Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ

Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ

/ENGLISH/ Chronicle 24. THE TRIUMPH OF CRETINISM

● Η Γενοκτονία των Ἑλλήνων (Β) ● Η Δολοφονία τής Ὑπατίας
● Χριστιανισμός και Δουλεία ● Αποικιοκρατία και Ρατσισμός

.

We don’t need no education…

We don’t need no thought control!

Roger Waters (Pink Floyd, The Wall)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΚΑΙΡΟΣ ΝΑ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥΝ οι φιλόσοφοι. ‘Ο τύραννος’, όπως έλεγαν, έκανε κουμάντο… Έμπαινε σε σπίτια κι έψαχνε για βιβλία και πράγματα που έκρινε ως απαράδεκτα. Αν έβρισκε κάποια, γίνονταν παρανάλωμα θριαμβευτικών πυρών στις κεντρικές πλατείες… Όποιος έκανε θυσίες στους παλιούς θεούς ήταν, βάσει νόμου, προς εκτέλεση. Σε όλη την αυτοκρατορία, αρχαίοι… ναοί δέχονταν επιθέσεις, απογυμνώνονταν από στέγες, έλιωναν τους θησαυρούς τους, έσπαζαν τ’ αγάλματά τους. Για να διασφαλίσει την τήρηση των κανόνων της, η κυβέρνηση άρχισε ν’ απασχολεί σπιούνους… και πληροφοριοδότες, που έδιναν αναφορά για το τι γινόταν στους δρόμους… και πίσω από τις κλειστές πόρτες στα σπίτια των ανθρώπων.

“Οι συνέπειες της παρέκκλισης από τους κανόνες ήταν πολλές φορές άσχημες, ενώ η φιλοσοφία είχε γίνει επικίνδυνη ασχολία. Είχαν συλλάβει [έναν λόγιο] και τον βασάνιζαν για να τον κάνουν ν’ αποκαλύψει τα ονόματα άλλων φιλοσόφων… Έναν συνάδελφό του… τον είχαν γδάρει ζωντανό. Χτυπούσαν κάποιον άλλον μπροστά στον δικαστή, ώσπου το αίμα άρχισε να τρέχει από την πλάτη του. Ο βάναυσος ‘τύραννος’ ήταν ο χριστιανισμός… Οι χριστιανοί ήταν ‘τα όρνεα’.”

Αποκαλυπτικά στοιχεία, που μας αφήνουν άναυδους, καθώς διαβάζουμε το συγκλονιστικό βιβλίο τής Catherine Nixey, The Darkening Age / The Christian Destruction of the Classical World. Ας την παρακολουθήσουμε:

“Όταν οι σύγχρονες Ιστορίες περιγράφουν αυτήν την περίοδο, την χαρακτηρίζουν συνήθως ‘θρίαμβο του χριστιανισμού’.⁽¹⁾ Αξίζει να θυμηθούμε, όμως, την αρχική ρωμαϊκή σημασία τής λέξης ‘θρίαμβος’. Ένας πραγματικός ρωμαϊκός θρίαμβος δεν αφορούσε απλώς τη νίκη τού νικητή. Αφορούσε την πλήρη και απόλυτη υποταγή τού νικημένου. Σ’ έναν πραγματικό ρωμαϊκό θρίαμβο επεδείκνυαν την ηττημένη πλευρά καθώς παρήλαυνε στην πρωτεύουσα, ενώ η νικήτρια πλευρά επιθεωρούσε έναν εχθρό που οι στρατιώτες του είχαν σκοτωθεί, οι περιουσίες του λεηλατηθεί, και οι ηγέτες του ταπεινωθεί. Ένας θρίαμβος δεν ήταν απλώς μια ‘νίκη’. Ήταν μια εκμηδένιση.” Που δεν απείχε και πολύ από μια διαπόμπευση, θα προσέθετα.

• ⁽¹⁾ Χρίω (αρχαία ελληνικά): αλείφω > Χριστός > χριστιανός > christianus (λατινικά) > crétin (γαλλικά) > κρετίνος· άρα χριστιανισμός και κρετινισμός (ετυμολογικά) ταυτίζονται!

Ρωμαϊκός θρίαμβος, του Peter Paul Rubens (±1630)

Ήταν ό,τι ακριβώς επεδίωκαν οι χριστιανοί ηγέτες: “ότι όλες οι δεισιδαιμονίες των παγανιστών και ειδωλολατρών πρέπει να εκμηδενιστούν είναι αυτό που ο Θεός θέλει, ο Θεός προστάζει, ο Θεός υποδεικνύει”, διακήρυξε ο Αυγουστίνος, ο “άγιος”, στο εκκλησίασμά του στην Καρχηδόνα – προφανώς, αμέσως μετά από συνάντησή του με τον… “Πανάγαθο” αυτοπροσώπως!

“Οι χριστιανοί”, προσθέτει η Nixey, “παρατηρούσαν με έκπληξη την ανεκτικότητα των μη χριστιανών γειτόνων τους. Ο Αυγουστίνος απορούσε με το γεγονός πως οι παγανιστές μπορούσαν να λατρεύουν πολλούς θεούς χωρίς διαφωνίες, ενώ οι χριστιανοί, που λάτρευαν μόνον τον έναν, διασπάζονταν σε αμέτρητες εμπόλεμες φατρίες. Ἐν τούτοις, δεν είχε καμιά πρόθεση να ενεργήσει ο ίδιος με ανεκτικότητα. Καθήκον τού χριστιανού, είχε καταλήξει, είναι να προσηλυτίζει τους αιρετικούς – διὰ τῆς βίας, αν είναι αναγκαίο… Ο μονοθεϊσμός δίνει πανίσχυρα όπλα σε όσους δεν θέλουν να είναι ανεκτικοί. Υπάρχει πλήθος βιβλικών χωρίων που δικαιολογούν τους διωγμούς όσων δεν πιστεύουν. Η Βίβλος… είναι πολύ σαφής στο θέμα τής ειδωλολατρίας… Τι ακριβώς συνέστησε ο Θεός ως τιμωρία για την ειδωλολατρία; Το Δευτερονόμιο είναι σαφές: πρέπει να λιθοβολείται μέχρι θανάτου το άτομο που επιδίδεται σε αυτήν. Και αν μια ολόκληρη πόλη έχει υποπέσει σε τέτοιο αμάρτημα; Πάλι, η απάντηση είναι σαφής: ‘ορίζεται η καταστροφή’.” (!)

ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ κυβερνούσαν την Ἀλεξάνδρεια μέσω ενός Ρωμαίου νομάρχη, που συνεργαζόταν με το πολιτικό προσωπικό, το οποίο απαρτιζόταν κυρίως από Ἕλληνες. Το σχήμα λειτούργησε καλά, ως την στιγμή που ο Κωνσταντίνος εγκαθίδρυσε “Χριστιανική μοναρχία”. Τότε εμφανίστηκε μια δεύτερη ιεραρχία αξιωματούχων, που ήταν σε σύγκρουση με την πρώτη. Τότε η “ανορθόδοξη” σκέψη έγινε έγκλημα, και αυτή η δεύτερη (η ολοένα διογκούμενη) εκκλησιαστική ιεραρχία, μ’ επικεφαλής έναν επίσκοπο, άρχισε να αστυνομεύει τους πολίτες για τις πεποιθήσεις τους. Η διαρχία αυτή αποτελούσε εκρηκτικό μίγμα, αφού ο μεν νομάρχης ήταν, φυσικά, υπόλογος στον αυτοκράτορα, ο δε επίσκοπος θεωρούσε πως είναι υπόλογος στον Θεό – άρα, ήταν ανεξέλεγκτος. Η ρήξη ήταν αναμενόμενη, αν επρόκειτο για κάποιον φιλόδοξο και φανατικό επίσκοπο, όπως ο Κύριλλος, που είχε απέναντί του έναν μορφωμένο και πολιτισμένο νομάρχη, τον Ὀρέστη. Ήταν μια σύγκρουση ανάμεσα στην διαλλακτικότητα της κλασικής αρχαιότητας και την αδιαλλαξία τής “Νέας Τάξης” τού χριστιανισμού. Επιπλέον, ήταν και αναπόφευκτη, καθώς η ατμόσφαιρα, κυρίως στην Αλεξάνδρεια, ήταν εδώ και καιρό εκρηκτική.

Ο Φάρος τής Αλεξάνδρειας, στην ομώνυμη νησίδα, ένα από τα 7 θαύματα της αρχαιότητας.

● “Οι Παραβαλανεῖς τής Αλεξάνδρειας”, εξηγεί η Nixey, “έχουν χαρακτηριστεί ως ‘τρομοκρατική φιλανθρωπία’ – ένα παράξενο οξύμωρο… Κάποιες φορές, αυτοί οι άνδρες έκαναν καλές πράξεις, μα ταυτόχρονα έσπερναν τον φόβο. ‘Τρόμος’ είναι η λέξη που τους περιγράφει σε ρωμαϊκά νομικά έγγραφα… Η πόλη είχε τώρα νέον επίσκοπο, τον Κύριλλο, ανιψιό τού ζηλωτή Θεόφιλου. Και, πιστός στα οικογενειακά πρότυπα, ήταν τραμπούκος. Μέχρι και χριστιανοί είχαν επιφυλάξεις γι’ αυτόν τον φιλόδοξο και στυγνό άνθρωπο: σύμφωνα μ’ ένα συμβούλιο επισκόπων, ήταν ‘ένα τέρας’” – όμως, “ένα τέρας” που, ανά πάσα στιγμή, μπορούσε να θέσει σε δράση τούς τραμπούκους παραβαλανείς, ή ακόμη και τις εφεδρείες του: τις σπείρες των φανατικών μελανοχιτώνων μοναχών. Πολύ σύντομα βασίλευε η βία.

Άλλη μια τρομοκρατική σπείρα τής Βόρειας Αφρικής, και κυρίως της Καρχηδόνας, ήταν οι Circumcellions, ή οι Ἀγωνιστικοί, που “έγιναν διαβόητοι όχι μόνο για τις αυτοκτονίες τους, αλλά και για τις βάναυσες επιθέσεις τους εναντίον όσων δεν συμμερίζονταν τις ιδιαίτερες χριστιανικές τους πεποιθήσεις”, λέει η Nixey. “Η ‘ιερή’ τους βία τρόμαξε μέχρι και την Εκκλησία”, αφού στρεφόταν όχι μόνον ενάντια στις γιορτές των παλαιών θεών (ο αγαπημένος τους στόχος), μα και σε ιερείς, που βασανίζονταν και σκοτώνονταν με φριχτό τρόπο, ως “προδότες”. “Η Εκκλησία, όμως, θέριζε ό,τι είχε σπείρει. Λίγες δεκαετίες νωρίτερα, όπως… επεσήμανε ο Brent D. Shaw, οι χριστιανοί ιεροκήρυκες χαιρέτιζαν τη βία των Circumcellions και την υπέθαλπαν: στις επιθέσεις εναντίον των ναών, τέτοιοι εθελοντές καταστροφείς ήταν εξαιρετικά χρήσιμοι και τους είχαν στρατολογήσει για βαριά χειρωνακτική εργασία, ώστε να γκρεμίζουν αυτά τα κτήρια… ‘Όπου υπάρχει τρόμος, υπάρχει σωτηρία… Ω, φιλεύσπλαχνη βαναυσότητα!’,” είχε διακηρύξει σε ανύποπτο χρόνο ο Αυγουστίνος, που τώρα δήλωνε σοκαρισμένος με τους Αγωνιστικούς. Του ήταν αδιανόητο πως τέτοια αυτάρεσκα οξύμωρα μπορούσαν να γίνουν boomerang, εναντίον χριστιανών ιερωμένων! Αυτή ήταν η “ατμόσφαιρα” της εποχής…

Ὑπατία, του Ραφαήλ, από το αριστούργημά του Η σχολή
των Αθηνών (λεπτομέρεια)

Κράτος Τρόμου: Η δολοφονία τής Ὑπατίας

● 415. Το “Κράτος Τρόμου” στην Αλεξάνδρεια έφτασε στο αποκορύφωμά του με την στυγερή δολοφονία τής Ὑπατίας, κορυφαίας αστρονόμου, φιλοσόφου, και μαθηματικού, “της τόσο όμορφης, τόσο ενάρετης, τόσο μορφωμένης, και παντοιοτρόπως ολοκληρωμένης Κυρίας”, όπως επεσήμανε ο φιλόσοφος John Toland, “που την κομμάτιασε ο Κλήρος τής Αλεξανδρείας, για να ικανοποιήσει την υπεροψία, φιλοδοξία, και σκληρότητα, του Αρχιεπισκόπου του, του συνήθως, αλλ’ αδίκως, καλουμένου Αγίου Κυρίλλου”. Ο αστρονόμος Carl Sagan συνέδεσε τη δολοφονία με την καταστροφή τής περιώνυμης Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας. Άλλοι θεωρούν πως ο θάνατος της Υπατίας συμβόλισε το τέλος τής πόλης τού Ἀλεξάνδρου ως κέντρο σοφίας, καλλιέργειας, γνώσης. Ηθικός αυτουργός ήταν ο Κύριλλος, ανιψιός και διάδοχος του Θεόφιλου, προβεβλημένος ως “Πυλώνας τής Πίστεως” και “Πατέρας τής Εκκλησίας”, αλλά και ως… “Άγιος” – όλων των χριστιανικών δογμάτων! Ποιοι, πράγματι, διατελούν σε οικτρή πλάνη; Όλες οι χριστιανικές Εκκλησίες τού κόσμου, ή όσοι τον περιέγραψαν ως “τραμπούκο”, “τέρας”, ή “αλαζόνα Φαραώ”, όπως τον είχε χαρακτηρίσει ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β΄;

Μόλις αναρριχήθηκε στον θώκο, ο Κύριλλος θέλησε να εκκαθαρίσει τον “Οἶκο του”. Έβλεπε ζηλόφθονα τον πλούτο των Νοβατιανών, ενός καθιερωμένου σχίσματος χριστιανών πουριτανών. Κατά τον Edward Gibbon, ήταν “οι πιο αθώοι και άκακοι των σχισματικών.” Δεν επρόκειτο, όμως, να τον στηρίξουν, και είχαν ήδη συνταχθεί με τους αντιπάλους του. Μια από τις πρώτες πράξεις τού Κυρίλλου, λοιπόν, ήταν να κλείσει τις εκκλησίες τους και να κατασχέσει τα ιερά σκεύη και τον διάκοσμό τους. Ακολούθησαν οι εβραίοι.⁽²⁾

• ⁽²⁾ Ιωάννης “Χρυσόστομος”: “‘η συναγωγή δεν είναι απλώς πορνείο… είναι και άντρο ληστών και φωλιά άγριων θηρίων… οίκος δαιμόνων… χώρος ειδωλολατρίας’. Αργότερα τα λόγια τού Αγίου Χρυσοστόμου θ’ ανατυπώνονταν μ’ ενθουσιασμό στη ναζιστική Γερμανία.” (C. Nixey)

“Η απόπειρα των χριστιανών”, γράφει η Nixey, “να ρυθμίσουν τις χορευτικές και θεατρικές παραστάσεις – που φαίνεται πως αγαπούσαν πολύ οι εβραίοι τής πόλης – υπήρξε η αφετηρία μιας περίπλοκης αλυσίδας αντιποίνων που κορυφώθηκαν με μια επίθεση εβραίων σε χριστιανούς. Κάποιοι σκοτώθηκαν – και ο Κύριλλος είχε το πρόσχημα που χρειαζόταν. Στρατολογώντας έναν όχλο παραβαλανών, καθώς και μερικούς βάναυσους κι ενθουσιώδεις, ‘πορεύτηκε… προς τις συναγωγές… τις έθεσε υπό την κατοχή του, τις εξάγνισε και τις μετέτρεψε σ’ εκκλησίες’. ‘Εξάγνισε’, σε τέτοια κείμενα, είναι συχνά ευφημισμός που σημαίνει έκλεψε, αυτοδικαίως. Μετά, οι χριστιανοί τέλειωσαν το έργο τους, εξαγνίζοντας τους εβραίους ‘δολοφόνους’ από τις περιουσίες τους: στερώντας τους απ’ ό,τι είχαν… τους έδιωξαν από την πόλη στην έρημο.”

“Χωρίς καμιά δικαστική καταδίκη, χωρίς βασιλική εντολή, ο πατριάρχης… οδήγησε ένα πλήθος στασιαστών στην επίθεση κατά των συναγωγών. Απροετοίμαστοι και άοπλοι, οι εβραίοι δεν μπόρεσαν ν’ αντισταθούν: ισοπεδώθηκαν οι οίκοι προσευχής τους, και ο πολέμαρχος επίσκοπος αντάμειψε τα στρατεύματά του με το πλιάτσικο των αγαθών τους”, παρατήρησε από την πλευρά του ο Gibbon.

Αλεξάνδρεια: η Κανωπική Οδός (νῦν Ṭarīq al-Ḥurriyyah), η κεντρική λεωφόρος, διασταυρωνόταν με την άλλη κύρια αρτηρία, το Σῶμα, τον τάφο τού Ἀλεξάνδρου, έχοντας στο κέντρο την ἀγορά.

“Ο Ορέστης,” αφηγείται η Nixey, “παρακολουθούσε αηδιασμένος… Φαινομενικά ο πιο ισχυρός άνθρωπος της πόλης, ήταν ἐν τούτοις ανήμπορος να σταματήσει την εξέγερση: μόνον η ακολουθία τού κυβερνήτη δεν μπορούσε ν’ αντιπαρατεθεί σε 800 μυώδεις λεηλατητές παραβαλανείς. Χώρια που οι αριθμοί τής πολιτοφυλακής τού Κυρίλλου είχαν διογκωθεί. Καμιά πεντακοσαριά μοναχοί κατέβηκαν από… τις σπηλιές τους στους κοντινούς λόφους, αποφασισμένοι να πολεμήσουν για τον επίσκοπό τους. Άπλυτοι, αμόρφωτοι, αλύγιστοι στην πίστη τους, ήταν άνδρες με ‘πολύ εκρηκτική προδιάθεση’, όπως αναγνωρίζει και ο χριστιανός συγγραφέας, Σωκράτης [Σχολαστικός]. Μια μέρα περικύκλωσαν τον Ορέστη και άρχισαν να τον προσβάλλουν, κατηγορώντας τον πως ήταν ‘παγανιστής ειδωλολάτρης’… Ένας μοναχός πέταξε μια πέτρα και χτύπησε τον Ορέστη στο κεφάλι. Από το τραύμα άρχισε να τρέχει αίμα. Οι περισσότεροι φρουροί του… σκορπίστηκαν… Ο Ορέστης έμεινε ολομόναχος σχεδόν.”

Ο Ορέστης γλύτωσε. Η εντολή θα πρέπει να ήταν “Τρομοκρατήστε τον!”, όχι “Σκοτώστε τον!” Παρενέβησαν και ορισμένοι περαστικοί. Απευθύνθηκε στον αυτοκράτορα, τον ανήλικο Θεοδόσιο Β’, που υποκαθιστούσε η θρησκόληπτη αδερφή του, Πουλχερία. Ήταν μια “χριστιανή παρθένος”, που διεξήγαγε τη δική της σταυροφορία για τον Χριστό, και είχε μετατρέψει τ’ ανάκτορα σε μοναστήρι. Αργότερα ανακηρύχτηκε (και αυτή) “αγία”! Η έκκληση έπεσε στο κενό. Ο μοναχός, ὀνόματι Ἀμμώνιος, εκτελέστηκε για την επίθεση, ο Κύριλλος αμέσως τον ανακήρυξε “μάρτυρα”, αλλά οι Αλεξανδρινοί χριστιανοί αηδίασαν με τη σειρά τους: η εκτέλεση είχε γίνει γι’ απόπειρα δολοφονίας τού νομάρχη, όχι για την πίστη τού δράστη. Παρενέβησαν διάφοροι, και ο μάστορας στην αναδίπλωση και το παρασκήνιο, Κύριλλος, αναγκάστηκε να κλείσει το θέμα – ἐπὶ τοῦ παρόντος. Για να ησυχάσει, όμως, επιζητούσε μια θυσία αίματος…

Ὑπατία, του Charles William Mitchell· θύμα στυγερής δολοφονίας από τραμπούκους τού “αγίου” Κυρίλλου!

Η Υπατία, η κόρη τού Θέωνος, του αστρονόμου, είχε αναδειχθεί σε κορυφαία μορφή τής αλεξανδρινής σχολής φιλοσοφίας, που υστερούσε μόνον έναντι της αθηναϊκής. Τ’ όνομά της προσήλκυε σπουδαστές (μέχρι και χριστιανούς θεολόγους) απ’ όλη τη Μεσόγειο. Επίσης, την σεβόταν πολύ ο Ορέστης, που πολύ συχνά την συμβουλευόταν. Όλα αυτά έκαναν τον Κύριλλο έξω φρενών. Η φήμη και τα χαρίσματα της Υπατίας χάριζαν στον ἑλληνισμὸ “επικίνδυνο κύρος” και, συνεπώς, εμπόδιζαν την “πρόοδον τῆς Πίστεως”. Ο επίσκοπος δεν είχε κανέναν ενδοιασμό να παρομοιάζει την σχέση Υπατίας και Ορέστη, μ’ εκείνην της Κλεοπάτρας με τον Μάρκο Αντώνιο. “Αν μπορούσε,” τόλμησε να πει, “θα είχε εγκαθιδρύσει Αιγυπτιακή Αυτοκρατορία”! Και καθώς ο Κύριλλος καταφερόταν από άμβωνος εναντίον τής “πόρνης”, συνέρρεαν ολοένα και περισσότεροι φανατικοί από την έρημο, ανταποκρινόμενοι στο κάλεσμά του.

● Ήταν Μάρτης τού 415, όταν ο Κύριλλος διέταξε ένα “Τάγμα Εφόδου”, έναν όχλο 500 μελανοχιτώνων μοναχών, δαιμονισμένων

“από λυσσαλέο, μισαλλόδοξο ζήλο, με πρωτεργάτη κάποιον αναγνώστη [κατώτερο κληρικό] ὀνόματι Πέτρο”, σύμφωνα με την περιγραφή τού Σωκράτη Σχολαστικού. “Της έστησαν ενέδρα [της Υπατίας] την ώρα που επέστρεφε σπίτι και, σέρνοντάς την από την άμαξά της, την οδήγησαν στην εκκλησία που ονομάζεται Καισάρειον, όπου την ξεγύμνωσαν, και στη συνέχεια τη δολοφόνησαν με ὄστρακα [θραύσματα αγγείων]. Αφού έκαναν το σώμα της κομμάτια, πήραν τα κατακρεουργημένα της μέλη σ’ ένα μέρος που λέγεται Κιναρών, κι εκεί τα έκαψαν”…⁽³⁾ “Οὐδεὶς τιμωρήθηκε για τη δολοφονία της. Υπήρξε συγκάλυψη”, συμπληρώνει η Catherine Nixey.

• ⁽³⁾ Μάλλον το κάψιμο των “εχθρών” (των σορών τους, ή ενώ ήταν ακόμη ἐν ζωῇ) αποτελούσε ανέκαθεν την τελική φάση τού “τυπικού” τής αφιονισμένης βίας. Οι Αλεξανδρινοί, ή και άλλοι εκείνα τα χρόνια, μετέφεραν “κατά παράδοση” τις σορούς των “απεχθέστερων εγκληματιών” εκτός των ορίων τού ἄστεως για να τις αποτεφρώσουν, εξαγνίζοντας συμβολικά την πόλη. Το κάψιμο εμπόδιζε και την εμφάνιση “μαρτύρων”, ή “ηρώων”. Οι Γεώργιος, Μάρκελλος και Μάρκος είχαν αυτήν την “τύχη” – και τώρα η Υπατία. Άρα, ενδέχεται ο “Μάρκος” ο… “Ενετός” να είναι τελικά ο Μέγας Αλέξανδρος! (Βλέπε την κατάληξη του προηγούμενου Χρονικού).

● Η στυγνή δολοφονία συγκλόνισε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Ο Κύριλλος, προς τον οποίον έβλεπαν όλοι ως υπαίτιο, είχε κάνει κάτι πρωτοφανές, ακόμη και με τα standard τής εποχής, βάζοντας στο στόχαστρό του μια διανοούμενη περιωπής, και τώρα κινδύνευε άμεσα. Πανικόβλητο με τη συμπεριφορά τού Κυρίλλου, το αλεξανδρινό συμβούλιο επισκόπων έστειλε αντιπροσωπία στην Κωνσταντινούπολη, που ξεκίνησε έρευνα για να διαπιστωθεί ο ρόλος του στη δολοφονία. Το φθινόπωρο τού 416, οι αυτοκράτορες Θεοδόσιος και Ὁνώριος εξέδωσαν διάταγμα, αφαιρώντας τούς παραβαλανείς από τη δικαιοδοσία τού Κυρίλλου και θέτοντάς τους στη διάθεση του Ορέστη. Ο επίσκοπος απέφυγε, μάλλον, βαρύτερη τιμωρία, δωροδοκώντας αυτοκρατορικούς συμβούλους. Τα περιοριστικά μέτρα στους παραβαλανείς (ως προς τον αριθμό τους, και για την προστασία των “δημοσίων θεαμάτων… δικαστηρίων… και του δημοτικού συμβουλίου”) δείχνουν ότι κρίθηκαν εξίσου ένοχοι. Ωστόσο, ο Κύριλλος έδειξε την μαεστρία του στην ίντριγκα: σε δυο χρόνια οι παραβαλανείς επέστρεψαν στη δικαιοδοσία του, ενώ σε λίγο κατόρθωσε να κυριαρχεί στο αλεξανδρινό συμβούλιο. Έτσι άνοιξε ο δρόμος του προς την… “αγιοσύνη”!⁽⁴⁾

• ⁽⁴⁾ Αυτά λέει η μια εκδοχή των γεγονότων. Επειδή, αν κι έχουν περάσει από τότε 1600 χρόνια, ακόμη δεν ξέρουμε τι ακριβώς συνέβη. Σύμφωνα με μιαν άλλη εκδοχή, ο Ορέστης διέταξε την εκτέλεση του μοναχού Ιέρακα (του προβοκάτορα στην εκδίωξη των εβραίων), για συνενοχή στη δολοφονία τής Υπατίας. Σε λίγες μέρες, κατ’ αυτήν την εκδοχή, ο Ορέστης δολοφονήθηκε επίσης. Απόλυτος θριαμβευτής, ο Κύριλλος διακήρυξε πως “η Υπατία πήγε στην Αθήνα”, ενώ ο νομάρχης παραιτήθηκε κι έφυγε. Ούτε οχλοκρατία υπήρξε ποτέ, ούτε και καμιά τραγωδία. Ο επίσκοπος κατόπιν, επέλεξε και διόρισε ο ίδιος τον διάδοχο του Ορέστη. Έτσι έπαψε η διαρχία, και η θρησκευτική τυραννία θρονιάστηκε στην πάλαι ποτέ πρωτεύουσα του πνεύματος. Είναι εντυπωσιακό ότι, ψάχνοντας στο διαδίκτυο για την τύχη τού Ορέστη, διαβάζεις παντού την παραπάνω εκδοχή τού Κύριλλου: “ο νομάρχης (έπαρχος) παραιτήθηκε κι έφυγε”… Αν όντως “παραιτήθηκε κι έφυγε” την άνοιξη του 415, μετά από τη δολοφονία τής Υπατίας, πώς ήταν δυνατόν να τεθούν υπό τη δικαιοδοσία του οι παραβαλανείς το φθινόπωρο του 416;

Η Κλεοπάτρα στην είσοδο του
Αιγυπτιακού Μουσείου στο Κάιρο

Καμιά φορά η ιστορία δεν γράφεται από τους νικητές. Μπορεί η προπαγάνδα τού Κύριλλου να λειτούργησε για αιώνες. Ο απόηχος των φημών δυσφήμισης της Υπατίας (“ήταν διαρκώς αφιερωμένη στη μαγεία, τους αστρολάβους και τα όργανα μουσικής, και σαγήνευσε πολλούς με τις Σατανικές της πονηριές”) βρίσκεται στα γραπτά τού κόπτη επισκόπου, Ιωάννη Νικίου, του 7ου αιώνα. Στον μεσαίωνα, η Υπατία παρουσιαζόταν ως σύμβολο… χριστιανικής αρετής ή εξίσωναν τον θάνατό της μ’ εκείνον των χριστιανών μαρτύρων. Ο τελευταίος απολογητής που τάχθηκε ανοιχτά “υπέρ τού Αγίου Κυρίλλου και του Κλήρου τής Αλεξανδρείας” υπήρξε ίσως ο Thomas Lewis το 1721. Από τότε, όλο και πιο πολλά βιβλία κι έργα τέχνης εκθειάζουν την Υπατία και στρέφονται εναντίον τού Κυρίλλου. Το 1853, ο Charles Kingsley, στο μυθιστόρημά του, Υπατία, την παρουσίασε ως την “τελευταία των Ελλήνων”, ενώ το 1884 δόθηκε τ’ όνομά της σε μια κύρια ζώνη αστεροειδών, καθώς και σ’ έναν κρατήρα τής Σελήνης. “Δυστυχώς για τον Κύριλλο κ.ά.”, έγραψε η Abby Norman, “σκοτώνοντας την Υπατία, την κατέστησαν αθάνατη. Αν την είχαν αφήσει ήσυχη, το έργο και τ’ όνομά της θα είχαν πιθανόν χαθεί στην ιστορία”…

● Όσο για το Καισάρειον, τον τόπο τής ειδεχθούς δολοφονίας, δεν ήταν μια οποιαδήποτε εκκλησία: ήταν το αρχηγείο τού Κυρίλλου! Και, εξυπακούεται, δεν ήταν εκκλησία, αλλ’ αρχαίος ναός, που… “καθαγιάστηκε” περί τα τέλη τού 4ου αιώνα, όταν οι χριστιανοί άρχισαν να ιδιοποιούνται τις περιουσίες των άλλων θρησκειών, για να εξαφανίσουν κάθε τους ίχνος σε όλον τον κόσμο. Το Καισάρειον το ξεκίνησε η Κλεοπάτρα, ώστε να το αφιερώσει στον αγαπημένο της, Μάρκο Αντώνιο. Το αποτελείωσε ο άνθρωπος που τους “αποτελείωσε”, ο Οκταβιανός, ή Αύγουστος – ο οποίος, αφού εξάλειψε κάθε ίχνος τού Μάρκου Αντώνιου σε όλη την Αλεξάνδρεια, το… αφιέρωσε στον εαυτό του!

● Δεκαετία 420. Οι ταραχές στην Καρχηδόνα αναζωπυρώθηκαν, επανέρχεται η Nixey. “Ο ναός τής Ρωμαίας θεάς Caelestis, μήκους ενός μιλίου, και όλα τα διπλανά ιερά ισοπεδώθηκαν… Συγκρούσεις ξεσπούσαν στη διάρκεια των καταστροφών και, στην πορεία τους, σκοτώνονταν μερικές φορές [και] χριστιανοί – γεγονός που στο μυαλό ορισμένων χριστιανών δεν ήταν απαραίτητα αρνητικό”…

Ερειπωμένος Παρθενώνας και οθωμανικό τέμενος (κτίστηκε
μετά από το 1715), του Pierre Peytier (αρχές δεκαετίας 1830)

● 429. Ένας μεγάλος διωγμός Ελλήνων, που θεωρούνταν οπαδοί δαιμόνων, συνοδεύτηκε από την λεηλασία τού Παρθενώνα. Ο ναός τής Ἀθηνᾶς έζησε για μια χιλιετία περίπου, ως το 435, όταν ο Θεοδόσιος Β΄ διέταξε το κλείσιμο των αρχαίων ναών σε όλη την αυτοκρατορία. Στην τελευταία δεκαετία τού 6ου αιώνα μετατράπηκε σ’ εκκλησία τής Παρθένου Μαρίας. Έτσι μεταμφιεσμένος ο Παρθενώνας (ως… Παρθένος), έγινε ο τέταρτος σπουδαιότερος προορισμός χριστιανικού προσκυνήματος, μετά από την Κωνσταντινούπολη, την Ἔφεσο, και την Θεσσαλονίκη.

● “Δεν γλύτωσε ούτε η Ἀκρόπολις”, σχολιάζει η Nixey: “το κολοσσιαίο άγαλμα της Αθηνάς, ένα από τα περιφημότερα έργα τέχνης στην αυτοκρατορία, αποσπάστηκε από το σημείο όπου στεκόταν φρουρός για χίλια σχεδόν χρόνια και στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Πολλά γλυπτά τού Παρθενώνα δέχθηκαν επιθέσεις. Πρόσωπα ακρωτηριάστηκαν, χέρια και μέλη κόπηκαν με τσεκούρια, θεοί αποκεφαλίστηκαν.”

Ανατολικό αέτωμα: τα ακρωτηριασμένα από τους χριστιανούς μάρμαρα είναι “του Παρθενώνα” μόνο για την ελληνική Βικιπαίδεια. Οπουδήποτε αλλού στη Wikipedia, είναι “Έλγίνεια”! Όχι μόνο
για τις βρετανικές αρχές, αλλά για όλον τον κόσμο, ανήκουν (ακόμα) στον συλητή…

“Πηγαίνετε στην αίθουσα 18 τού Βρετανικού Μουσείου”, μας προκαλεί. “Εκεί θα βρεθείτε μπροστά στα Μάρμαρα του Παρθενώνα, που πήρε από την Ελλάδα ο λόρδος Elgin στον 19ο αιώνα. Τ’ αγάλματα με την εκπληκτική ζωντάνια είναι τώρα σε θλιβερή κατάσταση: πολλά είναι ακρωτηριασμένα, ή τους λείπουν άκρα. Αυτό, υποτίθεται συχνά, οφείλεται στην αδεξιότητα των εργατών τού Elgin, ή στις μάχες κατά τη διάρκεια του οθωμανικού ζυγού… Όμως, σε μεγάλο μέρος, αποτελεί έργο ζηλωτών χριστιανών που εφόρμησαν στον ναό με αμβλεία εργαλεία, επιτιθέμενοι σε ‘δαιμονικούς’ θεούς, ακρωτηριάζοντας κάποια από τα ωραιότερα αγάλματα που δημιουργήθηκαν ποτέ στην Ελλάδα… Το ανατολικό αέτωμα υπέστη τις πιο μεγάλες καταστροφές. Οι θεοί έχουν αποκεφαλιστεί στην τεράστια πλειονότητά τους… Σπρώχτηκαν… κι έσπασαν κάτω στο έδαφος, και τα κομματιασμένα τους υπολείμματα κονιορτοποιήθηκαν και χρησίμευσαν ως κονίαμα για μια χριστιανική εκκλησία.”

“Σήμερα, οι Ιστορίες σχετικά μ’ εκείνην την περίοδο, αν τυχόν μνημονεύουν αυτήν την καταστροφή, διστάζουν να την καταδικάσουν απερίφραστα. Η έκδοση τού The Penguin Dictionary of Saints, το 1965, καταγράφει με μάλλον διασκεδαστική επιείκεια πως ο Μαρτίνος τής Tours ‘δεν είχε αντίρρηση να καταστρέφει βίαια τα ειδωλολατρικά ιερά’. Στις σύγχρονες Ιστορίες, εκείνοι που πραγματοποιούσαν ή ενθάρρυναν τις επιθέσεις σπάνια χαρακτηρίζονται βίαιοι, βάναυσοι, ή τραμπούκοι: ήταν απλώς ‘ζηλωτές’, ή ‘θεοσεβούμενοι’, ή ‘ενθουσιώδεις’, και, στην χειρότερη περίπτωση, ‘υπερβολικοί’. Όπως… το έθεσε ο John Pollini: ‘οι σύγχρονοι λόγιοι, υπό την επιρροή τής ιουδαιοχριστιανικής πολιτιστικής μεροληψίας’, παραβλέπουν ή υποβαθμίζουν πολύ συχνά τέτοιες επιθέσεις και ακόμα, κάποιες φορές ‘επιδιώκουν να παρουσιάσουν τις ιεροσυλίες των χριστιανών από θετική σκοπιά’.”

Ο Βιασμός τού Παρθενώνα, 31 Ιούλη, 1801: Ο Elgin αφαιρεί τα Μάρμαρα (αναπαράσταση)

● Το 457, η πολιτική υποκλίθηκε στην θρησκεία, και ο Λέων Α’ έγινε ο πρώτος αυτοκράτορας που στέφθηκε από τον πατριάρχη τής Κωνσταντινούπολης. Το 491, ολοκληρώθηκε η υποταγή τής αυτοκρατορίας στον χριστιανισμό, όταν ο Αναστάσιος Α’ υποχρεώθηκε να υπογράψει έγγραφη διακήρυξη ορθοδοξίας πριν από την στέψη του.

● 5ος αιώνας. Τα ετρουσκικά βιβλία λατρείας και μαντείας, Etrusca Disciplina, που κανένας αρχαίος πολιτισμός δεν άγγιξε, συγκεντρώθηκαν και κάηκαν, μια χιλιετία σχεδόν αφότου οι Ετρούσκοι έπαψαν να υφίστανται ως φυλή…

Ιουστινιανός: Γενοκτονίας Πράξη Γ΄ – Ιουστινιάνειος Κώδιξ

Η Λητώ με τον Απόλλωνα αγκαλιά, από τον ναό τού Portonaccio στους Βήιους της Ετρουρίας (510–500 ΠΚΧ)

● 529. Αυτήν την χρονιά, που συχνά ορίζεται ως το τέλος τής αρχαιότητας, ο Ιουστινιανός αποφάσισε να κλείσει την περίφημη Ἀκαδημία Πλάτωνος, που είχε επαναλειτουργήσει το 410 ως κέντρο νεοπλατωνισμού και μυστικισμού. Η παλαιά Ακαδημία είχε μάλλον καταστραφεί από τον Ρωμαίο δικτάτορα Σύλλα το 86 ΠΚΧ. Σύμφωνα με τον Έλληνα ποιητή και ιστορικό Ἀγαθία Σχολαστικό, οι ακαδημαϊκοί ζήτησαν την προστασία τού Σασσανίδη βασιλιά, Χοσρόη Α’ (531-579), στην πρωτεύουσά του, Κτησιφώντα, μεταφέροντας εκεί πολύτιμους πάπυρους, με λογοτεχνικά, φιλοσοφικά, επιστημονικά, κ.ά. κείμενα. Τότε το Χαρράν (Κάρραι, ή Ἑλληνόπολις), κοντά στην Ἔδεσσα της Άνω Μεσοποταμίας, απέκτησε μιαν εξόριστη Ακαδημία, που ίσως ίδρυσε ο Σιμπλίκιος ὁ Κίλιξ, μαζί με άλλους ακαδημαϊκούς τής Αθήνας. Η σχολή θα λειτουργούσε ως τον 9ο αιώνα, συμβάλλοντας στην αναβίωση της νεοπλατωνικής παράδοσης και στη Βαγδάτη, με την ίδρυση του Οίκου τής Σοφίας, το 832. Δυο σπουδαία κέντρα παιδείας στο μεταξύ διάστημα (5ος – 8ος αιώνας) ήταν η Σχολή τής Νισίβιδος (Nusaybin, κοντά στο Χαρράν) στη Μικρά Ασία, που ήταν υπό περσικό έλεγχο, και η Ακαδημία τού Gondeshapur, που ίδρυσε ο Χοσρόης, όπου υπήρχε επίσης Ιατρική σχολή-νοσοκομείο και Βιβλιοθήκη. Κατά τον Αυστριακό φιλόσοφο και παιδαγωγό, Rudolf Steiner, η κουλτούρα τού Gondeshapur υπήρξε μια πρώιμη άνθιση που υπονόμευσαν κι εξάλειψαν τα ισλαμικά στρατεύματα κατοχής τον 7ο αιώνα (Βίοι παράλληλοι μονοθεϊστικών θρησκειών).

Οι Έλληνες εκβαρβαρίζονταν, ενώ οι “βάρβαροι” εξελληνίζονταν

Η “διαρροή εγκεφάλων” προς ανατολάς άρχισε το 489, όταν ο αυτοκράτορας Ζήνωνας έκλεισε με διάταγμά του το νεστοριανό θεολογικό κι επιστημονικό κέντρο στην Έδεσσα. Η Νίσιβις και η σχολή της επωφελήθηκαν άμεσα, αφού απορρόφησαν τους λογίους του. Οι τελευταίοι, από κοινού με τους Ελληνιστές φιλοσόφους που εξορίστηκαν από την Αθήνα, διεξήγαγαν σημαντικές έρευνες στους τομείς τής ιατρικής, της αστρονομίας, των μαθηματικών, ή και άλλων επιστημών. Η Ακαδημία τού Gondeshapur απέκτησε φήμη ως κέντρο ιατρικής και σοφίας. Ο Χοσρόης προσέφερε άσυλο σε πλήθος Ελλήνων φιλοσόφων και νεστοριανών χριστιανών που γνώριζαν τη συριακή γλώσσα, κι έφυγαν για να γλυτώσουν από τους διωγμούς των ορθοδόξων, αναθέτοντάς τους το πολύ σημαντικό έργο τής μετάφρασης των ελληνικών και συριακών κειμένων, περί αστρονομίας, ιατρικής, φιλοσοφίας, και ποικίλων τεχνών, στην παχλαβί (μέση περσική γλώσσα). Θλιβερό συμπέρασμα: οι Έλληνες εκβαρβαρίζονταν, ενώ οι “βάρβαροι” εξελληνίζονταν!

Η Σχολή των Αθηνών (1510-1511), του Raffaello Sanzio da Urbino (Ραφαήλ)

● Ο Ιουστινιάνειος Κώδιξ ολοκληρώθηκε το 529, ἤτοι όταν ο αυτοκράτορας έκλεισε τη νεοπλατωνική Ακαδημία φιλοσοφίας ως αντιχριστιανική. Μπορεί να ήταν ο Θεοδόσιος εκείνος που εγκαινίασε την υπογραφή διαταγμάτων, ή την θέσπιση νόμων, κατά του ελληνισμού, όμως αυτός που πυροδότησε τους διωγμούς σε μαζική κλίμακα κατά των εθνικών ήταν ο Ιουστινιανός, με την κωδικοποίηση της νομοθεσίας. Καθώς ήταν πεπεισμένος πως η ενότητα της αυτοκρατορίας προϋπέθετε την ενότητα της πίστης, θεώρησε δεδομένο πως αυτή η πίστη δεν μπορούσε παρά να είναι η “ορθόδοξη”. Όσοι, λοιπόν, είχαν διαφορετική πίστη, υπέστησαν διωγμούς, όπως το επέβαλλε η νομοθεσία από την εποχή τού Κωνστάντιου, και οι οποίοι συνεχίζονταν με ακόμη μεγαλύτερη ένταση. Το Corpus Juris Civilis περιείχε δυο σημαντικά άρθρα για την πλήρη εξάλειψη του ελληνισμού, ακόμη και στην ιδιωτική ζωή, που επιβλήθηκαν με υπερβάλλοντα ζήλο. Σύγχρονες πηγές (λ.χ. οι Ιωάννης Μαλάλας, Θεοφάνης ο Βυζάντιος, και Ιωάννης τής Εφέσου) μιλούν για σκληρούς διωγμούς, ακόμη κι εναντίον πάρα πολλών υψηλά ισταμένων, που αντιμετώπιζαν τους άτεγκτους Ιεροεξεταστές, τις εξορίες, ή ακόμη την εσχάτη των ποινών, ενώ οι εκτελέσεις τους πραγματοποιούνταν επίσης και παρόντος τού αυτοκράτορα: ορισμένοι στην πυρά, άλλοι με πνιγμό. Η εναλλακτική λύση, η μόνη διέξοδος διαφυγής, ήταν ο εκχριστιανισμός. Και οι ορθόδοξες Σταυροφορίες δεν είχαν τελειωμό. Μόνον στη Μικρά Ασία, ο Ιωάννης τής Εφέσου, κατά δήλωσή του, ανάγκασε 70.000 εθνικούς ν’ αλλαξοπιστήσουν. Εκχριστιανίζονταν και άλλοι λαοί που βρίσκονταν υπό βυζαντινό ζυγό. Στη Λιβύη καταργήθηκε τότε η λατρεία τού Άμμωνα· το ίδιο συνέβη επίσης με τα τελευταία κατάλοιπα της λατρείας τής Ίσιδας στην Αίγυπτο.⁽⁵⁾ Με την κρατική καταστολή τού ελληνισμού, όλοι οι μη χριστιανοί ήταν πλέον δημόσια απειλή. Η λέξη Ἕλλην δεν ήταν απλώς ὕβρις, αλλά θανάσιμη κατηγορία. Με αυτό το νομικό οπλοστάσιο ἀνὰ χεῖρας, που κάθε τόσο “εμπλουτιζόταν” με νέες διατάξεις, οι αυτοκράτορες, σε αγαστή συνέργεια με την Εκκλησία, συνέχιζαν τη Γενοκτονία των Ελλήνων…

• ⁽⁵⁾ “Ο Ιουστινιανός αποφάσισε να καταστρέψει την ζωφόρο τού ωραίου ναού τής Ίσιδος στο νησί Φίλαι τής Αιγύπτου.” (C.N.)

Ἄρτεμις, ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνικού αγάλματος (1ος αι. ΚΧ)

● Αν προέκυπταν νομικά κενά, ή σαν κάτι διέλαθε της προσοχής των πάντοτε άγρυπνων επισκόπων, οι “απλοί” χριστιανοί αναλάμβαναν δράση: στα μέσα τής δεκαετίας τού 530, άρχισαν να καίνε, ή να κόβουν, τα δάση τής Ελλάδας, γιατί εκεί πέρα υπήρχαν… κατοικίες δαιμόνων! Ο τυφλός φανατισμός αφάνισε κι εξαφάνισε τα δρυοδάση τού Δία, τα ελατοδάση τής Ἀρτέμιδος ή του Πάνα, τους ελαιώνες τής Αθηνάς. Τ’ αποτελέσματα ήταν τρομακτικά, αφού όλη αυτή η αποδάσωση προκάλεσε την ξήρανση των ποταμών και των πηγών, και την πλήρη διαταραχή τού οικοσυστήματος της χώρας…

● “Οι νόμοι έπεσαν σαν σφυριές”, παρατηρεί η Catherine Nixey, αναφερόμενη στον Ιουστινιάνειο Κώδικα: “Όποιος προσφέρει θυσίες θα εκτελείται. Όποιος λατρεύει αγάλματα θα εκτελείται… Οι νόμοι προχωρούσαν ακόμη πιο πολύ. Δεν επρόκειτο πλέον για μιαν απλή απαγόρευση άλλων θρησκειών. Ήταν η ενεργός επιβολή τού χριστιανισμού και στον τελευταίο… παγανιστή τής αυτοκρατορίας… Όλοι έπρεπε να γίνουν τώρα πλέον χριστιανοί… Όσοι αρνούνταν, θα στερούνταν όλη τους την περιουσία… θα έχαναν τα πολιτικά τους δικαιώματα, θα έμεναν πένητες, και ‘επιπλέον θα υφίσταντο την αρμόζουσα τιμωρία’, [;!] ενώ τέλος θα εξορίζονταν. Το ‘παράλογο σφάλμα’ τού παγανισμού θα εξαλειφόταν ἀπὸ προσώπου γῆς… Ήταν αυτός ο νόμος που έκανε τον Edward Gibbon να διακηρύξει πως οι βαρβαρικές εισβολές στο σύνολό τους προκάλεσαν μικρότερη ζημιά στην αθηναϊκή φιλοσοφία από τον χριστιανισμό… Ήταν από εκείνην την στιγμή, είπαν και μεταγενέστεροι ιστορικοί, που οι Σκοτεινοί Χρόνοι άρχισαν να σκεπάζουν την Εὐρώπη.”

“Αιώνες αργότερα, ο Άραβας περιηγητής, Al Mas’udi, επισκέφτηκε μια πόλη στις παρυφές τής Ευρώπης και προβληματίστηκε για το τι είχε συμβεί στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. ‘Στις πρώτες ημέρες τής Αυτοκρατορίας των Ρουμ [των Ρωμιών]’, έγραψε… ‘οι επιστήμες ἐτιμῶντο και απολάμβαναν καθολικό σεβασμό. Από τα θεμέλιά τους, που ήταν ήδη στερεά και μεγαλοπρεπή, υψώνονταν καθημερινά σε ολοένα και ανώτερα επίπεδα, ώσπου έκανε την εμφάνισή της στους κόλπους των Ρουμ η χριστιανική θρησκεία: αυτό ήταν ένα θανάσιμο πλήγμα στο οικοδόμημα της μάθησης. Τα ίχνη της εξαφανίστηκαν και τα μονοπάτια της εξαλείφθηκαν’.”

