gaditans suffered so much and for so long that in 206 BCΕ, during the second Punic War, they rebelled against Carthage; and when Gadir fell to the Romans, they hailed the victors. Certainly, the new overlords were no better: just one year later, the Roman presence was shaken by a mutiny and an Iberian uprising against them. There was at least one aspect where the Canaanites proved to be superior to the Punics: just after the fall of Gadir, the Persian king Cambyses became master of Egypt in 525 BCΕ. Carthage was then spared a trial of arms against the Persian Empire, since the Canaanites refused to lend ships to the Persians for an African expedition against their own brothers. It seems that at least for the Canaanites, unlike the Punics, blood ties were still important. But even without losing a war, the Punic Empire may have paid tribute irregularly to the Great King of Kings.

The Punics were spared a trial of arms against the Persians, because the
Canaanites did not lend ships for a Persian expedition against Carthage.

Bronce Carriazo: a Tartessian bronze plaque found near Seville representing a local goddess of the marshes and assimilated to Astarte and Hathor

Carthage proceeded to destroy Tartessos and drive Greeks away from southern Iberia, defending its trade monopoly in the western Mediterranean, with attacks even on the merchant ships of its rivals. Historical reports indicate that Tartessos had little military defense, as its success was always based on trade and friendly relations with its neighbours. This is hard to believe, however, for the kingdom was so wealthy that many Iberian tribes would covet it. There should have been defensive walls and/or deterrent land and sea forces, i.e. army and navy. As for the year of the catastrophe, in several historical texts we can find one that sets the date as 533 BCΕ, i.e. it is consistent with what was cited before (“by 530 BC”), and another one sometime later, around 500 BCΕ. We cannot be sure if the two dates refer to the same event, or if there was an “armed conflict” between Punics and Tartessians that lasted about thirty years. “It is reported”, we can read in one of those texts, “that around 500 BC, Tartessos was attacked by the Carthaginians, who destroyed the capital and left it without protection from the sea.” It makes sense if we remember those accounts that Tartessos had a sophisticated system to regulate the river flow of its tidal river, and also its supposed similarity to Atlantis.

“Tartessos was attacked by the Punics, who destroyed
the capital and left it without protection from the sea.”

Auletris (woman playing aulos), Iberian high-relief from Osuna (Seville province, end of 3rd or beginning of 2nd century BCE)

The abrupt disappearance, and the fact that its capital has never been found, led to a lot of speculation: how could such an important civilization disappear with no traces left behind? If the capital eludes us, there are Tartessian cities that can “speak” the truth. Balsa–Tavira in the Algarve was violently destroyed in the end of the 6th century, probably together with the capital and other sites, when the Punics proceeded to impose their “iron will” (see Chronicle 21, footnote 11). Maenaca (Mainakē), the Hellenic colony founded close to Málaga under the aegis of Tartessos, is claimed it was also destroyed c. 500 BCE. We additionally know that many Canaanite colonies were deserted at the same time. We cannot be sure if this was connected with Phoenicia’s decline, or Carthage’s “ethnic cleansing” operations, or some local rebellions. Despite the numerous excavations, it has not been possible to locate with certainty either Maenaca, or Acra Leucá at Alicante, or the city of Tartessos. Whatever the result of all these continuous efforts, the ancient texts that mention these cities cannot be ignored; otherwise, the story of Tartessos and its demise should be treated as fiction, as well…

There is a tendency to present the Canaanites as “peaceful colonists”, while the Punics as “warlike colonialists”. However, we have seen the Phoenicians acting in a manner anything but peaceful whenever they could “manage” the adversary.⁽⁶⁾ In a text on the History of old Onuba (Huelva), except numerous open questions and hypotheses, we have some interesting data presented. Tartessos, it seems, began gradually sinking into crisis and decline in the 8th century BCΕ, at a time when there was a co-existence of Phoenician and Grecian colonies such as Gadir and Portus Menesthei, which was identified as a Phocaean site.⁽⁷⁾ The author was impressed by the closeness of the Greek site to the Tartessian capital and noted what the archaeologists in Huelva had observed, i.e. a decrease in Phoenician pottery, in parallel with an increase in Hellenic ceramics of far better quality.⁽⁸⁾

Hellenic helmet, Asta Regia (Jerez de la Frontera), close
to Portus Menesthei

• ⁽⁶⁾ We can’t say that this mentality has been a Phoenician peculiarity; it’s a human characteristic: virtually everyone acts likewise. The Hellenes e.g. very often acted as the “bullies” of antiquity (though this feature sometimes saved them, as it happened during the Persian Wars). Regarding the Canaanites, let’s go back to Chronicle 20. The Enigmatic Sea Peoples: one of them

“the Tjeker, moving to Canaan, captured the city-state of Dor and turned it into a large, well-fortified capital of their kingdom. Dor was violently destroyed in the mid-11th century BCΕ by the expanding Phoenicians, who were checked by the Philistines, and then by the Hebrews.”