● Η πρώτη χιλιετία τού χριστιανισμού συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε κάπως έτσι – δεν υπάρχει λόγος να επαναλαμβανόμαστε. Ἰδοὺ η “άρρηκτη συνέχεια” του αρχαιοελληνικού και του βυζαντινού πολιτισμού – με “κακοήθη απόφυση” εκείνην την άναρθρη φασιστική ὑλακή: “Ἑλλάς Ἑλλήνων Χριστιανῶν”!

Σταυροφορίες, αποικιοκρατία και δουλεμπόριο

Α΄ Σταυροφορία: πολιορκία τής Αντιόχειας (1097-98), λεπτομέρεια μεσαιωνικής μινιατούρας τού Jean Colombe

ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ, μετά από το Μεγάλο Σχίσμα, διεξήχθησαν υπό την αιγίδα τού Βατικανού. Η Α’ Σταυροφορία ξεκίνησε με προτροπή τού πάπα Ουρβανού Β΄, το 1095, με την αποκατάσταση της πρόσβασης των χριστιανών στην Ιερουσαλήμ ως διακηρυγμένο της στόχο. Ακολούθησαν άλλες έξι μεγάλες Σταυροφορίες κατά των μουσουλμανικών εδαφών, μα και πολλές άλλες, μικρότερης εμβέλειας, στο πλαίσιο του αγώνα για τον έλεγχο των “Αγίων Τόπων”, που κράτησε 200 χρόνια, και κατέληξε σε αποτυχία. Με την πτώση και του τελευταίου χριστιανικού οχυρού, το 1291, οι πάπες δεν εκδήλωσαν καμιάν άλλη συντονισμένη αντίδραση στην Ανατολή. Ανάλογες στρατιωτικές εκστρατείες έγιναν και στη Δύση, με τις ευλογίες τού πάπα, κατά “ειδωλολατρών”, “αιρετικών” και “αφορισμένων”, για διάφορους πολιτικούς, οικονομικούς, ή θρησκευτικούς λόγους, όπως η Σταυροφορία των Αλβιγηνών, η Σταυροφορία τής Αραγονίας, οι Βόρειες Σταυροφορίες, και η Reconquista στην Ιβηρία. Το “κάψιμο βιβλίων κι αιρετικών ή απίστων” ήταν στην ημερήσια διάταξη όλων των Σταυροφοριών. Η συμπεριφορά των σταυροφόρων ήταν εξοργιστική, όχι μόνο με βάση τις σύγχρονες ευαισθησίες, αλλά και για την εποχή εκείνη, αφού οι σταυροφόροι, από όπου περνούσαν, επιδίδονταν σε λεηλασίες, ενώ κατεγράφη και τουλάχιστον ένα κρούσμα κανιβαλισμού στο Λεβάντε! Η Α’ Σταυροφορία οδήγησε στο πρώτο πογκρόμ στην Ευρώπη, στην Ρηνανία, με θύματα 8.000 εβραίους. Είχε επίσης ως αποτέλεσμα την σφαγή 70.000 αμάχων κατά την πτώση τής Ιερουσαλήμ. Οι “ευγενείς” κρατούσαν για λογαριασμό τους τα εδάφη που κατακτούσαν, αντί να τ’ αποδώσουν στους Βυζαντινούς, όπως είχαν ορκιστεί. Επίσης, αποτέλεσμα της Δ’ Σταυροφορίας ήταν η Άλωση και λεηλασία τής Κωνσταντινούπολης, αλλά και ο διαμελισμός τού Βυζαντίου. Περί Σταυροφοριών βλέπε Χρονικό 9 (αναλογίες Ουρβανού-Hitler) και Χρονικό 11 (ευρωπαϊκές σταυροφορίες).

Η είσοδος των σταυροφόρων στην Κωνσταντνούπολη, του Eugène Delacroix (1840)

● 1193. Η Nalanda, αρχαίο κέντρο ανωτέρων σπουδών με μεγάλη βιβλιοθήκη, στο Μπιχάρ τής Ινδίας, λεηλατήθηκε από Τουρκαφγανούς μουσουλμάνους. Το πανεπιστήμιο ήταν τόσο μεγάλο, ώστε λέγεται πως καιγόταν επί τρεις μήνες από τον εμπρησμό του…

● 1258. Ο Οίκος τής Σοφίας στη Βαγδάτη των Αββασιδών ήταν βιβλιοθήκη και κέντρο μετάφρασης κι έρευνας. Οι λόγιοι, που ήταν κυρίως Πέρσες κι Έλληνες, μετέφραζαν τα διαθέσιμα κείμενα της ελληνικής γραμματείας – επιστημονικά, φιλοσοφικά, και ό,τι άλλο έπεφτε στην αντίληψή τους. Στο μεγαλύτερο μέρος τους, τα συγγράμματα διασώθηκαν κι έγιναν γνωστά στην Ευρώπη, χάρη στις μεταφράσεις τους στην αραβική. Ο Οίκος και όλες οι βιβλιοθήκες τής πόλης καταστράφηκαν από τον Μογγόλο ηγεμόνα Χουλεγκού. Λέγεται πως τα νερά τού Τίγρη ήταν μαύρα επί έξι μήνες, εξαιτίας της μελάνης, από τις τεράστιες ποσότητες βιβλίων που πετάχτηκαν στο ποτάμι…

Περὶ ὕλης ἰατρικῆς (Materia medica), του Διοσκουρίδη Πεδάνιου, στ’ αραβικά

● 1452. Έναν χρόνο πριν από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, ο πάπας Νικόλαος Ε΄ προσπάθησε ν’ αναβιώσει το πνεύμα των παλαιών Σταυροφοριών στην Ανατολή, καθώς μάλιστα ο ανιψιός του, Λουκάς Νοταράς, ήταν ο Βυζαντινός Μέγας Δουξ. Η προσοχή των Ευρωπαίων, όμως, ήταν στραμμένη στις πιο ευοίωνες προοπτικές που ξανοίγονταν στην Δύση. Έτσι, η παπική βούλα του, που ανανεώθηκε επανειλημμένα από μελλοντικούς ποντίφικες, παραχωρούσε αρχικά στην Πορτογαλία, έπειτα και στην Ισπανία, “πλήρη κι ελεύθερη άδεια να εισβάλλει, αναζητήσει, αιχμαλωτίσει, υποτάξει τους Σαρακηνούς, ειδωλολάτρες, και άλλους άπιστους, ή εχθρούς τού Χριστού, όπου κι αν βρίσκονται, ή και τα βασίλειά τους… και όποιαν άλλην ιδιοκτησία… και να υποβιβάσει τα πρόσωπά τους στην αιώνια δουλεία.” Με τις ἐν λόγῳ “γεωγραφικά απεριόριστες” βούλες, οι Σταυροφορίες εξαπλώθηκαν σε όλον τον κόσμο, εγκαινιάζοντας την αποικιοκρατία. Επίσης, “άνοιξε ο δρόμος στο δυτικοαφρικανικό δουλεμπόριο”, που θ’ απογειωνόταν λίαν συντόμως, με τη μεταφορά Αφρικανών δούλων στην Αμερική – ενώ το Βατικανό θα συνέχιζε να εκδίδει “βούλες” για να εξασφαλίζει… “δούλες” (συν το μερίδιό του)!

● 15ος αιώνας. Οι Ισπανοί καίνε τόνους αραβικών μουσουλμανικών βιβλίων. Το 1499, περίπου 5.000 αραβικά ποιητικά χειρόγραφα τυλίχθηκαν στις φλόγες σε πλατεία τής Γρανάδας, με διαταγή τού αρχιεπισκόπου τού Τολέδου. Την ίδια περίοδο κάηκαν αρκετές εβραϊκές Βίβλοι και άλλα ιουδαϊκά βιβλία, κατ’ ἐντολὴν τής ισπανικής “Ἱερᾶς” Εξέτασης.

● Ο Αζτέκος αὐτοκράτωρ Ιτζκόατλ, που ήταν στον θρόνο από το 1427-28 ως το 1440, διέταξε το κάψιμο των ιστορικών κωδίκων, με το σκεπτικό πως “δεν είναι συνετό όλοι οι άνθρωποι να γνωρίζουν”… Αυτό επέτρεψε την καθιέρωση μιας εγκεκριμένης από το κράτος “ιστορίας” και μυθολογίας – αλλ’ όμως δεν απέτρεψε την κατάκτηση του Μεξικού από τον Hernán Cortés το 1521. Ήταν η αφετηρία για νέες γενοκτονίες, με δράστες χριστιανούς, που κρατούσαν τον σταυρό στο ένα χέρι, και το σπαθί στο άλλο. Αποικιοκράτες, δουλέμποροι, και ιεροεξεταστές, είχαν νέες μεγάλες προκλήσεις ν’ αντιμετωπίσουν, νέα σύνορα να κατακτήσουν, ή και νέα “βιβλία να κάψουν και άπιστους να θάψουν”, στον “Νέο Κόσμο”, υπό την αιγίδα και διαιτησία τής παλαιάς, καλής “Ἁγίας Ἕδρας” – με το αζημίωτο, όπως πάντα!

Ρίξτε μια ματιά στην Τενοτστιτλάν (αναπαράσταση): με πληθυσμό σχεδόν 300.000, ήταν πιθανότατα η μεγαλύτερη πόλη τού κόσμου, πρωτεύουσα μιας αυτοκρατορίας σχεδόν 5.000.000 ψυχών. Σε σύγκριση μ’ ευρωπαϊκές πόλεις, μόνον το Παρίσι, η Βενετία και η Κωνσταντινούπολη ίσως θα μπορούσαν να τη συναγωνιστούν. Ήταν πενταπλάσια του Λονδίνου τής εποχής. Οι Ισπανοί, μπαίνοντας στην πόλη, νόμιζαν πως έβλεπαν όνειρο. Αυτοί ήταν οι “άγριοι” που έπρεπε να “εκπολιτίσουν” και να εκχριστιανίσουν…

● Φυσικά και δεν έπεσαν από τον ουρανό οι Μέξικα, η κυρίαρχη φυλή των Αζτέκων (που έδωσαν το όνομα στο Μεξικό), με έδρα την Τενοτστιτλάν, τη σημερινή Πόλη τού Μεξικού. Ο πολιτισμός στη Μεσοαμερική εμφανίζεται κατά την 3η χιλιετία ΠΚΧ – στην εποχή τού κυκλαδικού και μινωικού πολιτισμού στο Αἰγαῖον, πριν από την έλευση των Ελλήνων στην Ελλάδα. Πρώτος μεγάλος πολιτισμός τού Μεξικού ήταν οι Ολμέκοι (1500 – 400 ΠΚΧ). Προϋπήρχαν, όμως, παλαιότερες κουλτούρες ήδη από το 2500 ΠΚΧ, που σταδιακά εκτοπίστηκαν. Ως ο αρχαιότερος πολιτισμός της Κεντρικής Αμερικής, επηρέασε σημαντικά όσους ακολούθησαν. Ανάμεσα στις επιρροές αυτές είναι και ό,τι εμείς θεωρούμε ως το “μελανό σημείο” τους: οι ανθρωποθυσίες. Οι πιο χαρακτηριστικές καλλιτεχνικές δημιουργίες των Ολμέκων είναι οι γλυπτές κολοσσιαίες κεφαλές τους, με ύψος ως 3 μέτρα, και βάρος από 25 έως 55 τόνους.

Πυραμίδα Kukulkan, στο Chichen Itza τού Γιουκατάν (Μεξικό, Μάγια)

Ο λαμπρότερος και μακράς διάρκειας πολιτισμός τού Δυτικού Ημισφαιρίου αναπτύχθηκε από τους Μάγια. Είχαν την πιο αναπτυγμένη γραφή τής προκολομβιανής Αμερικής, ενώ καλλιεργούσαν τις τέχνες, τα μαθηματικά, την αστρονομία. Ήταν κι εξαίρετοι αρχιτέκτονες χτίζοντας πυραμίδες, ναούς και άλλα περίτεχνα οικοδομήματα. Ο πολιτισμός τους έφτασε στο επίπεδο των πιο γνωστών πολιτισμών της αρχαιότητας. Η αρχαϊκή τους περίοδος ξεκινά πριν από το 2000 ΠΚΧ. Ακολουθεί η προκλασική περίοδος (2000 ΠΚΧ – 250 ΚΧ), η κλασική (ως το 1000 ΚΧ), και τέλος η μετακλασική περίοδος. Οι Μάγια είχαν επίσης γνώση της έννοιας του αριθμού 0 (που… προβλημάτιζε τους αρχαίους Έλληνες), αν και πρώτοι διδάξαντες πιθανόν να ήταν οι Ολμέκοι. Οι Μάγια πρέπει να είχαν στενές σχέσεις με τους Τολτέκους, όπως διαπιστώνουμε από τις αλληλεπιδράσεις τους. Οι Τολτέκοι (10ος – 12ος αιώνας ΚΧ) ήταν οι προπομποί των Αζτέκων (14ος – 16ος αιώνας). Οι τελευταίοι θεωρούσαν τους Τολτέκους ως τους πνευματικούς τους προγόνους και την κουλτούρα τους ως την επιτομή τού πολιτισμού.

Ο αστικός πυρήνας τού Tikal, ή Yax Mutal, στη Γουατεμάλα
(Μάγια, 8ος αι. ΚΧ, αναπαράσταση).

● Ως κατακλείδα, μια φευγαλέα ματιά στο “μέλλον”: Ο Αβελάρδος, στον 12ο αιώνα, υποχρεώθηκε να κάψει ο ίδιος την Θεολογία του. Αργότερα, κρίθηκε ως αιρετικός, αφού, μεταξύ άλλων, εγκωμίαζε τους φιλοσόφους τής κλασικής αρχαιότητας. Ο πάπας τον αφόρισε, του επέβαλε αιώνια σιωπή κι εγκλεισμό σε μοναστήρι, ενώ διέταξε να καούν τα βιβλία του. Ο μαθητής του, Αρνόλδος, δεν απαρνήθηκε τις απόψεις του, παρά την καταδίκη τους σε σύνοδο, και στη συνέχεια τέθηκε επικεφαλής τής Κομμούνας τής Ρώμης κατά του πάπα, αλλά τελικά εκτελέστηκε. Η Εκκλησία διέταξε να καούν όλα του τα έργα – και όντως δεν έχει μείνει ούτε ένα! Τέλη 15ου αιώνα, ο Σαβοναρόλα διέταξε να καούν όλα τα έργα τού Ὀβιδίου και Το δεκαήμερον του Βοκακίου. Στον 16ο αιώνα, ο Μιχαήλ Σερβέτος κάηκε στη Γενεύη, με εισήγηση του Καλβίνου, επειδή μια παρατήρηση, στη μετάφρασή του της Γεωγραφίας τού Πτολεμαίου, κρίθηκε ως αιρετική! Το θεολογικό έργο τού Angelo Carletti εξόργισε τόσο πολύ τον Μαρτίνο Λούθηρο, ώστε το έκαψε δημόσια. Στον 17ο αιώνα, κάηκε με εντολή τού πάπα η γερμανική μετάφραση της Βίβλου από τον Λούθηρο, στα μέρη τής Γερμανίας που ελέγχονταν από τους καθολικούς. Στον 18ο αιώνα τα έργα τού Βολταίρου κάηκαν επανειλημμένα στην προεπαναστατική Γαλλία. Το 1821, ο Heinrich Heine, στο θεατρικό του έργο, Almansor, μιλώντας για το κάψιμο του Κορανίου από την ισπανική “Ιερή” Εξέταση, έγραψε: “Όπου καίνε βιβλία, στο τέλος θα κάψουν και ανθρώπινα όντα.” Είναι το επεισόδιο της αφετηρίας μας σε τούτα τα εμβόλιμα Χρονικά, με “το κάψιμο βιβλίων και το θάψιμο λογίων”, στην Κίνα. Όσο για τις “θριαμβευτικές πυρές”, ως “θεάρεστον έργον”, μάλλον δεν σταμάτησαν ποτέ. Καιρός να “γκρεμίσουμε το Τείχος” τού χριστιανικού Σιδηροῦ Παραπετάσματος: “Tear down the Wall!” (Pink Floyd).⁽⁶⁾

Χιλιάδες βιβλία γίνονται στάχτη σε μια τεράστια ναζιστική “θριαμβευτική πυρά” στη διάρκεια ενός κύματος αναλόγων
επεισοδίων που είχε εξαπλωθεί σε ολόκληρη την Γερμανία

• ⁽⁶⁾ Κατά τον Robert Drews, “πρόκειται για την ‘χειρότερη καταστροφή τής αρχαίας ιστορίας, ακόμα πιο ολέθρια από την πτώση τής δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας’. Αρκετοί τότε αναπόλησαν νοσταλγικά την ‘χρυσή εποχή που χάθηκε’, ανακαλώντας τις μνήμες από τους χρόνους τής καταστροφής, όταν ‘έσβησε ο πολιτισμός’. Ο Ἡσίοδος περιέγραψε τις Εποχές Χρυσοῦ, Ἀργύρου, και Ὀρειχάλκου, αλλά και την ενδιάμεση Ἐποχὴ τῶν Ἡρώων, που προηγήθηκε του σύγχρονου σκληρού, απάνθρωπου κόσμου τής Ἐποχῆς τοῦ Σιδήρου”… (Βλέπε κατάληξη Χρονικού 18. Αἰγαῖον: Κνωσός, Μυκῆναι, Ἴλιον).

Πολωνοί καθολικοί ιερείς καίνε τώρα (2020) βιβλία και ό,τι κρίνουν ως “μεμπτόν”: “Ιερά Εξέταση” στην Πολωνία!

Έτσι περιγράψαμε την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου· μια περιγραφή που ταιριάζει “γάντι” στην κατάρρευση της αρχαιότητας. Οι χριστιανοί βρέθηκαν στον ρόλο των Λαών τής Θάλασσας. Αν τότε ήταν ο λιμός αυτός που πυροδότησε τις δραματικές εξελίξεις, τι οδήγησε στον “Θρίαμβο του κρετινισμού”; Η πείνα και η δίψα για εξουσία; Η απληστία; Για μιαν ακόμη φορά, ο χριστιανισμός βρέθηκε στον αντίποδα του ανθρωπισμού.
(Για τους Λαούς τής Θάλασσας, βλέπε Χρονικά 18. Αἰγαῖον: Κνωσός, Μυκῆναι, Ἴλιον· 19. Φοινίκη: η εύνοια της τύχης· και 20. Οι αινιγματικοί Λαοί τής Θάλασσας).

Χριστιανισμός, δουλεία και ρατσισμός

Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΠΕΡΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ (για την καταστολή τού δουλεμπορίου και της δουλείας) αποτελεί πρωτοβουλία τής Κοινωνίας των Εθνών, το 1926. Η Γενική Συνέλευση του διάδοχου σχήματος της ΚτΕ, του ΟΗΕ, υιοθετεί την Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, το 1948, απαγορεύοντας απερίφραστα τη δουλεία. Η χριστιανική Εκκλησία; Ακολουθεί ασθμαίνουσα: μόλις το 1965, η Δεύτερη Σύνοδος του Βατικανού διακηρύσσει χωρίς επιφυλάξεις, πως η δουλεία αποτελεί “όνειδος”, που δεν αρμόζει στον Δημιουργό και δηλητηριάζει την κοινωνία. Η Ορθόδοξη Εκκλησία; Οι άλλες;

Η Βίβλος (η Παλαιά και Καινή Διαθήκη) εγκρίνει τη δουλεία. Οι απαγορεύσεις της αναφέρονται σε όλα τ’ άλλα θέματα, πλην του σκλαβώματος ανθρώπων (βλέπε προηγούμενο Χρονικό). Στην Παλαιά, ο Θεός (ἤτοι ο άνθρωπος που μιλά ἐξ ὀνόματός του) όχι μόνον την εγκρίνει, αλλά ρυθμίζει επιπλέον κανόνες αγοραπωλησίας (Έξοδος) – καθώς τότε δεν υπήρχε… υπουργείο Εμπορίου! Και όχι μόνον αυτό: οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να πωλούν και… τις κόρες τους (Έξοδος)! Η Καινή δίνει εντολή στους δούλους ν’ αποδέχονται την θέση τους με ταπεινότητα (Επιστολή προς Εφεσίους, του Παύλου), μα και να ικανοποιούν τους κυρίους τους παντοιοτρόπως (;!) (προς Τίτο, προς Κολοσσαείς). Ειδικά αν πρόκειται για χριστιανούς δουλοκτήτες, οι δούλοι τους έχουν την εντολή να τους υπηρετούν καλύτερα από τους παγανιστές αφέντες τους (Τιμόθεος), “για να δοξαστεί το όνομα του Κυρίου και η διδασκαλία του”! Ο ίδιος ο Ιησούς είχε αναφερθεί αρκετές φορές στη δουλεία, αλλά ποτέ δεν την επέκρινε, έστω και υπαινικτικά. Αντιθέτως, εξιδανίκευσε την σχέση αφέντη-δούλου ως πρότυπο της σχέσης Θεού και ανθρώπων – των “δούλων τού Θεού” (Ματθαίος). Η ιδέα τού “αγίου” Αυγουστίνου πως η δουλεία ορίζεται από τον Θεό ως τιμωρία για τις αμαρτίες, υιοθετήθηκε από την Εκκλησία. “Η δουλεία μεταξύ ανθρώπων είναι φυσική,” είπε ένας άλλος “άγιος”, ο Θωμάς Ακινάτης, “αφού κάποιοι είναι από την φύση τους δούλοι, σύμφωνα με τον Φιλόσοφο” (τον Αριστοτέλη). Το 362, η Εκκλησιαστική Σύνοδος στην Γάγγρα τής Μικράς Ασίας αφόρισε όσους παρότρυναν τους δούλους να μισούν τους αφέντες τους, ή να εγκαταλείπουν την “υπηρεσία” τους. Αυτό κατόπιν ενσωματώθηκε στο Εκκλησιαστικό Δίκαιο, όπου παρέμεινε ενεργό ως τον 20ό αιώνα.

O Σαούλ τής Ταρσού, ο πρώτος διδάξας, σε δυο παραλλαγές πάνω στο ίδιο θέμα – κάψιμο βιβλίων – από τον Eustache Le Sueur: Το κήρυγμα του Αγ. Παύλου στην Έφεσο (1649).
Το επεισόδιο εκθειάστηκε τόσο (βλέπε ανάλογους πίνακες στο προηγούμενο Χρονικό),
ώστε ήταν επόμενο να πάρουν την σκυτάλη από τους χριστιανούς οι Ναζί.

Η Τρίτη Σύνοδος του Λατερανού, το 1179, επέβαλε δουλεία σε οποιονδήποτε αντιτασσόταν στην “Αγία Έδρα”. Οι Βενετοί καταδικάστηκαν σε δουλεία τρεις φορές: το 1309, το 1482, και το 1506. Το ίδιο συνέβη και με τους κατοίκους όλης τής Αγγλίας, το 1508. Πολύ σύντομα, η Εκκλησία έγινε ο μεγαλύτερος δουλοκτήτης στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.⁽⁷⁾ Οι ποντίφικες και οι επίσκοποι είχαν δούλους υπηρέτες. Ο πάπας Ιννοκέντιος Η’ πήρε ως δώρο πάμπολλους δούλους από το βασιλικό ζεύγος τής Ισπανίας: η θρησκόληπτη Ισαβέλλα τού έστειλε, το 1487, πολυάριθμους δούλους από τη Μάλαγα. Την άλλη χρονιά, ο Φερδινάνδος, για να μην υστερήσει, του έστειλε εκατό Μαυρούσιους δούλους, που ο πάπας τούς μοίρασε σε διάφορους καρδινάλιους κι “ευγενείς”. Η “Ιερή” Εξέταση ήταν φανατική σε όλα – και στην υποδούλωση ανθρώπων. Ένας και μόνον ιεροεξεταστής, ο διαβόητος Torquemada, είχε καταδικάσει σε δουλεία 97.371 άτομα! Ο πάπας Αλέξανδρος ΣΤ’, το 1493 (την επόμενη χρονιά από την “ανακάλυψη” της Αμερικής από τον Κολόμβο), αποσαφήνισε τα δικαιώματα των “κονκισταδόρων” τής Αμερικής· κι εξουσιοδότησε τον Ισπανό βασιλιά να υποδουλώνει τούς αλλόπιστους που πολεμούν εναντίον των καθολικών – με άλλα λόγια, όσους αντιστέκονται στην εισβολή και κατοχή της γης τους. Ο πάπας Παύλος Γ’ επιβεβαίωσε το 1548 πως όλοι οι χριστιανοί, ανάμεσά τους και οι κληρικοί, έχουν το δικαίωμα να κατέχουν δούλους. Παπικές γαλέρες έκαναν εξορμήσεις στις αφρικανικές ακτές, κυνηγώντας μαύρους για να τους υποδουλώσουν! Ο πιο διαβόητος Άγγλος δουλέμπορος, ο “Sir” John Hawkins, ήταν τόσο “ευσεβής”, ώστε ονόμασε τα σκλαβοκάραβά του Άγγελος, Ιησούς, και Χάρις τού Θεού…

• ⁽⁷⁾ Έλληνες και Ρωμαίοι πολυθεϊστές συνήθιζαν ν’ απελευθερώνουν τους δούλους τους. Αυτό κρίθηκε αδύνατο για τους δούλους τής Εκκλησίας με το επιχείρημα ότι δουλοκτήτης δεν ήταν ο εκάστοτε κληρικός, αλλά… ο ίδιος ο Θεός, και συνεπώς μόνον ο δουλοκτήτης είχε το νόμιμο δικαίωμα να διαθέσει κατά πώς επιθυμούσε τα… “αγαθά” του.

Το δουλεμπόριο (Δούλοι στη δυτική ακτή τής Αφρικής), του François-Auguste Biard (±1833)

Ως την ανακάλυψη της Αμερικής, οι δούλοι ήταν κυρίως αιχμάλωτοι πολέμου, χρεώστες, ή θύματα θρησκευτικών διωγμών. Ωστόσο, οι μαύροι Αφρικανοί, που υποδουλώθηκαν, δεν ανήκαν σε καμιά από τις παραπάνω κατηγορίες. Η αιτία ήταν οι ανάγκες για εργατικό δυναμικό στην Αμερική, αφού απέτυχαν οι προσπάθειες για την υποδούλωση των γηγενών Αμερικανών. Οι Αφρικανοί, επιπλέον, είχαν αγροτικές γνώσεις και διάφορες δεξιότητες· είχαν και σχετική ανοσία στην ελονοσία, αφού ζούσαν για αιώνες στους τροπικούς. Αυτές ήταν οι αιτίες τού αφρικανικού Ολοκαυτώματος. Το στυγνό σύστημα δουλείας και το σκλάβωμα εκατομμυρίων ανθρώπων έπρεπε να δικαιολογηθεί με κάποιαν ιδεολογία. Μετά από τον χριστιανισμό, η ιδεολογία αυτή ήταν ο ρατσισμός. Οι ρατσιστές διακηρύσσουν (και αυτοί πολύ “ευλαβικά”) πως η “λευκή φυλή” είναι η “περιούσια”, που “επελέγη” να κυβερνά τη γη “ἐν ὀνόματι” του Θεού.

Ἐν κατακλεῖδι…

ΤΟΥΤΑ ΤΑ ΔΥΟ ΕΜΒΟΛΙΜΑ “ΧΡΟΝΙΚΑ ΜΕΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΚΑ”, θυμίζω, είχαν ως αφετηρία τα Ἄβδηρα της Ανδαλουσίας, στην πορεία τής αναβίωσης ενός αρχαίου Περίπλου τής Ιβηρίας, στο προπερασμένο Χρονικό. Μετά ταξιδέψαμε στα Άβδηρα της Θρᾴκης, όπου και γνωρίσαμε τον περιφημότερο πολίτη τους, τον Δημόκριτο. Η εχθρότητα του Πλάτωνα προς τον “ατομικό” φιλόσοφο, μα και η σύσταση προς τους μαθητές του να καταστρέφουν κάθε δημοκρίτειο έργο που θα έπεφτε στα χέρια τους, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι κανένα έργο του δεν έχει διασωθεί, ήταν κάτι παραπάνω από πρόκληση, για έναν “Περίπλου μες στο Αρχιπέλαγος”, πλέοντας σε θάλασσες που οι “Big Brothers” έσβησαν όπως-όπως από τους χάρτες. Υπάρχουν κρυμμένοι εκεί ωκεανοί παραβιάσεων… Προσωπικά, απλώς σταχυολόγησα κάποια στοιχεία σχετικά με την αρχική περίοδο (και ως την στιγμή που οι πρώτες καραβέλες διέσχισαν τον Ατλαντικό), περιοριζόμενος μόνον σε περιπτώσεις εσκεμμένων εγκλημάτων, οι οποίες υπέπεσαν στην αντίληψή μου. Μια μελέτη σε βάθος – είμαι βέβαιος – θ’ αποκάλυπτε τον Πρίγκιπα του Σκότους αυτοπροσώπως…

Τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε; Κάποιος απονήρευτος θα περίμενε να βρει τα πρώτα ψήγματα της ιδέας περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις θρησκείες, ιδιαίτερα τις μονοθεϊστικές, που θα όφειλαν να ταχθούν υπέρ τού απαραβίαστου της ανθρώπινης ύπαρξης. Στην πραγματικότητα, η ιστορία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων βρίσκει κάποια ίχνη σε νομικούς κώδικες της αρχαιότητας (Μεσοποταμία, Περσία, Ινδία, Ελλάδα, Ρώμη), αλλά όχι στη Βίβλο, παρακάμπτοντας ιουδαϊσμό και χριστιανισμό. Ο λόγος είναι πως αυτοί που νοιάζονταν για τα ἐν λόγῳ δικαιώματα, ήταν οι φιλόσοφοι, όχι οι προφήτες (μ’ εξαίρεση τον Μωάμεθ, λόγω ειδικών συνθηκών). Οι βασιλιάδες που ήθελαν να κυριεύσουν τον κόσμο, και οι ιερείς που ήθελαν να κυριεύσουν το μυαλό τού κόσμου, παραβίαζαν συστηματικά τ’ ανθρώπινα δικαιώματα. Και νομίζω πως αν η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είχε υιοθετηθεί στην αυγή τής Κοινής Χρονολογίας (μετά Χριστόν), και αν η ανεξιθρησκία γινόταν σεβαστή, οι μόνοι μονοθεϊστές στον κόσμο σήμερα θα ήταν ίσως οι εβραίοι…

Χρονικό εμπρησμών βιβλιοθηκών

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΕΙΝΑΙ ΘΑΝΑΣΙΜΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΤΩΝ “BIG BROTHERS”. Οι εμπρησμοί των βιβλιοθηκών αποτελούν μορφή πολιτισμικής γενοκτονίας ή εκκαθάρισης:

●Κρατικά Αρχεία τού Xianyang (Κίνα, 206 ΠΚΧ): τ’ ανάκτορα κάηκαν, κατά την εξέγερση του Xiang Yu, που πυροδότησε το “κάψιμο βιβλίων και θάψιμο λογίων”.
● Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας (Αίγυπτος, 48 ΠΚΧ, 272 ΚΧ, κ.ο.κ.), Ιούλιος Καίσαρας, Αυρηλιανός, κ.ά.: πολλαπλοί εμπρησμοί – όμως όχι εσκεμμένοι…
● Βιβλιοθήκη Αντιοχείας (Συρία, 364): την έκαψε ο Ιοβιανός, επειδή ο Ιουλιανός, ο “παραβάτης”, την είχε προικίσει με πληθώρα νέων… “παραβατικών” τόμων!
● Βιβλιοθήκη Σεραπείου, με ό,τι είχε απομείνει από την Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας (Αίγυπτος, 391): το Σεραπεῖον λεηλατήθηκε συστηματικά, κάηκε και ισοπεδώθηκε από τον Θεόφιλο, βάσει διατάγματος του Θεοδοσίου.
● Βιβλιοθήκη τής Κόρδοβας (Ανδαλουσία, 976): ο Αλμανζόρ, ο de facto ηγεμόνας τής Al-Andalus, και ιερωμένοι, σε μιαν έξαρση “υπερ-ορθοδοξίας”, έκαψαν όλα τα βιβλία “αρχαίας επιστήμης”.

Τζαμί τού Σάχη, Ισφαχάν, του Pascal Coste,
το 1841 που επισκέφθηκε την Περσία.

● Βιβλιοθήκη τού Ρέι (των Ραγών, Τεχεράνη, Ιράν, 1029): κάηκε από τον Τουρανό σουλτάνο Μαχμούτ τής Γάζνας, επειδή τα βιβλία της θεωρήθηκαν “αιρετικά”.
● Βιβλιοθήκη τού Αβικέννα στο Ισφαχάν (Ιράν, 1034): κάηκε όταν ο Μασούντ Α’, ο Τουρανός σουλτάνος τής Γάζνας, κατέλαβε την πόλη.
● Βιβλιοθήκη Τριπόλεως (Λίβανος, 1109): τμήμα τής πόλης λεηλατήθηκε και κάηκε από τους σταυροφόρους και μισθοφόρους τού Βαλδουίνου Α’ τής Ιερουσαλήμ.
● Βιβλιοθήκη Γάζνας (Αφγανιστάν, 1151): ο Τουρκαφγανός Γκουρίδης βασιλιάς, ο Αλαντίν Χουσεΐν, λεηλάτησε για επτά μέρες την πόλη, ερειπώνοντας παλάτια, και καίγοντας βιβλιοθήκες των Γαζναβιδών.
● Βιβλιοθήκη τού Νισαπούρ (Ιράν, 1154): Ογούζοι Τούρκοι κατέστρεψαν ἐν μέρει την πόλη, λεηλατώντας και καίγοντας βιβλιοθήκες.
● Nalanda (Ινδία, 1193): ο Τουρκαφγανός Χαλτζί λεηλάτησε το πανεπιστήμιο που ήταν τότε το κορυφαίο βουδιστικό ίδρυμα στον κόσμο. Η καταστροφή αποτελεί ορόσημο στην πορεία παρακμής τού βουδισμού στις Ινδίες.
● Αυτοκρατορική Βιβλιοθήκη Κωνσταντινουπόλεως (Βυζάντιο, 1204): οι Φράγκοι και Βενετοί σταυροφόροι λεηλάτησαν και λαφυραγώγησαν τη μεγάλη βιβλιοθήκη, καίγοντας ή πουλώντας τα βιβλία της.

Μέγα Παλάτιον Κωνσταντινουπόλεως, περιστύλιον, 5ος ή 6ος αιώνας

● Βιβλιοθήκη τού Κάστρου τού Αλαμούτ (Ιράν, 1256): κάηκε όταν κατελήφθη το κάστρο από φιλοχριστιανούς Μογγόλους.
● Οίκος τής Σοφίας στη Βαγδάτη (Ιράκ, 1258): καταστράφηκε στη διάρκεια της πολιορκίας τής πόλης, επίσης από τους Μογγόλους.
● Βιβλιοθήκες Κωνσταντινουπόλεως (Βυζάντιο, 1453): αποτέλεσμα της δεύτερης άλωσης της Πόλης, αυτήν την φορά από τους Οθωμανούς Τούρκους, υπήρξε και η λεηλασία των βιβλιοθηκών της. Εκατοντάδες χιλιάδες χειρόγραφα αρπάχτηκαν, πουλήθηκαν, ή κάηκαν τότε.
● Βιβλιοθήκη τού Μεντρεσέ τής Γρανάδας (Ανδαλουσία, 1499): λεηλατήθηκε από τον καρδινάλιο Jiménez de Cisneros, και τα βιβλία της κάηκαν σε κεντρική πλατεία τής πόλης.
● Κορβινιανή Βιβλιοθήκη τής Βούδας (Ουγγαρία, 1526): καταστράφηκε από τους Οθωμανούς Τούρκους, μετά από την ήττα των Μαγυάρων στη μάχη τού Μόχατς.
● Μοναστικές βιβλιοθήκες (Αγγλία, δεκαετία 1530): τα βιβλία τους κάηκαν, ή και διασκορπίστηκαν, όταν τα μοναστήρια διαλύθηκαν, και τα περιουσιακά στοιχεία τους δημεύθηκαν, από τον βασιλιά Ερρίκο Η΄.
● Κολλέγια Glasney και Crantock τής Κορνουάλλης (Αγγλία, 1548): η διάλυση και η λεηλασία των κολλεγίων από τον διάδοχο του Ερρίκου, Εδουάρδο ΣΤ’, κατέφερε καίριο πλήγμα στις προσπάθειες διατήρησης της γλώσσας ή και της πολιτισμικής κληρονομιάς τής Κορνουάλλης.

Οι κώδικες των Μάγια στην πυρά

● Κώδικες Μάγια στο Γιουκατάν (Μεξικό, 1562): μεταξύ των Μάγια, δεν υπήρξε κανένας Ιτζκόατλ, με την “φαεινή ιδέα” να κάψει τους κώδικές τους. Ο εμπρηστής βρέθηκε στο πρόσωπο του επισκόπου Diego de Landa. Ο βάναυσος και φανατικός ιερέας, όπως τον περιγράφουν οι ιστορικοί, εξαπέλυσε βίαιη εκστρατεία κατά της ειδωλολατρίας, κι έκρινε σκόπιμο να κάψει όσους κώδικες των Μάγια έπεσαν στα χέρια του, λέγοντας: “Βρήκαμε μεγάλο αριθμό βιβλίων με αυτούς τους χαρακτήρες [τα ιερογλυφικά τους] και, καθώς δεν περιείχαν τίποτα που να μην θεωρηθεί ως δεισιδαιμονία ή και σατανικό ψέμα, τα κάψαμε όλα”… Έχουν διασωθεί μόλις τρεις αυθεντικοί κώδικες. Τα χειρόγραφα θα ήταν χρήσιμα για την αποκρυπτογράφηση της γραφής των Μάγια, για την γνωριμία μας με την θρησκεία και τον πολιτισμό τους, αλλά και ως πηγή πληροφοριών για την ιστορία τής αμερικανικής ηπείρου. Περιτό να προσθέσουμε, ίσως, πως οι Ισπανοί κατέστρεψαν χιλιάδες χειρόγραφα πολλών άλλων μεσοαμερικανικών φυλών, όχι μόνον των Μάγια.

Αζτέκικο ημερολόγιο

Το Χρονικό εμπρησμών βιβλιοθηκών σταματά εδώ. Όχι πως δεν υπήρξαν άλλοι εμπρησμοί. Ο κατάλογος, δυστυχώς, είναι ελλιπέστατος και ατελείωτος. Απλώς, αυτό ήταν το χρονικό της πλαίσιο: ως την στιγμή που οι καραβέλες άρχισαν να διασχίζουν τον Ατλαντικό. Και αντί να μεταφέρουν προϊόντα και άλλα αγαθά, κουβαλούσαν φονιάδες, λάφυρα, και σκλάβους…

Ως προς αυτά τα δυο εμβόλιμα Χρονικά, Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού, είναι αφιερωμένα σ’ εκείνον τον πιτσιρικά, με τις απορίες του, στην παραλία τής Θεοτόκου, του ακρωτηρίου Σηπιάδος, στο ΝΑ Πήλιο, που ρώτησε: “Γιατί, μπαμπά, χτίσανε το εκκλησάκι πάνω στ’ αρχαία;”

Έλα μου, ντε! Μα γιατί, κατά κάποιον τρόπο, η γενοκτονία των Ελλήνων δεν σταμάτησε ποτέ… Θα μπορέσουμε, άραγε, να υπολογίσουμε κάποια μέρα τις εκατόμβες των θυμάτων;

Δημογραφική συρρίκνωση Ελλήνων λόγω και της γενοκτονίας

TΟ 500 ΠΚΧ, σε Ασία, Ευρώπη κι Αφρική ζούσαν ±100.000.000 άνθρωποι. Τον 5ο αιώνα, οι Έλληνες, πέριξ του Αἰγαίου, αριθμούσαν 3.000.000. Τον 4ο αιώνα, προσθέτοντας και τις αποικίες, έφταναν τα 8-10 εκατομμύρια. Άρα, ήταν 5-10% τού συνόλου, χωρίς να υπολογίζουμε όσους εξελληνίστηκαν στα ελληνιστικά χρόνια. Τώρα όλοι οι Έλληνες, συν τους απόδημους, φτάνουν τα 16 εκατομμύρια, ενώ ο παγκόσμιος πληθυσμός έχει εκτιναχτεί θεαματικά στα 7,7 δισεκατομμύρια: αποτελούν δηλαδή ένα ισχνό ποσοστό μόλις 0,21%.

Επόμενο Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!” ● Φοίνικες και Καρχηδόνιοι ● Αποικισμός ● Αντίκτυπος της Περσικής Επέκτασης ● Ταρτησσός: τὸ Μῆλον τῆς Ἔριδος ● Ναυμαχία Ἀλαλίας ● Αφανισμός Ταρτησσού και Καρχηδόνας ● Μακεδονία και Ρώμη

• >> Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”
• << Χρονικό 23. Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ”

Η Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας ακμάζουσα…

Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ)

Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ)

/ENGLISH/ Chronicle 26. IBERIAN CROSS-CHECK

● Ναύκρατις ● Adolf Schulten και Dan Stanislawski ● Μετάλλων Δέλεαρ ● Κασσιτερίδες ● Βαλεαρίδες ● Αργανθώνιος
● Φιλία Ελλήνων-Ταρτησσίων Κόντρα
σε Φοίνικες και Καρχηδόνιους

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΑΠΟΔΕΧΟΜΕΝΟΣ ΤΙΣ ΕΠΑΦΕΣ ανάμεσα στους αρχαίους πολιτισμούς τής ανατολικής Μεσογείου και την Ιβηρία, αλλά μένοντας πιστός στο κυρίαρχο ακαδημαϊκό δόγμα τής μεροληψίας υπέρ των Φοινίκων, ο Dan Stanislawski απέρριψε το ενδεχόμενο κάποιας αιγαιακής παρουσίας στην Ιβηρική χερσόνησο. Παραδέχθηκε μεν πως είναι “δελεαστική ιδέα”, και “λογική υπόθεση”, αλλά, κατά την γνώμη του, “μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πειστικές ενδείξεις πως [οι Κρῆτες] χρησιμοποιούσαν τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου που οδηγούσε προς δυσμάς”.⁽¹⁾.

• ⁽¹⁾ Βλέπε την αρχή τού Χρονικού 21, με την πρώτη παράγραφο του κεφαλαίου 7, της Μελέτης ιστορικοπολιτικής γεωγραφίας: η ιδιαιτερότητα της Πορτογαλίας (1959), του Dan Stanislawski. Άλλες μελέτες του περί Πορτογαλίας είναι: Το άλλο βασίλειο της Πορτογαλίας: το Algarve (1963), και Τοπία τού Βάκχου: το αμπέλι στην Πορτογαλία (1970).

Μινωικό διεθνές εμπόριο: αποικίες και εμπόρια

Τέτοιες απτές ενδείξεις στα χέρια των αρχαιολόγων, ἤτοι κάποια αιγυπτιακά είδη, που βρέθηκαν στην Ισπανία, προέρχονται από “κάπως μεταγενέστερη περίοδο”, γύρω στο 1400–1200 ΠΚΧ, μετά από την πτώση των Μινωιτών. Θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι σε αυτήν ακριβώς την περίοδο (ύστερη εποχή τού μπρούντζου), το θαλάσσιο εμπόριο, ιδίως στη δυτική Μεσόγειο, ήταν στα χέρια εκείνων που προκάλεσαν την πτώση των Μινωιτών: των Μυκηναίων – τους οποίους, όλως παραδόξως, δεν αναφέρει καν ο Αμερικανός καθηγητής! Άρα, ο ισχυρισμός του, πως εκείνα τα είδη στην Ισπανία “σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται (almost surely may [!] be associated) με Φοίνικες μεσάζοντες”, κάθε άλλο παρά επιστημονικός είναι.

Εκτός αυτού, η αιγαιακή παρουσία στην Αίγυπτο, την χώρα προέλευσης των ἐν λόγῳ εμπορευμάτων, ανάγεται τουλάχιστον στους μυκηναϊκούς χρόνους, και πολύ πιθανόν, ακόμη πιο παλιά, στη μινωική εποχή, όταν ιδρύθηκε ένας εμπορικός οικισμός στο Δέλτα τού Νείλου, υπό την αιγίδα των φαραώ: ήταν η Ναύκρατις, η πρώτη και, κατά την αρχική της περίοδο, ίσως μοναδική μόνιμη ελληνική αποικία στην Αίγυπτο, ένας συμβιωτικός κόμβος ελληνοαιγυπτιακών ανταλλαγών στους τομείς τού εμπορίου, της τέχνης, και του πολιτισμού. Αν ένας ιστορικός “ξεχνά” τους Μυκηναίους και τη Ναύκρατι, σημαίνει πως φορά “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”!

Το κυνήγι τού Καλυδωνίου Κάπρου, του Ζωγράφου τού Ναυκράτιου, ±555 ΠΚΧ

● Η Ναύκρατις, στο Δέλτα τού Νείλου και στον δυτικότερο βραχίονα του ποταμού, 70 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά των εκβολών του, όπου αργότερα θα χτιζόταν η Ἀλεξάνδρεια, δεν ήταν μόνον ο πρώτος ελληνικός οικισμός στην Αίγυπτο, αλλά και το πιο σημαντικό αιγυπτιακό λιμάνι ως την ίδρυση της πόλης τού Ἀλεξάνδρου. Η πρώτη περίοδός της παραμένει σκοτεινή, λόγω κατάρρευσης του μυκηναϊκού πολιτισμού και της παρακμής που ακολούθησε (1100–750 ΠΚΧ). Η “αναγέννηση” της ελληνικής κουλτούρας κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, οδήγησε στην επανάληψη των ανταλλαγών με την Ανατολή, με τους δυο μεγάλους ποτάμιους πολιτισμούς τού Νείλου και της Μεσοποταμίας. Κατά τον Ἡρόδοτο, ένα ιερό, πού ήταν γνωστό ως Ἑλλήνιον, αποτελούσε συνεταιριστική επιχείρηση, την οποία χρηματοδοτούσαν εννέα ελληνικές πόλεις-κράτη: τέσσερις ιωνικές (Χίος, Κλαζομεναί, Τέως, Φώκαια), άλλες τέσσερις δωρικές (Ῥόδος, Ἁλικαρνασσός, Κνίδος, Φασηλίς), και μια αιολική (Μυτιλήνη). Οι Μίλητος, Σάμος, και Αἴγινα, διέθεταν τα δικά τους ξεχωριστά ιερά. Αυτό σημαίνει πως οι πολίτες τουλάχιστον δώδεκα ελληνικών πόλεων είχαν μια συνεργασία, που όχι μόνον σπάνια ήταν, αλλά είχε και διάρκεια.

● Η αδελφή πόλη τής Ναυκράτεως, το Ἡράκλειον, ή Θῶνις, το κυριότερο λιμάνι τής Αιγύπτου με την Ἑλλάδα, ανακαλύφθηκε μόλις το 2000, από τον Γάλλο ενάλιο αρχαιολόγο Franck Goddio. Τα ερείπια βρίσκονται 2,5 χιλιόμετρα από τη σημερινή ακτή. Η πόλη ήταν κτισμένη πάνω σε μια συστάδα νησιών, με πολλές γέφυρες και κανάλια. Βυθίστηκε στην θάλασσα στον 6ο ή 7ο αιώνα ΚΧ, πιθανόν λόγω μεγάλων σεισμών ή πλημμυρών. Η “στήλη τής Ναυκράτεως”, με φαραωνικό διάταγμα, που βρέθηκε το 1899, χαρακτηρίζει το Ηράκλειο “λιμάνι στην θάλασσα των Ελλήνων”, εννοώντας τη Μεσόγειο.⁽²⁾ Η δίδυμη “στήλη τού Ηρακλείου” ανασύρθηκε από την θάλασσα το 2000. Το ελληνικό όνομα της πόλης συνδέεται μ’ έναν μεγάλο ναό τού Χονσού, που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Ἡρακλῆ. Ο μέγας ήρωας πιστεύεται πως πέρασε από την πόλη, όπως επίσης ο Πάρις και η Ἑλένη, για να ξεφύγουν από τον οργισμένο Μενέλαο, προτού να ξεσπάσει ο Τρωικός πόλεμος. Στον μυθικό πλούτο τού Ηρακλείου αναφέρθηκε και ο Ὅμηρος.