And, of course, except these minor local powers that blocked Phoenician expansion, there were superpowers, such as the Assyrians, Babylonians and Persians. Conclusion: there was absolutely no room for Phoenician expansion in the Levant.

• ⁽⁷⁾ Amid all this speculation and conjecture, the author claims that the 8th century was “a time when Phoenician and Greek colonies, such as Gadir and Portus Menesthei, coexisted”. When did this coexistence actually occur? Was it in the 8th or in the 6th century? In Chronicle 22, both versions were presented:

Tartessian King Arganthonios

“The Hellenic cities on the Mediterranean coast of Iberia probably appeared on the ‘map’ after the foundation of Massalia, c. 600 BCΕ”. However, “the Hellenes of the Homeric era (at least their goods) arrived at Iberian ports… in the 9th or 8th century BCΕ. Those who transported the Greek ware… might very well have been the Phoenicians… What the Phoenician ships could not transport and, therefore, made the Greek presence absolutely necessary in Iberia, was Hellenic culture, art, ideas, models, architecture, burial habits, etc.”

• ⁽⁸⁾ The author seems to be obsessed with the Greeks, presenting them as a destabilizing factor, allegedly terrorizing the countryside and promoting their goods by force! He accepts, however, that these goods were better in quality! In such cases, the ones who resort to violence are the monopolists with less attractive products, so as to avoid free competition. Anyway, he admits that all his hypotheses are not based on archaeological finds.

The worsening of the situation in the next century is manifested by the almost total disappearance of open settlements, with the walling of cities. During the 6th century, we notice the outbreak of another crisis evidenced by the decrease of mineral exports. Its tragic climax is attested with the destruction of Tartessos by the Punics, because it was an ally of the Greeks. The conquerors, nota bene, had no intention to eliminate just the resistance of the conquered, indicating how merciless this confrontation had been, equivalent to what we now describe as “genocide”. The descendant culture of the Turdetani in southern Andalusia marks a return to the socio-economic features of the late Atlantic Bronze Age within the Iron Age conditions of the 5th century BCΕ, which is translated as a regression of at least two or three centuries.

The Battle of Salamis, by Wilhelm von Kaulbach (1868)

The Phoenicians’ double crushing defeat in Sicily and Salamis

AFTER IMPOSING “PAX PUNICA” in southern Iberia, Carthage turned its attention to another land of strategic importance mostly controlled by the Hellenes: Sicily. The Punics planned the largest overseas expedition thus far: after three years of preparations, they sailed for Sicily. It was the first Sicilian War,⁽⁹⁾ which coincided with Xerxes’ expedition against Greece in 480 BCΕ, prompting speculation about a possible alliance between Carthage and Persia. But even with no official pact, Carthage should have timed its expedition with that of the Achaemenids to exclude the possibility of any aid sent from Hellas to Sicily. The outcome of both expeditions was disastrous for the invaders. For the Phoenicians it was a double defeat: not only of the Punics in Sicily, but also of the Canaanites fighting in the naval Battle of Salamis under Persian orders. The repercussions brought sweeping changes in Carthage: an oligarchic Republic was then established, and also an isolationist policy was followed for the next 70 years when Carthage took no action against the Hellenes, nor even aided any of their rivals. Economically, sea trade with the Orient was cut off by the Greeks in Hellas, while the cities of Magna Graecia boycotted Punic merchants. This led to the development of trade with the West and caravan-borne trade with the East. Focus was shifted on the exploration and expansion in Africa and Europe. This isolationism explains why the two great maritime empires in the 5th century BCΕ, Carthage and Athens, were not engaged in war. Athens began massive exports of pottery in this period to Iberia, especially in the southeast. But again, as in the previous Canaanite era of Iberia, the archaeologists do not know yet if the ships that transported the ware were Punic or Athenian.

The ancient theatre of Tauromenium (Taormina) in Sicily

• ⁽⁹⁾ Essentially, the seven Sicilian Wars or, more properly, the Greek-Punic Wars, were a lamentable continuation of the relentless “tradition” of civil war among the Hellenes, with Carthage being always involved, changing sides, and finally winning, as a rule, the lion’s share. These wars, the longest lasting conflicts of classical antiquity (600–265 BCΕ), would culminate in the Punic Wars (264–146 BCE) against the Romans, and end with Carthage being razed to the ground.