• ⁽²⁾ Οι Αιγύπτιοι φαραώ, να επισημάνουμε στον κάθε… “διοπτροφόρο” ιστορικό, περιέγραφαν τη Μεσόγειο ως “θάλασσα των Ελλήνων”, όχι ως “θάλασσα των Φοινίκων”!

Η (εταίρα) Φρύνη αφαιρώντας τα πέπλα της, του James Pradier (μπρούντζος, 1845)

● Μια περίφημη ἑταίρα από την Θρᾴκη, που έζησε στη Ναύκρατι στον 6ο αιώνα ΠΚΧ, ήταν η Ῥοδῶπις (ροδομάγουλη), ή Δωρίχα. Κατά τον Ηρόδοτο, ήταν σκλάβα, μαζί με τον μυθοποιό Αἴσωπο, με τον οποίο είχε κρυφή ερωτική σχέση. Ο αδελφός τής Σαπφώς, Χάραξος, πηγαίνοντας ως έμπορος στη Ναύκρατι, την ερωτεύτηκε παράφορα, κι εξαγόρασε την ελευθερία της, καταβάλλοντας μεγάλο χρηματικό ποσό. Η Σαπφώ, σε ποίημά της, την κατηγόρησε πως έκλεψε την περιουσία τού αδελφού της. Άλλοι εραστές – επιμένουν οι Διόδωρος και Πλίνιος – της έχτισαν μέχρι και πυραμίδα! Η Ροδώπις απετέλεσε το πρότυπο, όπου βασίστηκε η αρχική εκδοχή τής ιστορίας τής Σταχτοπούτας, που κατέγραψε αργότερα ο Στράβων.

● Ένα προβεβλημένο τέκνο τής Ναυκράτεως υπήρξε ο Ἀθήναιος, ένας Έλληνας ρήτορας, γραμματικός, και γαστρονόμος, που έζησε τέλη τού 2ου και αρχές τού 3ου αιώνα ΚΧ. Το μόνο έργο του, που έχει ἐν πολλοῖς διασωθεί, είναι η 15τομη σύνοψη των 30τομων Δειπνοσοφιστῶν (Ειδημόνων συμποσιαστών). Πρόκειται γι’ ανεκτίμητο θησαυρό πληροφοριών (που τον έχουμε συμβουλευτεί επανειλημμένα) σχετικά με το φαγητό, τη μουσική, τα τραγούδια, τους χορούς, τις διασκεδάσεις, τις εταίρες, την πολυτέλεια. Οι συνδαιτυμόνες, που ήταν πλούσιοι, προστάτες τής τέχνης, ή και μελετητές, νομικοί, μουσικοί, κ.ά., περιγράφουν τον τρόπο ζωής, τις τέχνες, και τις επιστημονικές γνώσεις των Ελλήνων. Συζητώντας περί κλασικών συγγραφέων, παραθέτουν αποσπάσματα από σχεδόν 800 συγγραφείς, ή και 2500 έργα, πολλά από τα οποία έχουν χαθεί. Έτσι εξασφαλίζουμε πληθώρα πολύτιμων πληροφοριών για τον αρχαίο κόσμο και για πολλούς συγγραφείς, που αλλιώς θα μας ήταν άγνωστοι.

Καμπάσπη, η διακεκριμένη Λαρισαία εταίρα τού Αλέξανδρου, του John William Godward (1896)

● Επίσης Ναυκράτιος, σύγχρονος του Αθήναιου, λίγο μεγαλύτερός του, ήταν ο Ἰούλιος Πολυδεύκης, που άκμασε περί το 180 ΚΧ, κι έφυγε πλήρης ημερών πάνω από τα 80 του. Υπήρξε γραμματικός και σοφιστής, λόγιος και ρήτορας, που τον διόρισε ο αυτοκράτορας Κόμμοδος στην έδρα τής ρητορικής στην Ἀκαδημία τῶν Ἀθηνῶν – λόγω της μελωδικής του φωνής, κατά πώς λέει ο Φιλόστρατος στους Βίους σοφιστῶν. Από τα περί ρητορικής έργα του δεν σώθηκε τίποτε. Το πολύτιμο σωζόμενο έργο του είναι το Ὀνομαστικόν, ένας δεκάτομος θησαυρός (λεξικόν) αττικών συνωνύμων και φράσεων, όχι σε αλφαβητική σειρά, αλλά κατά θέμα. Εκεί βρίσκουμε πολλές σπάνιες πληροφορίες για διάφορες όψεις τής αρχαιότητας – αντικείμενα της καθημερινής ζωής, θέατρο, μουσική, πολιτική – και περικοπές από πολλά μη σωζόμενα έργα. Ο Πολυδεύκης υπήρξε ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για τον William Smith, στο Λεξικό ελληνικών και ρωμαϊκών αρχαιοτήτων (1842), ή και γι’ άλλους μελετητές (όπως και για τα Χρονικά μας).

● Βλέποντας τον Stanislawski με… “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”, κανένας δεν θα τον υποπτευθεί για φιλελληνική μεροληψία, καθώς θ’ αφηγείται τις εξελίξεις στην Ιβηρία, με την μοιραία κατάληξη, που έχουν ήδη εκτεθεί σε τρία Χρονικά (21, 22, και 25). Όσο για μένα, θα μπορέσω να ελέγξω την ορθότητα της δικής μου μαρτυρίας κάνοντας διασταύρωση (στοιχείων). Όμως προηγουμένως, ας δώσουμε τον λόγο στον Γερμανό ιστορικό και αρχαιολόγο, Adolf Schulten, για ν’ απαντήσουμε στο ερώτημα αν υπήρξαν επαφές μεταξύ Ιβηρίας κι Αἰγαίου. Ο Schulten (1870–1960), που σπούδασε και στην Ελλάδα, αφιέρωσε την ζωή του στην Ισπανία, όπου έκανε εκτεταμένες έρευνες, και η επίδραση του έργου του στην ισπανική αρχαιολογία θεωρείται καθοριστική. Μεταξύ άλλων, έψαξε – δυστυχώς χωρίς επιτυχία – να βρει την Ταρτησσό το 1924, και την Μαινάκη το 1948. Πολύ δημοφιλείς είναι σε Πορτογαλία και Ισπανία οι βιογραφίες του για δυο μεγάλες μορφές τού αγώνα των Λουζιτανών (Λυσιτανών) κατά των Ρωμαίων: τον Βιρίαθο (1927) και τον Κουίντο Σερτώριο (1926).

Άγαλμα του Βιρίαθου στην Zamora (Ισπανία)

● Ο μέγιστος Λουζιτανός ήρωας, Βιρίαθος, ρίχθηκε στον αγώνα μετά από μια σφαγή που διέπραξαν οι Ρωμαίοι στη Λουζιτανία με 30.000 θύματα. Δολοφονήθηκε στον ύπνο του το 139 ΠΚΧ από τους άνδρες που είχε στείλει για ειρηνευτικές συνομιλίες με τους Ρωμαίους. Όταν οι συνωμότες ζήτησαν την αμοιβή που είχαν υποσχεθεί να τους δώσουν οι Ρωμαίοι, αυτοί τους απάντησαν: “Η Ρώμη δεν πληρώνει τους προδότες που σκοτώνουν τον αρχηγό τους”! “Παχιά λόγια” για ν’ αποφύγουν την πληρωμή, αφού τα ίδια έκαναν και στον επόμενο αιώνα για ν’ απαλλαγούν από τον Σερτώριο, που αγωνιζόταν για τη δημιουργία μιας ανεξάρτητης Ιβηρικής Πολιτείας. Ήταν Ρωμαίος πολιτικός και στρατιωτικός, αντίπαλος του δικτάτορα Σύλλα κατά τους εμφύλιους ρωμαϊκούς πολέμους. Η φιλολαϊκή (υπέρ των Ιβήρων) πολιτική του είχε δυσαρεστήσει τους Ρωμαίους αριστοκράτες, και δολοφονήθηκε τελικά, επίσης με προδοσία, στη διάρκεια μιας γιορτής, το 72 ΠΚΧ. Όταν άνοιξαν τη διαθήκη του, είδαν πως είχε ορίσει κληρονόμο τον αρχισυνωμότη… Την άλλη χρονιά, ο “νικητής” Πομπήιος, γυρίζοντας από την Ιβηρία στην Ιταλία, συνέβαλε στην καταστολή τής εξέγερσης των δούλων μονομάχων τού Σπάρτακου, με τον οποίον ο Σερτώριος βρισκόταν σ’ επικοινωνία.

Ο Schulten, το 1919, εξέτασε ενδελεχώς τις μεσογειακές ισπανικές ακτές, κατά την προετοιμασία μιας κριτικής έκδοσης του έργου Ora Maritima (Θαλάσσιες ακτές), του Αβιηνού (άρα και του Μασσαλιώτη περίπλου), μια μελέτη που τον οδήγησε στην Ταρτησσό.⁽³⁾ Πραγματοποίησε ανασκαφές στο σημερινό Εθνικό πάρκο Doñana, κοντά στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ, και βρήκε μια ρωμαϊκή πόλη στο Cerro del Trigo, όπου πίστεψε πως βρίσκονταν τ’ απομεινάρια τής μυθικής πόλης. Όμως παρ’ όλες τις προσπάθειές του, δεν εντόπισε κανένα της ίχνος. Αποτέλεσμα αυτών των ερευνών, μεταξύ άλλων, ήταν η έκδοση μιας μελέτης, το 1924. Ακολούθησε μια σαφώς βελτιωμένη και διευρυμένη έκδοση το 1945, που ξανακυκλοφόρησε το 2006. Ο τίτλος της ήταν:

• ⁽³⁾ Ακολουθήσαμε την ίδια πορεία στο Χρονικό 22. Αναβίωση περίπλου τής Ιβηρίας.

Το παλάτι τού Μίνωα στην Κνωσό

ΤΑΡΤΗΣΣΟΣ – ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ

ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

“ΚΑΘ’ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ, ΥΠΗΡΞΕ ΚΑΠΟΙΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΛΑΟΣ που παρέπλεε τις ακτές τής Ισπανίας, πριν από τους Φοίνικες: ήταν οι Κρήτες, ο λαός τού Μίνωα, η αρχαιότερη ναυτική δύναμη της Μεσογείου… Κρητικά τοπωνύμια βρέθηκαν ακόμη και στην Κορσική. Στη Σαρδηνία έχουν εντοπιστεί ράβδοι χαλκού. Στις Βαλεαρίδες ανακαλύφθηκαν αιγαιακά αγγεία, ή και κεφαλές ταύρων, παρόμοιες μ’ εκείνες τής Κρήτης. Ανατολικοί διάκοσμοι, μ’ ελεφαντόδοντο, τουρκουάζ και αμέθυστο, βρέθηκαν στις νοτιοανατολικές ισπανικές ακτές… Φαίνεται ότι το ιβηρικό αλφάβητο περιλαμβάνει οκτώ κρητικά γραφήματα… Σύμφωνα μ’ αιγυπτιακά μνημεία, οι Keftiu, ἤτοι οι Κρήτες, είχαν μεγάλες ποσότητες αργύρου. Δεν αποκλείεται το ασήμι αυτό να προερχόταν από την Ισπανία… Στο Falmouth τής Κορνουάλλης βρέθηκε ένας ράβδος κασσίτερου με το χαρακτηριστικό σχήμα των κρητικών ράβδων χαλκού, τη διχαλωτή ουρά χελιδονιού. Αυτό ίσως αποτελεί ένδειξη ανταλλαγών Κρήτης και Ταρτησσού, καθώς οι Ταρτήσσιοι εμπορεύονταν με τους [γηγενείς] Oestrimni [βλέπε Χρονικό 21, Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου], που ταξίδευαν στην Αγγλία… Άλλη απόδειξη πως οι Κρήτες παρέπλεαν την Ισπανία βρίσκεται στ’ όνομα της Ταρτησσού. Η κατάληξη -ησσός είναι πανάρχαια προελληνική τής Μικράς Ασίας, κυρίως στα νότια. Είναι πολύ διαδεδομένη στις περιοχές Καρίας και Κρήτης. Συνεπώς, τ’ όνομα της Ταρτησσού ίσως να μην προέρχεται από τους Φωκαεῖς, αλλ’ από τους Κρῆτες και Κᾶρες. Τα ονόματα με την κατάληξη ‘-ησσός’ εξαπλώθηκαν στη Δύση, όπως διαπιστώνεται από την εμφάνισή τους στη Σικελία (Ἑρβησσός, Τελμησσός). Αν τ’ όνομα της Ταρτησσού είναι κρητικό, θα πρέπει να εξετάσουμε το ενδεχόμενο το φοινικικό ‘Tarshish’ να προέρχεται από το ‘Ταρτησσός’ μάλλον, παρά από το γηγενές όνομα”…

Αγαλματίδιο του (τρικέφαλου γίγαντα) Γηρυόνη, (μπρούντζος,
6ος αι. ΠΚΧ), βρέθηκε μάλλον
στο Κλύσιον της ετρουσκικής Δωδεκάπολης.

ΟΙ ΠΡΟΤΑΡΤΗΣΣΙΟΙ

“Ιβηρικά εγχειρίδια της 3ης χιλιετίας από χαλκό και άργυρο έχουν βρεθεί στην Κρήτη… Από πού προέρχονταν ο άργυρος και ο κασσίτερος που οι αρχαίες ανατολικές αυτοκρατορίες χρησιμοποιούσαν στην 3η χιλιετία π.Χ.;… Μπορούμε λογικά να υποθέσουμε πως, κατά την 3η χιλιετία π.Χ., η Ανατολή εξασφάλιζε άργυρο και, πρωτίστως, κασσίτερο, από την Ανδαλουσία, και πως οι Κρήτες και Κάρες ήταν προφανώς οι πράκτορες αυτού του εμπορίου, όπως θα ήταν αργότερα οι Φοίνικες”…

Η ΤΑΡΤΗΣΣΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΟΙΝΙΚΕΣ

“Ο Γηρυόνης, που θεωρείται προσωποποίηση του ποταμού Ταρτησσού [του Γουαδαλκιβίρ], δεν υπάγεται στα Γάδειρα, όπως είπαν αργότερα από άγνοια, αλλά στην Ταρτησσό. Και η νήσος Ἐρύθεια, όπου ζούσε, που πήρε τ’ όνομα της κόρης του (Παυσανίας), δεν μπορεί να ήταν η νήσος των Γαδείρων, μα το νησί που σχημάτιζε το Δέλτα τού Ταρτησσού, όπου υψωνόταν το κάστρο του. Αλλά σαν αφανίστηκε η Ταρτησσός, λόγω σύγχυσης, οι μορφές τού Γηρυόνη και της Ερυθείας μεταφέρθηκαν λανθασμένα στα Γάδειρα. Ἐν τούτοις, οι αρχαιότεροι μυθογράφοι τοποθετούν σαφέστατα την Ερύθεια στο Δέλτα τού Ταρτησσού ποταμού. Ο Στησίχορος λέει πως η Ερύθεια ‘βλέπει’ τις πηγές τού ποταμού, δηλαδή τις εκβολές του. Ο Φερεκύδης διαβεβαιώνει πως ο Ηρακλής πήγε στην Ταρτησσό κι επομένως, τοποθετεί την Ερύθεια εδώ και όχι στα Γάδειρα”…

Η ΤΑΡΤΗΣΣΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΩΚΑΕΙΣ

“Υπάρχει και άλλη μαρτυρία για τα ταξίδια των Φωκαέων προς την Ταρτησσό: τα ιωνικά ονόματα νησιών και παράκτιων τόπων που βρίσκονται παντού καθ’ ὁδόν, στις ιταλικές ακτές, στη Σαρδηνία, και στην Ισπανία, ως κάτω στην Ταρτησσό. Είναι τοπωνύμια που λήγουν σε -οῦσα, διάσπαρτα σε ιωνικές περιοχές των παραλίων τής Μικράς Ασίας, που η παρουσία τους στη Δύση αποκαλύπτει, αναμφίβολα, τo πέρασμα των Ἰώνων, των Φωκαέων. Στις ιταλικές ακτές βρίσκουμε: Πιθηκοῦσα (Ίσκια), Ἀνθεμοῦσα, Σειρηνοῦσα (νησιά στον κόλπο τού Σαλέρνο). Στη Σαρδηνία: Ἰχνοῦσα (το ιωνικό όνομα της νήσου). Στην ανατολική ισπανική ακτή: Μηλοῦσα, Kρoηοῦσα (Μαγιόρκα και Μινόρκα;), Πιτυοῦσα (Ίμπιθα), Ὀφιοῦσα (Φορμεντέρα). Στη νότια ακτή: Πιτυοῦσα (το ακρωτήρι Sabinal), Καλαθοῦσα (στον κόλπο τής Ουέλβας;), Κοτινοῦσα, παλιά ονομασία τής νήσου των Γαδείρων. Στη νοτιοδυτική ακτή: ἄκρα Ὀφιούσης (prominens Ophiussae: Αβιηνός), ακρωτήρι Roca· το ακραίον όνομα που δείχνει το όριο της φωκαϊκής σφαίρας. Ξέρουμε από αυτόν τον παλιό [Μασσαλιώτη] περίπλου πως οι γειτονικές εκβολές τού Τάγου συνδέονταν με την Ταρτησσό μέσω ενός εμπορικού δρόμου των Φωκαέων”…

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΤΑΡΤΗΣΣΟΥ

Ῥυτὸν τῶν θεριστῶν: μινωικό αγγείο από μαύρο στεατίτη (μαλακή πέτρα) με ανάγλυφη παράσταση γιορτής θεριστών
(Αγία Τριάδα, 1500-1450 BCE). Έχει κίνηση, μουσικότητα και
ρυθμό: “ακούμε” το τραγούδι των θεριστών και το σεῖστρον
που το συντονίζει. Προσέξτε την αρχαιότατη προοπτική
καθώς οι μορφές σταδιακά μικραίνουν.

“Θα μπορούσε ίσως η Ταρτησσός ν’ αποτελεί αποικία που ίδρυσε κάποιος ανατολικός λαός από εκείνους που ανήκαν στον αιγαιακό πολιτισμό, λ.χ. της Κρήτης;… Υπάρχουν λόγοι που στηρίζουν αυτήν την υπόθεση: η αρχαία κουλτούρα των προ-Ταρτησσίων, οι πολυάριθμες συμπτώσεις με την Ανατολή, το ενδεχόμενο πρωτόγονοι θαλασσοπόροι να είχαν ιδρύσει αποικία στην Ανδαλουσία, όπως ίδρυσαν αργότερα οι Τύριοι τα Γάδειρα. Κι εκτός αυτού, το ίδιο το όνομα της Ταρτησσού παραπέμπει στην Ανατολή. Αν η Ταρτησσός υπήρξε αποικία Αιγαιωτών θαλασσοπόρων, λ.χ. Κρητών, ή Κάρων, αυτό θα εξηγούσε αμέσως τον αρχαίο και υψηλό της πολιτισμό, καθώς και τις συμπτώσεις με την Κρήτη στη μεταλλουργία, την γραφή, τη λατρεία τού ταύρου, κλπ. Ως αιγαιακή αποικία, η Ταρτησσός θα ιδρύθηκε περί την 3η ή 2η χιλιετία π.Χ., και σίγουρα πριν από τα ταξίδια των Τυρίων. Άρα, οι Τύριοι θα πρέπει να εισέβαλαν στη ναυτιλιακή επικράτεια των παλαιών Αιγαιωτών θαλασσοπόρων, κι όχι μόνον στην Δύση, αλλά και στην Ανατολή. Μια κρητική Ταρτησσός θα είχε ιδρυθεί οπωσδήποτε πριν από την πτώση τής κρητικής ισχύος (το 1200). Η καταστροφή τής Κρήτης θα επηρέασε κατόπιν τη δυτική αποικία, εξηγώντας έτσι τα απλώς σποραδικά περιστατικά αντίστασης των Ταρτησσίων έναντι των Τυρίων. Άρα, θα πρέπει να εξεταστεί το ενδεχόμενο πως η Ταρτησσός υπήρξε αρχαία αιγαιακή αποικία.”

Πόσο μάλλον που, όπως λένε κάποιοι, οι Μινωίτες εισήγαγαν κασσίτερο από την Ταρτησσό, στις εκβολές τού Γουδαλκιβίρ. Είναι, όμως, εντυπωσιακό πως και στο κείμενο του Schulten, οι Μυκηναῖοι λάμπουν διὰ τῆς ἀπουσίας τους! Το 1200 ΠΚΧ, καταρρέει η εποχή τού μπρούντζου, που συνοδεύεται από την “πτώση” τής μυκηναϊκής ισχύος, και όχι της μινωικής, η οποία είχε ήδη σβήσει περί το 1450, όταν οι Μυκηναίοι κατέλαβαν την Κρήτη, κληρονομώντας και την Θαλασσοκρατορία των Μινωιτών, μαζί με το δίκτυο των αποικιών τους. Ας περάσουμε τώρα στο κείμενο του Stanislawski:

Κέλτες στην Ευρώπη

ΕΠΑΦΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

ΠΛΩΡΗ ΠΡΟΣ ΔΥΣΜΑΣ

“Η ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΗ ΔΙΕΛΕΥΣΗ ΦΟΙΝΙΚΙΚΩΝ ΠΛΟΙΩΝ από τα στενά τού Γιβραλτάρ, έγινε πιθανόν κατά τη γενική χρονική περίοδο, που οι Κεντροευρωπαίοι γεωργοί, ή και κτηνοτρόφοι, εισέρχονταν στην περιοχή τής Κανταβρίας για πρώτη φορά. Τα γεγονότα αυτά προηγήθηκαν της 1ης χιλιετίας π.Χ. Αργότερα, ίσως ήδη κατά τον 9ο αιώνα, και σίγουρα πριν από το τέλος τού 7ου αιώνα π.Χ., αναπτύχθηκαν οι εξερευνήσεις και οι εμπορικές συναλλαγές των Ελλήνων, που ακολούθησαν το παράδειγμα της γειτονικής Φοινίκης. Οι επαφές αυτές μπορούν ν’ αντιστοιχιστούν χρονικά με την επιτάχυνση των μετακινήσεων λαών και πολιτισμών μεταξύ Ανατολής και Δύσης, που σημειώθηκαν στον Βορρά με την έλευση των Κελτών, οι οποίοι ενδεχομένως να εμφανίστηκαν στην Ιβηρία ήδη από το 900 π.Χ., ενώ η κύρια δύναμή τους έγινε αισθητή κατά τον 6ο αιώνα. Καθώς οι περιοχές τής δυτικής Μεσογείου αναπτύσσονταν, υπό την επίδραση των δραστήριων κι επιθετικών Ελλήνων και Καρχηδονίων, μεταξύ 6ου και 3ου αιώνα π.Χ., η βόρεια Ιβηρία άλλαζε, υπό την επίδραση των Κελτών, που κατέφθαναν με καθυστέρηση, διασχίζοντας τα Πυρηναία. Υπήρχε, ωστόσο, διαφορά ανάμεσα στις πρώιμες επαφές στα μεσογειακά παράλια, κι εκείνες των Κεντροευρωπαίων στη βόρεια Ιβηρία. Αυτό που προσήλκυε τους ανθρώπους στα νότια παράλια δεν ήταν το ενδεχόμενο εγκατάστασης, αλλά το εμπόριο… Ήταν το δέλεαρ των μετάλλων, που παρακινούσε τους πρώτους Έλληνες να διαβούν τα στενά τού Γιβραλτάρ και να φτάσουν στις δυτικές ακτές τής Ισπανίας.”

ΕΠΑΦΕΣ ΣΤΑ ΔΥΤΙΚΑ ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

Οι Κέλτες (οι μόνοι Ινδοευρωπαίοι στην Ιβηρία) ζούσαν κυρίως στη Γαλικία, οι Κελτίβηρες στην Πορτογαλία και
τη μισή Ισπανία, οι Ίβηρες στην άλλη μισή (Ανδαλουσία
ως Καταλονία), και οι Βάσκοι στη ΒΑ Ισπανία.

“Είναι πιθανόν οι παλαιότεροι γυρολόγοι πραγματευτές να έφτασαν πλέοντας προς βορρά στα δυτικά παράλια της Ιβηρίας, προκειμένου να έχουν απευθείας συναλλαγές με τη Γαλικία. Εάν όντως το έκαναν αυτό, οι ακτές τής σημερινής Πορτογαλίας θ’ αποτελούσαν περιοχή αδιάφορη γι’ αυτούς, αφού η παρουσία τους δεν αναφέρεται σχεδόν πουθενά. Φαίνεται πως η Πορτογαλία τότε, όπως και σε τόσες άλλες χρονικές περιόδους πριν και μετά, ήταν έξω από τον κύριο ρου των εξελίξεων.⁽⁴⁾ Δεν διέθετε σημαντικά κοιτάσματα αργύρου, όπως τα ορυχεία τής Ανδαλουσίας, ούτε χαλκού ή κασσίτερου (με μικροεξαιρέσεις και στις δύο περιπτώσεις).⁽⁵⁾ Με τα μέταλλά της, η Ισπανία ήταν μαγνήτης για τους πρώτους εμπόρους, ενώ η Πορτογαλία προσήλκυε στην καλύτερη περίπτωση περιστασιακούς εμπόρους”…

• ⁽⁴⁾ “Υπάρχουν μικροεξαιρέσεις. Όπως λ.χ. ο αιγυπτιακός σκαραβαίος τού 7ου αιώνα π.Χ., που βρέθηκε σε στρώμα πριν από την άφιξη των Κελτών στο Alcácer do Sal.” (D. Stanislawski)

Κέλτικη τέχνη στην Ισπανία

• ⁽⁵⁾ “Δεν γίνεται λ.χ. πουθενά μνεία για εκμετάλλευση από τους Καρχηδόνιους του χαλκού τού Alentejo, που μετά εξόρυσσαν οι Ρωμαίοι στο Aljustrel. Μια και η νότια Πορτογαλία στο σύνολό της είναι φτωχή σε κασσίτερο, άργυρο και χρυσό, υπήρχαν ελάχιστα πράγματα εκεί να τους αποσπάσουν από την προσήλωσή τους σε μέρη όπως η Ανδαλουσία και η Murcia.” (D.S.)

ΟΜΟΙΟΓΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΚΗΣ
ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

“Όταν είχαν τις πρώτες τους επαφές με τη Δύση, οι παλαιότεροι Φοίνικες κι Έλληνες βρέθηκαν αντιμέτωποι με μια πολιτισμική περιοχή με παρόμοια, ἐπὶ τῆς οὐσίας, χαρακτηριστικά παντού. Εκτεινόταν κατά μήκος των μεσογειακών ακτών, πλαγιών, και παρακείμενων εσωτερικών κοιλάδων, από τα Πυρηναία ως τον ποταμό Γουαδιάνα… Με τη συνήθη τους διορατικότητα, οι Έλληνες αντιλήφθηκαν πως η περιοχή αυτή ήταν ουσιαστικά ομοιογενής, και πάρα πολύ διαφορετική πολιτισμικά από τα κέλτικα εδάφη τής ενδοχώρας και των περιφερειών στα βόρεια και τα δυτικά”…

ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΥΣΗ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Φτερωτός γρύπας τής Ταρτησσού (700-575 ΠΚΧ)

“Αναμφισβήτητα, μια από τις σημαντικές ιβηρικές ομάδες ήταν εκείνη των Ταρτησσίων, πλούσιων αγροτών κι εμπόρων μετάλλων. Ήταν οι γνώσεις τους ως προς τις πηγές των μετάλλων, που τους έφεραν για πρώτη φορά σ’ επαφή με τους Φοίνικες και τους Έλληνες. Γνώριζαν τις ακτές προς τα δυτικά και βορειοδυτικά τής πατρίδας τους, δεδομένου ότι ο κασσίτερος και ο χρυσός που συναλλάσσονταν προέρχονταν από τη Γαλικία. Ήταν επίσης σε θέση να διαθέσουν άργυρο, χαλκό και μόλυβδο, που προμηθεύονταν από τη λεκάνη τού ποταμού Γουαδαλκιβίρ. Φαίνεται πως εκείνην την εποχή, ο κασσίτερος ήταν το προϊόν με τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Οι πρώτοι αιώνες τής προχριστιανικής χιλιετίας ήταν περίοδος μεγάλης αφθονίας στα παράλια της Γαλικίας. Το ότι ο πλούτος αυτός προερχόταν από τον κασσίτερο συνάγεται, προφανώς, από το ότι οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τον όρο Κασσιτερίδες για να προσδιορίσουν την περιοχή. Ωστόσο, το ζήτημα ως προς την πρωταρχική πηγή τού κασσίτερου είναι αμφιλεγόμενο. Παρά την έλλειψη αρχαιολογικών στοιχείων, φαίνεται πιθανόν ότι, στα παλαιότερα χρόνια των συναλλαγών, προερχόταν από αλλούβιες αποθέσεις (προσχώσεις) στις όχθες των ποταμών τής Γαλικίας. Όμως, υπάρχει και το ενδεχόμενο να συνεχίζονταν οι σχέσεις τής εποχής τού μπρούντζου [στον Ατλαντικό] με τη γαλλική Βρετάνη και τις Βρετανικές νήσους, και οι Γαλικιανοί να ήταν απλώς προμηθευτές κασσίτερου από εκείνα τα μέρη. Αυτή η βασική ανάγκη των χρηστών μπρούντζου σπάνιζε στ’ άλλα μέρη τού φοινικικού κι ελληνικού κόσμου. Δεν υπήρχε κασσίτερος σε όλη την έκταση της Βόρειας Αφρικής και της Μικράς Ασίας, της Καυκασίας και της Κύπρου, της ηπειρωτικής Ελλάδας και των ελληνικών νησιών. Τα μεταλλεία τής Τοσκάνης ήταν μικρά. Δεν είναι ν’ απορεί κανείς για την ευημερία τόσο της Γαλικίας, όσο και των Ταρτησσίων, ή και για το τι ήταν αυτό που είχε προσελκύσει Φοίνικες κι Έλληνες στην περιοχή.”

“Ο κασσίτερος ήταν το προϊόν με τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Η
βασική αυτή ανάγκη των χρηστών μπρούντζου σπάνιζε στ’ άλλα
μέρη τού φοινικικού κι ελληνικού κόσμου”. (Dan Stanislawski)

Σύμφωνα με τον Pomponius Mela (1ος αι. ΚΧ), οι Κασσιτερίδες ήταν οι Αζόρες, οι Μακάρων νῆσοι τα Κανάρια, οι Ἑσπερίδες στο Πράσινο Ακρωτήρι.

● “Οι Κασσιτερίδες είναι δέκα τον αριθμό και βρίσκονται η μια κοντά στην άλλη, στον ωκεανό βορείως των Artabri [Coruña, Γαλικία].⁽⁶⁾ Το ένα νησί είναι έρημο, όμως τ’ άλλα κατοικούνται… Από μέταλλα, διαθέτουν κασσίτερο και μόλυβδο… που τ’ ανταλλάσσουν με αγγεία, διάφορα άλλα σκεύη, και αλάτι. Στ’ αρχαία χρόνια, οι Φοίνικες των Γαδείρων μονοπωλούσαν την αγορά, κρατώντας μυστική την ρότα τους απ’ όλους. Όταν [άλλοι έμποροι] προσπαθούσαν να εντοπίσουν την ἐν λόγῳ αγορά, ακολουθώντας κάποιον [Φοίνικα] καπετάνιο, αυτός ζηλότυπα προσάραζε το πλοίο του στα αβαθή, αποπροσανατολίζοντας όσους τον ακολουθούσαν, και οδηγώντας τους στην καταστροφή. Εγκαταλείποντας όπως-όπως το ναυάγιο, αποζημιωνόταν για τις απώλειές του από το δημόσιο ταμείο.” (Στράβων)

• ⁽⁶⁾ Κατά τον Στράβωνα, οι Artabri (ή Arrotrebae) ήταν αρχαία κέλτικη φυλή, που ζούσε στο ΒΔ άκρον τής Γαλικίας, κοντά στο ακρωτήρι Νήριον (νῦν Prior), όπου είναι το λιμάνι τού Ferrol. Στο Magnus Portus Artabrorum, στ’ αρχαία χρόνια (1ο αιώνα ΠΚΧ, αλλά και πριν), μπορούσε ν’ αγοράσει κανείς ψάρια, ή μέταλλα (άργυρο, χρυσό, κασσίτερο, σίδηρο), ή ακόμη άγρια άλογα. Ήταν το δέλεαρ των θαλασσοπόρων για να προσεγγίσουν την επικίνδυνη περιοχή, λόγω της τρικυμισμένης και απρόβλεπτης θάλασσας, όπου όμως υπήρχε το υπέροχο φυσικό λιμάνι, με τον μεγάλο κόλπο, και τις τρεις αναχύσεις (ρίες) των Ferrol, Betanzos (Brigantium), και Coruña, με τον Πύργο (Φάρο) τού Ηρακλή. Παράλληλα, υπήρχαν αρκετά άλλα μικρότερα λιμανάκια. Από την πλευρά του, ο Κλαύδιος Πτολεμαῖος αναφέρεται στη γαλικιανή φυλή των Lucenses, που είχαν πρωτεύουσα την πόλη Lucus Augusti (το σημερινό Lugo).

Ο Breogán και ο Πύργος (Φάρος) τού Ηρακλή

● “Οι Κασσιτερίδες βρίσκονται απέναντι και βορείως των Artabri, στην ανοιχτή θάλασσα, περίπου στο γεωγραφικό πλάτος τής Βρετανίας. Εκείνοι που ζουν στην περιοχή τού βρετανικού ακρωτηρίου τού Belerium,⁽⁷⁾ λόγω των επαφών τους με τους εμπόρους, είναι πιο πολιτισμένοι κι ευγενικοί προς τους ξένους, συγκριτικά με τους υπόλοιπους. Αυτοί είναι οι παραγωγοί κασσίτερου… Τον σφυρηλατούν σε τετράγωνα τάλαντα μεγέθους ζαριού και τα μεταφέρουν σε κάποιο νησί κοντά στην Βρετανία, ὀνόματι Ictis…⁽⁸⁾ Στην άμπωτη, που το νησί είναι ενωμένο με την στεριά, κουβαλούν με καρότσες μεγάλες ποσότητες κασσίτερου. Υπάρχει μια ιδιαιτερότητα σε αυτά τα νησιά, που βρίσκονται ανάμεσα στην Βρετανία και την Ευρώπη· στην παλίρροια μοιάζουν με νησιά, αλλά στην άμπωτη φαίνονται σαν χερσόνησοι… Από εκεί, οι έμποροι μεταφέρουν τον κασσίτερο που έχουν αγοράσει, στη Γαλλία, και μετά από πορεία τριάντα ημερών, διασχίζοντας τη Γαλλία, με τον κασσίτερο σε σάκους πάνω σε άλογα, παραδίδουν το εμπόρευμα στις εκβολές τού ποταμού Ῥοδανοῦ.” (Διόδωρος)

• ⁽⁷⁾ Belerium, ή Bolerium, νῦν Land’s End: ακρωτήρι στο δυτικόν άκρον τής Κορνουάλλης, το δυτικότερο σημείο τής Βρετανίας. Το κείμενο του Διόδωρου πολύ συχνά συνδέεται με το St. Michael’s Mount, στο άκρον τής Κορνουάλλης.

• ⁽⁸⁾ Ictis, ή Iktin: νησί που ο Διόδωρος περιγράφει ως κέντρο εμπορίας κασσίτερου, πέρα από τις νότιες ακτές τής Αγγλίας, χωρίς ακόμη να ξέρουμε την ακριβή του θέση. Πρόκειται ίσως για το St. Michael’s Mount, ή για τη νησίδα Looe, στις ακτές τής Κορνουάλλης, που ήταν γνωστή και ως St. Michael’s Island, ή St. George’s Island.

Οι Κασσιτερίδες και το Bolerium (ως νησίδα) νοτίως τής Βρετανίας

● “Υπάρχουν δύο είδη μολύβδου: λευκός και μαύρος (plumbum album και nigrum). Ο λευκός είναι πολυτιμότερος· οι Έλληνες τον είπαν κασσίτερο· κι ένας θρύλος λέει ότι τον αναζητούσαν στα νησιά τού Ατλαντικού, μεταφέροντάς τον σε πλοιάρια σκεπασμένο με προβιές. Γνωρίζουμε πως παράγεται στη Λουζιτανία και Γαλικία… Τον εκτιμούσαν πολύ ακόμη και στην εποχή τού Τρωικού πολέμου – κάτι που το πιστοποιεί και ο Όμηρος, που τον αποκαλούσε ‘κασσίτερο’… Εξορύσσεται με σκληρή εργασία στην Ιβηρία, και σε όλη την έκταση των επαρχιών τής Γαλατίας, αλλά στην Βρετανία βρίσκεται στο πάνω στρώμα τού εδάφους, και σε τέτοια αφθονία, ώστε ένας άγραφος νόμος απαγορεύει την παραγωγή του απ’ οποιονδήποτε πάνω από μιαν ορισμένη ποσότητα.” (Πλίνιος)

Ελληνικό πλοίο, ψηφιδωτό (1ος αιώνας ΠΚΧ-ΚΧ)

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΕΙΣ ΚΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

“Τα παλαιότερα ελληνικά ταξίδια χρονολογούνται μάλλον κατά τον 9ο ή 8ο αιώνα π.Χ. Οι ναυτικοί που βρίσκονταν την εποχή εκείνη στη δυτική Μεσόγειο ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, Ῥόδιοι και Χαλκιδεῖς… Η γραμμή των ιωνικών ονομάτων, που εκτείνεται κατά μήκος των νησιών και των ακτών τής δυτικής Μεσογείου, ως τ’ ατλαντικά παράλια της Πορτογαλίας – τα ονόματα με την κατάληξη -οῦσα – ανάγονται σε αυτήν την πρώιμη περίοδο. Τα ἐν λόγῳ ονόματα είναι σημαντικά για την χρονολόγηση της άφιξης των Ελλήνων στα δυτικά ύδατα. Σηματοδοτούν τη νησιωτική ρότα των παλαιότερων Ελλήνων θαλασσοπόρων. Ξεκινώντας από την Συρακοῦσα, στην ανατολική Σικελία, συνεχίζουν στα νησιά Ἰχνοῦσα (Σαρδηνία), Μηλοῦσα (Μινόρκα), Ρορνυοῦσα (Μαγιόρκα), και Πιτυοῦσα (Ίμπιθα). Τα τρία τελευταία, τα βρίσκει κανείς σε χάρτες ως Βαλεαρίδες, ή Πιτυοῦσαι, ακόμη και τώρα. Τα εις -οῦσα ονόματα εκτείνονταν προς τα δυτικά ως τα στενά τού Γιβραλτάρ και βορειότερα, στ’ ατλαντικά παράλια της Πορτογαλίας, στην Ὀφιοῦσα, ἤτοι την περιοχή τής Λισαβόνας, κι έτσι, η ευρύτερη έκταση της Πορτογαλίας, συν τη Γαλικία, μάλλον προσδιοριζόταν αόριστα ως Οφιούσα.”

Οι νήσοι “Βαλεαρίδες” (Γυμνησίαι) και “Πιτυούσαι” σε παλιό χάρτη

● Βαλεαρίδες είναι δυο συστάδες νησιών: οι Γυμνησίες (Μαγιόρκα και Μινόρκα) και οι Πιτυούσες (Ίμπιθα και Φορμεντέρα). Η λέξη Βαλεαρίδες προέρχεται από το ελληνικό Βαλλιαρεῖς, ή Βαλεαρεῖς (Baleares, στα λατινικά, από το βάλλω), καθώς οι νησιώτες ήταν όντως άσοι σφενδονήτες, υπηρετώντας ως μισθοφόροι Ελλήνων, Καρχηδονίων, ή και Ρωμαίων. Ο Στράβων, πάντως, θεωρούσε τη λέξη φοινικικής προέλευσης, όπως το αντίστοιχο των ελαφρά οπλισμένων στρατιωτών, που οι Έλληνες ονόμαζαν γυμνῆτας, ἐξ οὗ και Γυμνησίαι (από το γυμνός). Αυτό δεν πάει να πει πως πολεμούσαν γυμνοί, αλλά πως χρησιμοποιούσαν πολύ πιο ελαφρύ οπλισμό από τους ὁπλίτες. Αντίθετα, κατά τον Λυκόφρονα, και στο ποίημά του, Ἀλεξάνδρα, το τοπωνύμιο αναφέρεται σε κάποιους Βοιωτούς ναυαγούς, που η θάλασσα ξέβρασε γυμνούς στα νησιά (ιστορία εμφανώς κατασκευασμένη για να εξηγηθεί το όνομα), ή στους ίδιους τους νησιώτες, που ήταν πολύ συχνά γυμνοί (μάλλον λόγω του ευνοϊκού κλίματος όλον τον χρόνο). Στις Γυμνησίες υπάρχουν μεγαλιθικά πέτρινα μνημεία (naveta, taula, και talaiot), τα οποία μαρτυρούν την παρουσία των ανθρώπων από πολύ παλιά κατά την προϊστορία. Είναι παρόμοια, χωρίς αναγκαστικά να σχετίζονται, με τα nuraghe τής Σαρδηνίας, και τα torri τής Κορσικής. Μια από τις παλαιότερες κουλτούρες τής Μινόρκας είχε δεχθεί επιρροές και από άλλους μεσογειακούς πολιτισμούς, σαν τον μινωικό. Οι νησιώτες εκείνης της εποχής λ.χ. μιμήθηκαν, κατά τα φαινόμενα, τους αντεστραμμένους βαμμένους ξύλινους κίονες που έχουν βρεθεί στην Κνωσό (ο Stanislawski μάλλον θα πει πως πρόκειται για “περιστασιακό παραλληλισμό”, που δεν είναι αρκετά “πειστικός”)… Άλλη παράδοση λέει πως οι Βαλεαρίδες αποικίστηκαν από την Ῥόδο, μετά από τον Τρωικό πόλεμο. Μερικές φορές, οι Πιτυούσες (από την λέξη πιτύα, πεύκο) αποκαλούνται στην καθομιλουμένη αγγλική ως Pine Islands, Νησιά τού Πεύκου, όνομα που είναι ταυτόσημο με το ελληνικό Πιτυοῦσαι, “πευκοσκεπεῖς νῆσοι”. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος τις κατέγραψε στη Γεωγραφία του με τα ονόματα Ὀφιοῦσις και Ἤβυσσος, όπου υπήρχε και ομώνυμη πόλη. Πρόκειται για το λιμάνι Ibossim, που ίδρυσαν οι Φοίνικες το 654 ΠΚΧ, και το οποίο οι Ρωμαίοι αργότερα ονόμαζαν Ebussus, ἐξ οὗ Eivissa (στα καταλανικά), ή Ibiza (στα καστιλιάνικα).

Ηρόδοτος, του Jean-Guillaume Moitte (1806)

OI ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΩΚΑΕΙΣ

“Κατά τον Ηρόδοτο, ήταν οι Έλληνες από την πόλη τής Φώκαιας στη Μικρά Ασία οι πρώτοι που ταξίδεψαν στα νερά τής δυτικής Μεσογείου. Ίσως μοιάζει με θράσος η αμφισβήτηση των γεγονότων που μας παραθέτει ο πατέρας τής Ιστορίας, αλλά ο Antonio García (A. García y Bellido, Hispania Graeca [Ελληνική Ιβηρία]) το κάνει με πειστικό τρόπο. Οι Φωκαείς, γράφει, έφτασαν αργά ἐπὶ σκηνῆς, επωφελούμενοι από παλαιότερες ναυτιλιακές επαφές. Ούτε δέχεται την πληροφορία ότι το σημαντικό ταξίδι τού Σάμιου Κωλαίου ήταν αυτό με το οποίο οι Έλληνες ανακάλυψαν την Ταρτησσό. Το πολυδιαφημισμένο αυτό ταξίδι τού 7ου αιώνα, κατά την γνώμη του, ήταν απλώς ένα – αν και πιθανόν το πιο κερδοφόρο κι εντυπωσιακό ως τότε – από τα πολλά ανάλογα ταξίδια που είχαν κάνει Ρόδιοι, Χαλκιδείς, Σάμιοι, και άλλοι.⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ “Ο H. R. W. Smith, χωρίς ν’ απορρίπτει την θέση τού García, λέει ότι δεν βρίσκει κανένα λόγο να πιστέψει πως οι Φωκαείς έφτασαν στην Ταρτησσό πριν από την εποχή τού Αργανθώνιου, του φιλέλληνα βασιλιά τής Ταρτησσού, ή πριν από το ταξίδι τού Κωλαίου.” (D.S.)

Σάτυρος σε αγγείο τής Αλαλίας

“Όποιες και αν είναι οι χρονολογίες – και η αρχαιολογική έρευνα έχει πολύ δρόμο μπροστά της – οι Φωκαείς οπωσδήποτε έγιναν οι πιο δραστήριοι και αποδοτικοί Έλληνες στην περιοχή. Ο αποικισμός τους είχε σφρίγος κι εύρος, και ήταν ο μοναδικός στη δυτική Μεσόγειο με διαρκή αποτελέσματα… Δεν έχουμε καμιά συγκεκριμένη ένδειξη πως η δραστηριότητά τους εκείνη είχε σχέση με την παρακμή τής Τύρου, όμως υπάρχει κάποια χρονική σύμπτωση. Η Τύρος είχε αρχίσει να παρακμάζει προς τα τέλη τού 8ου αιώνα π.Χ., κάτι που έγινε εμφανές στη διάρκεια του επόμενου αιώνα. Τον καιρό εκείνο έγινε το ταξίδι τού Κωλαίου (650 π.Χ.), ιδρύθηκε από τους Φωκαείς η αποικία τής Μασσαλίας, η σημερινή Marseille (600 π.Χ., ή περίπου τότε), καθώς επίσης η Ἀλαλία στην Κορσική (640 π.Χ., ή περίπου 40 χρόνια πριν από τη Μασσαλία). Λίγο πριν από το τέλος τού αιώνα, ιδρύθηκε και η Μαινάκη, η δυτικότερη αποικία τής Φώκαιας, κοντά στη Μάλαγα.⁽¹⁰⁾

• ⁽¹⁰⁾ “Σε απόσταση το πολύ 20 μιλίων προς ανατολάς, λέει ο García, ενώ ο Smith θεωρεί πως θα βρισκόταν ενδεχομένως πάνω-κάτω στις παρυφές τής σημερινής Μάλαγας.” (D.S.)

● Κάποιες χρονολογίες διαφέρουν. Η διαφορά στο ταξίδι τού Κωλαίου είναι ασήμαντη (650 αντί περί το 640 ΠΚΧ). Όμως, ο χρόνος ίδρυσης της Αλαλίας προηγείται κατά έναν σχεδόν αιώνα (640 αντί για 566 ΠΚΧ). Επρόκειτο αρχικά για κάποιον προσωρινό εποχικό οικισμό;

Οι Φωκαείς ακολουθώντας τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου έφτασαν από τη Μικρασία στην Ιβηρία.

“Ήταν ένας αιώνας στενών σχέσεων ανάμεσα σε Φωκαείς και Ταρτήσσιους. Η βασιλεία τού Αργανθώνιου της Ταρτησσού ξεκίνησε στον 7ο π.Χ. αιώνα. Οι αρχαίες πηγές αναφέρονται στα 80 χρόνια που έμεινε στον θρόνο, αλλά πιθανότατα έχουν δραματοποιήσει à la ελληνικά μια δυναστεία, ή μια περίοδο, δημιουργώντας αυτήν την θρυλική μακροζωία ενός και μόνον κυβερνήτη. Είτε όμως έχουμε να κάνουμε μ’ έναν κυβερνήτη, ή με πολλούς, δεν αλλάζει το γεγονός πως οι επαφές ανάμεσα στην Ταρτησσό και την Φώκαια ήταν συχνές και στενές. Αυτή ήταν η περίοδος της κυριαρχίας τής Φώκαιας στις θάλασσες, τότε που ο Ταρτήσσιος βασιλιάς δάνεισε χρήματα στους Φωκαείς, για την κατασκευή οχυρωματικών έργων, έτσι ώστε ν’ αντιμετωπίσουν την απειλή των Περσών.”

● Τ’ όνομα Αργανθώνιος, πιθανότατα, σχετίζεται με την ινδοευρωπαϊκή λέξη για τον ἄργυρο, και, συνεκδοχικά, για το χρῆμα. Η Ταρτησσός ήταν πολύ πλούσια σε ασήμι. Παρόμοια ονόματα εμφανίζονται σ’ επιγραφές τής ρωμαϊκής εποχής, ή και σε αργυρά νομίσματα της Γαλατίας. Ο Αργανθώνιος (γύρω στο 670–550 ΠΚΧ) κυβέρνησε την Ταρτησσό για ογδόντα χρόνια (πάνω-κάτω 630–550 ΠΚΧ), κι έφυγε πληρέστατος ημερών στα 120 του. Η μεγάλη του ηλικία, και η μακρά διάρκεια της βασιλείας του, πιθανόν να οφείλονται σ’ εναλλασσόμενους μονάρχες, με το ίδιο όνομα, ή τον ίδιο τίτλο, αν περί αυτού πρόκειται. Όπως και να έχει το θέμα, θα μπορούσε κάποιος ν’ αντιτείνει πως πέθανε… νεότατος, αν πάρουμε υπόψη πως, κατά τη Βίβλο, “ὅλαι αἱ ἡμέραι τοῦ Μαθουσάλα ἦσαν ἐννεακόσια ἑξήκοντα καὶ ἐννέα ἔτη” – 969 χρόνια!

Ο Πύργος τής Βαβέλ, του Pieter Bruegel τού πρεσβύτερου

● Η μεγάλη πλάκα είναι ότι ουδείς τολμά να πει: παραμύθια! Η ακόμα μεγαλύτερη, πως τόσοι καλοπροαίρετοι (κι άλλοι τόσοι… κακοπροαίρετοι) σπάζουν το κεφάλι τους για να δικαιολογήσουν τ’ αδικαιολόγητα, αν και είναι γνωστόν τοῖς πᾶσι: “οὔ μπλέξεις” με τις χρονολογίες τής Βίβλου! Απολαύστε: “είναι λάθη αντιγραφέων, ή μεταφραστών· λανθασμένες απόπειρες διόρθωσης λαθών· σκόπιμη επιμήκυνση των ηλικιών των πατριαρχών, από τους ‘Ἑβδομήκοντα’ [Ιουδαίους μεταφραστές τής Παλαιάς Διαθήκης στα ελληνικά], πολλαπλασιάζοντας επί 5, ή 10, ώστε να ‘ταιριάξουν’ με την εποχή τού κατακλυσμού· σύγχυση μεταξύ ‘μηνών’ και ‘ετών’· ή μεταξύ ηλιακών και σεληνιακών ετών· ή μεταξύ του σουμεριακού και του νέου τρόπου αρίθμησης· τα ονόματα δεν αναφέρονται σε άτομα, αλλά σε ‘δυναστείες’,” όπως και με τον Αργανθώνιο. Δεν απουσιάζουν και οι… φονταμενταλιστές: “ένας θόλος ατμού προστάτευε τη γη τότε· η διατροφή ήταν καλύτερη τότε· όσο πιο πολύ αμαρτάνουμε, τόσο ο Κύριος μας κόβει χρόνια”… Αμήν!

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΙΚΩΝ
ΛΑΩΝ ΣΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΙΒΗΡΙA

Το νησί των Γαδείρων στον ομώνυμο κόλπο: η βάση
εφόρμησης των Φοινίκων κατά της Ταρτησσού

“Η περίοδος παρακμής τής Τύρου δεν ήταν σημαντική μόνο για τους Έλληνες της Ἰωνίας, αλλά και για την αποικία τής Τύρου, την Καρχηδόνα. Κατά την εποχή τού αποικισμού των Φωκαέων, επεκτεινόταν και η Καρχηδόνα. Ήδη από το 653 π.Χ. είχε εγκαταστήσει αποικία στην Ίμπιθα των Βαλεαρίδων, που πλαγιοκοπούσε την ελληνική νησιωτική ρότα προς τη Δύση. Μετά από το 573 π.Χ. που η Τύρος έπεσε στα χέρια των Βαβυλωνίων, η Καρχηδόνα παρουσίαζε ολοένα και μεγαλύτερες τάσεις ανεξαρτητοποίησης. Ο ανταγωνισμός για τα μέταλλα της Δύσης οξυνόταν ανάμεσα στους δύο μεγάλους αντιπάλους, την Καρχηδόνα και την Ελλάδα. Είναι λογικό να υποθέσουμε πως η φιλία τού Αργανθώνιου (ή της δυναστείας του), που διαρκούσε εδώ κι έναν σχεδόν αιώνα, ήταν κάτι παραπάνω από μια απλή συμπάθεια, ή και φιλοφροσύνη. Αντιπροσώπευε πιθανότατα μια μορφή συμμαχίας, στο πλαίσιο της οποίας οι Ταρτήσσιοι βοηθούσαν τους Φωκαείς στον αγώνα τους ενάντια στην απειλή που αντιμετώπιζε η μητρόπολή τους. Σε αντάλλαγμα, οι Έλληνες στήριζαν τους Δυτικούς εναντίον τής αυξανόμενης επιθετικότητας της Καρχηδόνας και της φοινικικής αποικίας των Γαδείρων, που απειλούσαν την περιοχή τής Ταρτησσού. Σχεδόν από την εποχή ίδρυσης των Γαδείρων, οι Φοίνικες είχαν δείξει τις επεκτατικές τους τάσεις. Δεν πέρασε πολύς καιρός και άρχισαν να χρησιμοποιούν το νησί ως εφαλτήριο επιθέσεων εναντίον τής ηπειρωτικής χώρας και των Ταρτησσίων..

Διόνυσος, θεός τού κρασιού, του Εξηκία,
κύλιξ, περί το 530 ΠΚΧ

“Συνήθως οι Έλληνες δεν ήταν ούτε ειρηνικοί, ούτε φιλικοί προς τους γείτονες, όταν η προοπτική τού κέρδους ήταν εμφανής. Σε αυτό ελάχιστα διέφεραν από τους Φοίνικες. Ωστόσο, στις σχέσεις τους με τους Ταρτήσσιους, καθ’ όλες τις ενδείξεις, δεν είχαν καμιά επιθυμία να θέσουν υπό τον έλεγχό τους εδάφη και ανθρώπους, αλλ’ απλώς ήθελαν ν’ ανταλλάσσουν τα προϊόντα τους, ιδιαίτερα ελαιόλαδο και κρασί,⁽¹¹⁾ με ταρτήσσια μέταλλα. Όντως η ιστορία των ελληνικών επαφών με τους Ίβηρες ήταν ιστορία φιλίας, και η φιλοξενία των Ιβήρων προς τους Έλληνες παροιμιώδης. Οι επιδιώξεις και των δυο λαών εξυπηρετούνταν από τις φιλικές συναναστροφές και την αλληλοϋποστήριξη ενάντια στον κοινό εχθρό, ιδίως αφότου αυξήθηκε η σπουδαιότητα και μεγάλωσαν οι φιλοδοξίες τής Καρχηδόνας. Η αποφασιστική σύγκρουση για την πλήρη κυριαρχία στην περιοχή ήταν αναπόφευκτη. Κι επιταχύνθηκε από τις εξελίξεις στην περιοχή τής ανατολικής Μεσογείου”…

• ⁽¹¹⁾ “Ο Pierson Dixon (Οι Ίβηρες της Ισπανίας), και ο Rhys Carpenter (Οι Έλληνες στην Ισπανία), δηλώνουν πως η ελιά και το αμπέλι εισήχθησαν στην Ισπανία από τους Έλληνες. Ο Ἀκράγας εξήγαγε ελαιόλαδο στην Καρχηδόνα κατά το πρώτο μισό τής 1ης χιλιετίας π.Χ. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι Έλληνες συναλλάσσονταν με κρασί στην Ιβηρία. Το κρασί από σταφύλια είναι πανάρχαιο στις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου, και οι Φοίνικες υπήρξαν περίφημοι έμποροι κρασιού”… (D.S.)

“Ελληνοϊβηρική φιλία: μορφή συμμαχίας λόγω επιθετικότητας Καρχηδονίων και Φοινίκων. Πολύ σύντομα τα Γάδειρα έγιναν
εφαλτήριο επιθέσεων εναντίον τής Ταρτησσού”…

.

“Ελληνοϊβηρικές επαφές: ιστορία φιλίας· η φιλοξενία των
Ιβήρων προς τους Έλληνες παροιμιώδης. Αλληλοϋποστήριξη
ενάντια στον κοινό εχθρό”. (Dan Stanislawski)

Η ΑΠΟΙΚΙΑ ΤΗΣ ΑΛΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ

Άρτεμις, η πολιούχος θεά τής Φώκαιας, σε αργυρή (βαριά) δραχμή τής Μασσαλίας (390-220 ΠΚΧ)

Ο DAN STANISLAWSKI στρέφει μετά την προσοχή του στις ιστορικές εξελίξεις στη Μικρά Ασία: το 546 ΠΚΧ οι Πέρσες κατέκτησαν Λυδία και Ιωνία, προκαλώντας τη “μαζική μετανάστευση ίσως του μισού πληθυσμού τής Φώκαιας προς την κορσικανική αποικία τής Αλαλίας… Όλοι οι άνδρες τής πόλης, που μάλλον είχε 5.000 έως 7.000 κατοίκους, έφυγαν. Το μέγεθος του πληθυσμού υποδηλώνει επίσης τον μεγάλο αριθμό διαθέσιμων σκαφών, και υπογραμμίζει την εμπορική σημασία τής πόλης εκείνην την εποχή… Κάποια στιγμή μεταξύ 540 και 535 π.Χ.”, διεξήχθη και η ναυμαχία τής Αλαλίας, με την οδυνηρή έκβασή της για τους Έλληνες, αλλά κυρίως για τους Ταρτήσσιους.

“Ίσως τότε η Καρχηδόνα ν’ απέκλεισε τα στενά τού Γιβραλτάρ, όπως μας λέει ο Carpenter. Αν και το πιθανότερο είναι τα Στενά να ήταν σε μεγάλο βαθμό αποκλεισμένα προ πολλού, αλλά μετά από τη ναυμαχία είχε μπλοκαριστεί και ο χερσαίος δρόμος ανάμεσα στη Μαινάκη και την Ταρτησσό. Η ίδια η Μαινάκη καταστράφηκε από τους Καρχηδονίους προς τα τέλη τού αιώνα, έτσι ώστε να τερματιστεί η διακίνηση των εμπορευμάτων της και ο ανταγωνισμός της με τον καρχηδονιακό οικισμό στην θέση τής σημερινής Μάλαγας”…

Φωκαϊκό νόμισμα από ήλεκτρον
με παιχνιδιάρες φώκιες

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗ ΔΥΣΗ

“Όπως η Καρχηδόνα είχε κληρονομήσει τη δυτική αυτοκρατορία τής Τύρου, έτσι και η Μασσαλία έγινε ο κληρονόμος εκείνης που είχε δημιουργήσει η μητρόπολή της, Φώκαια. Εδώ [στη Μασσαλία] μεταφέρθηκε το επίκεντρο του ελληνικού εμπορίου, με τον τερματισμό των επιχειρήσεων των θαλασσοπόρων Φωκαέων στα δυτικά τής Μεσογείου. Οι συναλλαγές μέσω της Γαλλίας με την Βρετάνη, και πέρα από αυτήν, ήταν αναμφίβολα σημαντικές ήδη από πριν για τους Μασσαλιώτες, όμως τα εκεί τεκταινόμενα είχαν επισκιαστεί από το μεγαλύτερο δράμα τού αγώνα στο θέατρο της Μεσογείου. Κατά το τελευταίο μισό τού 6ου π.Χ. αιώνα, περίοδο που οι Καρχηδόνιοι είχαν αποκτήσει πλήρη κυριαρχία στη Δύση, η ευημερία τής Γαλικίας – η οποία, όπως υποθέτουμε, στηριζόταν στον κασσίτερο – παρήκμασε. Ενδεχομένως, αυτή η παρακμή θα οφειλόταν στην αλλαγή [τού ‘Δρόμου τού Κασσίτερου’], από την θαλάσσια οδό, μέσω των Στενών, σ’ εκείνον από τη Μασσαλία, μέσω των γαλλικών ποταμών, προς τα βορειοδυτικά, και τελικά προς την Βρετανία”……

“Η παρακμή τής Γαλικίας οφειλόταν στην αλλαγή [τού Δρόμου
τού Κασσίτερου], από την θαλάσσια οδό, μέσω των Στενών, σ’
εκείνον από τη Μασσαλία προς Βρετανία”. (Dan Stanislawski)

Ο Stanislawski παραθέτει τέσσερις πιθανές εξηγήσεις για την παρακμή τής Γαλικίας. Σημαντικότερη είναι μάλλον η δεύτερη:

Πανοπλία Καρχηδόνιου αξιωματικού

“Πιθανότατα, οι Γαλικιανοί είχαν πάψει για κάποιο χρονικό διάστημα να είναι παραγωγοί, κι έγιναν προμηθευτές κασσίτερου από τη γαλλική Αρμορίκη, ή τις Βρετανικές νήσους. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, ο απευθείας χερσαίος δρόμος από τη Μασσαλία θα παρέκαμπτε το καρχηδονιακό μπλόκο, εξαλείφοντας τους Γαλικιανούς μεσάζοντες… Κατά την ίδια πάνω-κάτω χρονική περίοδο αυξήθηκε το ενδιαφέρον για άργυρο… καθώς οι Έλληνες της Μικράς Ασίας τον αναζητούσαν μανιωδώς για την κοπή νομισμάτων… Ίσως τα πλουσιότερα αρχαία ορυχεία αργύρου να ήταν εκείνα της Μαστίας (ή Μασσίας), περιοχής που υπολειπόταν σ’ εμπορική σπουδαιότητα μόνον έναντι της Ταρτησσού. Η αρχαία ευημερία τής περιοχής, όπως και της σημαντικότερης πόλης της, που λεγόταν επίσης Μαστία (ή Μασσία), της μεταγενέστερης Νέας Καρχηδόνας, προφανώς στην θέση τής σημερινής Καρθαγένης, στηριζόταν για πολλούς αιώνες στην εξόρυξη αργύρου. Μεγάλες ποσότητες εξορύχτηκαν υπό την καθοδήγηση του Ἁννίβα στον 3ο αιώνα π.Χ., ενώ η επιχείρηση ήταν ακόμη ανθηρή κατά την εποχή τού Πολύβιου, στον επόμενο αιώνα.”

ΚΑΡΧΗΔΟΝΙΑΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙO

Χρυσό κράνος τής εποχής τού μπρούντζου
από το Leiro τής Γαλικίας

Ύστερα από τη ναυμαχία τής Αλαλίας, “η ελληνική εμπορική δραστηριότητα στην Ιβηρία τερματίστηκε, και η Καρχηδόνα είχε πολύ λιγότερες αναστολές προκειμένου να εξαπλώσει τον έλεγχό της. Η Ταρτησσός, που φοβόταν τους Καρχηδόνιους και είχε συμμαχήσει με τους Έλληνες, καταστράφηκε, μένοντας δίχως υποστήριξη.⁽¹²⁾ Στον επόμενο αιώνα, ως και 20.000 Ίβηρες μισθοφόροι πολεμούσαν στη Σικελία για λογαριασμό των Καρχηδονίων… Επίσης, οι Κέλτες υπηρετούσαν ως μισθοφόροι στις καρχηδονιακές δυνάμεις..

• ⁽¹²⁾ “Αν τελικά δεν υπήρξε πόλη με αυτό το όνομα δεν είναι τόσο σημαντικό. Το σπουδαιότερο είναι πως η περιοχή στο σύνολό της τέθηκε υπό τον έλεγχο των Καρχηδονίων των Γαδείρων.” (Carpenter, Οι Έλληνες στην Ισπανία). (D.S.)

Διδώ (Ελίσσα, η πρώτη βασίλισσα της Καρχηδόνας), του Christophe Cochet (;)

“Οι Καρχηδόνιοι εξαρτιόνταν όλο και περισσότερο από τους μισθοφόρους τής χερσονήσου, όχι μόνον από τις παρυφές, αλλά και από την ενδοχώρα της, μακριά από τα παράλια. Στα τέλη τού 3ου π.Χ. αιώνα, ο στρατός τού Αννίβα είχε στις τάξεις του Κελτίβηρες, από τα βόρεια ηπειρωτικά, Γαλικιανούς, από το βορειοδυτικόν άκρον τής χερσονήσου, Λουζιτανούς, από τα κεντρικά τής Πορτογαλίας, Οὐέττονες, από τα μέσα τής ροής τού Τάγου – χωρίς με αυτούς να συμπληρώνεται ο κατάλογος. Ωστόσο, τα ἐν λόγῳ στρατεύματα κάθε άλλο παρά καθαρά μισθοφορικά ήταν. Πολλοί είχαν ενσωματωθεί διὰ τῆς βίας στις καρχηδονιακές δυνάμεις… Κατά τους προηγούμενους αιώνες, οι Καρχηδόνιοι δεν φαίνεται να είχαν προκαλέσει εκτεταμένους ανταγωνισμούς στην Ιβηρία. Σε τοπικό επίπεδο μπορεί να είχαν υπάρξει ανταγωνισμοί, σαν και αυτούς που πιθανότατα προέκυψαν μεταξύ Καρχηδονίων και Ταρτησσίων, αλλά για τις φυλές τής ενδοχώρας, οι Καρχηδόνιοι ενδεχομένως να ήταν κι ευπρόσδεκτοι. Προσέφεραν την ευκαιρία να πολεμήσει κανείς ἐπ’ ἀμοιβῇ. Μόνον αργότερα, όταν είχαν επεκτείνει την κυριαρχία τους και αυξήθηκαν οι ανάγκες τους για στρατεύματα, οι Καρχηδόνιοι άλλαξαν την τακτική τους σε σχέση με αυτές τις φυλές τής ενδοχώρας, που χρησίμευαν ως πηγή ανθρώπινου δυναμικού από παλιά. Όταν ο Αννίβας, ευρισκόμενος σε απελπιστική κατάσταση, λόγω της έλλειψης στρατευμάτων και υπό οικονομική πίεση, ενσωμάτωσε διὰ τῆς βίας άνδρες των φυλών αυτών στα στρατεύματά του, οι άλλοι αντέδρασαν και αντιστάθηκαν σθεναρά. Οι φυλές τής ενδοχώρας ήταν πολεμοχαρείς. Μια ευκαιρία να πολεμήσουν ἐπ’ ἀμοιβῇ δεν θα τους δυσαρεστούσε καθόλου, αλλά η αξίωση υποταγής και υποδούλωσης ήταν θέμα εντελώς διαφορετικό. Κατά τον Στράβωνα, αντιστάθηκαν στον Αννίβα, όπως έκαναν αργότερα, για τους ίδιους πάνω-κάτω λόγους, και στους Ρωμαίους.

“Παρ’ όλα αυτά, δεκάδες χιλιάδες μισθοφόροι ήρθαν σ’ επαφή με άλλες χώρες και με τους πολιτισμούς τής κεντρικής και ανατολικής Μεσογείου. Επειδή η διαδικασία αυτή συνεχιζόταν ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ., και πολλοί άνδρες είχαν επιστρέψει στην χερσόνησο, οι επιπτώσεις μάλλον ήταν σημαντικές στη νοοτροπία των λαών τής Meseta [του ‘Οροπεδίου’, στην ‘καρδιά’ τής Ιβηρίας], ή ακόμη και μερικών από τις απομακρυσμένες δυτικές ακτές.”

Το λιμάνι τής Καρχηδόνας

● Στις σχέσεις της με τους μισθοφόρους, η Καρχηδόνα είχε ήδη έναν πόλεμο στο… παθητικό της: τον Μισθοφορικό, ή Λιβυκό πόλεμο (240–237 ΠΚΧ), αμέσως μετά από τον Α’ Καρχηδονιακό πόλεμο. Ήταν η εξέγερση των μισθοφόρων της, με την υποστήριξη των Λίβυων, λόγω της αδυναμίας της να τους πληρώσει, αφού έπρεπε πρώτα να καταβάλει τις τεράστιες πολεμικές αποζημιώσεις στην Ρώμη. Απέναντί της είχε μια “Λεγεώνα των Ξένων”, που αποτελούσαν Ίβηρες, Κελτίβηρες, Λίγυρες, Βαλεάρες, Κέλτες, Έλληνες, και άλλοι. Οι διμερείς διαπραγματεύσεις ήταν άκαρπες, λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης, αλλά και της πολυγλωσσίας των μισθοφόρων, που καθιστούσε ανέφικτη την εξεύρεση της χρυσής τομής. Πολύ σύντομα, άρχισαν να “μιλούν” τα όπλα και οι μισθοφόροι κατέλαβαν την Τύνιδα. Απειλούμενη άμεσα, η Καρχηδόνα εξαναγκάστηκε σε συνθηκολόγηση, και δέχθηκε όλα τα αιτήματα των εξεγερμένων. Οι τελευταίοι, μ’ ενισχυμένη πλέον τη διαπραγματευτική τους θέση, άρχισαν να ζητούν όλο και περισσότερα, όπως λ.χ. να πληρωθούν οι Λίβυοι, που η Καρχηδόνα είχε στρατολογήσει, άρα δεν ήταν μισθοφόροι (δεν ήταν, όμως, ούτε Καρχηδόνιοι πολίτες), όπως και άλλοι, σαν τους Νουμιδούς, ή τους δούλους, που είχαν αποδράσει, και τώρα πολεμούσαν στο πλευρό τους. Η Καρχηδόνα, και πάλι, δεν είχε άλλη επιλογή: δέχθηκε τα πάντα…

Salammbô, του Alfons Mucha (1896), βάσει του ομότιτλου ιστορικού μυθιστορήματος του Gustave Flaubert (1862), που με τη σειρά του βασίστηκε στον Πολύβιο. Η ηρωίδα είναι κόρη τού Αμίλκα και ιέρεια, που την έχει ερωτευτεί παράφορα ο Μάθως…

Η αναμέτρηση θα είχε λήξει τότε, αν δυο μισθοφόροι διοικητές, ο Σπένδιος (ή και Σπόνδιος), δούλος από την Καμπανία, και ο Βέρβερος Μάθως, από τη Λιβύη, δεν έπειθαν τους Λίβυους του στρατεύματος πως η Καρχηδόνα θα έπαιρνε εκδίκηση για τη συμμετοχή τους στην ανταρσία, μόλις οι ξένοι μισθοφόροι πληρώνονταν κι έφευγαν για τις πατρίδες τους. Μαζί τους συμπαρατάχθηκαν διάφορες λιβυκές πόλεις και χωριά, αφού ο λαός τής χώρας είχε απηυδήσει από τον καρχηδονιακό ζυγό, και τελικά, το σύνολο των μισθοφόρων. Κάτι που είχε ξεκινήσει ως απλή “εργασιακή διένεξη”, απειλούσε τώρα μιαν αυτοκρατορία… Υστερώντας σε όλους τους τομείς – “έμψυχο υλικό”, χρήμα, εφόδια – και απροετοίμαστη, η Καρχηδόνα παρέπαιε, όσο ήταν επικεφαλής ο Ἅννων, ο “Μέγας”. Τελικά, η στρατηγία δόθηκε στον Ἁμίλκα Βάρκα, πατέρα τού Αννίβα, που κατόρθωσε να νικήσει, το 237 ΠΚΧ, αυτούς που κάποτε διοικούσε στη Σικελία, πολεμώντας τούς Ρωμαίους. Ο Αμίλκας χρησιμοποίησε πολύ έξυπνα τον “ψυχολογικό πόλεμο”, πήρε με την πλευρά του ένα μέρος των αντιπάλων, κι εξολόθρευσε τους υπόλοιπους στην αποφασιστική “Μάχη τού Πριονιού” – που δεν ήταν καν μάχη: απέκλεισε τους μισθοφόρους σε βαθιά χαράδρα, ώσπου πέθαναν από την πείνα. Η βαρβαρότητα και οι θηριωδίες περίσσεψαν στον, κατά τον Πολύβιο, “ανηλεή”, “δίχως ανακωχή πόλεμο”, χωρίς καν κανόνες διεξαγωγής, τον “πιο βλάσφημο πόλεμο της ιστορίας”. Διαμελισμοί και βασανιστήρια εκατέρωθεν σόκαραν ακόμη και τους ανθρώπους τής εποχής.

Αργυρό νόμισμα του Αμίλκα Βάρκα

Μια μικρότερη εξέγερση μισθοφόρων στη Σαρδηνία κατεστάλη με τη βοήθεια της Ρώμης. Στον πόλεμο αυτό, η Ρώμη ήταν στο πλευρό τής Καρχηδόνας, για να είναι αυτή σε θέση να συνεχίσει την καταβολή των αποζημιώσεων! Άλλωστε, η Ρώμη θα καταλάμβανε μόνη της λίαν συντόμως τόσο τη Σαρδηνία όσο και την Κορσική. Η Καρχηδόνα, χάνοντας τα δυο νησιά, είχε πλέον μόνον την Ιβηρία ν’ απομυζά, για να ορθοποδήσει. Αν ζούσε ο Θουκυδίδης, θα είχε να γράψει πολλά… Όπως κι εμείς· παραλληλίζοντας τις σχέσεις Καρχηδονίων και μισθοφόρων με τις σχέσεις των Αμερικάνων με τους δικούς τους μισθοφόρους (Οσάμα, Ταλιμπάν, Ισλαμικό κράτος). Ή επίσης για το ρατσιστικό μειονέκτημα της Καρχηδόνας ν’ αποτελεί η ιθαγένειά της αποκλειστικό προνόμιο, κι έτσι να είναι υποχρεωμένη να στηρίζεται ολοένα και περισσότερο σε μισθοφόρους, αρνούμενη να παραχωρήσει πολιτικά δικαιώματα λ.χ. στους Λίβυους. Ήταν ένα μείζον πλεονέκτημα της Ρώμης, στον Β’ Καρχηδονιακό πόλεμο, όταν ο Αννίβας, παρά τις νίκες στην Ιταλία, δεν μπόρεσε να διαρρήξει τους δεσμούς τής Ρώμης με τους συμμάχους της. Ή, τέλος, για το πόσοι “Μεγάλοι”, σαν τον Άννωνα, τον “ειρηνιστή” – λόγω “τσέπης”, προσωπικού συμφέροντος – είναι τελικά πολύ μικροί. Οι μόνοι, μάλλον, απ’ όσους αναφέρονται σε αυτά τα Χρονικά, που αξίζουν, πράγματι, το προσωνύμιο, είναι ο Αλέξανδρος και ο Κύρος.

Κένταυρος: μπρούντζινο ειδώλιο από το Campo de Caravaca (Murcia), μάλλον φτιαγμένο στην Ελλάδα (6ος αιώνας ΠΚΧ)

Ἐν κατακλεῖδι…

Ο DAN STANISLAWSKI, ΥΠΕΝΘΥΜΙΖΩ, ήταν αυτός που είχε απορρίψει το ενδεχόμενο της παρουσίας Μινωιτών στην Ιβηρία· αυτός που είχε “ξεχάσει” τους Μυκηναίους, αποδίδοντας στους Φοίνικες τον ρόλο τού εμπορικού μεσάζοντα για τα αιγυπτιακά αρχαιολογικά ευρήματα στην Ισπανία – και μάλιστα, σ’ εποχή μυκηναϊκής κυριαρχίας στη Μεσόγειο (1400-1200 ΠΚΧ)· ήταν αυτός, επιπλέον, που είχε “λησμονήσει” τα ελληνικά ἐμπόρια στην Αίγυπτο, πρωτίστως τη Ναύκρατι· αυτός που τον είχα κατηγορήσει πως είναι “διοπτροφόρος”, φορώντας “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”!

Για όλα αυτά, η δική του “ματιά” στην Ιβηρία έχει πολύ μεγαλύτερη αξία για μας, αφού κάθε άλλο παρά προκατειλημμένη υπέρ των Ελλήνων είναι. Ιδίως όταν διαπιστώνουμε πως η αφήγησή του διαφέρει ελάχιστα από το ιστορικό πανόραμα των τριών “ιβηρικών” μας Χρονικών (21, 22, 25): Ὅπερ ἔδει δεῖξαι, όπως θα έλεγε και ο Εὐκλείδης… Απομένει ένα τελευταίο Χρονικό: θα ρίχνουμε άγκυρα σ’ εμπόρια, ή και θα περιηγούμαστε σε ανάκτορα της Εγγύς Ανατολής, ώστε να διαγράψουμε τον κύκλο, επιστρέφοντας στην αφετηρία μας – σ’ ένα ταξίδι γεμάτο από εκπλήξεις καθώς θ’ ανταμώνουμε καθ’ οδόν περιοδεύοντες καλλιτέχνες, τεχνίτες, και μάστορες, “μέλη των Συντεχνιών των Αρχιτεκτόνων και των Ζωγράφων” – με την γραφή τους, την Γραμμική Α, να προβληματίζει, ωστόσο, τον περίφημο αρχαιολόγο Leonard Woolley…

Επόμενο Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ ● Ἐμπόρια σ’ Αίγυπτο και Λεβάντε ● Το Βατερλώ τού Leonard Woolley ● Περιοδεύοντες Μινωίτες Καλλιτέχνες ● Δεσμοί Κρήτης κι Αιγύπτου ● Διαφορές Μινωικής και Φαραωνικής Κοινωνίας και Τέχνης

• >> Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ
• << Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST”

Αριστερά: Γραμμική A (πινακίδα τής Κνωσού) – η γραφή που προβλημάτισε τον Leonard Woolley.
Δεξιά: Ελληνικό αλφάβητο – επιγραφή των Μασσαλιωτών τής Καταλονίας.

Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

/ENGLISH/ Chronicle 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

● Φοίνικες και Καρχηδόνιοι ● Αποικισμός ● Αντίκτυπος της Περσικής Επέκτασης
● Ταρτησσός: τὸ Μῆλον τῆς Ἔριδος ● Ναυμαχία Ἀλαλίας ● Αφανισμός Ταρτησσού
και Καρχηδόνας ● Μακεδονία και Ρώμη

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Επιστροφή στην ταραγμένη θάλασσα της αρχαίας Μεσογείου

Πλώρη πλοίου σε καρχηδονιακό νόμισμα

ΑΝ ΟΙ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ παρουσίαζαν πορτραίτα λαών, θα μπορούσε κάλλιστα να παραλληλίσει κανείς τους Μινωίτες με τους Χαναναίους, και τους Μυκηναίους με τους Καρχηδονίους:⁽¹⁾ οι τελευταίοι εξαπλώθηκαν όχι μόνο με τις αποικίες, αλλά και με τις κατακτήσεις. Η Κρήτη και η Φοινίκη, αντίθετα, με την περιορισμένη τους έκταση, δεν μπορούσαν ν’ αποτελέσουν εφαλτήρια για πολεμικές εξορμήσεις. Η επέκταση ήταν εφικτή μόνο με το εμπόριο και τον αποικισμό, χάρη στους θαλασσοπόρους τους.

• ⁽¹⁾ Σε αυτό το Χρονικό ειδικά, είναι απαραίτητο να διακρίνουμε σαφώς τους Χαναναίους, από τους Καρχηδονίους, ώστε ν’ αποφύγουμε τυχόν συγχύσεις. Με τον όρο Φοίνικες, εννοούμε το σύνολο αυτής της οικογένειας, σε όλη την έκταση της Μεσογείου.

Οι περιορισμοί που αντιμετώπισαν οι Ἕλληνες, μόλις αφυπνίστηκαν από τους “σκοτεινούς χρόνους” τους, για την ἐκ νέου επέκτασή τους προς δυσμάς, ήταν τα “τετελεσμένα” που είχαν δημιουργήσει στο μεταξύ οι Φοίνικες. Οι Έλληνες δεν είχαν πρόβλημα να διασχίζουν το Αἰγαῖον, καθώς ήταν ελληνικό πέλαγος. Με την Τροία κατεστραμμένη, κανένας δεν μπορούσε να τους εμποδίσει την είσοδο στη Μαύρη θάλασσα – μόνον η Φύση. Ήταν ο λόγος που ευφημιστικά την ονόμασαν Εὔξεινο Πόντο, “φιλόξενη θάλασσα”, θέλοντας να εξευμενίσουν τον Ποσειδῶνα, κι έτσι να κυριαρχήσουν. Όμως, ήξεραν πως στη Μεσόγειο ο ανταγωνισμός ήταν σφοδρός. Οι Φοίνικες, που απέφευγαν τις “κρουαζιέρες” στο Αιγαίο και τη Μαύρη θάλασσα,⁽²⁾ ήταν “πανταχού παρόντες” οπουδήποτε αλλού, έχοντας στήσει το εμπορικό τους δίκτυο σ’ εποχή που ταξίδευαν στις θάλασσες σχεδόν μόνοι. Κίνητρό τους ήταν το κέρδος μέσω των συναλλαγών. Μέρος των κερδών, ωστόσο, έπρεπε να καταβληθεί ως φόρος υποτέλειας στις μητροπόλεις, ή και στις αυτοκρατορίες, που διαδέχονταν η μια την άλλη στον ρόλο τού αφέντη τής Φοινίκης.

Αττική υδρία (στάμνα), 6ος αιώνας ΠΚΧ

• ⁽²⁾ Δεν υπονοώ, φυσικά, πως οι Φοίνικες απέφευγαν το Αιγαίο. Ούτε και οι Έλληνες απέφευγαν την Χαναάν. Οι σχέσεις τους ήταν πανάρχαιες, και οι ανταλλαγές τους γίνονταν βάσει της αμοιβαιότητας. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι το Αιγαίο σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσε να γίνει Ταρτησσός: ένας Χαναναίος έμπορος που ταξίδευε στην Ελλάδα ήταν απλώς ένας έμπορος· το ίδιο πρόσωπο στην Ιβηρία ενεργούσε ως μονοπωλητής.

Σε γενικές γραμμές, η αρχαία ἀποικία διέφερε από τη σύγχρονη, κυρίως στο ότι η πρώτη ήταν μια πόλις (και όχι χώρα), που είχε ιδρύσει μια άλλη πόλη, η μητρόπολις. Επιπλέον, μια ελληνική αποικία ήταν συνήθως κυρίαρχη ἐξ ἀρχῆς. Αντίθετα, οι φοινικικές αποικίες, αν και αυτόνομες, έπρεπε να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στη μητρόπολη: η Καρχηδόνα λ.χ. ήταν υποτελής στην Τύρο. Τούτο προέκυψε ἐξ ἀνάγκης: οι Φοίνικες δεν είχαν αρκετό πληθυσμό για να ιδρύσουν μεγάλες και αυτάρκεις αποικίες· έτσι, οι πιο πολλές είχαν λιγότερους από χίλιους κατοίκους: η Καρχηδόνα αποτελούσε μια από τις λίγες εξαιρέσεις.

Μεγάλη Ελλάδα, Καρχηδόνα και Ετρουρία

Οι Έλληνες είχαν άλλα προβλήματα ή κίνητρα: η πείνα, οι πόλεμοι, οι ποικίλες διενέξεις, οδηγούσαν πολλούς στην ξενιτιά. Η αύξηση του πληθυσμού και η στενότητα χώρου στην Ἑλλάδα, αλλά και η επιθυμία επέκτασης της σφαίρας οικονομικής επιρροής, παρακίνησαν τους Έλληνες να εγκατασταθούν στην Ιταλία από το 800 ΠΚΧ και μετά. Ήταν το επόμενο μέρος προς αποικισμό κι εξελληνισμό, μετά από τα παράλια της Μικράς Ασίας ή του Ευξείνου Πόντου. Στα επόμενα 150 χρόνια, διάφορες πόλεις ίδρυσαν παράκτιες αποικίες στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, κυριαρχώντας πλήρως στο στενό τής Μεσσήνης, κι ελέγχοντας τους εμπορικούς δρόμους. Αυτή η ζώνη έγινε σταδιακά γνωστή ως Μεγάλη Ελλάδα (Magna Graecia). Οι Φοίνικες απέφευγαν τις αναμετρήσεις με τους Έλληνες, εκτός εάν διακυβευόταν περιοχή στρατηγικής σημασίας, λ.χ. η Σικελία. Στα βόρεια, οι Έλληνες βρέθηκαν αντιμέτωποι με τους Ετρούσκους, που είχαν αναβαθμιστεί ως περιφερειακή δύναμη στην Ιταλία, κι επεκτάθηκαν και στη δυτική Μεσόγειο, χάρη στην εξόρυξη κι εμπορία μετάλλων. Η ελληνική παρουσία υπονόμευε τα συμφέροντά τους, ιδίως αφότου οι Φωκαεῖς άρχισαν να ιδρύουν αποικίες στην Κορσική, τη Γαλατία, και την Ιβηρία. Αυτό ανάγκασε τους Ετρούσκους να συμμαχήσουν με τους Καρχηδονίους, που είχαν επίσης αντίθετα συμφέροντα, τα οποία τους έφερναν σε ρήξη με τους Έλληνες.

Θαλασσοπόρος στη Ζάκανθα (Sagunto)

Η κατάσταση άρχισε ν’ αλλάζει δραματικά λίγο μετά από το 640 ΠΚΧ, όταν ο πρώτος Έλληνας έμπορος κατέπλευσε στην Ταρτησσό. Ήταν, όπως φαίνεται, η πρώτη άφιξη Έλληνα των ιστορικών χρόνων στην Ιβηρία, ύστερα από τα ταξίδια των Μυκηναίων και των μυθικών ηρώων τους (λ.χ. του Ηρακλή) στην χερσόνησο. Ο ἐν λόγῳ ναυτικός ήταν ο Κωλαῖος, ένας Σάμιος εξερευνητής κι έμπορος αργύρου που, κατά τον Ἡρόδοτο, έφτασε στην Ταρτησσό γύρω στο 640. Σε μιαν εποχή που οι έμποροι ήταν κατά κανόνα ανώνυμοι, ο ιστορικός θεώρησε τον Κωλαίο αρκετά σημαντικό ώστε να τον κατονομάσει. Αφού την Ταρτησσό δεν την είχε επισκεφθεί κανένας άλλος Έλληνας κατά το παρελθόν, ο Κωλαίος εξασφάλισε ένα μεγάλο φορτίο μετάλλου (150 κιλά ασήμι), που το μετέφερε με ασφάλεια στη Σάμο, πραγματοποιώντας ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέρδη τής εποχής. Οι Φωκαείς τής Μασσαλίας ακολούθησαν την ρότα τού Κωλαίου χρόνια αργότερα, κι έριξαν άγκυρα στην Ταρτησσό. Όπως λέει ο Ηρόδοτος, οι Φωκαείς ήταν οι πρώτοι Έλληνες που έκαναν θαλάσσια ταξίδια μακρινών αποστάσεων, κι έτσι ανακάλυψαν τις ακτές τής Αδριατικής, της Τυρρηνίας, της Ιβηρίας και της Ταρτησσού. Ο Αργανθώνιος, ο περιώνυμος Ταρτήσσιος βασιλιάς κατά την Ἡροδότειον Ἱστορία, χαιρέτησε τους Έλληνες και τους προέτρεψε εἰς μάτην να εγκατασταθούν εκεί. Αλλά γιατί “εἰς μάτην”; Τελικά εγκαταστάθηκαν όντως εκεί. Και γιατί, άραγε, ο βασιλιάς επιθυμούσε τόσο διακαώς να τους έχει εκεί; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δίνεται με τις μετέπειτα ιστορικές εξελίξεις.

Η εδραίωση των Αχαιμενιδών οδήγησε στην αναδιάταξη του χάρτη
στη Μεσόγειο, σε Ανατολή και Δύση. Υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Φωκαεύς πολεμιστής (500-480 ΠΚΧ)

Μαθαίνοντας πως οι Πέρσες γίνονταν μια ολοένα και πιο επικίνδυνη δύναμη στην περιοχή τής μητρόπολής τους, Φώκαιας, ο βασιλιάς τούς έδωσε 1500 κιλά ασήμι για να οικοδομήσουν αμυντικό τείχος που να την περιβάλλει. Αλλ’ ακόμη και με το τείχος, η Φώκαια έπεσε το 546 ΠΚΧ. Για να μην υποταχθούν στον περσικό ζυγό, οι περισσότεροι Φωκαείς την εγκατέλειψαν. Ορισμένοι κατέφυγαν στην Χίο, άλλοι στις αποικίες τους στην Κορσική και άλλα μέρη τής Μεσογείου, ιδρύοντας επίσης την Ἐλέα γύρω στο 540 ΠΚΧ, ενώ αρκετοί τελικά επέστρεψαν στην πόλη τους. Ήταν η περίοδος που η Περσία καταλάμβανε τις ελληνικές πόλεις στα παράλια της Μικράς Ασίας. Κατά ιστορική ειρωνεία, οι Έλληνες δεν ήταν μόνοι σε αυτήν τη συμφορά. Οι Φοίνικες μάλλον υπέφεραν ακόμη περισσότερο: η Τύρος καταστράφηκε από τον Βαβυλώνιο βασιλιά, τον Ναβουχοδονόσωρα, το 572. Ακολούθησε ο Πέρσης βασιλιάς, Κύρος ο Μέγας, που κατέλαβε την Χαναάν, το 539 ΠΚΧ. Η Φοινίκη βυθίστηκε πιο πολύ στην παρακμή. Τότε ἐξ ἀνάγκης παρέδωσε την σκυτάλη στην Καρχηδόνα. Αρκετοί Χαναναίοι εγκαταστάθηκαν στην ανερχόμενη μητρόπολη, καθώς και σε άλλες αποικίες. Ἐν τέλει, η εδραίωση της μεγάλης αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών οδήγησε στην αναδιάταξη του χάρτη σε όλη την έκταση της Μεσογείου, όχι μονάχα στην Ανατολή, αλλά και στη Δύση. Όπως αποδείχθηκε, ο 6ος αιώνας υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Φοινικικό πλοίο, μαρμάρινο ψηφιδωτό

ΦΟΙΝΙΚΙΚΕΣ ΑΠΟΙΚΙΕΣ ιδρύθηκαν στους δυο δρόμους που οδηγούσαν στον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας: α) στις ακτές τής Βόρειας Αφρικής, και β) στη βόρεια νησιωτική ρότα (Σικελία, Σαρδηνία, και Βαλεαρίδες.⁽³⁾ Είχαν, όπως είπαμε, την υποχρέωση να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στην Τύρο, ή τη Σιδώνα, χωρίς να βρίσκονται όντως υπό τον έλεγχό τους. Αυτός ο κανόνας άλλαξε, μόλις η Καρχηδόνα ανέκτησε την ανεξαρτησία της από την Τύρο, γύρω στο 650 ΠΚΧ. Σταδιακά, επέβαλε την ηγεμονία της στη Δύση, σε άλλες φοινικικές αποικίες. Κάποιες υποτάχτηκαν εθελούσια, καταβάλλοντας πλέον στην Καρχηδόνα τον φόρο υποτέλειας, ενώ της παρέδωσαν και την ευθύνη της εξωτερικής τους πολιτικής. Άλλες, πάλι, κυρίως στην Ιβηρία και τη Σαρδηνία, αντιστάθηκαν. Οι Καρχηδόνιοι έστειλαν στρατό, και διόρισαν τις τοπικές αρχές, διατηρώντας τον άμεσο έλεγχο. Η πολιτική αυτή εφαρμόστηκε άτεγκτα κατά τους Καρχηδονιακούς πολέμους, όταν πλέον η Καρχηδόνα θα γινόταν ο αδιαφιλονίκητος ηγεμόνας όλων ανεξαιρέτως των Φοινίκων, με συνέπεια αρκετές ιβηρικές αποικίες να ταχθούν στο πλευρό των Ρωμαίων. Αν αυτή ήταν η μεταχείριση που επεφύλασσαν στους δικούς τους ανθρώπους, στ’ αδέρφια τους, μπορεί να φανταστεί κανείς τι περίμενε τους υπόλοιπους.

• ⁽³⁾ Ποιος ο σκοπός των φοινικικών αποικιών στον δεύτερο δρόμο προς τον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας; Ο πρώτος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Φοινίκη με την Ιβηρία, παραπλέοντας τα παράλια της Βόρειας Αφρικής. Ο δεύτερος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Ελλάδα με την Ιβηρία, πλέοντας από νησί σε νησί. Άρα, οι αποικίες εδώ προφανέστατα δεν εξυπηρετούσαν την εμπορική δραστηριότητα των Φοινίκων. Κύριος σκοπός τους ήταν να εμποδίσουν τους Έλληνες να πλεύσουν προς δυσμάς: είχαν πρωτίστως στρατηγική σημασία.