While Carthage was engaged in another Sicilian War, the rise of Macedon under Philip II and Alexander the Great saw the defeat of the city-states in Greece and the fall of the Achaemenid Empire. All the Phoenician cities in Canaan submitted except Tyre that was besieged and sacked in 332 BCΕ. The thriving Greeks in the Hellenistic period gradually ousted the last remnants of the formerly dominant Phoenicians over trade routes in the eastern Mediterranean, while their culture disappeared entirely in Canaan. So, the Punics were the last of the Phoenicians. And they were spared another perilous ordeal when Alexander died in Babylon, in 323 BCΕ, while raising a fleet in Cilicia to invade Carthage, Italy, and Iberia…

The Punics were spared another ordeal when Alexander died,
while raising a fleet to invade Carthage, Italy, and Iberia…

Alexander with Heracles’ lion sculp,
cast stone plaque (1st-4th century CE)

Battles of the Diadochi with the three-way struggle among Antigonid Macedon, Ptolemaic Egypt and Seleucid Syria were also good news for Carthage avoiding unnecessary conflicts with the successors. Trade relations were reinstated with Egypt, together with sea-borne access to the eastern markets for the first time since 480 BCΕ. It seemed as if Carthage had also inherited the Phoenicians’ good fortune, since two superpowers, the Persian and Macedonian, could not realize their plans to campaign against its domain. But the confrontation with Rome would prove inevitable. The Punic Wars were a series of three conflicts lasting from 264 to 146 BCΕ. The first one was fought for the control of Sicily. Carthage, finally, evacuated it and paid heavy war indemnities. The end of the war found Rome with a large navy able to prevent sea-borne invasion of Italy, control sea trade routes, and invade foreign shores. Sardinia and Corsica were also seized, while Carthage had plunged into another war with its mercenaries. At last, the most powerful state that emerged in the western Mediterranean was Rome.

Hannibal in Italy: his feat in crossing the Alps with elephants, though many did not survive,
passed into European legend: detail of a fresco by Jacopo Ripanda (ca 1510)

Carthage spent the years after the war improving its finances and expanding its empire in Hispania (Iberia), preparing for the next war that is most remembered for Hannibal’s crossing of the Alps with elephants. He resoundingly defeated the Romans in several battles, but was unable to cause a break between Rome and its allies. Equally important, despite his many pleas, he never received sufficient reinforcements, because Carthage opted to send extra forces only to its source of wealth, Iberia. Thus Hannibal was not able to achieve his goal of ultimately conquering Rome and winning the war. This gave the Romans self-confidence, while they were fighting simultaneously in Italy, Sicily, Iberia, and also against Carthage’s ally, Macedonia. Finally, the war was taken to Africa, where Carthage was defeated and its control reduced to only the city itself.

“Ceterum censeo, Carthago delenda est!” (Cato)

Punic tetradrachm with Elissa-Dido and a lion

The resurgence of hostilities fifty years later, when Carthage recovered its wealth and power, was linked with anti-Roman agitations in Iberia and Hellas. Cato the Elder gave the “motto” for the annihilation of Carthage, ending all his speeches, no matter what the topic, saying: “Carthago delenda est!”, “Carthage must be destroyed!”.⁽¹⁰⁾

• ⁽¹⁰⁾ Cato (234–149 BCE) was a reactionary statesman, the first to write a Roman history in Latin, and prominent for his anti-Greek views, since he saw Hellenism as a threat to Roman culture.

Rome presented a series of unacceptable demands, claiming that Carthage must be demolished and rebuilt away from the coast, deep into Africa. In 146 BCΕ, after a three-year siege, it was systematically sacked and burned to the ground, with the fields salted to make the ground completely infertile and useless for future generations.⁽¹¹⁾ No Punic war records exist, since the books of the Library of Carthage were distributed among African tribes and none remain on Punic history.

In the end, Elissa-Dido was deprived of her immortal fame – by Aeneas…

• ⁽¹¹⁾Ares Alexandrou, Ascent (conclusion):

(…) remain there and look on to the end
look at them, those with keys and others with handcuffs
who’ll be demolishing
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . as allies
roofs bridges wells
look at them
while they’ll be leveling down the town you’ve built
and sowing it with salt.

Elissa-Dido was finally deprived of her immortal fame – by Aeneas…

• >> Chronicle 26. IBERIAN CROSS-CHECK
• << Chronicle 24. THE TRIUMPH OF CRETINISM

Next Chronicle 26. IBERIAN CROSS(-CHECK) ● Naucratis ● Adolf Schulten and Dan Stanislawski ● The Trojan War Odysseys ● Metal Attraction ● Cassiterides ● Balearics ● Arganthonios ● Graeco-Tartessian Friendship Against Phoenicians and Punics