Η Διδώ οικοδομεί την Καρχηδόνα (Η ανερχόμενη Καρχηδονιακή αυτοκρατορία),
του J. M. W. Turner (1815)

Ιδρυτής τής Καρχηδόνας, σύμφωνα μ’ Έλληνες ιστορικούς, υπήρξε η Ἐλίσσα, που ο Βιργίλιος στην Αἰνειάδα του, την ονόμασε Διδώ. Η πόλη χτίστηκε σε ακρωτήρι, που επέτρεπε τον έλεγχο του θαλάσσιου εμπορίου στη Μεσόγειο. Όλα τα πλοία που διέσχιζαν την θάλασσα, έπρεπε να περάσουν ανάμεσα στην Τυνησία και τη Σικελία, εξασφαλίζοντας στην πόλη μεγάλη δύναμη κι επιρροή. Ιδρύθηκε το 814 ΠΚΧ, και αναδείχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες πόλεις τής ελληνιστικής περιόδου (ορισμένοι υπολογίζουν ότι μόνον η Ἀλεξάνδρεια ήταν μεγαλύτερη). Σε αντίθεση με όλους τους υπόλοιπους Φοίνικες, οι Καρχηδόνιοι διέθεταν αριστοκρατία γαιοκτημόνων, έχοντας υπό την κυριότητά τους την ενδοχώρα τής Βόρειας Αφρικής, και τους δρόμους τού εμπορίου μέσω της Σαχάρας. Επιπλέον, σε αντίθεση με τους Ρωμαίους, και παρά τις ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό, η καρχηδονιακή ιθαγένεια ήταν αποκλειστικό προνόμιο. Το κύριο μέλημα της πολιτείας ήταν η προστασία τού εμπορίου. Οι πολίτες εξαιρούνταν από την φορολογία, και απασχολούνταν πρωτίστως σε αυτόν τον τομέα, ως έμποροι ή εργαζόμενοι. Υπό αυτές τις συνθήκες, η Καρχηδόνα δεν μπορούσε ν’ αντέξει τη διεξαγωγή μακροχρόνιων πολέμων, εξαιτίας των αρνητικών επιπτώσεων στις εμπορικές δραστηριότητες.⁽⁴⁾

Η Διδώ και η περιτειχισμένη Καρχηδόνα (μετάλλιο, 1550 ΚΧ)

• ⁽⁴⁾ Αυτή η αντίφαση αποτελεί την ἀχίλλειον πτέρνα όλων ανεξαιρέτως των υπερδυνάμεων. Ως εμπορική αυτοκρατορία, η Καρχηδόνα θα προτιμούσε την ειρήνη· αλλ’ όμως, ως εμπορική αυτοκρατορία, ήταν υποχρεωμένη να πολεμά διαρκώς – όπως πράγματι συνέβη: εναντίον των Ελλήνων πρώτα, και των Ρωμαίων έπειτα. Παράλληλα, η άρνηση των Καρχηδονίων να δώσουν πολιτικά δικαιώματα σε γείτονες για να τους ενσωματώσουν στην κοινωνία τους, είχε ως αποτέλεσμα να παραμείνουν ως το τέλος μια μικρή, προνομιούχα, αλλά κι ευάλωτη μειονότητα, αναγκασμένη να χρησιμοποιεί όλο και πιο πολύ μισθοφόρους στους πολέμους. Αυτό θα ήταν μοιραίο για την Καρχηδόνα…

Πόλεμοι κατά των Ελλήνων, λόγω της αδυναμίας τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό: τα προϊόντα
της ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες απειλούσαν:
α) να υπονομεύσουν τους Φοίνικες, προσφέροντας καλύτερα
προϊόντα, και β) ν’ αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Η πολεμική μηχανή, πάντως, ήταν άκρως αποτελεσματική. Το ναυτικό της ήταν από τα μεγαλύτερα της Μεσογείου, αφού χρησιμοποιούσε τη μαζική παραγωγή, για υψηλή αποδοτικότητα, με χαμηλό κόστος, ενώ ο στρατός της διέθετε τους εκπαιδευμένους για πόλεμο ελέφαντες της βόρειας Αφρικής, που έχουν πλέον εκλείψει. Η Καρχηδόνα στράφηκε προς δυσμάς, κι έτσι έγινε ο “μεσάζοντας” μεταξύ τής πλούσιας σε ορυκτά Ιβηρίας και της Ανατολής. Ο δρόμος τής επέκτασής της προς ανατολάς, κατά μήκος των αφρικανικών παραλίων (μέσω της Λιβύης), ήταν κλειστός εξαιτίας τής ελληνικής αποικίας τής Κυρήνης, που είχε ιδρυθεί το 630 ΠΚΧ. Οι πόλεμοι εναντίον των Ελλήνων οφείλονταν στην αδυναμία τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό, με δεδομένο ότι τα προϊόντα “Καρχηδονιακής κατασκευής” ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες άποικοι συνιστούσαν διπλή απειλή, μήπως και: α) υπονομεύσουν τους Φοίνικες, με την προσφορά καλύτερων προϊόντων, και β) αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Καρχηδονιακό χρυσό νόμισμα με άλογο

Η αυτοκρατορία εξαρτιόταν υπέρ το δέον από την Ταρτησσό, κι ἐν γένει την Ιβηρία, απ’ όπου και προμηθευόταν τεράστιες ποσότητες αργύρου, μολύβδου, χαλκού και κασσίτερου, που ήταν αναγκαίος για την παραγωγή μπρούντζου. Οι εμπορικές σχέσεις τής Καρχηδόνας με τους Ίβηρες, ιδίως την Ταρτησσό, και η ναυτική ισχύς για την επιβολή τού μονοπωλίου σε αυτές τις συναλλαγές, ή ακόμη με την πλούσια σε κασσιτερίτη Αγγλία, της έδωσαν τη δυνατότητα να καταστεί ο κυριότερος, σχεδόν αποκλειστικός, προμηθευτής κασσίτερου και παραγωγός μπρούντζου. Το μονοπώλιο αυτό, μια από τις σημαντικότερες πηγές ευημερίας και δύναμης της Καρχηδόνας, έπρεπε να διαφυλαχθεί πάσῃ θυσίᾳ: ένας Καρχηδόνιος καπετάνιος θα προτιμούσε να ρίξει το πλοίο του στα βράχια των ακτών τής Βρετανίας, παρά ν’ αποκαλύψει σε ανταγωνιστή πώς θα μπορούσε να την προσεγγίσει με ασφάλεια. Η Καρχηδόνα δεν ήταν απλώς ο μοναδικός σημαντικός προμηθευτής κασσίτερου: η στρατηγική της θέση στη Μεσόγειο, ελέγχοντας την θαλάσσια περιοχή μεταξύ Σικελίας και Τυνησίας, τις εσωτερικές “Ηράκλειες στήλες” τής mare nostrum, της έδινε τη δυνατότητα να ελέγχει ως και τον εφοδιασμό των χωρών τής Ανατολής με κασσίτερο. Ήταν επίσης ο μεγαλύτερος παραγωγός αργύρου, από τα ορυχεία τής Ιβηρίας, αλλά και της Βόρειας Αφρικής και, παράλληλα με το μονοπώλιο κασσίτερου, το εμπόριο αυτό ήταν από τα πλέον κερδοφόρα. Η πορφύρα, επιπλέον, ήταν ένα από τα πιο πολύτιμα προϊόντα, με τιμή που ήταν 15-20 φορές το βάρος της σε χρυσό. Αρχαίες πηγές συμπεραίνουν ότι, μέσω του εμπορίου της, η Καρχηδόνα είχε γίνει ίσως η πλουσιότερη πόλη στον κόσμο. Ωστόσο, χωρίς το μονοπώλιο στις συναλλαγές με την Ταρτησσό, και γενικά την Ιβηρία, η Καρχηδονιακή Αυτοκρατορία θα ήταν αδιανόητη. Οι ηγέτες της το είχαν συνειδητοποιήσει αυτό, όταν αντικαθιστούσαν τους Χαναναίους ως ηγεμόνες τής Ιβηρίας περί το 575 ΠΚΧ. Δεν θα πρέπει να πέρασε πολύς καιρός και στην Ταρτησσό κατέφθασαν οι Μασσαλιώτες Φωκαείς. Οι φιλικές σχέσεις τού βασιλιά Αργανθώνιου με τους Έλληνες θα πρέπει να ενόχλησαν τὰ μάλα την Καρχηδόνα, καθώς ένιωσε ν’ απειλείται το μονοπώλιό της. Έπρεπε άμεσα ν’ αναλάβει δράση εναντίον των “παρείσακτων”, προκειμένου να εδραιωθεί ως η μεγαλύτερη οικονομική και στρατιωτική δύναμη της δυτικής Μεσογείου.

Αδιανόητη η Καρχηδονιακή Αυτοκρατορία χωρίς την Ιβηρία.
Η “καδμεία νίκη” των Ελλήνων στη ναυμαχία τής Ἀλαλίας…

Τριήρης, ψηφιδωτό από την Καρχηδόνα

Η “δράση” αυτή έλαβε χώρα στο Τυρρηνικό πέλαγος περί το 537 ΠΚΧ: ήταν η ιστορική Ναυμαχία τής Ἀλαλίας. Όταν αλώθηκε η μητρόπολη, Φώκαια, από τους Πέρσες, οι περισσότεροι πολίτες της προτίμησαν να εγκατασταθούν στην κορσικανική αποικία τους, την Αλαλία (ή Aléria για τους Ρωμαίους). Αλλ’ αυτό απετέλεσε πλήγμα για το ετρουσκικό και το καρχηδονιακό εμπόριο στο νησί, και οδήγησε στη συμμαχία Καρχηδόνας και Ετρουρίας. Ο κοινός τους πολεμικός στόλος, καμουφλαρισμένος ως πειρατικός, αριθμούσε 120 πλοία· όμως νικήθηκε από μόλις 60 ελληνικά πλοία, τα οποία μετέφεραν αποίκους στην Αλαλία. Θ’ αποτελούσε θρίαμβο τακτικής τής ελληνικής πλευράς, αφού κατάφερε να καταστρέψει μια διπλάσια σε μέγεθος εχθρική δύναμη· αλλά οι Φωκαείς έχασαν σχεδόν τα δύο τρίτα τού στόλου τους. Επρόκειτο, κατά τον Ηρόδοτο, για καδμεία νίκη – αργότερα θα την χαρακτήριζαν πύρρειο νίκη.⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Καδμεία είναι η νίκη που συνοδεύεται από την δική μας καταστροφή. Ο όρος προέρχεται από τον Κάδμο, τον θρυλικό ιδρυτή των Θηβών, που ζήτησε να του φέρουν νερό από πηγή, την οποία φρουρούσε ένας δράκος των υδάτων, με συνέπεια να χάσει τους συντρόφους του. Ο Ηρόδοτος δεν μπορούσε να γνωρίζει τη μεταγενέστερη ανάλογη φράση, πύρρειος νίκη, που επιτυγχάνεται με τόσο καταστροφικό κόστος, ώστε αποτελεί προοίμιο της ήττας. Πήρε τ’ όνομά της από τον Πύρρο, βασιλιά τής Ηπείρου, που ο στρατός του υπέστη δυσαναπλήρωτες απώλειες, νικώντας τούς Ρωμαίους δύο φορές, το 280-279 ΠΚΧ, κατά τον Πύρρειο πόλεμο. Οι Ρωμαίοι υπέστησαν πολύ μεγαλύτερες απώλειες, αλλά είχαν περισσότερες εφεδρείες. Λέγεται πως ο Πύρρος τότε μονολόγησε: “Άλλη μια τέτοια νίκη και θα γυρίσω στην Ήπειρο μονάχος”.

Ο βασιλιάς Πύρρος τής Ηπείρου

Συνειδητοποιώντας ότι δεν θ’ άντεχαν μια νέα επίθεση, οι Έλληνες εκκένωσαν την Κορσική, αναζητώντας καταφύγιο στο Ῥήγιο. Θρυλείται πως οι Ετρούσκοι λιθοβόλησαν μέχρι θανάτου τούς Έλληνες αιχμαλώτους. Αντίθετα, οι (πολύ πιο πρακτικοί) Καρχηδόνιοι τους πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα. Η Ετρουρία πήρε την Κορσική, ενώ η Καρχηδόνα διατήρησε τη Σαρδηνία. Οι Καρχηδόνιοι διεξήγαγαν άλλες δύο σημαντικές ναυμαχίες με τους Μασσαλιώτες, έφυγαν ηττημένοι και από τις δυο, μα παρ’ όλα αυτά, κατόρθωσαν να διασφαλίσουν την Ιβηρία και να κλείσουν τις Ηράκλειες στήλες, το στενό τού Γιβραλτάρ, για την ελληνική ναυσιπλοΐα, συγκρατώντας, με αυτόν τον τρόπο, την ελληνική επέκταση στην Ιβηρία ως και το 480 ΠΚΧ. Παρά τις νίκες, οι Μασσαλιώτες δεν εξασφάλισαν καθόλου οφέλη, διατηρώντας απλώς τον έλεγχο των ιβηρικών τους αποικιών. Όλα έδειχναν πως δεν είχε διαταραχθεί το status quo στην Ιβηρία. Αλλά στην πραγματικότητα, στην χερσόνησο εκτυλισσόταν μια μεγάλη τραγωδία, που οδήγησε στην κατάρρευση και τον αφανισμό τής Πολιτείας και του πολιτισμού τής Ταρτησσού.

Tartessos… delenda est!

ΚΑΠΟΙΟΙ ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ θεωρούν πως η ελληνική νίκη/ήττα στην Αλαλία, όπως και η απουσία Ελλήνων εμπόρων στην Ταρτησσό, οδήγησαν στην κατάρρευση… Άντε πάλι! Σε όλη τη διάρκεια των αιώνων ανάπτυξης, οι ἐν λόγῳ συγγραφείς έβλεπαν μόνον Φοίνικες να συναλλάσσονται εκεί. Αἴφνης, το εμπόριο με τους Έλληνες απέκτησε τόσο ζωτική σημασία για την επιβίωση των Ταρτησσίων, ώστε εξέπνευσαν, μόλις οι Καρχηδόνιοι τους έκοψαν το… “οξυγόνο”! Υπάρχουν επίσης μελετητές που προσφέρουν μεν την εναλλακτική ιδέα μιας “ένοπλης σύρραξης”, αλλά σε γενικές γραμμές, αποφεύγοντας να προσδιορίσουν ποιος πολεμούσε ποιον. Σε ορισμένες εκδοχές τής ταρτήσσιας τραγωδίας, όχι μόνον οι δράστες, αλλά και ο χρόνος, αναφέρονται ρητά: “Οι Καρχηδόνιοι προκάλεσαν την κατάρρευση περί το 530 π.Χ.” Η Καρχηδόνα θα πρέπει να είχε θέσει την Ταρτησσό σε “καραντίνα”, λίγο μετά από τον θάνατο του Αργανθώνιου το 550 ΠΚΧ. Αυτός είναι, μάλλον, ο λόγος που δέκα χρόνια αργότερα, με Καρχηδόνιους κι Ετρούσκους να συμμαχούν κατά των Ελλήνων, οι Ταρτήσσιοι δεν ενήργησαν με “σύνεση”, ώστε να παραμείνουν ουδέτεροι: στάθηκαν στο πλευρό των Ελλήνων – και το πλήρωσαν ακριβά. Η κατάσταση δεν επέτρεπε “πολυτέλειες” ουδετερότητας…

Νήσος Γαδείρων > Gadir > Gades > Cádiz

Οι Καρχηδόνιοι, αναθαρρημένοι από την έκβαση της ναυμαχίας τής Αλαλίας, θα πρέπει να εξαπέλυσαν τέτοιο “κράτος τρόμου”, ώστε ακόμα και τ’ αδέρφια τους των Γαδείρων στράφηκαν εναντίον τους. Οι Καρχηδόνιοι πολιόρκησαν αμέσως την χαναανική πόλη, παρά τη συγγένεια αίματος, και την κατέλαβαν. Οι Γαδιτάνοι υπέφεραν τόσο πολύ, και ἐπὶ μακρόν, ώστε κατά τον δεύτερο Καρχηδονιακό πόλεμο, το 206 ΠΚΧ, στασίασαν εναντίον της Καρχηδόνας, και όταν η πόλη τους έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων, καλωσόρισαν τους νικητές. Φυσικά, οι νέοι ηγεμόνες δεν ήταν καλύτεροι: δεν πέρασε ούτε χρόνος και η ρωμαϊκή παρουσία συγκλονίστηκε από ανταρσία κι εξέγερση των Ιβήρων εναντίον τους… Οι Χαναναίοι, πάντως, αποδείχθηκαν σε τουλάχιστον έναν τομέα ανώτεροι των Καρχηδονίων: Λίγο μετά από την άλωση των Γαδείρων από τους τελευταίους, και συγκεκριμένα το 525 ΠΚΧ, ο βασιλιάς των Περσών, Καμβύσης, έγινε κύριος της Αιγύπτου. Τότε η Καρχηδόνα γλύτωσε μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία απέναντι στην Περσική Αυτοκρατορία, αφού οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν τα πλοία τους στους Μήδους, για μιαν αφρικανική εκστρατεία εναντίον των αδελφών τους. Φαίνεται ότι, τουλάχιστον για τους Χαναναίους, σε αντίθεση με τους Καρχηδονίους, οι δεσμοί αίματος συνέχιζαν να είναι σημαντικοί. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, έστω και αν δεν υπέστη κάποιαν ήττα, η Καρχηδόνα ίσως να κατέβαλλε περιστασιακά φόρο υποτέλειας στον Μεγάλο Βασιλέα των Βασιλέων.

Οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν πλοία στους Μήδους
για να εκστρατεύσουν εναντίον των Καρχηδονίων αδελφών
τους, που έτσι γλύτωσαν μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία.

Bronce Carriazo: ταρτήσσια μπρούντζινη πλάκα
(περιοχή Σεβίλλης) αναπαριστά μια ντόπια θεά
των βάλτων, παρόμοια με τις Αστάρτη και Άθωρ

Η Καρχηδόνα προχώρησε στην καταστροφή τής Ταρτησσού, κι εκδίωξε τους Έλληνες από την νότια Ιβηρία, υπερασπιζόμενη με άγρυπνο μάτι το εμπορικό της μονοπώλιο στη δυτική Μεσόγειο, μ’ επιθέσεις μέχρι και σ’ εμπορικά πλοία των αντιπάλων. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία, η Ταρτησσός φαίνεται να είχε περιορισμένες αμυντικές δυνατότητες, αφού η επιτυχία της ανέκαθεν βασιζόταν στο εμπόριο και τις φιλικές σχέσεις με τους γείτονές της. Όμως, κάτι τέτοιο είναι μάλλον απίθανο: το βασίλειο είχε τόσο πλούτο, ώστε οὐκ ὀλίγες ιβηρικές φυλές θα το εποφθαλμιούσαν. Άρα, θα πρέπει να υπήρχαν αμυντικά τείχη και αποτρεπτικές δυνάμεις ξηράς και θάλασσας, ἤτοι στρατός και ναυτικό. Όσον αφορά την χρονολογία τής καταστροφής, κάποια ιστορικά κείμενα την προσδιορίζουν στο 533 ΠΚΧ, είναι δηλαδή σύμφωνη μ’ εκείνη που αναφέρθηκε προηγουμένως (“περί το 530 π.Χ.”), κι άλλα λίγο αργότερα, γύρω στο 500 ΠΚΧ. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν αυτές οι δύο χρονολογίες αναφέρονται στο ίδιο επεισόδιο, ή αν η “ένοπλη σύρραξη” Ταρτησσίων και Καρχηδονίων διήρκεσε πάνω-κάτω τριάντα χρόνια. “Λέγεται”, διαβάζουμε σ’ ένα από τα ἐν λόγῳ κείμενα, “ότι γύρω στο 500 π.Χ., η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που κατέστρεψαν την πρωτεύουσα και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα”. Είναι πληροφορία σημαντική, αν θυμηθούμε τις περιγραφές τής Ταρτησσού, ότι διέθετε εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων τού παλιρροϊκού ποταμού της, καθώς επίσης την υποτιθέμενη ομοιότητά της με την Ατλαντίδα.

“Η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που την
κατέστρεψαν και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα.”

Αυλητρίς, ιβηρικό ανάγλυφο της Osuna (επαρχία Σεβίλλης, τέλη 3ου ή αρχές 2ου αιώνα ΠΚΧ)

Η απότομη εξαφάνιση, και το γεγονός πως η πρωτεύουσα δεν βρέθηκε ποτέ, προκάλεσε πολλές εικασίες: όντως, πώς είναι δυνατόν να εξαφανίστηκε ένας τόσο σημαντικός πολιτισμός, χωρίς ν’ αφήσει ίχνη; Εάν η πρωτεύουσα μας διαφεύγει, υπάρχουν άλλες ταρτήσσιες πόλεις που μπορούν να μας πουν την αλήθεια. Η Tavira–Balsa, στο Algarve, καταστράφηκε βίαια στα τέλη τού 6ου αιώνα, ίσως μαζί με την πρωτεύουσα και άλλες πόλεις, όταν οι Καρχηδόνιοι επέβαλαν την “σιδηρὰ πυγμή” τους (βλέπε Χρονικό 21, υποσημείωση 13). Λέγεται πως η Μαινάκη, η ελληνική πόλη που ιδρύθηκε κοντά στη Μάλαγα και υπό την αιγίδα τής Ταρτησσού, επίσης καταστράφηκε γύρω στο 500 ΠΚΧ. Γνωρίζουμε, επιπλέον, ότι την ίδια εποχή αρκετές χαναανικές αποικίες ερημώθηκαν. Είναι άγνωστον αν η συμφορά συνδεόταν με την παρακμή τής Φοινίκης, ή με τις επιχειρήσεις “εθνοκάθαρσης” της Καρχηδόνας, ή τις εξεγέρσεις των ντόπιων. Παρ’ όλες τις ανασκαφές, δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστούν με βεβαιότητα η Μαινάκη, είτε η Άκρα Λευκή στο Alicante, αλλά ούτε και η ίδια η πόλη τής Ταρτησσού. Όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα των συνεχιζόμενων ερευνών, δεν μπορούμε ν’ αγνοήσουμε τ’ αρχαία κείμενα που μνημονεύουν τις πόλεις αυτές. Αλλιώς, και οι μαρτυρίες για την θρυλική Πολιτεία και τον όλεθρό της θα θεωρηθούν ως θρύλοι, ή ως ιστορίες φαντασίας…

Είναι προφανής ο πειρασμός που νιώθει κανείς, ώστε να παρουσιάσει τους Χαναναίους ως “φιλήσυχους αποίκους”, ενώ αντίθετα τους Καρχηδόνιους ως “πολεμοχαρείς αποικιοκράτες”. Έχουμε, όμως, δει τους Φοίνικες να ενεργούν με τρόπο κάθε άλλο παρά ειρηνόφιλο, όποτε ο αντίπαλος ήταν “του χεριού τους”.⁽⁶⁾ Σε κείμενο για την Ιστορία τής αρχαίας Onuba (Huelva), εκτός από τα πολλά ανοικτά ερωτήματα και τις ποικίλες εικασίες, υπάρχουν και ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία. Καθώς φαίνεται, η Ταρτησσός βυθιζόταν σταδιακά στην κρίση και την παρακμή, στη διάρκεια του 8ου ΠΚΧ αιώνα, σε μιαν εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως ήταν τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν, ο οποίος εδώ προσδιορίζεται ως πόλη των Φωκαέων.⁽⁷⁾ Ο συντάκτης δεν κρύβει την έκπληξή του για το πόσο κοντά στην πρωτεύουσα ήταν πράγματι ο ελληνικός οικισμός, κι επισημαίνει αυτό που παρατήρησαν οι αρχαιολόγοι στην Ουέλβα, ότι δηλαδή τα φοινικικά κεραμικά μειώνονταν, ενώ παράλληλα αυξάνονταν τα ελληνικά αγγεία, που ήταν σαφώς ανώτερης ποιότητας.⁽⁸⁾

Ελληνική περικεφαλαία στο Jerez, την Asta Regia, κοντά στον Μενεσθέως λιμένα

• ⁽⁶⁾ Η ἐν λόγῳ νοοτροπία, οπωσδήποτε, δεν αποτελεί φοινικική ιδιαιτερότητα, αλλ’ ανθρώπινο χαρακτηριστικό: όλοι σχεδόν πράττουν αναλόγως. Οι Έλληνες λ.χ. ενεργούσαν συχνά-πυκνά ως οι “τσαμπουκάδες” τής αρχαιότητας (αν και κάποιες φορές, αυτός ο “τσαμπουκάς” τούς έσωσε, όπως κατά τους Περσικούς πολέμους). Μιλώντας για τους Χαναναίους, ας πάμε πίσω στο Χρονικό 20, για τους αινιγματικούς Λαούς τής Θάλασσας. Ένας από αυτούς, οι Tjeker,

“φτάνοντας στην Χαναάν, κατέλαβαν την πόλη-κράτος τής Dor και τη μετέτρεψαν σε μεγάλη και καλά οχυρωμένη πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Η Dor καταστράφηκε βίαια, στα μέσα τού 11ου αιώνα ΠΚΧ, από τους επεκτατικούς τότε Φοίνικες, που ανακόπηκαν αρχικά από τους Φιλισταίους, και κατόπιν από τους Εβραίους.”

Φυσικά, εκτός από αυτές τις μικρές τοπικές δυνάμεις που εμπόδισαν την φοινικική επέκταση, υπήρχαν και οι υπερδυνάμεις, όπως οι Ασσύριοι, οι Βαβυλώνιοι, και οι Πέρσες. Συμπέρασμα: είναι σίγουρο πως δεν υπήρχαν διόλου περιθώρια για επέκταση των Φοινίκων στο Λεβάντε.

• ⁽⁷⁾ Ἐν μέσῳ των ποικίλων εικασιών και υπονοιών του, διατείνεται πως ο 8ος αιώνας ΠΚΧ, ήταν μια “εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν”. Πότε, όντως, έγινε αυτή η συνύπαρξη; Ήταν κατά τον 8ο, ή τον 6ο αιώνα; Στο Χρονικό 22, παρουσιάστηκαν και οι δυο εκδοχές:

“… το πιθανότερο είναι πως οι ελληνικές αποικίες, στα μεσογειακά παράλια της Ιβηρίας, εμφανίστηκαν στον ‘χάρτη’ μετά από την ίδρυση της Μασσαλίας, περί το 600 ΠΚΧ.” Όμως, “οι Έλληνες της ομηρικής εποχής – ή τα προϊόντα τους – άρχισαν να καταφθάνουν στα ιβηρικά λιμάνια κατά τον 9ο-8ο αιώνα. Ως προς το ποιοι μετέφεραν τα ελληνικά αγγεία και λοιπά αγαθά, αυτοί κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι οι Φοίνικες… Αυτό που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, κ.ο.κ.”

Ο βασιλιάς Αργανθώνιος
της Ταρτησσού

• ⁽⁸⁾ Ο συντάκτης διακατέχεται μάλλον από προκατάληψη έναντι των Ελλήνων, παρουσιάζοντάς τους ως αποσταθεροποιητικό παράγοντα, καθώς τρομοκρατούσαν, δήθεν, την ύπαιθρο και προωθούσαν τα προϊόντα τους διὰ τῆς βίας… Αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι τα προϊόντα αυτά ήταν ανώτερης ποιότητας! Μα εκείνοι που καταφεύγουν στη βία είναι οι μονοπωλητές με τα λιγότερο ελκυστικά προϊόντα, ώστε ν’ αποφύγουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Παραδέχεται, πάντως, πως όλες αυτές οι εικασίες δεν στηρίζονται σε αρχαιολογικά ευρήματα.

Η επιδείνωση της κατάστασης κατά τον επόμενο αιώνα εκδηλώνεται με την σχεδόν πλήρη εξαφάνιση των ανοικτών οικισμών: οι πόλεις περιτειχίζονται πλέον. Κατά τον 6ο αιώνα ΠΚΧ, παρατηρούμε το ξέσπασμα άλλης μιας κρίσης, που φαίνεται από την πτώση των εξαγωγών ορυκτών. Η τραγική κορύφωσή της έρχεται με την καταστροφή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους, μια και συμμάχησε με τους Έλληνες. Οι κατακτητές, σημειωτέον, δεν είχαν καμιά πρόθεση να συντρίψουν απλώς την αντίσταση των κατακτημένων, κάτι που δείχνει πόσο ανελέητη ήταν η σύγκρουση, ανάλογη με ό,τι σήμερα ορίζεται ως “γενοκτονία”. Η διάδοχη κουλτούρα των Τουρδητανών, ή και Τουρδούλων (των Turdetani) στη νότια Ανδαλουσία, σηματοδοτεί μιαν οπισθοδρόμηση στα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου στον Ατλαντικό, σε συνθήκες τής εποχής τού σιδήρου τού 5ου αιώνα ΠΚΧ – είναι δηλαδή πισωγύρισμα τουλάχιστον δυο ή τριών αιώνων.

Η ναυμαχία τής Σαλαμίνας, του Wilhelm von Kaulbach (1868)

Η διπλή πανωλεθρία των Φοινίκων σε Σικελία και Σαλαμίνα

ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΗΣ “PAX PUNICA” (“καρχηδονιακής ειρήνης”) στη νότια Ιβηρία, η Καρχηδόνα έστρεψε την προσοχή της σε μιαν άλλη περιοχή μεγάλης στρατηγικής σημασίας, που βρισκόταν κυρίως υπό ελληνικό έλεγχο: τη Σικελία. Οι Καρχηδόνιοι σχεδίασαν τη μεγαλύτερη ως τότε εκστρατεία τους σε άλλη χώρα και, ύστερα από προετοιμασία τριών χρόνων, αποβιβάστηκαν στη Σικελία. Ήταν ο Α’ Σικελικός πόλεμος,⁽⁹⁾, που συνέπεσε με την εκστρατεία τού Ξέρξη κατά της Ελλάδας το 480 ΠΚΧ, γεννώντας υπόνοιες για το ενδεχόμενο μιας συμμαχίας ανάμεσα στην Καρχηδόνα και την Περσία. Όμως, έστω και χωρίς επίσημο σύμφωνο, η Καρχηδόνα φρόντισε να συμπέσει χρονικά η εκστρατεία της μ’ εκείνην των Αχαιμενιδών, ώστε ν’ αποκλείσει το ενδεχόμενο αποστολής ενισχύσεων από την Ελλάδα στη Σικελία. Το τελικό αποτέλεσμα και στις δυο εκστρατείες ήταν καταστροφικό για τους εισβολείς. Ιδίως για τους Φοίνικες, η ήττα ήταν διπλή: μια πανωλεθρία, όχι μόνον των Καρχηδονίων στη Σικελία, αλλά επίσης των Χαναναίων, που πολέμησαν στη ναυμαχία τής Σαλαμίνας υπό τις διαταγές των Περσών. Οι επιπτώσεις τής συντριβής ήταν καταλυτικές στην Καρχηδόνα, με την προώθηση σαρωτικών μεταρρυθμίσεων: τότε εγκαθιδρύθηκε ολιγαρχική Πολιτεία,⁽¹⁰⁾ που ακολούθησε πολιτική απομονωτισμού κατά τα επόμενα εβδομήντα χρόνια, στη διάρκεια των οποίων δεν προχώρησε σε καμιά ενέργεια εναντίον των Ελλήνων, ούτε καν βοήθησε κάποιον από τους αντιπάλους τους. Ως προς τον οικονομικό τομέα, το θαλάσσιο εμπόριό της με την Ανατολή είχε αποκοπεί από τους Έλληνες στην Ελλάδα, ενώ και οι πόλεις τής Μεγάλης Ελλάδας μποϋκοτάρανε τους εμπόρους τής Καρχηδόνας. Αυτό οδήγησε στην χρήση καραβανιών για τις συναλλαγές της με την Ανατολή, και στην ανάπτυξη του εμπορίου με τη Δύση, αφού επικεντρώθηκε στην εξερεύνηση κι επέκτασή της στην Αφρική και την Εὐρώπη. Ο απομονωτισμός είναι η εξήγηση που οι δύο μεγάλες θαλάσσιες δυνάμεις τού 5ου αιώνα, Καρχηδόνα και Αθήνα, δεν ενεπλάκησαν σε πόλεμο. Είναι η εποχή που οι Αθηναίοι άρχισαν μαζικές εξαγωγές αγγείων στην Ιβηρία, κυρίως στα νοτιοανατολικά της. Αλλά και πάλι, όπως και στην προηγούμενη χαναανική περίοδο της Ιβηρίας, οι αρχαιολόγοι δεν γνωρίζουν ακόμη αν τα πλοία που μετέφεραν τα προϊόντα ήταν καρχηδονιακά, ή αθηναϊκά.

Το αρχαίο θέατρο στο Ταυρομένιον (Taormina) στη Σικελία

• ⁽⁹⁾ Οι επτά Σικελικοί πόλεμοι (ελληνο-καρχηδονιακοί) ήταν ουσιαστικά η θλιβερή συνέχεια της ανηλεούς “παράδοσης” του εμφύλιου σπαραγμού μεταξύ Ελλήνων, μα και με την Καρχηδόνα μεταξύ των εμπλεκομένων, αλλάζοντας στρατόπεδα, κι εξασφαλίζοντας συνήθως τη μερίδα τού λέοντος στο τέλος. Οι Σικελικοί πόλεμοι ήταν οι πιο μακρόχρονοι της αρχαιότητας (600–265), κορυφώθηκαν με τους (ρωμαιο-)Καρχηδονιακούς πολέμους (264–146 ΠΚΧ), κι έληξαν με την ισοπέδωση της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους.

• ⁽¹⁰⁾ Η “καθιερωμένη” μετάφραση της φράσης oligarchic Republic στα ελληνικά είναι ολιγαρχική Δημοκρατία – με αυτό το κεφαλαίο “Δ” να διευκρινίζει πως ο όρος αφορά όχι την ουσία, αλλά το σύστημα διακυβέρνησης (δηλαδή, το αντίθετο της μοναρχίας). Ωστόσο, η μεταφραστική ανεπάρκεια είναι προφανής, καθώς το αντίθετο της δημοκρατίας είναι, φυσικά, η ολιγαρχία, ή η αριστοκρατία. Σε ανάλογο παραλογισμό καταλήγει κανείς αν προσπαθήσει να μεταφράσει την φράση democratic Republic, ή αν σκεφτεί πως μια “Δημοκρατία” μπορεί κάλλιστα να είναι δικτατορία, ενώ μια μοναρχία “δημοκρατία”! Τα νέα ελληνικά και στον τομέα αυτό υστερούν. Όμως, αντί να χρησιμοποιήσουμε τον ρωμαϊκό όρο (res publica: ρεπούμπλικα), ας μιμηθούμε ελληνομαθείς Ρωμαίους, όπως ο Κικέρων, που κάποιες φορές χρησιμοποιούσαν τον ελληνικό όρο πολιτεία – δηλαδή πόλη, αλλά και κράτος, και σύστημα διακυβέρνησης.

Οι Καρχηδόνιοι γλύτωσαν από μια νέα μεγάλη δοκιμασία
όταν έσβησε ο Αλέξανδρος, ενώ δημιουργούσε στόλο για
να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Ο Αλέξανδρος με τη λεοντοκεφαλή
τού Ηρακλή, πλάκα από χυτή πέτρα,
1ος-4ος αιώνας ΚΧ

Ενώ οι Καρχηδόνιοι ήταν απασχολημένοι σ’ έναν ακόμη Σικελικό πόλεμο, οι ανερχόμενοι Μακεδόνες, με τους Φίλιππο και Ἀλέξανδρο επικεφαλής, νίκησαν τις πόλεις-κράτη τής Ελλάδας, κι επέφεραν την πτώση τής Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών. Όλες οι φοινικικές πόλεις στην Χαναάν υποτάχθηκαν, εκτός από την Τύρο, που πολιορκήθηκε και λεηλατήθηκε το 332 ΠΚΧ. Οι ακμάζοντες Έλληνες των ελληνιστικών χρόνων εκτόπισαν τα τελευταία απομεινάρια τής πάλαι ποτέ φοινικικής κυριαρχίας στους εμπορικούς δρόμους τής ανατολικής Μεσογείου, κι έγραψαν το τέλος τής ιστορίας τής Φοινίκης. Οι Καρχηδόνιοι ήταν οι τελευταίοι των Φοινίκων. Γλύτωσαν, μάλιστα, από μιαν ακόμη μεγάλη δοκιμασία, όταν έσβησε ο Αλέξανδρος το 323 ΠΚΧ, ενώ δημιουργούσε στόλο στην Κιλικία, για να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Οι μάχες των Διαδόχων, με την τριμερή διένεξη μεταξύ τής Μακεδονίας των Αντιγονιδών, της Αιγύπτου των Πτολεμαίων και της Συρίας των Σελευκιδών, ήταν επίσης πολύ καλές ειδήσεις για την Καρχηδόνα, που απέφευγε περιττές συγκρούσεις. Οι εμπορικές σχέσεις αποκαταστάθηκαν με την Αίγυπτο, μαζί με την θαλάσσια πρόσβαση στις ανατολικές αγορές για πρώτη φορά από το 480. Φαινόταν τότε σαν η Καρχηδόνα να είχε κληρονομήσει την καλοτυχία των Φοινίκων, αφού δύο υπερδυνάμεις, η Περσία και η Μακεδονία, δεν μπόρεσαν να υλοποιήσουν τα σχέδιά τους να εκστρατεύσουν εναντίον της. Ωστόσο, η αναμέτρηση με την Ρώμη αποδείχθηκε αναπόφευκτη. Οι τρεις Καρχηδονιακοί πόλεμοι κράτησαν κάτι παραπάνω από έναν αιώνα (264–146 ΠΚΧ). Ο πρώτος αφορούσε τον έλεγχο της Σικελίας. Η Καρχηδόνα, ως ηττημένη, την εκκένωσε και κατέβαλε μεγάλες πολεμικές αποζημιώσεις. Το τέλος τού πολέμου βρήκε την Ρώμη με ισχυρό ναυτικό, ικανό ν’ αποτρέπει τις θαλάσσιες εισβολές, να ελέγχει τους θαλάσσιους δρόμους και να εισβάλλει στις ακτές άλλων χωρών. Σαρδηνία και Κορσική πέρασαν επίσης στην κυριαρχία της, ενώ η Καρχηδόνα βυθιζόταν σ’ έναν ακόμη πόλεμο με τους μισθοφόρους της. Αναμφίβολα, το ισχυρότερο κράτος τής δυτικής Μεσογείου ήταν τελικά η Ρώμη.

Ο άθλος τού Αννίβα να διασχίσει τις Άλπεις με ελέφαντες έγινε θρύλος:
λεπτομέρεια νωπογραφίας τού Jacopo Ripanda, περί το 1510

Η Καρχηδόνα πέρασε τα μεταπολεμικά χρόνια βελτιώνοντας τα οικονομικά της, κι επεκτείνοντας την αυτοκρατορία της στην Ιβηρία, ενώ ετοιμαζόταν για τον επόμενο πόλεμο – που έμεινε στην ιστορία λόγω διέλευσης των Άλπεων από τον Ἁννίβα με τους ελέφαντές του. Παρά το γεγονός ότι συνέτριψε τους Ρωμαίους επανειλημμένα, δεν κατόρθωσε να προκαλέσει ρήγμα στις σχέσεις τής Ρώμης με τους συμμάχους της. Κι εξίσου σημαντικό ήταν ότι, παρά τις συνεχείς του εκκλήσεις, δεν εξασφάλισε ποτέ επαρκείς ενισχύσεις, καθώς η Καρχηδόνα επέλεξε να στείλει νέες δυνάμεις μόνο στην πηγή τού πλουτισμού της, την Ιβηρία. Έτσι, ο Αννίβας δεν μπόρεσε να πετύχει τον στόχο του να καταλάβει την Ρώμη, και να κερδίσει τον πόλεμο. Αυτό έδωσε αυτοπεποίθηση στους Ρωμαίους, που μάχονταν ταυτόχρονα στην Ιταλία, στη Σικελία, στην Ιβηρία, καθώς και κατά της συμμάχου τής Καρχηδόνας, της Μακεδονίας. Ο πόλεμος στην τελική φάση μεταφέρθηκε στην Αφρική, όπου η Καρχηδόνα νικήθηκε και η επικράτειά της συρρικνώθηκε στα όρια της πόλης και μόνον.

“Ceterum censeo, Carthago delenda est”. (Κάτων ο Πρεσβύτερος)

Καρχηδονιακό τετράδραχμο με την Ελίσσα-Διδώ κι ένα λιοντάρι

Η αναζωπύρωση των εχθροπραξιών ήρθε ύστερα από πενήντα χρόνια, ενώ η Καρχηδόνα είχε ανακτήσει πλούτο και δύναμη, και συνδέθηκε με αναταραχές εναντίον τής Ρώμης στην Ιβηρία και στην Ελλάδα. Ο Κάτων ο πρεσβύτερος έδινε συνέχεια το σύνθημα για την εξόντωση της Καρχηδόνας, τελειώνοντας όλες ανεξαιρέτως τις ομιλίες του, ασχέτως θέματος, με την φράση: “Carthago delenda est!” – “Η Καρχηδόνα πρέπει να καταστραφεί!”.⁽¹¹⁾

• ⁽¹¹⁾ Κάτων (234–149 ΠΚΧ): αντιδραστικός πολιτικός, ο πρώτος που συνέγραψε ρωμαϊκή ιστορία στα λατινικά, και φανατικός ανθέλληνας, αφού θεωρούσε τον ελληνισμό ως απειλή για την ρωμαϊκή κουλτούρα.

Η Ρώμη πρόβαλε μια σειρά από απαράδεκτες αξιώσεις, απαιτώντας στο τέλος την κατεδάφιση της Καρχηδόνας, προκειμένου να κτιστεί ἐκ νέου, μακριά από τα παράλια, και σε μεγάλο βάθος, στην ενδοχώρα τής Αφρικής. Μετά από τριετή πολιορκία, οι Ρωμαίοι τη λεηλάτησαν συστηματικά και την έκαψαν ολοσχερώς, το 146 ΠΚΧ, σπέρνοντας τα χωράφια με αλάτι, για να γίνει η γη άγονη και άχρηστη για τις μελλοντικές γενιές.⁽¹²⁾ Αρχεία τής Καρχηδόνας δεν έχουν διασωθεί, δεδομένου ότι τα βιβλία τής βιβλιοθήκης της μοιράστηκαν στις αφρικανικές φυλές, και τα ιστορικά χρονικά χάθηκαν.

Ἐν τέλει, η Ἐλίσσα-Διδώ στερήθηκε την υστεροφημία της – από τον Αἰνεία…

• ⁽¹²⁾ Άρη Αλεξάνδρου, Ανάβασις

(…) μεῖνε κεῖ καὶ κοίτα ὥς τὸ τέλος
κοίτα τους ποὺ ἄλλοι μὲ κλειδιὰ κι ἄλλοι μὲ χειροπέδες
θὰ γκρεμίζουν
ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ συμμαχοῦντες
γεφύρια στέγες φιλιατρὰ
κοίτα τους
καθὼς θὰ ἰσοπεδώνουν τὴν πολιτεία πούχτισες
καὶ θὰ τὴν σπέρνουν ἅλας.

Επόμενο Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων) ● Ναύκρατις ● Adolf Schulten και Dan Stanislawski ● Μετάλλων Δέλεαρ ● Κασσιτερίδες ● Βαλεαρίδες ● Αργανθώνιος ● Φιλία Ελλήνων-Ταρτησσίων Κόντρα σε Φοίνικες και Καρχηδόνιους

• >> Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων)
• << Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ

Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

/ENGLISH/ Chronicle 22. AN IBERIAN PERIPLUS REVIVAL

● Ταρτησσός (Β) ● Αποικίες Προβηγκίας, Ιβηρίας, Μαυρουσίας ● Δρόμος Κασσίτερου ● Δημόκριτος και Πλάτων
● Τοπογραφία τῆς Πέραν
τῶν Ἡρακλείων Στηλῶν Θαλάσσης

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΙΔΡΟΜΕΣ των Λαών τής Θάλασσας, όπως και την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, οι Φοίνικες ξεκίνησαν να οικοδομούν το εμπορικό τους μονοπώλιο κατά τον 11ο ΠΚΧ αιώνα, απολαμβάνοντας πλήρη ελευθερία κινήσεων, με τους ανταγωνιστές τους να βρίσκονται σε παρακμή. Εφαρμόζοντας το επιτελικό τους σχέδιο, “τράβηξαν κατευθείαν προς την Ιβηρία, για το χρυσάφι, το ασήμι και τον κασσίτερό της”, κι έγιναν εμπορικοί “εταίροι” των Ταρτησίων. Επιτέλους, είχαν καταστεί κύριοι της Μεσογείου! Εκμεταλλευόμενοι και την φιλοξενία των ντόπιων, οι Φοίνικες εγκαταστάθηκαν στις πόλεις τους. Τούτο συνάγεται από τα γραφόμενα του Στράβωνα πως “οι Φοίνικες έμεναν στις καλύτερες πόλεις τής Ταρτησσού”.

Αργότερα απέκτησαν το δικό τους λιμάνι στην Ανδαλουσία. Ήταν το Gadir, η “περιτειχισμένη πόλη”, τα Γάδειρα των Ἑλλήνων, ο Gades των Ρωμαίων, το σημερινό Cádiz.⁽¹⁾ Η ίδρυσή του χρονολογείται παραδοσιακά στο 1104, αν και δεν έχουν βρεθεί στρώματα αρχαιολογικά παλαιότερα του 9ου αιώνα ΠΚΧ. Άρα, υποθέτουμε πως αρχικά δεν θα ήταν παρά ένα μικρό εποχικό εμπορικό πόστο. Οι Έλληνες θεωρούσαν πως η πόλη είχε ιδρυθεί από τον Ἡρακλῆ, στο νησάκι Ἐρύθεια του Γηρυόνη, όταν τον σκότωσε. Ένα από τα πασίγνωστά της μνημεία κατά την αρχαιότητα, ήταν ένας ναός αφιερωμένος στον φοινικικό θεό Μελκάρτ, που οι Έλληνες συσχέτιζαν με τον Ηρακλή. Υπήρχε ακόμη κατά τον 1ο αιώνα, και ορισμένοι ιστορικοί, βασιζόμενοι ἐν μέρει στην πληροφορία αυτή, αποφάνθηκαν πως ο μύθος περί Ἡρακλείων στηλῶν ίσως να συνδέεται με τους κίονες του ναού.

Φοινικικό χρυσό δαχτυλίδι με δυο δελφίνια, σύμβολο των Γαδείρων

• ⁽¹⁾ Gadir σημαίνει τείχος, ή οχυρό, και αυτό με τη σειρά του πάει να πει πως τα τείχη ήταν το διακριτικό χαρακτηριστικό τής πόλης, σε μια περιοχή κι εποχή που οι πόλεις μάλλον δεν ήταν περιτειχισμένες. Σημαίνει, επιπλέον, πως οι Φοίνικες είχαν ανάγκη τα προστατευτικά τείχη. Εξυπακούεται πως κάθε άλλο παρά αγαστές ήταν ἐξ ἀρχῆς οι σχέσεις τους με τους ντόπιους…

● Το νησάκι με τον φοινικικό οικισμό, μα και δυο γειτονικά, στον κόλπο των Γαδείρων, έγιναν γνωστά με ελληνικά τοπωνύμια: Ἐρύθεια, Κοτινοῦσα, και Ἀντίπολις.

Σύντομα, όλες οι ακτές γύρω από την στρατηγικής σημασίας περιοχή των δυο θαλασσών και ηπείρων – Μεσογείου και Ἀτλαντικοῦ, Εὐρώπης και Αφρικής – ήταν γεμάτες φοινικικούς οικισμούς. Βρίσκονταν, όμως, συγκεντρωμένοι εκεί κάτω κυρίως, στα νότια, παρά στα βορειότερα παράλια της Ιβηρίας. Ὡς ἐκ τούτου, όταν οι Έλληνες επανεμφανίστηκαν ἐπὶ σκηνῆς, είχαν την άνεση να δημιουργήσουν τα δικά τους ἐμπόρια στις βορειοανατολικές ακτές, προτού ν’ αποπειραθούν με κάποιον τρόπο να εισέλθουν στην φοινικική ζώνη. Τελικά, με την παρότρυνση των Ταρτησσίων, που επιθυμούσαν διακαώς να θέσουν τέρμα στο φοινικικό οικονομικό μονοπώλιο, οι Έλληνες “πάτησαν πόδι” στην Ανδαλουσία, ιδρύοντας τη Μαινάκη, πολύ κοντά στην φοινικική Μάλακα, στα παράλια της Μάλαγας, ενδεχομένως στην θέση τής σημερινής Vélez-Málaga. Κατά τον Μασσαλιώτη περίπλου, του 6ου αιώνα ΠΚΧ (που καταγράφει ένα θαλάσσιο ταξίδι πέριξ τής Ιβηρίας και με βόρεια κατεύθυνση), η Μαινάκη ήταν στην επικράτεια της Ταρτησσού και υπό την αιγίδα της: η Ιβηρία αποτελούσε πόλο έλξης για τους πάντες, λόγω πλούτου και στρατηγικής σπουδαιότητας.

Ντόπιοι, φοινικικοί κι ελληνικοί οικισμοί στην Ταρτησσό: το επίκεντρό της (σε πράσινο)
και η σφαίρα επιρροής της (με διακεκομμένη γραμμή) στη νότια Ιβηρία.

Ως προς την αβεβαιότητα για την ακριβή τοποθεσία τής αποικίας, ο Στράβων, στα Γεωγραφικά του, λέει ότι στην εποχή του (64 ΠΚΧ – 24 ΚΧ) τα ερείπιά της ήταν ακόμη ορατά κοντά στη Μάλακα. Αντιπαραβάλλει, επίσης, την κανονική ελληνική πολεοδομία της,⁽²⁾ με το ακανόνιστο σημιτικό σχέδιο του φοινικικού οικισμού, καθώς η θέση του υποδηλώνει ένα πυκνοκατοικημένο και άτακτα δομημένο αστικό σύμπλεγμα. Έστω, όμως, και αν μας προβληματίζει ακόμα η ακριβής τοποθεσία και η διάρκεια ζωής τής Μαινάκης, το πιθανότερο είναι πως οι ελληνικές αποικίες στα μεσογειακά παράλια της Ιβηρίας εμφανίστηκαν στον “χάρτη” μετά από την ίδρυση της Μασσαλίας, περί το 600 ΠΚΧ, από τους Φωκαεῖς τής μικρασιατικής Ἰωνίας – κάτι που οι Καρχηδόνιοι επιχείρησαν, ανεπιτυχώς, ν’ αποτρέψουν, διαβλέποντας την οικονομική, μα και στρατηγική της σημασία. Όντως, η Μασσαλία αναδείχθηκε σε ακμάζον εμπορικό κέντρο και σοβαρός αντίπαλος της Καρχηδόνας, πρωτίστως εξαιτίας τού εμπορίου κασσίτερου, που μεταφερόταν διαμέσου τής Γαλατίας-Γαλλίας.

• ⁽²⁾ “Πατέρας” τής πολεοδομίας υπήρξε ο Ἱππόδαμος ὁ Μιλήσιος (498–408 ΠΚΧ) που, εκτός από πολεοδόμος, διετέλεσε ἀρχιτέκτων, μαθηματικός, φυσικός, μετεωρολόγος, και φιλόσοφος. Το πιο σημαντικό στο σχέδιό του, ως δημιουργός τού Ἱπποδάμειου συστήματος, ήταν η μεγάλη ελεύθερη έκταση στο κέντρο τής πόλης, που σὺν τῷ χρόνῳ εξελίχθηκε στην ἀγορά, τον τόπο εμπορικών συναλλαγών, μα και συνεύρεσης των πολιτών, όπου συζητούσαν για τα κοινά.

Η ελληνική αποικία τής Μασσαλίας, του Pierre Puvis de Chavannes (1869)

Στη συνέχεια, οι Φωκαείς ίδρυσαν την Ἀλαλία στην Κορσική, περί το 566 ΠΚΧ, και κινήθηκαν προς την Ιβηρία. Σύμφωνα με ορισμένες λαϊκές παραδόσεις, τουλάχιστον ένας από τους οικισμούς τους, στο βορειοανατολικό άκρο τής Ιβηρίας, η Ῥόδη, ή τα Ῥόδα (νῦν Roses), ανάγεται στον 8ο αιώνα ΠΚΧ, και οι άποικοι ήταν Ῥόδιοι. Πιθανότερο, όμως, φαίνεται να ιδρύθηκε στον 6ο αιώνα από τους Μασσαλιώτες, ίσως μ’ επιμειξία εποίκων από το γειτονικό Ἐμπόριον (νῦν Empúries). Μπορεί, όπως και στην περίπτωση του φοινικικού οικισμού στα Γάδειρα, η Ρόδη να μην ήταν αρχικά τίποτα περισσότερο από ένα μικρό εποχικό εμπορικό πόστο τής Ῥόδου κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ. Ή, ενδεχομένως, όσοι εγκαταστάθηκαν εκεί δυο αιώνες αργότερα, να ήταν κυρίως Ρόδιοι, που υπηρετούσαν στον στρατό τής Μασσαλίας, μαζί με Κρῆτες, σε ειδική μονάδα, επιφορτισμένη να παρακολουθεί άγρυπνα τις κινήσεις των Καρχηδονίων στη νότια Ιβηρία.

Οι λαϊκές παραδόσεις, αξίζει να σημειωθεί, δεν θα πρέπει να πετιούνται στον κάλαθο των αχρήστων χωρίς σοβαρή σκέψη ή έρευνα, μόνο και μόνον επειδή είναι “λαϊκές”. Αυτές που αφορούν την Ρόδη, σίγουρα δεν προέκυψαν άνευ λόγου. Πλέοντας προς την Προβηγκία, μαθαίνουμε ότι στον 7ο ΠΚΧ αιώνα, Ρόδιοι έμποροι επισκέπτονταν τα παράλιά της. Ροδίτικα αγγεία αυτού του αιώνα έχουν βρεθεί στην περιοχή τής Μασσαλίας, κοντά στο Istres και το Martigues, καθώς και στο Évenos, δίπλα στην Toulon. Ο Ῥοδανός (Rhône), ο μεγαλύτερος ποταμός τής Προβηγκίας, κι η αρχαία πόλη Ῥοδανουσία, πήραν τ’ όνομά τους από την Ρόδο. Υπάρχει, φυσικά, πρόβλημα με το χάσμα ενός αιώνα σε σχέση με την υποτιθέμενη εγκατάσταση στην ιβηρική Ρόδη. Όμως, ἐν πάσῃ περιπτώσει, τα ίχνη των Ροδίων στην Προβηγκία (και αλλού) είναι σαφώς προγενέστερα των Φωκαέων, των ιδρυτών τής Μασσαλίας.

Ελληνικός αποικισμός στην Προβηγκία και την Κορσική

Έλληνες και από άλλες πόλεις τής Ιωνίας εμπορεύονταν στη δυτική Μεσόγειο, φτάνοντας ως την Ιβηρία, όμως ελάχιστα έχουν διασωθεί από εκείνην την περίοδο. Ως προς τους Φωκαείς, είναι σαφές πως πήγαν εκεί όχι μόνο για να εμπορευτούν, αλλά και για να εγκατασταθούν. Ο μύθος για την ίδρυση της Μασσαλίας, που κατέγραψε ο Ἀριστοτέλης κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, καθώς και Λατίνοι συγγραφείς αργότερα, συμβολίζει την επιμειξία μεταξύ Ελλήνων και ντόπιων: αφηγείται πώς ένας Έλληνας άποικος, ὀνόματι Πρῶτις (ή Εὔξενος), παντρεύτηκε μια τοπική πριγκίπισσα, που λεγόταν Γῦπτις (ή Πέττα), κι έτσι απέκτησε το δικαίωμα να διεκδικήσει ένα κομμάτι γης, όπου θα μπορούσε να ιδρύσει πόλη. Αναμφίβολα, οι επαφές ανάμεσα σε Λίγυρες, Κέλτες, κι Έλληνες, αναπτύχθηκαν από το 600 ΠΚΧ και μετά, στη Μασσαλία, και άλλες αποικίες, όπως οι Agde (Ἀγαθὴ Τύχη), Νίκαια, Antibes (Ἀντίπολις), Μονακό (Μόνοικος). Μια ακόμη Ὀλβία (νῦν Hyères) ιδρύθηκε εδώ, και άλλη μια στη Σαρδηνία.

Δρόμος Κασσίτερου: με αφετηρία την Κορνουάλλη και κατάληξη τη
Μασσαλία, μέσω Μάγχης, Σηκουάνα, Βουργουνδίας, Ροδανού, Σον.

Ο ελληνικής κατασκευής μεταλλικός κρατήρας τού Vix, ο μεγαλύτερος που
έχει βρεθεί (1,63 μ ύψος), στον τάφο
τής Κυρίας τού Vix (περί το 500 ΠΚΧ)

“Η Μασσαλία”, κατά τα λεγόμενα του Charles Ebel στη δεκαετία τού 1960, “δεν ήταν κάποια απομονωμένη ελληνική πόλη, αλλά είχε δημιουργήσει τη δική της αυτοκρατορία στα παράλια της νότιας Γαλατίας κατά τον 4ο αιώνα.” Ωστόσο, η ιδέα περί “Μασσαλιώτιδας Αυτοκρατορίας” δεν είναι πλέον αποδεκτή από διάφορους σκεπτικιστές μελετητές, υπό το φως πρόσφατων αρχαιολογικών στοιχείων, που δείχνουν πως η “χώρα” τής Μασσαλίας (η αγροτική ενδοχώρα υπό τον έλεγχό της) δεν ήταν ποτέ αρκετά μεγάλη. Οι ἐν λόγῳ σκεπτικιστές αμφισβητούν, επιπλέον, την ιδέα τού εξελληνισμού τής νότιας Γαλλίας λόγω Μασσαλίας. Και όμως, η επιρροή τής τελευταίας ήταν αισθητή, σε όλη την έκταση της Γαλατίας, ως την Βρετάνη, λόγω των εμπορικών σχέσεων των Μασσαλιωτών με τους Κέλτες, ιδίως για τη μεταφορά κασσίτερου από την Βρετάνη, ή ακόμη και από την Κορνουάλλη. Προφανώς, την εποχή εκείνη, είχε καθιερωθεί ένας “Δρόμος τού Κασσίτερου”, αναγκαίου για την παραγωγή μπρούντζου, με αφετηρία την Κορνουάλλη, και κατάληξη τη Μασσαλία, μέσω της Μάγχης, κατά μήκος τής κοιλάδας τού Σηκουάνα, της Βουργουνδίας, και των κοιλάδων των Ροδανού και Σον. Κατά την κατάκτηση της Γαλατίας, ο Καίσαρας διεπίστωσε πως οι Ἑλβετοὶ είχαν στην κατοχή τους έγγραφα στα ελληνικά, και πως όλα τα γαλατικά νομίσματα χρησιμοποιούσαν την ελληνική γραφή μέχρι περίπου το 50 ΠΚΧ. Όσο για τα νομίσματα των Μασσαλιωτών, κυκλοφορούσαν ελεύθερα μες στη Γαλατία, επηρεάζοντας τη νομισματοκοπία ακόμη και πέραν τής Μάγχης, στην Βρετανία. Η Μασσαλία αναδείχθηκε και σε κέντρο πολιτισμού, με αποτέλεσμα πολλοί Ρωμαίοι γονείς να στέλνουν εκεί τα παιδιά τους για να μορφωθούν.

Αναβίωση του Μασσαλιώτη περίπλου

ΑΝΑΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΜΑΣΣΑΛΙΩΤΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ, ΑΠΟΠΛΕΟΥΜΕ από το λιμάνι της Μασσαλίας και, αφήνοντας πίσω μας το Εμπόριον και την Ρόδη, ρίχνουμε άγκυρα κάπου μεταξύ Βαρκινῶνος και Καλλιπόλεως. Η Βαρκινών, ἤτοι η Βαρκελώνη, εικάζεται πως ιδρύθηκε είτε από τον Ηρακλή, στα μέσα τού 12ου αιώνα, ή από τον Ἁμίλκα Βάρκα, πατέρα τού Ἁννίβα, στο δεύτερο μισό τού 3ου αιώνα ΠΚΧ, όταν εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και οι Λαιαιτανοί, που προσδιορίζονται ως Θρακοΐβηρες. Ορισμένοι ταυτίζουν την Βαρκινώνα με την Καλλίπολι, την μικρή ελληνική αποικία, που περιγράφει ο Αβιηνός στο έργο του, Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές), χτισμένη στις όχθες τού ποταμού Llobregat, στον 6ο αιώνα ΠΚΧ. Όμως, αυτή βρισκόταν μάλλον νοτιότερα, ανάμεσα στο Tàrraco (Ταρραγόνα) και το ελληνικό λιμάνι Σάλαυρις (Salou), στην Χρυσή Ακτή (Costa Daurada) τής Καταλονίας.

Η κατ’ Απολλώνιο πορεία των Αργοναυτών: δεν πλησιάζουν καν την Ιβηρία…

● Ο θρύλος για την ίδρυση της Βαρκελώνης από τον Ηρακλή είναι άσχετος με τον αποικισμό τής Ανδαλουσίας, που έγινε μετά από τον 10ο και 11ο άθλο (Γηρυόνης κι Ἑσπερίδες). Το πέρασμά του από την Καταλονία συνδέεται με μια διαφορετική εκδοχή τού μύθου των Ἀργοναυτῶν, κατά την οποία η εκστρατεία τού Ιάσονα δεν έγινε μόνο με την Ἀργώ, αλλά με εννέα πλοία συνολικά. Ένα από αυτά χάθηκε στη διάρκεια θύελλας, στ’ ανοιχτά τής Καταλονίας, και ο Ηρακλής το βρήκε τελικά να έχει συντριβεί στην ακτή, δίπλα σ’ έναν λοφίσκο, αλλά με το πλήρωμα σώο. Οι ἐν λόγῳ Αργοναύτες γοητεύτηκαν τόσο από την τοποθεσία εκείνη, ώστε ίδρυσαν την πόλη Barca Nona (“Ένατο Πλοίο”). Πέρα από την επισήμανση ότι τ’ όνομα της πόλης μοιάζει μ’ εκείνο της Βαρκελώνης μόνο στα λατινικά, να υπενθυμίσω πως ο Ηρακλής εγκατέλειψε τους Αργοναύτες (μάλλον τον εγκατέλειψαν εκείνοι), καθώς αναζητούσε τον σύντροφό του, Ὕλα, στην αρχή ακόμη της εκστρατείας, όταν η Αργώ βρισκόταν στην Προποντίδα. Άλλοι, πάλι, λένε πως ο Ηρακλής έφτασε ως την Κολχίδα με τους Αργοναύτες, και τότε απέκτησε την ζώνη τής βασίλισσας των Ἀμαζόνων, Ἱππολύτης, ενώ μετά σκότωσε τις Στυμφαλίδες όρνιθες (πρόκειται για τον 9ο κι 6ο άθλο του, αντίστοιχα, που δεν έχουν οργανωθεί χρονολογικά). Αλλά και πάλι, δεν ήταν δυνατό να ιδρύσει τη Βαρκελώνη, αφού δεν βρισκόταν μεταξύ των Αργοναυτών κατά την φυγή τους από την Κολχίδα και την περιπλάνησή τους στη Μεσόγειο. Ξέρουμε, όμως, πώς διέφυγαν οι Αργοναύτες;

Το μυστικό τής ορφικής ωδής δεν ήταν η ένταση: μια μόνο φωνή απέναντι σε τόσες πολλές σειρήνες δεν θα μπορούσε να επικρατήσει. Το μυστικό ήταν η ποιότητά της: ένα είδος
μουσικής πρωτάκουστο, που έπνιξε τις φωνές τους κι έπειτα και τις ίδιες…

● Έχουν υπάρξει πάρα πολλές παραλλαγές τής Αργοναυτικής εκστρατείας – όσον αφορά τη διαδρομή και σύνθεσή τους (βλέπε και Χρονικό 15, υποσημειώσεις 7 και 8). Ομοφωνία υπάρχει ως προς την ρότα που ακολούθησαν για να φτάσουν στην Κολχίδα. Αλλά για τον δρόμο τής επιστροφής οι διαφορές είναι τεράστιες. Ο Πίνδαρος (6ος – 5ος αιώνας), στον 4ο Πυθιόνικο, υποστήριξε πως ο Ἰάσων κινήθηκε προς ανατολάς (όχι προς δυσμάς). Οι ποταμοί Φᾶσις και Κῦρος (Rioni και Kura) τον έβγαλαν στην Κασπία κι έπειτα, βάσει των γεωγραφικών γνώσεων της εποχής, στον Ωκεανό που περιβάλλει τη γη. Στη συνέχεια, στράφηκε στα νότια και δυτικά, φτάνοντας στην Ερυθρά Θάλασσα, κι έτσι επέστρεψε στη Μεσόγειο. Ο Ἡρόδωρος ὁ Ἡρακλειώτης (μεταξύ 6ου και 4ου αιώνα ΠΚΧ) υιοθέτησε την πιο ρεαλιστική προσέγγιση πως ο Ἰάσων ακολούθησε την ίδια ρότα στην επιστροφή του. Ο ιστορικός Τίμαιος, από το Ταυρομένιο της Σικελίας (Ταορμίνα, 4ος – 3ος αιώνας ΠΚΧ), ίσως εμπνεόμενος από τον άθλο τού συγχρόνου του, Πυθέα (βλέπε Χρονικό 16. Περίπλοι των κλασικών κι ελληνιστικών χρόνων), να επιτελέσει έναν περίπλου τής Ευρώπης, έδωσε ευρύτερη, “ευρωπαϊκή”, εμβέλεια στον νόστο των Αργοναυτών: ο Ιάσονας, είπε, από τη Μαιώτιδα λίμνη και τον ποταμό Τάναϊ (Αζοφική και Ντον), κατόρθωσε να βρει τον δρόμο του προς τη Βαλτική, κι έπειτα, παραπλέοντας την Ευρώπη, επέστρεψε στην Ἰωλκό. Πολύ πιο λεπτομερή και περιπετειώδη είναι τα Ἀργοναυτικά, του Ἀπολλωνίου Ῥοδίου (3ος αιώνας ΠΚΧ, το μοναδικό ελληνιστικό έπος που διασώζεται), αν και δεν πηγαίνουν πέρα από την Ιταλία. Τέλος, τα Ὀρφέως Ἀργοναυτικά, που γράφτηκαν αρκετούς αιώνες αργότερα (5ος – 6ος αιώνας ΚΧ), μα στ’ όνομα του Ορφέα, ο οποίος ήταν ένας από τους Αργοναύτες, δανείζονται από διάφορες εκδοχές, για να τονίσουν τον ρόλο τού Θρᾷκα μουσικού και προφήτη. Η αφήγηση είναι μυθολογική, ίσως λόγω της καθημερινής ζωής τού άγνωστου συγγραφέα στο εχθρικό χριστιανικό περιβάλλον, όπου οι παλαιοί θεοί είχαν εκδιωχθεί διὰ τῆς βίας (βλέπε τα επόμενα δυο εμβόλιμα Χρονικά: Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού). Αν και αρχικά υιοθετεί την εκδοχή τού Πίνδαρου, μόλις βρεθεί στα νερά τής Κασπίας, επιλέγει τη διέξοδο του Τίμαιου, και στρέφεται προς βορρά, όχι προς νότο: ο ποταμός δεν είναι πια ο Ντον, αλλά ο ακόμη μεγαλύτερος Βόλγας. Οι Αργοναύτες βγαίνουν και πάλι στη Βαλτική, κι έτσι έχουμε έναν ακόμη περίπλου τής Ευρώπης.

Στην μνήμη των πολιτών τής Ζακάνθας που αποφάσισαν να πεθάνουν
παρά να πέσουν σε χέρια Καρχηδονίων το 219 π.Χ., του Agustín Querol

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ. Συνεχίζοντας την πλοήγησή μας, και κρατώντας σταθερή τη νοτιοδυτική μας πορεία, φτάνουμε στην Ζάκανθα (Ζάκυνθο), ή Ἄρση, που ίδρυσαν οι Ζακυνθινοί στον 7ο αιώνα ΠΚΧ. Αλώθηκε και καταστράφηκε από τον Αννίβα, το 219 ΠΚΧ, κατά τον Β’ Καρχηδονιακό πόλεμο, μετά από οκτάμηνη ηρωική αντίσταση των κατοίκων, που την περιέγραψε ο Λίβιος. Ανοικοδομήθηκε από τους Ρωμαίους, που την απέδωσαν ως Saguntum, ἐξ οὗ και το σημερινό της όνομα Sagunto.

Μετά από τη Βαλεντία (Βαλένσια), η πορεία αλλάζει σε νοτιοανατολική, λόγω μιας χερσονήσου που σχηματίζει ο ορεινός όγκος Montgó. Περιπλέοντάς την, καταπλέουμε στο πρώτο λιμάνι που σημειώνεται στον χάρτη τής Ταρτησσού, το Ἡμεροσκοπεῖον, τη σύγχρονη Dénia, στο Alicante τής Βαλένσιας. Τ’ όνομά του, ως Ημερήσια σκοπιά, καταδεικνύει την αρχική χρήση τού ανυψωμένου ακρωτηρίου. Κατά τον Στράβωνα, η πόλη, ίσως και το ακρωτήρι, ονομαζόταν Ἀρτεμίσιο, λόγω του ναού τής Ἀρτέμιδος που υπήρχε εκεί. Το Ημεροσκοπείον ήταν μια ακόμη αποικία των Μασσαλιωτών, με δυο μικρούς οικισμούς στην περιοχή, που τα ονόματά τους δεν έχουν διασωθεί. Οι Ρωμαίοι ονόμασαν την πόλη Dianium (ἐξ οὗ και το σημερινό της όνομα), από την Diana, το λατινικό αντίστοιχο της Αρτέμιδος. Εκτός από την στρατηγική της θέση, η πόλη ήταν σημαντική και για τα ορυχεία σιδήρου εκεί κοντά.

Η Κυρία τής Ελίκης

Πιο κάτω ήταν η Ἀλθαία (νῦν Altea), κι έπειτα η Ἄκρα Λευκή, ιδρυμένη επίσης από τους Μασσαλιώτες, περί το 325 ΠΚΧ, σ’ ένα Λευκό Ακρωτήρι, ή Ακρόπολη Λευκή, όπως υποδηλώνει τ’ όνομά της. Η αποικία πέρασε υπό τον έλεγχο των Καρχηδονίων, που την χρησιμοποίησαν ως βάση στρατιωτική κι εμπορική. Το καρχηδονιακό όνομα μας είναι άγνωστο. Οι Ρωμαίοι την ονόμασαν Castrum Album, σε αντιστοιχία με το ελληνικό τοπωνύμιο, ή και Lucentum (Λούκεντον, ή Lucentia, Φωτεινή πόλη, Λευκιανή). Η Λευκή Άκρα, κατά τη σύμφωνη γνώμη των περισσοτέρων αρχαιολόγων, δεν είναι άλλη από τη σύγχρονη πόλη τού Alicante.

Κοντά στην Άκρα Λευκή βρισκόταν η Ἑλίκη, το σημερινό Elche. Ιδρύθηκε γύρω στο 600 ΠΚΧ από Αχαιούς, που της έδωσαν τ’ όνομα της γενέτειράς τους.⁽³⁾ Ο μοιραίος άνθρωπος κι εδώ ήταν ο Αννίβας. Οι Ρωμαίοι την ξανάκτισαν με την ονομασία Ilici. Υπήρχε κι ένας μικρός παράκτιος περιτειχισμένος οικισμός, ο Portus Ilicitanus (Ἰλικιτάνος Λιμήν, Λιμάνι τής Ελίκης). Ο Κλαύδιος Πτολεμαῖος τον αναφέρει στην Γεωγραφικὴ Ὑφήγησί του: είναι η σημερινή Santa Pola, που χτίστηκε με κανονική πολεοδομία, κατά τα ελληνικά πρότυπα, στον 4ο αιώνα ΠΚΧ, δίπλα στον ποταμό Vinalopó, ως ἐμπόριον, προσανατολισμένο κυρίως στις ελληνοϊβηρικές ανταλλαγές. Η ζωή του, όμως, ήταν σύντομη (περίπου 80 χρόνια), γεγονός που δεν συνάδει με τις υποθέσεις πως ίσως εκεί βρισκόταν η μασσαλιώτιδα αποικία, Ἀλωναί, ή Ἀλονίς. Παρά την μνεία τού Πτολεμαίου, λοιπόν, που επιτείνει τη σύγχυση, οι αρχαιολόγοι έστρεψαν την προσοχή τους στη γειτονική Vila Joiosa, ως πιθανή τοποθεσία τής αποικίας. Τα ολοένα και περισσότερα αρχαιολογικά στοιχεία, που βγαίνουν στο φως στη Santa Pola, μαρτυρούν την ελληνική παρουσία. Αν συνυπολογίσουμε την ελληνοϊβηρική γραφή, που ήταν σε χρήση στο Alicante και τη Murcia, παίρνουμε μια ιδέα για τις επαφές Ελλήνων και Ιβήρων στην περιοχή. Το σπουδαιότερο εύρημα είναι η περίφημη Κυρία τής Ελίκης, η Dama de Elche (Dama d’Elx, στα βαλενσιανά), πέτρινη γυναικεία προτομή τού 4ου αιώνα ΠΚΧ, που θεωρείται έξοχο δείγμα ιβηρικής γλυπτικής, μ’ ελληνικές επιρροές. Η Κυρία, διατείνονται ορισμένοι (Εγκυκλοπαίδεια της θρησκείας), συνδέεται “άμεσα” με την Καρχηδόνια θεά Τανίτ. Αν ναι, τότε ίσως ἐλλείψει φοινικικών προτύπων γλυπτικής, το ελληνικό υπόδειγμα δεν είχε αντίπαλο.

Μπρούντζινο νόμισμα: ο πολιούχος Ποσειδώνας
και τ’ όνομα της πόλης “ΕΛΙΚ(η)”, με μια τρίαινα
και δελφίνια στην άλλη πλευρά.

• ⁽³⁾ Η Ἑλίκη ήταν αρχαία πόλη τής Αχαΐας, που εξαφανίστηκε μια νύχτα τού χειμώνα τού 373 ΠΚΧ. Την θεωρούσαν θρυλική, σαν την Ταρτησσό, ως το 2001, που ξαναβρέθηκε στο Δέλτα τής Ελίκης. Η καταστροφή της αποδίδεται σε σεισμό συνοδείᾳ τσουνάμι, με αποτέλεσμα η γη να υποχωρήσει και να καλυφθεί από θάλασσα. Βυθίστηκε “αύτανδρη”, όπως λέμε για ναυάγια πλοίων, αφού δεν σώθηκε κανείς και δεν βρέθηκε ούτε ίχνος των κατοίκων, αν κι επί τόπου κατέφθασε μια δύναμη έρευνας και διάσωσης 2000 ανδρών. Το μόνο που απέμεινε ήταν οι κορυφές ορισμένων οικοδομημάτων, που προεξείχαν από την επιφάνεια της θάλασσας. Περί το 174 ΚΧ, ο Παυσανίας έγραψε πως τα τείχη τής αρχαίας πόλης φαίνονταν ακόμη κάτω από το νερό. Άλλοι έλεγαν πως Ρωμαίοι “τουρίστες” έκαναν συχνά βαρκάδα πάνω από την πόλη για να θαυμάσουν τ’ αγάλματά της! Σὺν τῷ χρόνῳ, η λάσπη σκέπασε τα πάντα και το μέρος βυθίστηκε στη λήθη. Σύγχρονοι μελετητές θεωρούν πως η καταβύθιση της Ελίκης συνδέεται ίσως με την αφήγηση του Πλάτωνα περί Ατλαντίδας.

Μαστία (Μασσία) > Qart Hadasht > Νέα Καρχηδών > Καρθαγένη

Οι ανταλλαγές τής νοτιοανατολικής Ιβηρίας με Ταρτησσό, Ἑλλάδα, Φοινίκη, ή και Μεγάλη Ελλάδα, αλλά και οι αφομοιωμένες επιρροές τους, οδήγησαν στην εμφάνιση της ιβηρικής κουλτούρας των Contestani (Κοντηστανών), όπως λένε ο Πλίνιος και ο Στράβων. Η Καρθαγένη, η πρώην Μαστία, ή Μασσία, είναι σε αυτήν την περιοχή. Οι Μαστιανοί, ή Μασσιανοί, ήταν φυλή ιβηρική, σύμμαχος της συνομοσπονδίας τής Ταρτησσού. Η πρώτη περιγραφή τής πόλης, με τα υψηλά τείχη, υπάρχει στον Μασσαλιώτη περίπλου, και μετά στον Αβιηνό (Ora maritima). Άλλη αναφορά βρίσκουμε σε συνθήκη Ρώμης και Καρχηδόνας το 348 ΠΚΧ, με τη Μαστία να προσδιορίζεται ως το σύνορο ανάμεσά τους στην Ιβηρία. Ο ορυκτός, αλιευτικός, και αγροτικός της πλούτος, αλλά και το λιμάνι της, από τα καλύτερα της δυτικής Μεσογείου, οδήγησαν τους Καρχηδόνιους στην απόφαση να την “επανιδρύσουν”, το 228, ως Qart Hadasht (“Νέα Πόλη”), τιμώντας την με τ’ όνομα της ίδιας τής Καρχηδόνας. Οι Ρωμαίοι την είπαν Carthago Nova (“Νέα Καρχηδόνα”), για να την ξεχωρίσουν από τη μητρόπολη. Η σπουδαιότητα που οι Καρχηδόνιοι έδωσαν στη “Νέα Πόλη” τους, ώστε ν’ αποτελέσει την ιβηρική τους πρωτεύουσα, αλλά και το εφαλτήριο-ορμητήριό τους για την κατάκτηση της χερσονήσου, αποκαλύπτει πως τα Γάδειρα δεν μπορούσαν να εξυπηρετήσουν αυτόν τον σκοπό, εκτός των άλλων, λόγω των ανταγωνιστικών σχέσεων με την φοινικική γαδιτανική αριστοκρατία, που ἐν καιρῷ, ακόμη και προ των Καρχηδονιακών πολέμων, θα κλιμακώνονταν σε ανοιχτές εχθροπραξίες.

Έλληνες και ντόπιοι “ενώθηκαν σὺν τῷ χρόνῳ σ’ ένα ενιαίο κράτος,
αποτελούμενο από βαρβαρικούς κι ελληνικούς θεσμούς”. (Στράβων)

Σέραπις ή Ασκληπιός, ελληνιστικό άγαλμα σε ναό τού Εμπορίου

Εισερχόμενοι στην καρχηδονιακή σφαίρα επιρροής, κατανοούμε πλέον τον τρόπο με τον οποίο δημιουργήθηκε το φοινικικό αποικιακό δίκτυο: μέσω της διείσδυσης σε ήδη υφιστάμενους οικισμούς, που σύντομα περνούσαν υπό τον πλήρη τους έλεγχο – χωρίς ν’ αποκλείεται και η χρήση βίας, στην περίπτωση που οι ντόπιοι πρόβαλαν αντίσταση. Και όμως, οι Έλληνες – τουλάχιστον οι Ίωνες, όπως οι Φωκαείς και Μασσαλιώτες, σε αντίθεση με την τακτική των Δωριέων – αντιμετώπιζαν το ζήτημα εντελώς διαφορετικά. Αναφερόμενος στην ίδρυση του Εμπορίου, ο Στράβων έγραψε:

“Οι Εμπορίτες κατοικούσαν παλαιότερα σ’ ένα νησάκι στ’ ανοικτά των ακτών, που πλέον ονομάζεται Παλαιά πόλις· τώρα ζουν στην ηπειρωτική χώρα. Το Εμπόριον είναι μια πόλις διπλή (δίπολις), χωρισμένη με τείχος, γιατί παλαιότερα είχε, ως γείτονες, κάποιους Ινδικήτες… Ενώθηκαν γὰρ σὺν τῷ χρόνῳ σ’ ένα ενιαίο κράτος, αποτελούμενο από βαρβαρικούς κι ελληνικούς θεσμούς, όπως ακριβώς συνέβη και σε πολλές άλλες πόλεις.”

Υπήρχαν, λοιπόν, τρεις φάσεις αποικισμού: α) χωριστός οικισμός, β) ειρηνική συνύπαρξη, με τη δημιουργία πνεύματος αμοιβαίας εμπιστοσύνης, μέσω της συνεργασίας, και γ) κοινοπολιτεία.

Οι γείτονες των Contestani προς τα νοτιοδυτικά ήταν οι Bastetani, ή Bastuli (Βαστητανοί, ή Βαστούλοι). Ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, οι πόλεις τους Baria, Ἄβδηρα, Sexi, Μάλακα, Carteia, και Bailo, αναφέρονται ως φοινικικές αποικίες. Η Baria (Βάρεια: το ψαροχώρι Villaricos, ή η Vera) χρηματοδότησε τις εκστρατείες τού Αννίβα από τα τοπικά ορυχεία αργύρου, καθώς λένε. Ακολουθούν τα Άβδηρα και το Ex, ή Sexi, σημερινό Almuñécar, οι κάτοικοι του οποίου μερικές φορές αποκαλούνται ακόμη Sexitanos (Ἑξιτανῶν πόλις). Ο φοινικικός οικισμός εκεί “ξεφύτρωσε” γύρω στα 800 ΠΚΧ. Όσο για τα Άβδηρα (νῦν Adra), είχαν καλό λιμάνι, που οι Καρχηδόνιοι το χρησιμοποίησαν ως ἐμπόριον. Ελάχιστες φορές διευκρινίζεται πως ήταν πρώην ελληνική αποικία…

Διάλειμμα: Άβδηρα, Δημόκριτος και Πλάτων

Ο Διομήδης κατασπαράζεται από τ’ (ανθρωποφάγα)
άλογά του, του Gustave Moreau

● Δεν είναι η πρώτη φορά που μέρη, τα οποία συνδέονταν, υποτίθεται, με τους Φοίνικες, ή τους Καρχηδόνιους, είναι γνωστά μ’ ελληνικά τοπωνύμια. Το βλέπουμε αυτό και στην περίπτωση των Αβδήρων, είτε της Ανδαλουσίας, ή και της Θρᾴκης. Κατά τον μύθο, και οι δυο πόλεις ιδρύθηκαν από τον Ηρακλή, στην μνήμη τού συντρόφου του, Ἄβδηρου, που κατασπάραξαν ή τ’ άλογα του Διομήδη κατά τον 8ο Ηράκλειο άθλο, είτε τα βόδια τού Γηρυόνη κατά τον 10ο. Ιστορικά, τα Ἄβδηρα, πόλη-κράτος στις ακτές τής Θράκης, 17 χιλιόμετρα ΒΑ των εκβολών τού Νέστου, σχεδόν απέναντι από την Θάσο, στον νομό Ξάνθης (όπου γεννήθηκα), ιδρύθηκαν το 654 ΠΚΧ, ως αποικία των Κλαζομενῶν. Η ευημερία τους, πάντως, χρονολογείται από το 544, όταν οι περισσότεροι κάτοικοι της Τέως, ανάμεσά τους και ο ποιητής Ἀνακρέων, μετανάστευσαν στα Άβδηρα, για να γλυτώσουν από τον περσικό ζυγό. Οι Κλαζομένιοι και Τήιοι ήταν Ίωνες της Μικράς Ασίας, στην περιοχή τής Σμύρνης. Τα Άβδηρα απέκτησαν πλούτο κι έγιναν η δεύτερη πιο εύπορη πόλη μεταξύ των συμμάχων τής Αθήνας, αφού ήταν το κυριότερο λιμάνι εμπορικών συναλλαγών με την ενδοχώρα τής Θράκης. Η πόλη λεηλατήθηκε επανειλημμένα, ως πολύτιμο τρόπαιο, από Θράκες, Μακεδόνες (διαφόρων προελεύσεων: Μακεδονίας, Θράκης, Μικρασίας, Συρίας, Αιγύπτου), και Ρωμαίους. Έτσι, στο δεύτερο μισό τού 4ου ΠΚΧ αιώνα, ήρθε η παρακμή – που κάποιοι την απέδωσαν σε άλλα αίτια: μια αθηναϊκή παροιμία, που αναμάσησε ο Κικέρων, έλεγε πως ο αβδηριτικός αέρας ευθύνεται για την ανοησία των κατοίκων! Κι ας συγκαταλέγονταν ανάμεσά τους φιλόσοφοι, όπως λ.χ. οι Δημόκριτος, Πρωταγόρας, Ἀνάξαρχος, και Ἑκαταῖος ὁ Ἀβδηρίτης, που ήταν και ιστορικός. Αλλά και ο Ανακρέων έζησε εκεί για κάποιο χρονικό διάστημα, χωρίς να παρουσιάσει ενδείξεις ιδιωτείας…

Ο Δημόκριτος σε παλιό δεκάδραχμο

● Ο Δημόκριτος (±460 – ±370 ή 357 ΠΚΧ), ο “πατέρας τής σύγχρονης επιστήμης”, πέρασε απαρατήρητος στην Αθήνα. Ο Πλάτων, παρ’ όλο που δεν τον μνημόνευσε ποτέ (αντίθετα, αφιέρωσε έναν διάλογό του στον Πρωταγόρα), αντιπαθούσε τόσο πολύ τον Δημόκριτο, ώστε είχε ζητήσει από τους μαθητές του να καίνε όλα τα βιβλία του που έπεφταν στα χέρια τους!⁽⁴⁾ Αποδείχθηκαν άκρως αποτελεσματικοί: οι παραπομπές άλλων συγγραφέων είναι ό,τι γνωρίζουμε από τα έργα του, αφού δεν κατάφεραν να “βγάλουν” τον σκοταδιστικό Μεσαίωνα. Ο Δημόκριτος, και ο δάσκαλός του, Λεύκιππος, από τα Άβδηρα, ή τη Μίλητο, διατύπωσαν την ατομική θεωρία τού σύμπαντος – την ιδέα ότι τα πάντα αποτελούνται από άφθαρτα και αδιαίρετα στοιχεία, τα ἄτομα. Ο Δημόκριτος ταξίδεψε πάρα πολύ, ξοδεύοντας τα χρήματα που του άφησε ο πλούσιος πατέρας του. Εγκωμίασε τους Αιγύπτιους μαθηματικούς, και γνωρίστηκε με τους Χαλδαίους μάγους. Ήταν χαρούμενος, και πάντα έτοιμος να δει την κωμική πλευρά τής ζωής – μα σκόπιμα παρεξηγήθηκε: ισχυρίστηκαν ότι περιγελούσε τους ανθρώπους για την ανοησία τους· γι’ αυτό τον είπαν γελαστό φιλόσοφο, με ἀβδηριτικό (ακατάπαυστο) γέλιο, ή και Ἀβδηρίτη, με την έννοια του χλευαστή, ή είρωνα. Η αθηναϊκή ανοησία για τον αβδηριτικό αέρα θα πρέπει να μεταπήδησε από το στόμα τού Πλάτωνα στα γραπτά τού Κικέρωνα λόγω του Δημόκριτου…

Ο Δημόκριτος πέρασε απαρατήρητος στην Αθήνα. Ο Πλάτων, παρ’ όλο
που δεν τον μνημόνευσε ποτέ, τον αντιπαθούσε τόσο, ώστε ζήτησε από
τους μαθητές του να καίνε τα βιβλία του που έπεφταν στα χέρια τους!

• ⁽⁴⁾ Διόλου παράξενο είναι που ο Πλάτων, απορρίπτοντας την Ἀθηναϊκὴ δημοκρατία ὡς ῥέπουσα εἰς ἀναρχίαν, φιγουράρει μεταξύ των κορυφαίων απολογητών τής αντιδημοκρατικής σκέψης (περί δημοκρατίας, βλέπε Χρονικό 4). Στην σχετική λίστα υπάρχουν και οι: Friedrich Nietzsche (Γερμανός φιλόσοφος, που απέρριπτε τη δήθεν “δημοκρατία” τής εποχής του ως κληρονομιά τού χριστιανισμού)· Charles Maurras (Γάλλος συγγραφέας, μοναρχοφασίστας, που ζητούσε τη δολοφονία αντιπάλων)· Hubert Lagardelle (Γάλλος συνδικαλιστής, πρώην προυντονιστής, που κατάντησε φασίστας)· Robert Michels (Γερμανοϊταλός κοινωνιολόγος που, ἐκκινῶντας από τον σοσιαλισμό κι επαναστατικό συνδικαλισμό, μεταλλάχθηκε και αυτός σε φασίστα)· Oswald Spengler (Γερμανός ιστορικός, και “κριτικός” υποστηρικτής τού Hitler, αν και τον θεωρούσε χυδαίο)· Carl Schmitt και Martin Heidegger (Γερμανοί ναζιστές φιλόσοφοι)· και ο Elazar Shach (Ισραηλινός ραβίνος, φανατικός υπέρμαχος του εβραϊκού νόμου, κι εχθρός τής δημοκρατίας). Μέσα σε αυτό το κάδρο, και με αυτήν την “παρέα” (εξαιρώντας, φυσικά, τον Nietzsche), ποιο είναι, άραγε, το νόημα, και ποια η αξία, της πλατωνικής Πολιτείας;

● Βλέπε επίσης τα επόμενα δυο εμβόλιμα Χρονικά 23-24, για την ακατάπαυστη πάλη ανάμεσα στους υπερασπιστές και τους καταπατητές τής Ελευθερίας τής Σκέψης και του Λόγου.

Ο επιστήμονας φιλόσοφος ήταν ντετερμινιστής και υλιστής, πιστεύοντας ότι τα πάντα είναι αποτέλεσμα φυσικών νόμων. Σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, ή τον Πλάτωνα, προσπάθησε να εξηγήσει τον κόσμο χωρίς να τον συνδέει με κάποιον απώτερο σκοπό, ή έσχατη αιτία. Οι ιδεαλιστές ασχολήθηκαν υπέρ το δέον, και για αιώνες, με το τελεολογικό ζήτημα, παρεμποδίζοντας την πρόοδο. Ο Δημόκριτος, ο Λεύκιππος, και ο Ἐπίκουρος, διετύπωσαν τις πρώτες απόψεις περί των σχημάτων και της συνδεσιμότητας των ατόμων. Έτσι, οι θεωρίες τους δείχνουν περισσότερο ευθυγραμμισμένες μ’ εκείνες της σύγχρονης επιστήμης, από οποιεσδήποτε άλλες τής αρχαιότητας. Όμως, η λεγόμενη “εξορία τής ατομικής θεωρίας”, επειδή την απέρριψαν οι Πλάτων και Αριστοτέλης, αλλά και η χριστιανική Εκκλησία, έμοιαζε χωρίς τέλος, ως τον 17ο αιώνα, που την “ανέστησαν” ο Gassendi και ο Descartes. Στο μεταξύ, όλα τα γραπτά των Λεύκιππου και Δημόκριτου, και τα περισσότερα του Επίκουρου, “ἀπωλέσθησαν”. Η απώλεια είναι δυσαναπλήρωτη, αν πάρουμε υπόψη το τεράστιο εύρος τού δημοκρίτειου έργου, πάνω σε ζητήματα ηθικής, φύσης, φυσικής, μαθηματικών, κοσμολογίας, μουσικής, τέχνης και λογοτεχνίας, κ.ά. Αρκεί να πούμε πως ανάμεσα στα έργα αυτού του ταξιδιώτη πανεπιστήμονα φιλοσόφου υπήρχε κι ένα με τίτλο Ὠκεανοῦ περίπλους… Άλλοι τίτλοι που δεν θα διαβάσουμε ποτέ: Πυθαγόρας, Τὸ κέρας τῆς Ἀμάλθειας, Ἐπιπεδόσφαιρες, Περὶ νοῦ, Περὶ πλανητῶν, Περὶ φύσεως, Περὶ ῥυθμῶν καὶ ἁρμονίας, Περὶ ποιήσεως, Περὶ Ὁμήρου, Περὶ ἄσματος, Περὶ ζωγραφικῆς, Περὶ Ἱστορίας, Περὶ τῶν Ἱερῶν γραφῶν τῆς Βαβυλῶνος, Χαλδαϊκὴ διήγησις, Φρυγικὴ διήγησις…

Ο Δημόκριτος σε παλιό χαρτονόμισμα των 100 δραχμών

● Το κάψιμο βιβλίων, που συνιστούσε ο Πλάτων, ήταν από τα αγαπημένα “σπορ” των χριστιανών. Όχι, όμως, το μοναδικό. Μια ακόμη μέθοδος λογοκρισίας ήταν οι αντιγραφές κλασικών έργων στα μεσαιωνικά μοναστήρια. Όπως ομολογεί ακόμη κι ένα παιδί μοναχών, η Catherine Nixey,⁽⁵⁾ στη μελέτη της, The Darkening Age – The Christian Destruction of the Classical World (βλέπε και τα επόμενα δυο Χρονικά):

• ⁽⁵⁾ Η Catherine Nixey ήταν πολύ τυχερή: οι μοναχοί γονείς της ήταν κάθε άλλο παρά δογματικοί (σπάνια εξαίρεση)· έτσι γλύτωσε την “κατήχηση” (πλύση εγκεφάλου).

Μοναχός στον μεσαίωνα αντιγράφοντας χειρόγραφα

“Στα σιωπηλά αντιγραφεία των μοναχών… για να ζητήσουν συγκεκριμένα βιβλία, χρησιμοποιούσαν χειρονομίες: τα βιβλία των παγανιστών τα ζητούσαν με την χειρονομία τής φίμωσης.⁽⁶⁾ Δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι τα έργα των απεχθών συγγραφέων υπέφεραν. Σ’ εποχή κατά την οποία η περγαμηνή σπάνιζε, διέγραψαν πολλούς αρχαίους συγγραφείς, ξύνοντας τις σελίδες ώστε να χρησιμοποιηθούν για πιο εξυψωτικά θέματα. Τα παλίμψηστα – χειρόγραφα όπου ένα κείμενο σβηνόταν πάλι (ψάω πάλιν) – δίνουν τη δυνατότητα να δούμε φευγαλέα τις στιγμές κατά τις οποίες αυτά τ’ αρχαία έργα αφανίστηκαν. Το έργο τού Δημόκριτου, ενός από τους μεγαλύτερους Έλληνες φιλοσόφους, και πατέρα τής ατομικής θεωρίας, χάθηκε στο σύνολό του.”

• ⁽⁶⁾ “Τα εγκεκριμένα από την Εκκλησία βιβλία έφεραν σφραγίδα ή σημάδι με τη λέξη ‘Imprimatur’ – ‘Τυπωθήτω’.” (C. Nixey). Αιώνες μετά, από τέτοιες σφραγίδες θα υπέφερε κι ο Μαγιακόβσκη.

“Αυτή η – επικούρεια [στα ρωμαϊκά χρόνια] – θεωρία προσέφερε μια εναλλακτική ματιά στην ιδέα τού ‘μύθου τής Δημιουργίας’, τονίζοντας ότι τα πάντα στον κόσμο δεν έγιναν από κάποιο θεϊκό ον, αλλ’ από τη σύγκρουση και τον συνδυασμό των ατόμων… Αυτά τα σωματίδια είναι αόρατα με γυμνό μάτι αλλά έχουν τη δική τους δομή και είναι αδύνατο να κοπούν (τέμνω [> ἄ-τομον]) σε μικρότερα σωματίδια. Ό,τι βλέπετε ή αισθάνεστε, υποστηρίζουν αυτοί οι υλιστές, απαρτίζεται από δύο πράγματα: τα άτομα και τον χώρο… Τα διαφορετικά ζωικά είδη εξηγούνται μ’ ένα είδος πρωτο-δαρβινισμού… ‘Κανένα πράγμα δεν γεννιέται ποτέ από το τίποτε με θεϊκή δύναμη’, έγραψε ο Λουκρήτιος στο μεγάλο του ποίημα, Περί της φύσεως των πραγμάτων· ‘κανένα πράγμα δεν επιστρέφει στο τίποτε’. Έτσι, η ατομική θεωρία παραμέριζε μεθοδικά την ανάγκη, ή το ενδεχόμενο, Δημιουργίας,⁽⁷⁾ Ἀναστάσεως, Τελικῆς Κρίσεως, Κολάσεως, Παραδείσου και του ίδιου τού Δημιουργοῦ Θεοῦ.

Το αγαπημένο “σπορ” τής χριστιανικής Εκκλησίας: να καίει βιβλία…

• ⁽⁷⁾ “Σύμφωνα με τη διαβόητη δήλωση ενός χριστιανού θεολόγου, η Δημιουργία συνέβη στις 23 Οκτωβρίου τού 4004 π.Χ.”. (C.N.)

“Στους επόμενους αιώνες, τα κείμενα που περιλάμβαναν τέτοιες επικίνδυνες ιδέες πλήρωσαν βαρύ τίμημα για την ‘αίρεσή’ τους… Μερικές από τις σπουδαιότερες μορφές των πρώτων χρόνων τής Εκκλησίας στράφηκαν εναντίον των ατομιστών. Ο Αυγουστίνος απεχθανόταν την ατομική θεωρία για τον ίδιον ακριβώς λόγο που οι ατομικοί την αγαπούσαν: εξασθένιζε τον τρόμο των ανθρώπων σχετικά με την θεία τιμωρία και την Κόλαση..

“Ο Δημόκριτος είχε ίσως κάνει περισσότερα από οποιονδήποτε ώστε να διαδώσει αυτήν την θεωρία – αν και όχι μόνον αυτήν. Ο Δημόκριτος ήταν ένας εκπληκτικός πολυμαθής και είχε γράψει έργα πάνω σε μια συγκλονιστική γκάμα θεμάτων. Μια κάθε άλλο παρά πλήρης λίστα τίτλων του περιλαμβάνει: Περὶ ἀλόγων γραμμῶν καὶ στερεῶν· Περὶ τῆς ἐφαπτομένης τοῦ κύκλου καὶ τῆς σφαίρας· Περὶ τῶν αἰτίων τῶν οὐρανίων φαινομένων· Περὶ τῶν αἰτίων τῶν ἀτμοσφαιρικῶν φαινομένων· Περὶ ἀντανακλάσεως τῶν εἰκόνων· Ἡ ἐπιστήμη τῆς ἰατρικῆς… Και ο κατάλογος συνεχίζεται. Σήμερα η περιφημότερη θεωρία τού Δημοκρίτου είναι η ατομική του. Τι πρέσβευαν οι άλλες θεωρίες; Δεν έχουμε ιδέα: στους αιώνες που ακολούθησαν, δεν απέμεινε ούτε ένα έργο του. Όπως έγραψε ο επιφανής φυσικός Carlo Rovelli, έχοντας παραθέσει έναν ακόμη μακρύτερο κατάλογο τίτλων τού φιλοσόφου: ‘η απώλεια των έργων τού Δημόκριτου στην ολότητά τους αποτελεί τη μεγαλύτερη πνευματική τραγωδία που προέκυψε από την κατάρρευση του παλαιού κλασικού πολιτισμού’. (Βλέπε το Δημοκρίτου παράρτημα στο τέλος αυτού του Χρονικού).

“Η ατομική θεωρία τού Δημόκριτου, πάντως, κατάφερε να φτάσει ως εμάς – αλλά σε μια λεπτή κλωστή: περιεχόταν σ’ έναν μόνον τόμο τού μεγάλου ποιήματος του Λουκρήτιου, που φυλασσόταν σε μια μόνον γερμανική βιβλιοθήκη, που ένας μόνον τολμηρός κυνηγός βιβλίων θα εύρισκε τελικά και θα έσωζε από την εξαφάνιση. Ο μοναδικός εκείνος τόμος θα είχε μιαν εκπληκτική μετά θάνατον ζωή: προκάλεσε έντονη αίσθηση, επανέφερε την ατομική θεωρία στην ευρωπαϊκή σκέψη, οδήγησε σε αυτό… που χαρακτηρίστηκε ως ‘έκρηξη ενδιαφέροντος για την παγανιστική αρχαιότητα’, κι επηρέασε τον Νεύτωνα, τον Γαλιλαίο, και αργότερα τον Αϊνστάιν.”

Ο βράχος τού Γιβραλτάρ το σούρουπο

Πρωτοαιολικό ή πρωτοϊωνικό κιονόκρανο με ανατολικές επιδράσεις, ναός τού Βάαλ Άμμωνος στα Γάδειρα (7ος αιώνας ΠΚΧ)

ΠΑΡΑΠΛΕΟΝΤΑΣ ΜΑΙΝΑΚΗ ΚΑΙ ΜΑΛΑΚΑ, μετά από αυτό το άκρως ενδιαφέρον “διάλειμμα”, ρίχνουμε, επιτέλους, άγκυρα στον κόλπο τού Γιβραλτάρ. Η Carteia (Καρτηία) βρισκόταν στο βορειότερο σημείο του, στη συμβολή δυο ποταμών, σε υπερυψωμένο έδαφος, με θέα την θάλασσα, ανάμεσα στις σύγχρονες πόλεις τής Algeciras και του Γιβραλτάρ. Η αποικία, κατά τον Στράβωνα, ιδρύθηκε περί το 940 ΠΚΧ, ως ο εμπορικός οικισμός K’rt, δηλαδή “Πόλη” στα φοινικικά (παράβαλε Qart Hadasht, ἤτοι Καρχηδόνα, που πάει να πει “Νέα Πόλη”). Η περιοχή είχε πολλά να προσφέρει σ’ έναν έμπορο. Η ενδοχώρα ήταν πλούσια σε ξυλεία, γεωργικά προϊόντα, μόλυβδο, σίδηρο, χαλκό, ή άργυρο. Οι βαφές ήταν άλλο ένα περιζήτητο εμπόρευμα, και ιδίως εκείνες από τα οστρακοειδή murex, που χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή τής πολύτιμης “πορφύρας τής Τύρου” (που, όπως είδαμε, ήταν μινωική: βλέπε Χρονικό 19, υποσημείωση 5). Λόγω στρατηγικής θέσης, η αποικία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στους Καρχηδονιακούς πολέμους. Το 206 ΠΚΧ, στη ναυμαχία τής Καρτηίας, οι Καρχηδόνιοι νικήθηκαν από τους Ρωμαίους, που κατέλαβαν την πόλη γύρω στο 190 ΠΚΧ.

Ο κόλπος τού Γιβραλτάρ: Algeciras (δυτικά),
Κάλπη (ανατολικά), και Καρτηία (ανάμεσα)

Διασχίζοντας τις Στήλες και βγαίνοντας στον Ατλαντικό, ακούμε έκπληκτοι πως η πόλη Bailo δεν ήταν άλλη από τα Γάδειρα. Η πληροφορία, ωστόσο, δεν επαληθεύεται, και το πλησιέστερο στ’ όνομα Bailo που μπορεί να βρει κανείς εκεί, είναι το Baelo, κοντά στο σημερινό χωριό Bolonia, στα πέριξ τής Ταρίφας, στο νοτιότερο σημείο τής Ευρώπης – συνεπώς, αρκετά μακριά από το Gadir. Ο οικισμός υπήρξε “ο εμπορικός συνδετικός κρίκος” με τη Βόρεια Αφρική, αλλά τελικά εγκαταλείφθηκε λόγω σεισμών. Συνειδητοποιούμε τότε πως πλέουμε σε περιοχή που αποίκισε ο “Ηρακλής”, ἤτοι οι Μυκηναῖοι: όχι μόνον τα Άβδηρα (ή η Άβδηρος), και η Καρτηία (ή Κάρπεια, Καρπήια, Καρπαία, και Κάρθαια), αλλά και το Bailo (Baelo, Βαίλων, ή Βελών), φαίνεται ότι συνδέονταν με τον μεγάλο ήρωα. Επικαλούμενος τον Τιμοσθένη τὸν Ῥόδιο, ο Στράβωνας έγραψε πως η Καρτηία αρχικά ονομαζόταν Ἡράκλεια – από τον ιδρυτή της. Κάποιοι την ταυτίζουν με την Αλχεσίρας, τη γενέτειρα του Paco de Lucía, στη δυτική πλευρά τού κόλπου· άλλοι, αντίθετα, λένε πως ήταν στην ανατολική πλευρά, πάνω στην Κάλπη, δηλαδή στον βράχο τού Γιβραλτάρ· υπάρχουν κι εκείνοι που τη συνδέουν με την Ταρτησσό, υποστηρίζοντας πως, αφότου η τελευταία χάθηκε, αρκετοί την μπέρδευαν με την Καρτηία (λ.χ. Παυσανίας: “Ταρτησσός, όπως λένε κάποιοι, ήταν το αρχαίο όνομα της Κάρπειας”). Άλλοι οικισμοί τού Ηράκλειου αποικιστικού “άθλου”, ήταν η Μελλαρία (Μενλαρία, ή Μελουρία, νῦν Tarifa), μα και τα Γάδειρα, ενώ κάποιοι φτάνουν να περιλαμβάνουν στον κατάλογο ως και την Ταρτησσό! Ορισμένοι ὀλίγοι, αντιθέτως, ταυτίζουν την θρυλική πόλη με το σημερινό Sanlúcar de Barrameda. Κατά πάσα πιθανότητα, ευσεβείς πόθοι, ἔνθεν κἀκεῖθεν…

Κόλπος Γαδείρων, με τα τρία νησάκια που είχαν
ελληνικά ονόματα: Ερύθεια, Κοτινούσα, Αντίπολις

Όσο για τις Ηράκλειες στήλες, η βόρεια, σ’ ευρωπαϊκό έδαφος, είναι η Κάλπη, ή Ἀλύβη (Γιβραλτάρ), “μικρή σ’ έκταση, μα που ορθώνεται απότομα φτάνοντας σε μεγάλο ύψος, και μοιάζοντας από μακριά με νησί,” ενώ η νότια, η Ἀβύλη (Ceuta), επί αφρικανικού εδάφους, έχει μικρό ύψος. Η ιδιαιτερότητά τους είναι πως τώρα η κυριαρχία τους ασκείται από αλλότριες δυνάμεις: το Γιβραλτάρ, στην Ιβηρία, ελέγχεται από την Βρετανία, η Σέουτα (ή Θέουτα), στο Μαρόκο, από την Ισπανία. Η φοινικική Αβύλη ιδρύθηκε στον 7ο αιώνα ΠΚΧ, και πέρασε στα χέρια των Φωκαέων, που την ονόμασαν Ἑπτὰ Ἀδελφοί. Ως συνήθως, οι Ρωμαίοι απέδωσαν το ελληνικό τοπωνύμιο στα λατινικά ως Septem Fratres, ή απλώς Septem (ἐξ οὗ, ίσως, η τωρινή ονομασία), χρησιμοποιώντας την Ceuta σχεδόν αποκλειστικά ως στρατιωτική βάση. Ήταν προφανής στους πάντες η στρατηγική σπουδαιότητα του Στενού.

Πέρα από την Ceuta, επί αφρικανικού εδάφους, υπάρχει μια επιπλέον αποικία, που χαρακτηρίζεται ως καρχηδονιακός οικισμός των αρχών τού 5ου αιώνα ΠΚΧ (πιθανόν με πρότερη φοινικική παρουσία), ονόματι Τιγγίς (ή Τιγγενίς, η σημερινή Ταγγέρη). Εκμεταλλευόμενοι τη συντριβή των Καρχηδονίων το 480 ΠΚΧ στη Σικελία, οι Φωκαείς θα πρέπει ν’ απέκτησαν τον έλεγχο και αυτής της πόλης, κυριαρχώντας – έστω για λίγο – στην στρατηγικής σημασίας περιοχή, κατά την περίοδο απομονωτισμού των Καρχηδονίων, μετά από την ήττα. Η Τιγγίς, όπως και τόσες άλλες εγκαταστάσεις και πόλεις, στην πραγματικότητα δεν ήταν ούτε φοινικική, ούτε κι ελληνική, αλλά, στην προκειμένη περίπτωση, βερβερική. Σύμφωνα μ’ ελληνορωμαϊκή μυθολογική παράδοση που παραθέτει ο Πλούταρχος, η Τιγγίς ήταν η σύζυγος του γίγαντα Ανταίου, που σκότωσε ο Ηρακλής. Ο Ἀνταῖος ήταν παιδί τού Ποσειδῶνα και της Γαίας, μα και βασιλιάς τής Λιβύης (ἤτοι του Μαγρέμπ). Κατά τη βερβερική μυθολογία, ο ιδρυτής τού οικισμού ήταν ο Σύφαξ, ο γιος τής Τιγγίδος και του Ἡρακλέους. Ο τύμβος τού Ανταίου, με τον γιγάντιο σκελετό του, αποκαλύφθηκε στην Ταγγέρη, από τον Ρωμαίο επαναστάτη Κουίντο Σερτώριο, στον 1ο αιώνα ΠΚΧ. Σε απόσταση 14 χιλιομέτρων προς δυσμάς, βρίσκεται και η “σπηλιά τού Ηρακλή”, όπου, λέει, κοιμήθηκε ο ήρωας, προτού να κλέψει τα μήλα των Εσπερίδων.

Το Στενό τού Γιβραλτάρ με τις Ηράκλειες Στήλες

Η αποικιστική δραστηριότητα φαίνεται πως συνεχίστηκε και μετά από τον Τρωικό πόλεμο, καθώς μαθαίνουμε ότι, παρά τις πλεῖστες ὅσες πληροφορίες περί του αντιθέτου, υπήρξαν όντως ελληνικοί οικισμοί και πέραν των Ηρακλείων στηλών. Ένας βρισκόταν μεταξύ Γαδείρων και της πρωτεύουσας τής Ταρτησσού, στις εκβολές τού ποταμού Guadalete: ήταν ο Μενεσθέως Λιμήν, προφανώς το σημερινό Puerto de Santa María, ή απλώς El Puerto, όπως το λένε οι ντόπιοι.⁽⁸⁾ Κατά τον Στράβωνα, μέχρι και οι Γαδιτανοί Φοίνικες θυσίαζαν στο Μαντεῖον τοῦ Μενεσθέως, ενός από τους μνηστήρες τής Ἑλένης, που πολέμησε στον Τρωικό. Μετά όμως, σύμφωνα με μια εκδοχή, οι Θησείδες τον εκδίωξαν από την Αθήνα κι έτσι κατέληξε στην Ιβηρία. (Βλέπε Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού). Τέλος, ένας ακόμη οικισμός, πολύ κοντά δυτικά τής πόλης τής Ουέλβας, ήταν η Καλαθοῦσα, το σημερινό Aljaraque.

• ⁽⁸⁾ Η λέξη “λιμήν” διατηρείται στο τοπωνύμιο σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του: το 711 ΚΧ οι Άραβες (μαζί και οι Μαυρούσιοι) εισέβαλαν στην Ιβηρία και μετονόμασαν το λιμάνι σε Alcante, ή Alcanatif, που σημαίνει Λιμὴν τοῦ Ἅλατος, λόγω της εκεί παραγωγής αλατιού απ’ την εποχή των Φοινίκων. Το 1260, τέλος, οι Καστιλιάνοι τo μετονόμασαν σε Santa María del Puerto.

Η λέαινα της Baena (Córdoba) μ’ ελληνικές
και ανατολικές επιρροές (6ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο Μενεσθέως λιμήν, σε “όρους ιστορικούς”, δεν πρέπει να ήταν τόσο παλιός, αφού οι Έλληνες της ομηρικής εποχής – ή, τουλάχιστον, τα προϊόντα τους – άρχισαν να καταφθάνουν στα ιβηρικά λιμάνια κατά τον 9ο–8ο αιώνα ΠΚΧ. Ως προς το ποιοι μετέφεραν τα ελληνικά αγγεία και λοιπά αγαθά, αυτοί κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι οι Φοίνικες, λόγω φυσικά τής καλλιτεχνικής ποιότητας των εμπορευμάτων, που οι Χαναναίοι δεν ήταν σε θέση να την πετύχουν. Ένα τέτοιο υπέροχο αγγείο, μια αττική κύλιξ, είδος κούπας οινοποσίας, βρέθηκε στο Medellín τού Badajoz, στην ισπανική Extremadura. Η παρουσία αυτού του πανέμορφου κυπέλου, τόσο μακριά από την ακτογραμμή, εξηγείται από τον λεγόμενο “Δρόμο τού Αργύρου”, που θα διέσχιζε τη δυτική Ιβηρία από βορρά προς νότο, για την απρόσκοπτη μεταφορά τού ορυκτού πλούτου τής Γαλικίας στα λιμάνια τής Ταρτησσού.

Ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τα πρότυπα, οι συνήθειες των Ελλήνων, ήταν αδύνατο να μεταφερθούν στην Ιβηρία με φοινικικά πλοία…

Μα εκείνο που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, καὶ οὕτω καθ’ ἑξῆς. Παίρνοντας υπόψη πως οι Μινωίτες μπορεί να μην ήταν Έλληνες, φαίνεται πως η πρώτη περίοδος που η Ιβηρία δέχθηκε ελληνικές επιρροές ήταν στην εποχή των Μυκηναίων. Αυτό, όμως, είναι μισή αλήθεια – άρα, μισό (τουλάχιστον) ψέμα – αφού οι Μυκηναίοι εκπολιτίστηκαν χάρη στους Μινωίτες. Επομένως, οι μινωικές και οι μυκηναϊκές επιρροές στις ιβηρικές κουλτούρες ήταν παρόμοιες αν όχι πανομοιότυπες. Τότε ίσως να μην υπήρχε η Ταρτησσός. Οι Μινωίτες και Μυκηναίοι γονιμοποίησαν τις ντόπιες κουλτούρες που βρήκαν εκεί, και ο ταρτήσσιος πολιτισμός βλάστησε κάποια στιγμή αργότερα, όταν πλέον δεν υπήρχαν Έλληνες τριγύρω. Χρειάστηκε να περάσει σχεδόν μισή χιλιετία προκειμένου ν’ αφυπνιστούν από τον λήθαργο των “σκοτεινών χρόνων” τους και να εμφανιστούν ἐκ νέου στην χερσόνησο. Στο μεταξύ, εκείνοι που ανταμείφθηκαν πλουσιοπάροχα από την άνθιση του ιβηρικού πολιτισμού ήταν οι Φοίνικες και Καρχηδόνιοι…

Κύριες ελληνικές αποικίες στην Ιβηρία πριν από τις καρχηδονιακές κατακτήσεις (περί το 300 ΠΚΧ): Ῥόδη, Ἐμπόριον, Καλλίπολις, Σάλαυρις, Ἡμεροσκοπεῖον, Ἀλωναί, Ἄκρα Λευκή, Ἑλίκη,
Ἄβδηρα, Μαινάκη, Μενεσθέως Λιμήν, Καλαθοῦσα. Τελικά, βρίσκονται όλες στην Ισπανία.
Έτσι, ο περίπλους τής Ιβηρίας, που επιχείρησα ν’ αναβιώσω σε αυτό το Χρονικό,
κατέληξε να είναι απλώς ένας παράπλους τής Ισπανίας…

Δημοκρίτου παράρτημα

“Ο Ἀριστόξενος, στα Ἱστορικὰ ὑπομνήματά του, λέει πως ο Πλάτων ήθελε να κάψει τα συγγράμματα του Δημόκριτου, όσα θα μπορούσε να μαζέψει, αλλά οι Πυθαγόρειοι Ἀμύκλας και Κλεινίας τον εμπόδισαν, δεδομένου ότι δεν θα αποκόμιζε κανένα όφελος, αφού ήδη κυκλοφορούσαν ευρέως… Ο Πλάτων, αν και αναφέρει όλους σχεδόν τους αρχαίους, δεν μνημονεύει πουθενά τον Δημόκριτο, ούτε καν και όταν θα όφειλε να τον αντικρούσει, προφανώς επειδή γνώριζε πως θα έπρεπε να αντιπαρατεθεί με τον κορυφαίον των φιλοσόφων”… Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων (Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων).

Ο Δημόκριτος σε γραμματόσημο

Αποφεύγοντας, λοιπόν, να αντιπαρατεθεί άμεσα, ώστε ν’ αντικρούσει τον Δημόκριτο, ο Πλάτων θέλησε να κάψει το δημοκρίτειο έργο – ένα έργο τεράστιο και αντίστοιχο του πλατωνικού. Την υποχρέωσή του τη μετακύλησε στον μαθητή του, Αριστοτέλη, που έγραψε μια μονογραφία για τον Δημόκριτο, όπου τον εγκωμίαζε για τις στέρεες βάσεις των μελετών του στην φυσική φιλοσοφία, θεωρώντας τον εξέχοντα αντίπαλο. Ίσως γι’ αυτό, η μονογραφία, αν και αριστοτέλεια, “χάθηκε”, και διασώθηκαν μόνον ορισμένα αποσπάσματα, όπως τα παραθέτουν άλλες πηγές. Η απόλυτη κυριαρχία τής πλατωνικής φιλοσοφίας κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, και η εξάπλωσή της με ποικίλες πλατωνικές σχολές, πρέπει να ήταν οι αιτίες που παραγκωνίστηκε και αφανίστηκε η σκέψη και το έργο τού Αβδηρίτη. Ό,τι διασώθηκε, δεν κατάφερε να διέλθει από τις “συμπληγάδες” των χριστιανών “ζηλωτών”. Επιπλέον, τα περισσότερα αποσπάσματα που διέσωσαν άλλοι συγγραφείς αφορούν τη δημοκρίτεια ηθική και όχι την φυσική.

Πορτραίτο φιλοσόφου,
μάλλον του Δημοκρίτου

● Κατά τους ατομικούς, ο κόσμος γεννιέται όταν πολλά άτομα διαφόρων σχημάτων συγκεντρώνονται, δημιουργώντας δίνη, που διαχωρίζει τα λεπτά σώματα, κι ενώνει τα βαρύτερα στο κέντρο, σε μια πρωταρχική σφαίρα, την γη. Καθώς είναι άπειρα τα άτομα, ενώ και το κενό είναι άπειρο, ο κόσμος μας είναι κάθε άλλο παρά μοναδικό φαινόμενο. Οι ατομικοί, επομένως, είναι οι πρώτοι που πρότειναν ξεκάθαρα την ιδέα πως υπάρχουν άπειροι κόσμοι. Στο σύστημά τους βλέπουμε τρία στοιχεία που είναι αιώνια: τα άτομα, το κενό, και η κίνηση (αλλαγή). Όταν ο Δημόκριτος πρότεινε πως η κίνηση-αλλαγή είναι αιώνια, γνώριζε πως έτσι αφαιρούσε κάθε ανθρωπομορφικό στοιχείο από τον φυσικό κόσμο.

Οι μηχανισμοί τής φύσης λειτουργούν χωρίς να ρυθμίζονται από κάποιαν ανώτερη δύναμη. Μήπως αυτό σημαίνει ότι τα πάντα στην φύση συμβαίνουν χωρίς τάξη και κατά τύχη; Κρίνοντας από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, πολλοί μετά από τον Δημόκριτο ερμήνευσαν την ατομική θεωρία με αυτόν τον τρόπο. Στους Νόμους του, ο Πλάτων εξαπολύει δριμύτατη επίθεση ενάντια στον Δημόκριτο (χωρίς, πάντως, να τον κατονομάζει) και στους “κακοήθεις, ασεβείς” φιλοσόφους, που διατείνονται ότι τα μεγάλα και ωραία στον κόσμο έγιναν χωρίς την παρέμβαση κάποιου πνεύματος, ή θεού, και είναι έργα τής φύσης και της τύχης. Αυτοί οι φιλόσοφοι, υποστηρίζει ο Πλάτων, κάνουν λάθος να υποτιμούν τον ρόλο τής ψυχής, στην οποίαν αποδίδουν υλική υπόσταση, όσο και την “ευφυή σκοπιμότητα” που διέπει το σύμπαν. Η διαμάχη με τον Δημόκριτο ίσως να ήταν το κίνητρο για να γράψει ο Πλάτων τον Τίμαιο, όπου επιχειρεί να συγκροτήσει κάποιαν τελεολογική κοσμολογία κόντρα στο δημοκρίτειο σύμπαν, που παρουσιάζεται ως “μηχανιστικό”. Ο Πλάτων και πάλι δεν κατονομάζει τον Δημόκριτο, ούτε όταν υιοθετεί ένα ιδιόμορφο σύστημα μαθηματικού ατομισμού, όπου τα δημοκρίτεια άτομα αντικαθίστανται από κάποια στοιχειώδη τρίγωνα.

Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων (Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων)

Η κατά Διογένη εργογραφία τού Δημοκρίτου (σε ιωνική διάλεκτο)

Ἠθικά: Πυθαγόρης | Περὶ τῆς τοῦ σοφοῦ διαθέσεως | Περὶ τῶν ἐν ᾍδου | Περὶ εὐθυμίης | Περὶ ἀνδραγαθίας ἢ περὶ ἀρετῆς | Τριτογένεια | Ὑπομνημάτων ἠθικῶν | Ἀμαλθείης κέρας | Εὐεστὼ (οὐχ εὑρίσκεται) [είχε ήδη “χαθεί” κατά τον 3ο αιώνα ΚΧ].

Φυσικά: Μέγας διάκοσμος | Μικρὸς διάκοσμος | Κοσμογραφίη | Περὶ τῶν πλανήτων | Περὶ φύσεως (α’) | Περὶ ἀνθρώπου φύσιος ἢ Περὶ σαρκός (β’) | Περὶ ψυχῆς: Περὶ νοῦ | Περὶ αἰσθησίων | Περὶ χυμῶν | Περὶ χροῶν | Περὶ τῶν διαφερόντων ῥυσμῶν | Περὶ ἀμειψιρυσμιῶν | Κρατυντήρια (ἐπικριτικὰ τῶν προειρημένων) | Περὶ εἰδώλων ἢ περὶ προνοίας | Περὶ λογικῶν κανὼν (α’, βʹ, γʹ) | Ἀπορημάτων.

Ποικίλα: Αἰτίαι οὐράνιαι | Αἰτίαι ἀέριοι | Αἰτίαι ἐπίπεδοι | Αἰτίαι περὶ φωνῶν | Αἰτίαι περὶ πυρὸς καὶ τῶν ἐν πυρί | Αἰτίαι περὶ σπερμάτων καὶ φυτῶν καὶ καρπῶν | Αἰτίαι περὶ ζῴων (αʹ, βʹ, γʹ) | Αἰτίαι σύμμικτοι | Περὶ τῆς λίθου.

Μαθηματικά: Ἀριθμοί | Περὶ διαφορῆς γνώμης ἢ Περὶ ψαύσιος κύκλου καὶ σφαίρης | Περὶ γεωμετρίης | Γεωμετρικῶν | Περὶ ἀλόγων γραμμῶν καὶ ναστῶν (αʹ, βʹ) | Ἅμιλλα κλεψύδρας (καὶ οὐρανοῦ) | Ἐκπετάσματα | Μέγας ἐνιαυτὸς ἢ Ἀστρονομίη, παράπηγμα | Οὐρανογραφίη | Γεωγραφίη | Πολογραφίη | Ἀκτινογραφίη.

Μουσικά: Περὶ ῥυθμῶν καὶ ἁρμονίης | Περὶ ποιήσιος | Περὶ καλλοσύνης ἐπέων | Περὶ εὐφώνων καὶ δυσφώνων γραμμάτων | Περὶ Ὁμήρου ἢ ὀρθοεπείης καὶ γλωσσέων | Περὶ ἀοιδῆς | Περὶ ῥημάτων | Ὀνομαστικῶν.

Τεχνικά: Πρόγνωσις | Περὶ διαίτης ἢ διαιτητικόν | Ἰητρικὴ γνώμη | Αἰτίαι περὶ ἀκαιριῶν καὶ ἐπικαιριῶν | Περὶ γεωργίης ἢ Γεωμετρικόν | Περὶ ζωγραφίης | Ὁπλομαχικόν | Τακτικὸν.

Συμπληρωματικά (Τάττουσι δέ τινες κατ’ ἰδίαν ἐκ τῶν Ὑπομνημάτων καὶ ταῦτα): Περὶ τῶν ἐν Βαβυλῶνι ἱερῶν γραμμάτων | Περὶ τῶν ἐν Μερόῃ | Ὠκεανοῦ περίπλους | Περὶ ἱστορίης | Χαλδαϊκὸς λόγος | Φρύγιος λόγος | Περὶ πυρετοῦ καὶ τῶν ἀπὸ νόσου βησσόντων | Νομικὰ αἴτια | Χειρόκμητα προβλήματα.

Άλλα έργα που αποδίδονται στον Δημόκριτο, προσθέτει ο Διογένης, είναι είτε επιλογές από τα συγγράμματά του, ή όντως μη αυθεντικά.

Ο Ὕλας και οι νύμφες, του John William Waterhouse (1896)

Στράβωνος περίπλους: ἡ πέραν τῶν Ἡρακλείων στηλῶν περιοχή.
Οὐδεμία μνεία στην Ταρτησσό: στην εποχή του ήταν ήδη παρελθόν…

“… Τῆς δὲ παραλίας ταύτης, εἰς ἣν ὅ τε Βαῖτις καὶ ὁ Ἄνας ἐκδίδωσι, καὶ τῶν ἐσχάτων τῆς Μαυρουσίας εἰς τὸ μεταξὺ ἐμπῖπτον τὸ Ἀτλαντικὸν πέλαγος ποιεῖ τὸν κατὰ Στήλας πορθμόν, καθ’ ὃν ἡ ἐντὸς θάλαττα συνάπτει τῇ ἐκτός. Ἐνταῦθα δὴ ὄρος ἐστὶ τῶν Ἰβήρων τῶν καλουμένων Βαστητανῶν, οὓς καὶ Βαστούλους καλοῦσιν, ἡ Κάλπη, τῇ περιοχῇ μὲν οὐ μέγα, τῷ δ’ ὕψει μέγα καὶ ὄρθιον ὥστε πόρρωθεν νησοειδὲς φαίνεσθαι. Ἐκπλέουσιν οὖν ἐκ τῆς ἡμετέρας θαλάττης εἰς τὴν ἔξω δεξιόν ἐστι τοῦτο, καὶ πρὸς αὐτὸ Καρτηία πόλις ἐν τετταράκοντα σταδίοις ἀξιόλογος καὶ παλαιά, ναύσταθμόν ποτε γενομένη τῶν Ἰβήρων. Ἔνιοι δὲ καὶ Ἡρακλέους κτίσμα λέγουσιν αὐτήν, ὧν ἐστι καὶ Τιμοσθένης, ὅς φησι καὶ Ἡράκλειαν ὀνομάζεσθαι τὸ παλαιόν, δείκνυσθαί τε μέγαν περίβολον καὶ νεωσοίκους.

“Εἶτα Μενλαρία ταριχείας ἔχουσα, καὶ μετὰ ταῦτα Βελὼν πόλις καὶ ποταμός. Ἐντεῦθεν οἱ διάπλοι μάλιστά εἰσιν εἰς Τίγγιν τῆς Μαυρουσίας καὶ ἐμπόρια καὶ ταριχεῖαι. Ἦν δὲ καὶ Ζῆλις τῆς Τίγγιος ἀστυγείτων, αλλὰ μετῴκισαν ταύτην εἰς τὴν περαίαν Ῥωμαῖοι, καὶ ἐκ τῆς Τίγγιος προσλαβόντες τινάς· ἔπεμψαν δὲ καὶ παρ’ ἑαυτῶν ἐποίκους, καὶ ὠνόμασαν Ἰουλίαν Ἴοζαν τὴν πόλιν. Εἶτα Γάδειρα, πορθμῷ στενῷ διειργομένη νῆσος ἀπὸ τῆς Τουρδητανίας, διέχουσα τῆς Κάλπης περὶ ἑπτακοσίους καὶ πεντήκοντα σταδίους· οἱ δὲ ὀκτακοσίους φασίν. Ἔστι δ’ ἡ νῆσος αὕτη τᾆλλα μὲν οὐθὲν διαφέρουσα τῶν ἄλλων, ἀνδρείᾳ δὲ τῶν ἐνοικούντων τῇ περὶ τὰς ναυτιλίας καὶ φιλίᾳ πρὸς Ῥωμαίους τοσαύτην ἐπίδοσιν εἰς πᾶσαν εὐτυχίαν ἔσχεν, ὥστε, καίπερ ἐσχάτη ἱδρυμένη τῆς γῆς, ὀνομαστοτάτη τῶν ἁπασῶν ἐστιν. Ἀλλὰ περὶ μὲν ταύτης ἐροῦμεν, ὅταν καὶ περὶ τῶν ἄλλων νήσων λέγωμεν.

“Ἐφεξῆς δ’ ἐστὶν ὁ Μενεσθέως καλούμενος λιμὴν καὶ ἡ κατὰ Ἄσταν ἀνάχυσις καὶ Νάβρισσαν. Λέγονται δὲ ἀναχύσεις αἱ πληρούμεναι τῇ θαλάττῃ κοιλάδες ἐν ταῖς πλημμυρίσι καὶ ποταμῶν δίκην ἀνάπλους εἰς τὴν μεσόγαιαν ἔχουσαι καὶ τὰς ἐπ’ αὐταῖς πόλεις. Εἶτ’ εὐθὺς αἱ ἐκβολαὶ τοῦ Βαίτιος διχῆ σχιζόμεναι· ἡ δὲ ἀπολαμβανομένη νῆσος ὑπὸ τῶν στομάτων ἑκατόν, ὡς δ’ ἔνιοι, καὶ πλειόνων σταδίων, ἀφορίζει παραλίαν. Ἐνταῦθα δέ που καὶ τὸ μαντεῖον τοῦ Μενεσθέως ἐστί, καὶ ὁ τοῦ Καιπίωνος [Quintus Servilius Caepio] ἵδρυται πύργος ἐπὶ πέτρας ἀμφικλύστου, θαυμασίως κατεσκευασμένος, ὥσπερ ὁ Φάρος, τῆς τῶν πλοϊζομένων σωτηρίας χάριν. Ἥ τε γὰρ ἐκβαλλομένη χοῦς ὑπὸ τοῦ ποταμοῦ βραχέα ποιεῖ, καὶ χοιραδώδης ἐστὶν ὁ πρὸ αὐτοῦ τόπος, ὥστε δεῖ σημείου τινὸς ἐπιφανοῦς. Ἐντεῦθεν δ’ ὁ τοῦ Βαίτιος ἀνάπλους ἐστὶ καὶ πόλις Ἐβοῦρα καὶ τὸ τῆς [Ἀρτέμιδος] Φωσφόρου ἱερόν, ἣν καλοῦσι Λοῦκεμ δουβίαν [Lucem dubiam]· εἶθ’ οἱ τῶν ἀναχύσεων τῶν ἄλλων ἀνάπλοι· καὶ μετὰ ταῦτα ὁ Ἄνας ποταμός, δίστομος καὶ οὗτος, καὶ ὁ ἐξ αὐτῶν ἀνάπλους· εἶθ’ ὕστατον τὸ Ἱερὸν ἀκρωτήριον, διέχον τῶν Γαδείρων ἐλάττους ἢ δισχιλίους σταδίους· τινὲς δ’ ἀπὸ μὲν τοῦ Ἱεροῦ ἀκρωτηρίου ἐπὶ τὸ τοῦ Ἄνα στόμα ἑξήκοντα μίλιά φασιν, ἐντεῦθεν δ’ ἐπὶ τὸ τοῦ Βαίτιος στόμα ἑκατόν, εἶτα εἰς Γάδειρα ἑβδομήκοντα.” (Στράβωνος, Γεωγραφία)

Επόμενο Χρονικό 23. Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ● “Κάψιμο Βιβλίων, Θάψιμο Λογίων” ● Εμπρησμοί Βιβλιοθηκών ● Σφαγή Θεσσαλονίκης ● Λεηλασία Δελφών ● Ισοπέδωση Σεραπείου και Ναού τής Ἀρτέμιδος ● Νεκροσυλία τού Ἀλεξάνδρου ● The Darkening Age

• >> Χρονικό 23. Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
• << Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

Φοινικική διήρης

Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

/ENGLISH/ Chronicle 21: IBERIAN “EL DORADO”

● Μινωίτες, Μυκηναίοι, Φοίνικες στην Ιβηρία ● Ἑσπερίδες, Μακάρων Νῆσοι
● Σαρδηνία ● Ὀδυσσεύς, Καλυψώ, Ὀφιοῦσα ● Ταρτησσός

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΣΥΧΝΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΚΑΝΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΟΣ με ισχυρισμούς πως υπήρχαν επαφές ανάμεσα στα απώτερα δυτικά παράλια της σημερινής Ισπανίας και Πορτογαλίας, και στην Κρήτη των μινωικών χρόνων”, σχολιάζει ο Dan Stanislawski στη Μελέτη ιστορικοπολιτικής γεωγραφίας: Η ιδιαιτερότητα της Πορτογαλίας, και πιο συγκεκριμένα στο 7ο κεφάλαιο, για τις Επαφές μεταξύ των αρχαίων πολιτισμών τής ανατολικής Μεσογείου και της Ιβηρίας.

“Δεν πρόκειται απλώς για ιδέα δελεαστική, αλλά και για λογική υπόθεση, καθώς οι Μινωίτες ήταν ικανοί στη ναυσιπλοΐα, το εμπόριο, και την ανίχνευση μετάλλων. Αν είχαν μάθει κάτι για την Ιβηρική χερσόνησο, θα τους είχε κάλλιστα προσελκύσει. Όμως, ενώ πιθανότατα χρησιμοποιούσαν τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου που οδηγούσε προς δυσμάς (Rhys Carpenter, Οι Ἕλληνες στην Ισπανία), μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πειστικές ενδείξεις περί αυτού. Οι ανασκαφές στην Αλμερία για τον πολιτισμό Los Millares, χρονολογημένο μάλλον στο 2000–1800 π.Χ., αποκάλυψαν κάποια είδη που θυμίζουν αιγαιακούς πολιτισμούς, μα δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ώστε ν’ αποδεικνύει σαφώς τη σύνδεση. Τέτοια είδη δεν αντιπροσωπεύουν μάλλον τίποτε περισσότερο από κάποιον περιστασιακό παραλληλισμό. Άλλα ευρήματα, μιας κάπως μεταγενέστερης περιόδου στην Ισπανία, παρέχουν πιο συγκεκριμένες ενδείξεις επαφών με τις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου, εφόσον μπορούν άψογα ν’ αντιστοιχιστούν με υλικά από την αιγυπτιακή Αμάρνα, του 1400–1200 π.Χ. Τα αιγυπτιακά εμπορικά είδη αυτής της χρονικής περιόδου είναι πολύ γνωστά στην ισπανική αρχαιολογία, και σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται (almost surely may be associated) [!] με Φοίνικες μεσάζοντες. Προς το παρόν, τέτοια είδη ίσως αποτελούν τις παλαιότερες ενδείξεις για άμεσες επαφές μεταξύ Ιβηρίας και θαλασσοπόρων τής ανατολικής Μεσογείου.”

Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου για
την παραγωγή μπρούντζου; Ποιοι ήταν οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι
έμποροι για τη μεταφορά τού πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο;

Los Millares: μακέτα τού οικισμού με τα τείχη του

Να λοιπόν ένα “άψογο” δείγμα τής “κλασικής” νοοτροπίας των καθιερωμένων ιστορικών: επιφυλακτικοί, όταν γράφουν, ή μιλούν, για τους Μινωίτες, ακόμη και για τους Έλληνες, αλλά ομιλητικότατοι, όταν αναφέρονται από καθέδρας στους Φοίνικες! Όντως, γιατί ήταν τόσο δύσκολο να φτάσουν στην Ιβηρία οι Αιγαιώτες; Οπωσδήποτε, δεν ήταν κατώτεροι των Φοινίκων στη ναυτοσύνη, κι επιπλέον, το Αἰγαῖον είναι πολύ πιο κοντά στην Ιβηρία, σε σύγκριση με την Φοινίκη. Εκτός αυτού, ποιος ήλεγχε τότε (“1400-1200 π.Χ.”) στη Μεσόγειο το εμπόριο; Οι Φοίνικες, ή οι Μυκηναῖοι – που ο Stanislawski τούς “λησμονεί”;(!) Γιατί “σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται με Φοίνικες μεσάζοντες” τα εμπορικά είδη ἐξ Αἰγύπτου που βρέθηκαν στην Ισπανία; Το κρίσιμο ερώτημα, όμως, που η ἐν λόγῳ νοοτροπία δεν απαντά, είναι: Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου, για την παραγωγή μπρούντζου; Ποιοι ήταν τότε οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι έμποροι, για τη μεταφορά τού πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο; Προφανέστατα, οι Μυκηναίοι. Να γιατί οι αποδείξεις για την παρουσία Αιγαιωτών στην Ιβηρία κάθε άλλο παρά “πειστικές” είναι… Υπάρχει, όμως, και η “αντίρροπη” οπτική γωνία, με λεπτομερείς περιγραφές Μινωιτών να εξορύσσουν μέταλλα στη λίμνη Superior, και να τα μεταφέρουν, μέσω του ποταμού Μισσισσιππή, στον Κόλπο τού Μεξικού, για την αποστολή τους στη Μεσόγειο! Αν και αυτό δεν μπορεί ν’ αποκλειστεί, δεν έχω καμιά πρόθεση να σας πάω τόσο μακριά. Καλύτερα να παραμείνουμε στο έδαφος της Ιβηρίας…

Los Millares, της Marianne Weil, χυτός μπρούντζος (2008)

Υπάρχουν κάποιοι “μη καθιερωμένοι” ιστορικοί, που συνδέουν την ξεχωριστή κουλτούρα Los Millares, στην Αλμερία, με τον Πρώιμο μινωικό αποικισμό τής Ισπανίας (W. Sheppard Baird). Ίσως μεγαλύτερο ενδιαφέρον να παρουσιάζει ο επόμενος πολιτισμός, ο αργαρικός, που άνθισε στην περιοχή El Argar, επίσης στην Αλμερία, στη σημερινή ανατολική Ανδαλουσία, μεταξύ τού 1800 και 1300 ΠΚΧ. Η ἐν λόγῳ κουλτούρα χαρακτηρίζεται από την πρώιμη υιοθέτηση του μπρούντζου, που της επέτρεψε να κυριαρχήσει τοπικά στους γείτονές της, οι οποίοι ήταν ακόμη στην εποχή τού χαλκού (την χαλκολιθική).⁽¹⁾ Οι τεχνικές εξόρυξης και μεταλλουργίας των ανθρώπων τού αργαρικού πολιτισμού ήταν προηγμένες, με το ασήμι, το χρυσάφι, και τον μπρούντζο, που εξόρυσσαν ή επεξεργάζονταν, φτιάχνοντας όπλα και κοσμήματα. Ανέπτυξαν εξελιγμένες τεχνικές, και συναλλάσσονταν με άλλες φυλές.

• ⁽¹⁾ Να το επαναλάβω, για να εμπεδωθεί: Bronze Age είναι η εποχή τού μπρούντζου (αν θέλετε, του κρατερώματος), και όχι η εποχή τού χαλκού, όπως επικράτησε να λέγεται. Υπήρξε, όντως, εποχή τού χαλκού, στο μεταίχμιο της νεολιθικής περιόδου και της εποχής τού μπρούντζου (ἐξ οὗ χαλκολιθική), προτού, δηλαδή, ο άνθρωπος ν’ ανακαλύψει πόσο πιο ανθεκτικό γινόταν το μέταλλο, αν έβαζε και λίγο κασσίτερο στον χαλκό, φτιάχνοντας μπρούντζο. Ο πολιτισμός Los Millares υπάγεται στην ἐν λόγῳ μεταβατική περίοδο. Κάποιος προσπάθησε να διορθώσει το λάθος στη Βικιπαίδεια, διαπράττοντας ακόμη μεγαλύτερο ατόπημα: απέδωσε το Bronze Age ως “εποχή τού ορείχαλκου” (θεωρώντας πιθανόν τη λέξη μπρούντζος “μαλλιαρή”, και τη λέξη κρατέρωμα “εξεζητημένη”)! Αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν κάποιο άγνωστο και στους ίδιους μέταλλο της προϊστορίας, τον ὀρείχαλκο. Ο γνωστός μας ορείχαλκος (ο χαλκοπυρίτης: κράμα χαλκού με σίδηρο, ή ψευδάργυρο), ἤτοι το μπράσο, φτιάχτηκε στα ελληνιστικά χρόνια. Πόσο αναχρονιστική υπήρξε όντως αυτή η “διόρθωση”… (Βλέπε Χρονικό 17, υποσημείωση 1, και κατόπιν Μπρούντζος-κρατέρωμα και ορείχαλκος ή χαλκοπυρίτης).

Αργαρικό χρυσό ξίφος

Η αρχαία παράδοση της ομαδικής ταφής, που αποτελεί χαρακτηριστικό τής ευρωπαϊκής μεγαλιθικής κουλτούρας, εγκαταλείφθηκε υπέρ των ατομικών τάφων, ενώ παράλληλα, οι θολωτοί τάφοι αντικαταστάθηκαν από μικρούς κιβωτιόσχημους. Οι νέες συνήθειες κατάγονταν μάλλον από την ανατολική Μεσόγειο, κατά πάσα πιθανότητα τις Μυκήνες, παρακάμπτοντας τη Σικελία και την Ιταλία, όπου η παράδοση της ομαδικής ταφής συνεχίστηκε για κάποιο διάστημα ακόμα. Στην επόμενη φάση τού ἐν λόγῳ πολιτισμού, από το 1500 ΠΚΧ περίπου και μετά, η ταφή μέσα σε πίθους (μεγάλα πιθάρια) απαντάται συχνότερα. Το έθιμο αυτό, που παρέμεινε αποκλειστικά στους κόλπους τής αργαρικής κουλτούρας, πρέπει να είχε επίσης προέλευση την Ἑλλάδα, όπου χρησιμοποιήθηκε μετά από το 2000 ΠΚΧ. Οι πολιτισμικές ανταλλαγές στην περιοχή τής Μεσογείου, κατά τη μυκηναϊκή εποχή, είναι σαφέστατες, με την αργαρική κουλτούρα να υιοθετεί ελληνικά ταφικά έθιμα, ενώ και οι Έλληνες εισήγαγαν τον ιβηρικό θολωτό τάφο.

Σημειώστε πως όποιος έφθανε στην Ιβηρία, μπορούσε να βρει εύκολα τον δρόμο προς τα μεταλλεύματα κασσίτερου της Βρετάνης και της Κορνουάλλης, μέσω των πολιτισμών τού μπρούντζου τής δυτικής Ιβηρίας, που είχαν κάποιο βαθμό επικοινωνίας, όχι μόνο μεταξύ τους, μα και με άλλες κουλτούρες τού Ατλαντικού, όπως της Βρετανίας και της Γαλλίας. Πρόκειται για το λεγόμενο σύμπλεγμα της ατλαντικής εποχής τού μπρούντζου, γύρω στο 1300–700 ΠΚΧ, που απαρτιζόταν από πολιτισμούς όπως της Ανδαλουσίας, της Πορτογαλίας, της Γαλικίας, της Αρμορίκης (η περιοχή τής Γαλατίας με την Βρετάνη), ή των Βρετανικών νήσων. Η ατλαντική εποχή τού μπρούντζου χαρακτηριζόταν από οικονομικές και πολιτισμικές ανταλλαγές, με συγγένειες και συνάφειες, που είναι φανερές στις παράκτιες κοινότητες από τη Γαλικία ως την Σκωτία, ενώ οι εμπορικές επαφές εκτεινόταν από την Μεσόγειο μέχρι την Σκανδιναβία.

Ο Ηρακλής μάχεται με τον Γηρυόνη (περί το 540 ΠΚΧ)

Ο επόμενος αξιοσημείωτος πολιτισμός υπήρξε αυτός της Ταρτησσού, μιας παράκτιας πόλης με λιμάνι, και της γύρω περιοχής στη νότια Ιβηρία (κυρίως Ανδαλουσία). Ήταν η πρώτη αναπτυγμένη πολιτισμικά και πολιτικά Πολιτεία τής χερσονήσου στο τέλος τής 2ης χιλιετίας ΠΚΧ. Η περιοχή υποδηλώνεται και στην ελληνική μυθολογία τής ίδιας περιόδου, ως υπόμνηση της παρουσίας των Μυκηναίων με τις εξορμήσεις τους στην Ιβηρία. Ο Ἡρακλῆς πήγε εκεί για να επιτελέσει δυο άθλους: να σκοτώσει τον Γηρυόνη, αποκτώντας τα βόδια του, και να κλέψει τα μήλα των Ἑσπερίδων. Ο Γηρυόνης ζούσε στην Ἐρύθεια (Ἐρυθείη, ή Ἐρυθηίδα), ένα νησί των Εσπερίδων, στη μακρινή Δύση (το… Far West τού αρχαίου κόσμου): Ἑσπερία ήταν η Δύση, ιδίως η Ιβηρία, ενώ Ερύθεια λεγόταν μια από τις Εσπερίδες, αλλά και η κόρη τού φοβερού και τρομερού γίγαντα. “Ο Γηρυόνης σκοτώθηκε από την υπέρτερη δύναμη του Ηρακλή στην περιτριγυρισμένη από θάλασσα Ερυθηίδα”, μας λέει ο Ἡσίοδος στην Θεογονία του. Ο Ηρακλής έστησε δυο τεράστιες πέτρες, τις λεγόμενες Ηράκλειες Στήλες, για να σταθεροποιήσει την περιοχή, και να διασφαλίσει έτσι τον διάπλου τού στενού τού Γιβραλτάρ. Ίδρυσε και αποικίες, μεταξύ πολλών άλλων τα Γάδειρα, στο νησί τού Γηρυόνη, όπου οι Φοίνικες θ’ αποκτούσαν αργότερα την έδρα των επιχειρήσεών τους: το Gadir (νῦν Cádiz). Ένας τύμβος, κοντά στα Γάδειρα, ήταν, λένε, ο τάφος τού Γηρυόνη. Υπάρχουν, μάλιστα, κάποιοι μύθοι πως ο Ηρακλής είναι επίσης θαμμένος στην Ισπανία.

Ο Γηρυόνης φιγουράρει μεταξύ των μυθικών βασιλιάδων τής Ταρτησσού. Ο εγγονός του, Νώραξ (Norax, ή Norace), κατέκτησε τη νότια Σαρδηνία, ίδρυσε την πόλη Νώρα, κι έγινε ήρωας της νουραγικής μυθολογίας. Υπαγόρευσε τους πρώτους νόμους, χώρισε την κοινωνία σε “επτά τάξεις”, και υποχρέωσε τους αριστοκράτες να εργάζονται. Αργότερα, ο Gárgoris εισήγαγε το εμπόριο, τη μελισσοκομία, και νέα γεωργικά εργαλεία, όπως το αλέτρι. Άλλοι, πάλι, λένε πως τις γεωργικές καινοτομίες τις εισήγαγε ο γιος (κι εγγονός) του, ο Habis (Habido, Abido, Abidas, Abidis, Gabis, ή Gabid, όπως αναφέρεται σε ποικίλες παραλλαγές τού θρύλου), που τον διαδέχθηκε στον θρόνο. Οι μεταγενέστερες γενιές Ελλήνων συνέδεσαν την περιοχή με την Ταρτησσό. Επιπλέον, οι αρχαίοι πίστευαν ότι κάπου έξω από τις Ηράκλειες στήλες βρίσκονταν ο Κῆπος τῶν Ἑσπερίδων και οι Μακάρων νῆσοι, τα Ἠλύσια πεδία.

Ἡρακλῆς, Ἑσπερίδες, Μακάρων νῆσοι, Σαρδηνία

Μπρούντζινη πλάκα με τη Μέδουσα

● O Ἡρακλῆς ήταν δισέγγονος του Περσέα, του θρυλικού ιδρυτή των Μυκηνών, που σκότωσε τη Γοργόνα Μέδουσα. Για να το πετύχει αυτό, έπρεπε να βρει τις Εσπερίδες, ώστε να τον εξοπλίσουν κατάλληλα. Ἐν τέλει, κόβοντας το κεφάλι τής Μέδουσας, από τον λαιμό της ξεπήδησαν ο Πήγασος και ο Χρυσάωρ (χρυσὸς + ἄορ = σπαθί, ἤτοι “Χρυσοσπάθης”), λόγω της συνεύρεσής της με τον Ποσειδῶνα. Ο Χρυσάωρ έγινε βασιλιάς τής Ιβηρίας. Γιος και διάδοχός του ήταν ο Γηρυόνης, που ζούσε σε νησί των Εσπερίδων, την Ερύθεια, την “ερυθρά νήσο” τής εσπέρας, επειδή την έλουζαν οι ακτίνες τού ήλιου κατά τη δύση του. Την ταύτιζαν με τα Γάδειρα, μα υπάρχουν και άλλες εκδοχές, όπως οι Βαλεαρίδες, ή και το Δέλτα στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ (βλέπε Χρονικό 26, Η Ταρτησσός και οι Φοίνικες). Καθώς πήγαινε ο Ηρακλής προς την περιοχή, μας λέει ο Ἡρόδοτος, διέσχιζε την έρημο της “Λιβύης”, ἤτοι του Μαγρέμπ, και αγανάκτησε τόσο από την ζέστη, ώστε έριξε ένα βέλος του ενάντια στον Ἥλιο. “Θαυμάζοντας το θάρρος του”, ο θεός έδωσε στον ήρωα το χρυσό του κύπελλο (το σκάφος), με το οποίο έπλεε στις θάλασσες από τη Δύση στην Ανατολή κάθε βράδυ. Με αυτό έφτασε ο Ηρακλής στην Ερύθεια. Ήταν ένα αγαπημένο θέμα των αγγειογράφων. Αντίθετα, ο Διόδωρος λέει πως ο Ηρακλής πήγε στην Εσπερία διὰ θαλάσσης, αφού συγκέντρωσε στην Κρήτη μεγάλο στόλο, ώστε να πολεμήσει εναντίον τού πλούσιου βασιλιά τής Ιβηρίας, του Χρυσάωρος, και των τριών γιων του. Ο Στησίχορος συνέθεσε ένα τραγούδι για τον Γηρυόνη, με τίτλο Γηρυονηΐς (6ος αιώνας), κάνοντας την πρώτη αναφορά στην Ταρτησσό, και διευκρινίζοντας ότι βρίσκεται δίπλα στις Εσπερίδες. Την εκδοχή θα επαναλάβει κατόπιν ο Στράβων στα Γεωγραφικά του.

Ο Ηρακλής, ο Πάνας, ένας σάτυρος και γυναίκες
στον Κήπο των Εσπερίδων, του Ζωγράφου των
Εσπερίδων, ὑδρία (στάμνα), αρχές 4ου αιώνα ΠΚΧ

Ο γυρισμός στην Ελλάδα με τα βόδια ήταν άθλος τού Ηρακλή. Αρχικά, διέσχισε τα Πυρηναία, που ο ίδιος δημιούργησε, όταν η αγαπημένη του, Πυρήνη, γέννησε ένα ερπετό, κατατρομοκρατήθηκε και άρχισε να τρέχει στο δάσος, ώσπου ξεψύχησε. Ο ήρωας έφτιαξε τον τύμβο της, συγκεντρώνοντας βράχους και σχηματίζοντας έτσι τα Πυρηναία. Σαν βρέθηκε στη Γαλατία, έφτασε στην περιοχή τού Μονακό, όπου έδιωξε τους παλαιούς θεούς. Γι’ αυτό χτίστηκε σ’ ένα ακρωτήρι ο ναός τού Ηρακλή Μόνοικου (μόνος + οἶκος)· ονομάστηκε έτσι επειδή ήταν ο μοναδικός στη μετέπειτα Κυανή Ακτή. Στον 6ο αιώνα ΠΚΧ, οι Φωκαείς έχτισαν εκεί την αποικία Μόνοικος. Το μοναδικό βαθύ λιμάνι στο Μονακό είναι αφιερωμένο στον μεγάλο ήρωα: Port Hercule. Παράλληλα, ο Ηρακλής ίδρυσε τις πόλεις Ἀλεσία και Νέμαυσο, κι έγινε ο πατέρας των Κελτών. Φτάνοντας στη Λιγυρία, δυο γίγαντες, ο Ἀλεβίων και ο Βεργίων, γιοι τού Ποσειδώνα, θέλησαν ν’ αρπάξουν τα βόδια, μα πλήρωσαν με την ζωή τους. Στην αναμέτρηση αυτή είχε τη βοήθεια του Δία, που έριξε στους γίγαντες μια βροχή από πέτρες. Η διαδρομή στην Ιταλία ήταν σχετικά ήρεμη, ως τα νότια της χερσονήσου, κοντά στο Ῥήγιον, όταν ένα βόδι πήδηξε στην θάλασσα κι έφτασε στη Σικελία, όπου το ιδιοποιήθηκε ένας άλλος γιος τού Ποσειδώνα, ο Ἔρυξ, βασιλιάς τής ομώνυμης πόλης και άριστος πυγμάχος. Ο Ηρακλής πάλεψε μαζί του και τον σκότωσε για να πάρει πίσω το ζώο. Το μοναδικό πρόβλημα που προέκυψε κατόπιν ήταν στην Θρᾴκη, όταν η Ἥρα τρέλανε τα βόδια. Ο Ηρακλής χρειάστηκε να φτάσει ως τον Ἑλλήσποντο για να τα ξαναμαζέψει, και τελικά να τα παραδώσει στον Εὐρυσθέα, που τα θυσίασε στη σύζυγο και αδερφή τού Δία.

● Οι Ἑσπερίδες, στην ελληνική μυθολογία, ήταν νύμφες, λάτρεις τού τραγουδιού, που φρόντιζαν έναν γαλήνιο κήπο στη δυτική άκρη τού κόσμου, κοντά στα όρη τού Άτλαντα της βορειοδυτικής Αφρικής, “στο χείλος τού μεγάλου Ωκεανού που περιβάλλει την οικουμένη”. Θεωρούνταν κόρες τού Ἕσπερου, ἤτοι εσπερινού, ή και αποσπερίτη: του πλανήτη τής Ἀφροδίτης. Ήταν τρεις (όπως και άλλες ελληνικές τριάδες, σαν τις Χάριτες, ή και τις Μοίρες): η Αἴγλη (“εκθαμβωτική”), η Ἀρέθουσα (“υδροχόος”), και η Ἐρύθεια (“ερυθρά”). Ο Κήπος των Εσπερίδων ήταν το περιβόλι τής Ήρας στη Δύση, όπου υπήρχε κάποιο δέντρο, ή άλσος, που έβγαζε “χρυσά μήλα”, τα οποία χάριζαν την αθανασία. Σε κατοπινά χρόνια συνέδεσαν τα φρούτα αυτά με τα πορτοκάλια, που ήταν άγνωστα στην Εὐρώπη και τη Μεσόγειο πριν από τον Μεσαίωνα. Βάσει της υπόθεσης αυτής, η ελληνική βοτανική ονόμασε όλα τα κιτροειδή “ἑσπεριδοειδῆ” – υπονοώντας ότι μας ήρθαν από τη Δύση, ενώ στην πραγματικότητα κατάγονται από την Ανατολή: τη νοτιοανατολική Ἀσία.⁽²⁾

Παραδοσιακό Rabelo στον Δούρο, που μετέφερε
επί αιώνες ανθρώπους και αγαθά, κυρίως κρασί.

• ⁽²⁾ Σε ορισμένες γλώσσες, η λέξη πορτοκάλι προέρχεται από τ’ όνομα της Πορτογαλίας, της πάλαι ποτέ κύριας πηγής των εισαγωγών: πορτοκάλι στα ελληνικά, portokal στα βουλγάρικα και σλαβομακεδόνικα, portocală στα ρουμάνικα, και phortokhali στα γεωργιανά· ή portogallo, purtualle, σε διαλέκτους τής νότιας Ιταλίας. Σχετικά ονόματα βρίσκουμε και σε μη ευρωπαϊκές γλώσσες: portakal στα τούρκικα, al-burtuqal στ’ αράβικα, porteghal στα πέρσικα, και birtukan στα αμχαρικά (την αιθιοπική γλώσσα).

● Όσο για τη λέξη Πορτογαλία, αυτή προέρχεται από το ρωμαϊκό Portus Cale, που εξελίχθηκε σε Portugale κατά τον 7ο-8ο αιώνα ΚΧ. Το Cale ήταν ένας πρώιμος οικισμός στις εκβολές τού ποταμού Δούρου, στα βόρεια της χώρας. Μυστήριο καλύπτει την ετυμολογία τού ονόματος, ή και την ταυτότητα των ιδρυτών τής πόλης. Κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν πως οι πρώτοι κάτοικοι του Cale ήταν Έλληνες, και ότι τ’ όνομα προέρχεται από την ελληνική λέξη κάλλος, λόγω της ομορφιάς τής κοιλάδας τού Δούρου. Η γενικά αποδεκτή εξήγηση, όμως, είναι πως πρόκειται για εθνώνυμο, προερχόμενο από τους Callaeci, ή Gallaeci, που ζούσαν εκεί. Το ίδιο ισχύει για τα ονόματα Γαλικία και Γάια, όπως λέγεται η δίδυμη πόλη τού Πόρτο, στις εκβολές τού Δούρου. (Για τον ελληνικό αποικισμό Λουζιτανίας-Γαλικίας, βλέπε Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

● Ποταμός Δοῦρος: ίσως < Δούριος: δουρά, ξυλεία, ή Δωρίας: Δωρίς.

Μακαρονησία: Αζόρες, Μαδέρα, Κανάρια και Πράσινο Ακρωτήρι

● Οι Μακάρων νῆσοι, στην ελληνική, αλλά και την κέλτικη μυθολογία, ήταν ένας παράδεισος γαλήνιος, χωρίς χειμώνες, όπου γίνονταν δεκτοί ήρωες και άλλοι θνητοί που είχαν την θεϊκή εύνοια. Οι Έλληνες πίστευαν ότι τα νησιά βρίσκονταν στον Δυτικό ωκεανό, στον Ωκεάνιο ποταμό που περιέβαλλε τη γη. Ο Στράβων τα τοποθετούσε απέναντι από τη Μαυριτανία, τη Δυτική Σαχάρα και το Μαρόκο (“Μαυρουσία”). Ήταν νήσοι πέρα από τα πέρατα της γης, όπου δεν έπεφταν ποτέ χιόνια ή δυνατές βροχές, αλλά ο Ωκεανός έστελνε πάντα ζωογόνα την πνοή τού Ζέφυρου για να δροσίζει ευεργετικά τους ανθρώπους. Ο Πλούταρχος, που συχνά-πυκνά αναφερόταν στα νησιά, τα τοποθετούσε με βεβαιότητα στον Ατλαντικό, λέγοντας πως έφτανε κανείς εκεί από την Ιβηρία μετά από ολιγοήμερο ταξίδι:

“Λένε πως πρόκειται για δυο νησιά, που χωρίζονται από έναν πολύ στενό πορθμό, σε απόσταση [2000 χιλιομέτρων] από την Αφρική… Μια ακράδαντη πεποίθηση έχει ριζώσει, ακόμη και μεταξύ των βαρβάρων, πως εκεί βρίσκονται τα Ηλύσια πεδία, και ο τόπος διαμονής των Μακάρων, που τραγούδησε ο Ὅμηρος.”

Η σύγχρονη γεωγραφία ονομάζει αυτά τα νησιά Μακαρονησία (από το ελληνικό τους όνομα Μακάρων νῆσοι). Είναι τέσσερα αρχιπελάγη: οι Αζόρες και η Μαδέρα (Πορτογαλία), τα Κανάρια (Ισπανία), και το Πράσινο Ακρωτήρι.

Νουραγικό μεταλλικό μοντέλο πλοίου

● Οι διασυνδέσεις Ιβηρίας και Σαρδηνίας, που υποδηλώνει σαφώς η μυθολογία, επιβεβαιώνονται από αρχαιολογικά, αρχιτεκτονικά, γλωσσικά, πολιτισμικά, ή και ιστορικά στοιχεία. Στ’ ανατολικά τους, οι Σαρδηνοί είχαν, φυσικά, επαφές με τους Μυκηναίους, που συναλλάσσονταν σε όλη τη δυτική Μεσόγειο, καθώς και με τους Κρῆτες, λ.χ. με την Κυδωνία, τα σημερινά Χανιά, όπως φαίνεται από τ’ αγγεία που αποκάλυψαν οι ανασκαφές στη Σαρδηνία. Προφανώς οι επιρροές ήταν ευρύτερες. Μια βαθμιδωτή πυραμίδα στο Monte d’Accoddi, κοντά στο Σάσσαρι, παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με το μνημειακό συγκρότημα Los Millares, στην Ανδαλουσία, ή επίσης με κατοπινά οικοδομήματα στις Βαλεαρίδες. Ορισμένοι μελετητές βρίσκουν ομοιότητες με μεσοποτάμια κτίσματα, και τις αποδίδουν σε μεταναστεύσεις, ιδίως Σουμερίων, στη δυτική Μεσόγειο. Έλληνες ιστορικοί και γεωγράφοι χαρακτήριζαν τα μυστηριώδη μεγαλιθικά nuraghe ως δαιδάλεια, αποδίδοντάς τα, εμμέσως, στον Δαίδαλο, που εγκαταστάθηκε στη Σικελία, κι έπειτα στη Σαρδηνία, αφού απέδρασε από την Κρήτη, όπου, μεταξύ άλλων, είχε χτίσει τον Λαβύρινθο. Λένε πως ο Μίνως τον κυνήγησε ως τη Σικελία, αλλά ο Δαίδαλος κατάφερε να τον σκοτώσει.

Με το ξεκίνημα του νουραγικού πολιτισμού στον 18ο αιώνα κατά την χαλκολιθική περίοδο, ο χαλκός χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή όπλων και άλλων ειδών. Σύντομα το νησί, που ήταν πλούσιο σε ορυκτά, κυρίως χαλκό και μόλυβδο, γέμισε καμίνια για την παραγωγή κραμάτων, που μεταφέρονταν στα λιμάνια όλης τής λεκάνης τής Μεσογείου – πιθανόν με πλοία μινωικά, αργότερα μυκηναϊκά, ίσως και σαρδηνιακά. Ο νουραγικός πολιτισμός απέκτησε έμπειρους μεταλλουργούς, από τους σπουδαιότερους παραγωγούς μετάλλων στην Ευρώπη. Περνώντας στην εποχή τού μπρούντζου, άρχισαν να φτιάχνουν πλήθος προϊόντων με αυτό το νέο κράμα, όπως όπλα, εργαλεία, ή αναθήματα, λ.χ. μπρούντζινα πλοία, που δείχνουν την στενή τους σχέση με την θάλασσα. Μα η Σαρδηνία δεν συγκαταλεγόταν στον σημαντικό εκείνον χάρτη των πηγών κασσίτερου της αρχαιότητας (Κορνουάλλη-Ντέβον, Βρετάνη, Ιβηρία, Βοημία–Σαξωνία). Ωστόσο, λόγω του υπόλοιπου ορυκτού της πλούτου, απετέλεσε κέντρο εμπορίας μετάλλων τής εποχής εκείνης, και δεν αποκλείεται να εισήγαγε κασσίτερο από την Ιβηρία, για να τον διαθέτει μετά στην υπόλοιπη Μεσόγειο. Συνεπώς, οι έμποροι από το Αιγαίο, όπως και άλλες περιοχές, όπου ο κασσίτερος σπάνιζε, έριχναν πάρα πολύ συχνά άγκυρα στα λιμάνια της. Έτσι εξηγούνται και οι πολιτισμικές επιρροές στη νουραγική κουλτούρα, από τους πολιτισμούς των Μυκηνών, της Κρήτης, και της Κύπρου, καθώς και η παρουσία μυκηναϊκών, κρητικών, και κυπριακών αγγείων, ή και ντόπιων αντιγράφων τους, σε 5-6 νουραγικές κοινότητες, που αποτελούσαν διαμετακομιστικούς κόμβους κατά την ύστερη εποχή τού μπρούντζου.

Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής

Όπως είδαμε και στο προηγούμενο Χρονικό, εκείνη την εποχή (15ος – 13ος αιώνας ΠΚΧ) σημειώθηκαν τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμών, μεταξύ των οποίων και των Λαών τής Θάλασσας, που έφεραν την καταστροφή στους Μυκηναίους και τους Χετταίους, ενώ αποπειράθηκαν να καταλάβουν την Αίγυπτο. Υπενθυμίζουμε πως ορισμένοι μελετητές συνδέουν μια από τις φυλές των Λαών τής Θάλασσας, τους Shardana, με τους Σαρδηνούς τής νουραγικής εποχής, που εγκαταστάθηκαν στο νησί είτε πριν, ή μετά από την αποτυχημένη εισβολή στην Αίγυπτο. Πρόκειται γι’ αμφιλεγόμενες θεωρίες, που δεν αποδέχονται οι περισσότεροι αρχαιολόγοι και ιστορικοί. Ο Σιμωνίδης ὁ Κεῖος, ωστόσο, σ’ ένα χαμένο έργο του, που αναφέρει ο Ζηνόβιος, έκανε λόγο για επιδρομές Σαρδηνών στην Κρήτη, κατά την περίοδο της εισβολής των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο. Αυτό ίσως να επιβεβαιώνει πως οι Σαρδηνοί, κατά τη νουραγική εποχή, σύχναζαν και στην ανατολική Μεσόγειο. Επιπλέον, έχουν βρεθεί νουραγικά αγγεία τού 13ου αιώνα στην Τίρυνθα, και την περιοχή τού σικελικού Ακράγαντα, κατά μήκος τής θαλάσσιας ρότας που συνέδεε το ανατολικό με το δυτικό τμήμα τής mare nostrum.

Το δεύτερο σε μέγεθος νησί τής Μεσογείου, μετά από τη Σικελία, ονομαζόταν από τους Έλληνες Ἰχνοῦσα. Πήρε τ’ όνομα Σαρδηνία μάλλον από τον Σάρδο, μυθικό ήρωα του νουραγικού πανθέου, που αποίκισε το νησί από τη Λιβύη. Πατέρας του ήταν ο Μακήρις, σχετιζόμενος ίσως με τον Φοίνικα Μελκάρτ, που ταυτιζόταν με τον Λίβυο Ηρακλή. Συναφής παράδοση συνέδεε τον Σάρδο με τους Ηρακλείδες, που εγκαταστάθηκαν εκεί μ’ επικεφαλής τον Ιόλαο, ανιψιό τού Ηρακλή, σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη. Ο Ἰόλαος θεωρείται γενάρχης τής φυλής των Ιολαίων,⁽³⁾ που, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες Καρχηδονίων και Ρωμαίων, έμειναν ανυπότακτοι. Ίδρυσε επίσης πολλές πόλεις, από τον Εὔξεινο Πόντο ως τη Σικελία και τη Σαρδηνία, ζητώντας τη συνδρομή τού Δαίδαλου. Είναι εντυπωσιακό πως οικοδομήματα του τελευταίου σώζονταν ακόμη κατά την εποχή τού Διόδωρου (1ος αιώνας ΠΚΧ). Τέλος, γύρω στα 1000 ΠΚΧ, πρωτοεμφανίστηκαν ἐπὶ σκηνῆς οι Φοίνικες, ρίχνοντας ολοένα και συχνότερα άγκυρα σε ήδη υφιστάμενα λιμάνια, όπως Caralis, Νώρα, Βύθια, Σολκοί, Θάρρος, και Ὀλβία (ελληνικά ονόματα τα πιο πολλά), ενώ από τον 8ο αιώνα, άρχισαν να ιδρύουν (ή να ιδιοποιούνται) οχυρά και πόλεις, κυρίως στα στρατηγικής σημασίας νοτιοδυτικά παράλια.⁽⁴⁾

• ⁽³⁾ Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής: Κορσικανοί (ίσως από Λιγυρία) αποίκισαν την Κορσική από τη βόρεια Σαρδηνία· Βάλαροι των Βαλεαρίδων (από Ιβηρία, ή νότια Γαλλία, σχετιζόμενοι με τους Βάσκους) αποίκισαν τα βόρεια-κεντρικά τής Σαρδηνίας· Ιολαίοι (από βόρεια Αφρική, ή δυτική Σικελία, ή ανατολική Μεσόγειο) αποίκισαν τα κεντρικά-νότια. Οι διάλεκτοι Gallurese, Logudorese, και Campidanese, αντιστοιχούν ενδεχομένως στις ἐν λόγῳ φυλές.

Launeddas

• ⁽⁴⁾ Η Σαρδηνία και η Κορσική αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση και στη μουσική, καλλιεργώντας μια από τις παλαιότερες μορφές φωνητικής πολυφωνίας, εξίσου αρχαίας με την πολυφωνία τής Ηπείρου (μαζί και της Αλβανίας). Η UNESCO ανακήρυξε αυτό το είδος τραγουδιού, cantu a tenore, ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά, το 2005. Το cantu a cuncordu, ένα παρόμοιο στυλ, αντιστοιχεί στην κορσικάνικη paghjella, κι έχει χαρακτήρα θρησκευτικό.

● Η πολυφωνία επεκτείνεται και στα όργανα. Ένα χαρακτηριστικό πολυφωνικό πνευστό, που απαρτίζεται από τρεις αυλούς, είναι οι launeddas (το λεγόμενο “τριπλό κλαρίνο” ή “τρίαυλος”). Οι αυλοί παίζονται με κυκλική αναπνοή, και ο ήχος τους μπορεί να είναι συνεχής. Ο ένας αποτελεί τον ισοκράτη, οι άλλοι δυο αποδίδουν τη μελωδία σε τρίτες κι έκτες. Οι πρόγονοι των launeddas μάλλον βρίσκονταν στην Αίγυπτο των αρχών τής 3ης χιλιετίας ΠΚΧ. Εκείνοι οι αυλοί με γλωσσίδα λέγονταν memet· αναπαραστάσεις τους βρίσκουμε σε ανάγλυφα τάφων, ή και σε πυραμίδες. Οι launeddas εμφανίζονται στον 8ο αιώνα ΠΚΧ τουλάχιστον, και ως τώρα συνοδεύουν θρησκευτικές τελετές, ή χορούς (su ballu). Οι μουσικοί αποδίδουν εκτεταμένες παραλλαγές κάποιων μελωδικών φράσεων, κι έτσι ένας σκοπός μπορεί να διαρκέσει ως μια ώρα, δημιουργώντας ήχους που, όπως εύστοχα παρατήρησε ο Alessio Surian, ανήκουν στους “στοιχειωδέστερους και με τον μεγαλύτερο συντονισμό τής ευρωπαϊκής μουσικής”.

Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου

Γραφή Κυνητών με ανθρώπινη φιγούρα (8ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο GÁRGORIS ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΩΣ ΜΥΘΙΚΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ ενός από τους λαούς τής Ταρτησσού, στη νότια Πορτογαλία (Algarve και κάτω Alentejo), στο δυτικό άκρο τής Ευρώπης: ήταν οι Κυνήτες, Κυνήσιοι, ή Κόνιοι, τους οποίους ο Ηρόδοτος διέκρινε από τους Κέλτες. Ο βασιλιάς, λέει ο θρύλος, είχε αιμομικτικές σχέσεις με την κόρη του, που τ’ όνομά της δεν έχει διασωθεί. Το… “μοιραίο” συνέβη μια μέρα που την τσίμπησε μέλισσα· ο Gárgoris θέλησε να γιατρέψει την πληγή, μαλάσσοντάς την με το στόμα του, με αποτέλεσμα να κυριευτούν από το πάθος (είναι άγνωστο πού ακριβώς ήταν το τσίμπημα)! Όταν έμεινε έγκυος, την φυλάκισε, και διέταξε την θανάτωση του παιδιού. Το εγκατέλειψαν σ’ έναν λόφο, δίπλα σε άγρια θηρία που, ωστόσο, το θήλασαν και το περιέθαλψαν. Σαν έμαθε ο βασιλιάς πως ο γιος (κι εγγονός) του ήταν ζωντανός, διέταξε να τον πάρουν από την σπηλιά, και να προκαλέσουν τον θάνατό του με κάποιον άλλον τρόπο: να τον ποδοπατήσουν βόδια σε άτακτη φυγή, να τον κατασπαράξουν σκύλοι και πεινασμένοι χοίροι, ή αλλιώς, να τον πετάξουν στην θάλασσα για να πνιγεί. Όμως, χάρη στην προστάτιδα Μοίρα, ο Habis (Abidas) κατάφερε να επιβιώσει: όλα τα ζωντανά τον φρόντισαν, ενώ η θάλασσα, μ’ ένα της κύμα, τον έβγαλε σώο στην ακτή. Τελικά, αναθράφηκε από μια ελαφίνα (τ’ όνομά του, στην γλώσσα των Κυνητών, σημαίνει ελάφι), μεγάλωσε σαν θηρίο, κι έγινε επιτήδειος ληστής, μα τον έπιασαν κάτι αγρότες, που τον οδήγησαν στον βασιλιά. Τότε αυτός, βλέποντας ορισμένα ἐκ γενετῆς σημάδια, κατάλαβε πως ήταν ο γιος (κι εγγονός) του. Εντυπωσιασμένος από το θαύμα τής επιβίωσής του απ’ όλες τις δοκιμασίες, τον όρισε διάδοχο του θρόνου… Τον θρύλο κατέγραψε ο γαλατικής καταγωγής Λατίνος ιστορικός, Πομπήιος Τρόγος (1ος αιώνας ΠΚΧ), ενώ τον αφηγήθηκε έμμετρα ο Jerónimo de Arbolanche στο ποίημά του, Abidas (1566).

Περσέας και Ανδρομέδα (1572), του Gustave Moreau

Σύμφωνα με τον Λατίνο ιστορικό, Ιουστίνο, που συνέγραψε την Ἐπιτομὴ τῶν Φιλιππικῶν τοῦ Πομπηίου Τρόγου, ο Habis, ως βασιλιάς πλέον, προχώρησε σε ρηξικέλευθες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, “κατανέμοντας τους πολίτες μεταξύ επτά πόλεων”, και απαγορεύοντας τη δουλεία λόγω χρεών, που ήταν σύνηθες φαινόμενο στ’ αρχαία χρόνια. Ο Ιουστίνος σχολίασε επίσης τις αναλογίες τού θρύλου με παρόμοιες ιστορίες γι’ άλλους γενάρχες όπως οι Περσεύς, Μωυσής, Ρωμύλος και Ρώμος, εκφράζοντας την άποψη πως ο Habis υπερτερεί έναντι των ιδρυτών τής Ρώμης, που αναγκάστηκαν απλώς να έχουν ως τροφό μια λύκαινα, χωρίς να περάσουν από χίλιες δυο δοκιμασίες, ώστε να επιδείξουν ανάλογη ή και υπέρτερη ικανότητα επιβίωσης.⁽⁵⁾ Με τόσο χαρισματικό βασιλιά, η περιοχή μεταξύ των εκβολών τού Γουαδαλκιβίρ κι εκείνων τού Σάδου, στο Σετούμπαλ, μεταμορφώθηκε θεαματικά, αφού ο Habis εισήγαγε τη γεωργία, με την σπορά των σιτηρών, και την εκτροφή των βοοειδών, κι έτσι βελτίωσε τη διατροφή των υπηκόων του. Οι απόγονοί του κυβέρνησαν την περιοχή για αιώνες. Σπουδαίο υπήρξε επίσης το νομοθετικό του έργο, με τους έμμετρους νόμους που θέσπισε, και οι οποίοι σταδιακά εμπλουτίστηκαν, αριθμώντας “ἕξ χιλιάδες ἔπη”,⁽⁶⁾ κατά την ακμή τής Ταρτησσού, σύμφωνα με τον Στράβωνα. Η παράδοση των έμμετρων νόμων φαίνεται πως ξεκίνησε σ’ εποχές αρχαϊκές, όταν η γραφή δεν ήταν διαδεδομένη, για ν’ απομνημονεύουν οι άνθρωποι και να τηρούν τους νόμους.⁽⁷⁾ Αυτοί οι έμμετροι νόμοι ήταν προφανώς γραμμένοι στην ταρτήσσια, ή νοτιοδυτική γραφή,⁽⁸⁾ την αρχαιότερη των παλαιοϊβηρικών (7ος – 5ος αιώνας ΠΚΧ). Εκτεινόταν ανάμεσα στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ κι εκείνες του Σάδου, ή στο εσωτερικό τής Ιβηρίας, φτάνοντας προς ανατολάς ως το Alicante και τη Murcia, όπου καλλιεργήθηκε η ελληνοϊβηρική γραφή. Δεν υπάρχει σύμπνοια μεταξύ των μελετητών για την προέλευση αυτών των ιβηρικών γραφών. Κάποιοι υποστηρίζουν πως ήταν το φοινικικό abjad, άλλοι πως συνέβαλε και το ελληνικό αλφάβητο. Άρα, κανένας δεν φαίνεται να δίνει προτεραιότητα στην ελληνική γραφή. Φεῦ! Οι “Φοινικολάτρες” δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν καμιά “φοινικοïβηρική” γραφή!

Οδυσσέας και Καλυψώ, του Max Beckmann

• ⁽⁵⁾ Σχολίασα τις αναλογίες με τον “Μωυσή μωρό” (βλέπε Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, υποσημείωση 4): ο Habis υπερτερεί κατά κράτος! Ως προς τον Περσέα, να υπενθυμίσω πως όταν ήταν μωρό, ο παππούς Ἀκρίσιος, φοβούμενος έναν χρησμό ότι θα τον σκοτώσει ο εγγονός του, τον πέταξε στην θάλασσα, μαζί με τη μάνα του, Δανάη, μέσα σε μια ξύλινη λάρνακα. Στις δοκιμασίες του, όταν μεγάλωσε (αποκεφάλισε τη Μέδουσα, κι έσωσε την Αιθιοπίδα πριγκίπισσα, Ἀνδρομέδα, από το Κῆτος), δεν θα έβγαινε νικητής, αν δεν ήταν γιος τού Δία – άρα, υπερτερεί όλων!

• ⁽⁶⁾ Ἔπος είναι, μεταξύ άλλων: λέξη, στίχος, στροφή, ποίημα, άσμα, νουθεσία, ρητό, χρησμός.

• ⁽⁷⁾ Περί αρχαιοελληνικών μουσικών νόμων, και την αρχαία παράδοση να άδονται οι νόμοι απ’ τον λαό για ν’ απομνημονεύονται και να τηρούνται, βλέπε Χρονικό 11, υποσημείωση 1, και Χρονικό 16, υποσημείωση 9.

• ⁽⁸⁾ Ή νοτιο-λουζιτανική γραφή, ή βαστουλο–τουρδητανική, ή κι escrita conia (γραφή Κυνητών).

Οι Gárgoris και Habis πρωταγωνιστούν σε διάφορες παραλλαγές τού ἐν λόγῳ θρύλου. Σε μια από αυτές, ο πρώτος παραλληλίζεται με τον Κρόνο που τρώει τα παιδιά του, ενώ, αντίθετα, ο δεύτερος παρουσιάζεται ως θύμα διώξεων, επειδή εισήγαγε τη γεωργία στη βουκολική Ταρτησσό. Μια άλλη εκδοχή, που παρεισέφρησε εντελώς απροσδόκητα σ’ ένα βιβλίο περί fado, είναι προφανώς μεταγενέστερη, αποσιωπώντας το στοιχείο τής αιμομιξίας, ώστε να καταστεί η ιστορία ηθικά μη επιλήψιμη. Συνδυάζει αυτόν τον θρύλο με τον μύθο τής ίδρυσης της Λισαβόνας, όπως και με την Ὀδύσσεια, διανθίζοντας έτσι την ιστορία με τους προσφιλείς μας ομηρικούς ήρωες. Σε αυτήν την εκδοχή, που αφηγείται ο Mascarenhas Barreto, στο βιβλίο του, Fado / Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση, με τις πολυάριθμες παρενθετικές μυθολογικές ή ιστορικές του υποσημειώσεις, ο Gárgoris παρουσιάζεται ως ο Ίβηρας βασιλιάς Gregoris, ενώ η κόρη του δεν είναι άλλη από την Καλυψώ. Άρα, την πατρότητα του γιου της την “επωμίζεται” ο Ὀδυσσεύς, ενώ η Ὠγυγία δεν είναι νησί, αλλά οικισμός στις εκβολές τού Τάγου. Ο βασιλιάς τής Ἰθάκης, λέει αυτή η εκδοχή, περιτείχισε την πόλη, και την ονόμασε Ulissea (Οδύσσεια) – ἐξ οὗ Olisipo(na), δηλαδή Λισαβόνα – ενώ ο γιος που απέκτησε με την Καλυψώ, ο Abidis, αφού πέρασε τις δοκιμασίες που είδαμε παραπάνω, ίδρυσε την Scalabis (Santarém), και άλλες πόλεις (λ.χ. Astorga, Astigi, στην Ισπανία· βλέπε Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ στην Οδύσσεια Λισαβόνα).

Olisipo (Λισαβόνα), Sintra, Scalabis (Santarém),
και Salacia (Alcácer do Sal)

Πολλές εκδοχές υπάρχουν και για τον θρύλο τής ίδρυσης της Λισαβόνας. Σε μια από αυτές, ο Οδυσσέας είδε ένα αστροπελέκι ν’ αστράφτει στον ουρανό και να προκαλεί πυρκαγιά στο έδαφος, σε μιαν άγνωστη χώρα. Τότε ο Ζεύς, ο μέγας θεός των κεραυνών, του είπε να χτίσει μια πόλη σ’ εκείνο το σημείο. Σε αυτήν την χώρα, λέει μια άλλη εκδοχή, βασίλευε η γοητευτική Οφιούσα, που αντί για πόδια, είχε μια τεράστια φιδίσια ουρά. Η βασίλισσα ερωτεύτηκε τρελά τον Οδυσσέα και, για να τον έχει στο πλευρό της, του προσέφερε τον θρόνο τού βασιλείου της. Ο ήρωάς μας, ως πονηρός που ήταν, προσποιήθηκε πως δέχεται, γιατί φοβόταν για την ζωή του αν αρνιόταν. Μα ταυτόχρονα, γέμιζε κρυφά το πλοίο του με προμήθειες. Και μια νύχτα, ενώ η βασίλισσα κοιμόταν, ο Οδυσσέας και το πλήρωμά του χάθηκαν στο σκοτάδι. Εξοργισμένη το πρωί, η Οφιούσα χτυπούσε την τεράστια ουρά της τόσο δυνατά στο έδαφος, ώστε δημιούργησε τους επτά λόφους, όπου είναι χτισμένη η Λισαβόνα. Ὀφιοῦσα,, φυσικά, είναι η Χώρα τῶν Ὄφεων-Ἑρπετῶν, όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες την ατλαντική Ιβηρία, τη σημερινή Πορτογαλία και Γαλικία, και ειδικότερα την περιοχή γύρω από τις εκβολές τού Τάγου.

Θηλυκὸν Οὐραῖον Ἑρπετόν, μια μορφή τής Ἴσιδος
(αδερφής πιθανόν, ή μητέρας τής Οφιούσας…!)

● Η Οφιούσα των Ελλήνων ήταν για τους Ρωμαίους η Oestriminis (η Άκρα, ή Άπω Δύση, στα λατινικά), κάτι σαν το finis terrae, “τέλος τού κόσμου” (με την οπτική ενός Μεσόγειου). Ο Αβιηνός, Ρωμαίος ποιητής τού 4ου αιώνα ΚΧ, στο έργο του, Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές), ανέπλασε τον Μασσαλιώτη περίπλου, του 6ου αιώνα ΠΚΧ, ένα ημερολόγιο καταστρώματος άγνωστου Έλληνα θαλασσοπόρου, κι έγραψε πως οι Oestrimni, που ζούσαν στην περιοχή ἐπὶ μακρόν, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους λόγω εισβολής ερπετών. Στην πραγματικότητα, τα ερπετά δεν ήταν φίδια, αλλά άνθρωποι, πιθανότατα οι Saephes, ή Ophis (“λαός των ερπετών”), και Dragani (“λαός των δράκων”), που ήρθαν να εγκατασταθούν σε αυτήν την γη. Οι Saephes ζούσαν σε ορεινή περιοχή, δίπλα στις εκβολές τού Τάγου, όπου υπήρχε ένα νησί, που ο Αβιηνός ονόμασε Ποιητάνιον. Συμμαχώντας με μιαν άλλη φυλή, τους Cempsi, κατάφεραν να πάρουν αυτά τα εδάφη διὰ τῆς βίας από τους Oestrimni. Οι νεοφερμένοι ήταν, προφανώς, είτε πρωτο-Κέλτες, ή Κελτίβηρες, ενώ οι Oestrimni οι παλαιολιθικοί κάτοικοι της ατλαντικής Ιβηρίας.

Οι Όφεις, που λάτρευαν τα ερπετά, ζούσαν στα βουνά τής βόρειας Πορτογαλίας και Γαλικίας, ή στις εκβολές των ποταμών Δούρου, Κάβαδου, Τάγου, και Σάδου. Οι Σαίφες, μαζί με τους Κέμψους, ζούσαν στην γη των Κυνητών (το Algarve και Κάτω Alentejo, όπου βασίλεψε ο Gárgoris). Οι Κέμψοι, ίσως με σημαντικές γερμανικές και λίγυες προσμίξεις, έφτασαν στην Ιβηρία γύρω στο 650 ΠΚΧ, κι εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα τού Τάγου, ή και στην χερσόνησο του Σετούμπαλ, όπου ο Αβιηνός προσδιόρισε το σημερινό Ακρωτήρι Espichel ως lugum cempsicum. Οι Δρακάνοι, τέλος, κατάγονταν μάλλον από τη Λιγυρία, περιοχή τής ΒΔ Ιταλίας, κι έφτασαν στη ΒΔ Ιβηρία (Κανταβρία, Αστούριες, Γαλικία, και Μπέιρα) με κέλτικες προσμίξεις, ήταν Κελτολίγυρες. Τ’ όνομά τους δείχνει πως έφεραν τους δράκους στην Ιβηρία, όπου οι ντόπιοι πρέπει να είχαν ήδη στη λατρεία τους τούς δικούς τους γρύπες.

Ένα άλλο υπερφυσικό ον, στους θρύλους τής Πορτογαλίας και της Γαλικίας, είναι η Moura encantada (μαγεμένη). Ένας θρύλος αναφέρει ότι στο θερινό ηλιοστάσιο, ένα νεαρό θηλυκό ερπετό, μια χθόνια θεά, αποκάλυπτε κρυμμένους θησαυρούς σε όσους τριγυρνούσαν στα δάση. Η παρθένα, έλεγαν, ζούσε στην περιοχή τού Πόρτο. Κατά το ηλιοστάσιο, οργάνωναν γιορτές προς τιμήν της. Στο υπόλοιπο της χρονιάς, γινόταν φίδι και ζούσε κάτω από βράχια. Ως προσφορά, οι βοσκοί τής άφηναν λίγο γάλα από τα κοπάδια τους.

Καλυψώ και Οδυσσέας, του William Russell Flint

Ως προς την Καλυψώ, κατά την ελληνική μυθολογία, δεν ήταν πριγκίπισσα, αλλά νύμφη, στη νήσο τής Ωγυγίας, κόρη τού Άτλαντα, γι’ αυτό ονομαζόταν και Ατλαντίδα (Όμηρος), ή και Ωκεανίδα, ήταν δηλαδή μια από τις κόρες τού Ὠκεανοῦ (Ησίοδος). Ωστόσο, και οι δύο εκδοχές συνδέονται με την περιοχή των Ηρακλείων στηλών, ή με τον Ατλαντικό ωκεανό. Ο Ἄτλας, ο Τιτάνας που συγκρατούσε την ουράνια σφαίρα, ταυτίστηκε με την οροσειρά τού Άτλαντα στη βορειοδυτική Αφρική. Αρχαίοι μελετητές τού έργου και της γεωγραφίας τού Ομήρου,⁽⁹⁾ μεταξύ άλλων, ο Στράβων και ο Πλούταρχος, εξέφρασαν την άποψη πως η Ωγυγία, ή και η Σχερία, το νησί των Φαιάκων, βρίσκονταν στον Ατλαντικό, και ορισμένοι ταύτισαν κάποιο από τα νησιά, ή και τα δυο, με την Ἀτλαντίδα. Ο Πλούταρχος γράφει και πάλι με μεγάλη σαφήνεια πως

“ένα Ὠγύγιο νησί βρίσκεται μακριά, στ’ ανοιχτά τής θάλασσας, σε απόσταση ενός πενθήμερου ταξιδιού από την Βρετανία, με κατεύθυνση προς δυσμάς”.⁽¹⁰⁾

Κάνει επίσης λόγο για τη “μεγάλη ήπειρο”, που ερμηνεύθηκε είτε ως αναφορά στην Αμερική, ή ως υπαινιγμός στην Ατλαντίδα. Πολλά χαρακτηριστικά των Φαιάκων, όπως η ναυτοσύνη τους, υποδηλώνουν είτε τη μινωική Κρήτη, ή την Ατλαντίδα. Η περιγραφή τού παλατιού τους παραπέμπει σε προηγμένο πολιτισμό. Ιδίως τα πλοία τους ήταν εκπληκτικά, εντελώς διαφορετικά από τα καράβια τού Τρωικού πολέμου, και μάλιστα… κατευθυνόμενα με την σκέψη!⁽¹¹⁾ Εδώ στηρίζεται η άποψη πως ήταν ο Όμηρος, πριν από τον Πλάτωνα, που μίλησε πρώτος για την Ατλαντίδα.

Ο Δευκαλίων και η Πύρρα, ρίχνοντας πέτρες πίσω τους για να “ξαναγεννήσουν” το ανθρώπινο γένος,
του Andrea del Minga

• ⁽⁹⁾ Για τη γεωγραφία τής Οδύσσειας, βλέπε Χρονικό 15. Πλώρη για Rio de Janeiro!, Παράρτημα: Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια.

• ⁽¹⁰⁾ Η Ωγυγία, συνδεδεμένη με τον Ὠγύγιο κατακλυσμό, και τον μυθικό βασιλιά τής Ἀττικῆς, ή Βοιωτίας, Ὠγύγη ή Ὠγύγο, παραπέμπει σ’ έννοιες όπως αρχέγονος, πανάρχαιος, πρωταρχικός, υποδηλώνοντας ότι το νησί τής Καλυψώς ήταν αρχαιότατο. Όταν ο Αἰσχύλος αποκαλεί τον Νείλο Ωγύγιο, κάθε άλλο παρά υπονοεί πως το νησί βρισκόταν στην Αίγυπτο, όπως κάποιοι επιπόλαια σκέφτηκαν.

● Η ελληνική μυθολογία αναφέρεται σε τρεις κατακλυσμούς: του Ωγύγη, του Δευκαλίωνα, και του Δάρδανου.

• ⁽¹¹⁾ Πλοία προγραμματισμένα ηλεκτρονικά: ό,τι καλύτερο μπορεί να έχει στη διάθεσή του ένας Περίπλους στο Αρχιπέλαγος! Φυσικά, σὺν τοῖς ἄλλοις, με αυτήν την τεχνολογία κατὰ νοῦ, η ιδέα πως η Σχερία-Φαιακία μπορεί να ήταν η Κέρκυρα θα πρέπει ν’ αποκλειστεί. Πιθανότερο φαντάζει οι Φαίακες να ήταν τελικά Μινωίτες με την Κνωσό και τα εκπληκτικά τους πλοία!

● Ο Όμηρος ανέφερε πως ήταν πλοία ταχύτερα από τα γεράκια, ενώ ο βασιλιάς Ἀλκίνοος εξήγησε λεπτομερώς στον Οδυσσέα ποιες ακριβώς πληροφορίες έπρεπε να δώσει στα σκάφη για να τον οδηγήσουν στην Ιθάκη:

“Πες μου την χώρα, τον λαό, και την πόλη σου, ώστε τα πλοία μας να χαράξουν αναλόγως τον προορισμό τους, και να σε μεταφέρουν εκεί. Γιατί οι Φαίακες δεν έχουν καπετάνιους: τα σκάφη τους δεν έχουν πηδάλια σαν αυτά που έχουν τα καράβια άλλων λαών, μα τα ίδια τα πλοία κατανοούν το τι σκεφτόμαστε και τι θέλουμε. Ξέρουν όλες τις πόλεις και τις χώρες σε ολόκληρο τον κόσμο, και μπορούν να διασχίζουν με άνεση την θάλασσα, ακόμη και όταν είναι καλυμμένη από ομίχλη και σύννεφα, ώστε να μην υπάρχει κίνδυνος να ναυαγήσουν, ή και να πάθουν οποιαδήποτε ζημιά.”

Όμηρος

“Παραμύθια”! Όπως και για την ίδρυση της Λισαβόνας, η επωδός που ακούμε ξανά και ξανά, μετά από αυτές τις ιστορίες, είναι πως πρόκειται για μύθους. Η πραγματικότητα είναι άλλη. Ξανά και ξανά, οι περί Ελλήνων παραδόσεις είναι “θρύλοι”, εκείνες περί Φοινίκων “ιστορία”… Μάλλον αληθεύει ότι, δυτικά των Ηρακλείων στηλών, ίσως δεν υπήρξαν διόλου ελληνικοί οικισμοί παρά μόνον ταξίδια εξερευνητικά. Ο μύθος τής ίδρυσης του Olisipo από τον Οδυσσέα δεν είναι παρά μύθος. Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει το παραμικρό στοιχείο που να στηρίζει την “ιστορία” τής ίδρυσης της Λισαβόνας “γύρω στο 600 π.Χ.”, ή στο μακρινό 1200 ΠΚΧ, από τους Φοίνικες, με τ’ όνομα Alis Ubbo (“Ασφαλές Λιμάνι”), έστω και αν υπήρχαν στην Ulissea-Olissipona κάποιοι οργανωμένοι οικισμοί με σαφείς μεσογειακές επιρροές, είτε εκείνη τη μακρινή εποχή, ή και αργότερα· μύθος είναι και αυτή…⁽¹²⁾ Παρομοίως, μ’ εξαίρεση τα εξερευνητικά ταξίδια των Φοινίκων και των Καρχηδονίων, δεν υπήρξαν, ή τουλάχιστον δεν έχουν εντοπιστεί, αποικίες τους πέρα από το Algarve, ειδικότερα στην Balsa–Tavira,⁽¹³⁾ κοντά στα σύνορα Ισπανίας-Πορτογαλίας, με σημαντικές φοινικικές εγκαταστάσεις, ή κι επιρροές, από τον 8ο αιώνα ΠΚΧ και μετά. Οι φοινικικές επιδράσεις στο έδαφος της Πορτογαλίας οφείλονται κυρίως στις εμπορικές και πολιτισμικές ανταλλαγές με την Ταρτησσό.

• ⁽¹²⁾ Ένας τέτοιος οικισμός είναι το Κάστρο τού Zambujal, ο πιο σημαντικός τής χαλκολιθικής περιόδου (εποχής τού χαλκού) στην χερσόνησο της Λισαβόνας. Φαίνεται πως εκεί οι ντόπιοι συγκατοικούσαν με αποίκους από την ανατολική Μεσόγειο. Η οικονομία τους είχε ως βάση την εντατική γεωργία· παράλληλα, ασχολούνταν με την εξόρυξη, την εκμετάλλευση ορυκτών και τη μεταλλουργία χαλκού, με αποτέλεσμα να προκύψουν έντονες εμπορικές ανταλλαγές, εντός κι εκτός τής χερσονήσου, μεταξύ 3000 και 1700 ΠΚΧ. Οι κάτοικοι εισήγαγαν ορυκτά, όπως χαλκό, και αμφιβολιτικούς λίθους, καθώς επίσης ελεφαντόδοντο και χρυσό. Ο χώρος έχει συντηρηθεί σχετικά καλά, με κάποιους τοίχους να έχουν ακόμη ύψος 4 μέτρα, καθώς η κοινότητα είχε φτιάξει τείχος για να προστατευτεί από ενδεχόμενες επιθέσεις.

Balsa: νόμισμα με παράσταση αλόγου και ψαριού (50 ΠΚΧ)

• ⁽¹³⁾ Η Tavira εμφανίστηκε στα τέλη τής εποχής τού μπρούντζου (1000–800 ΠΚΧ). Οι Φοίνικες την ιδιοποιήθηκαν κατά τον 8ο αιώνα, κι έτσι έγινε μια από τις πρώτες τους εγκαταστάσεις στην ιβηρική Δύση. Δημιούργησαν “ένα αποικιακό αστικό κέντρο, με τεράστια τείχη, δυο λιμάνια, δυο τουλάχιστον ναούς, και με κανονικό αστικό σχέδιο” – χαρακτηριστικό που παραπέμπει, ωστόσο, σε πολεοδομία των αρχαίων Ελλήνων, και όχι των Φοινίκων, ή άλλων σημιτικών λαών (βλέπε στο Χρονικό 22, στο ξεκίνημα, τη σύγκριση του Στράβωνα ανάμεσα στην φοινικική Μάλακα και την ελληνική Μαινάκη, στην περιοχή τής σημερινής Μάλαγας, βάσει της δόμησής τους). Το φοινικικό όνομα της πόλης ήταν Baal Saphon, ή Baal Shamin, από τα ονόματα των θεών των κεραυνών, ή τ’ ουρανού, που λάτρευαν οι ΒΔ σημιτικοί λαοί και οι Μεσοποτάμιοι. Σταδιακά, τ’ όνομά της συντομεύτηκε σε Balsa. Άλλοι, αντίθετα, επιμένουν πως το τοπωνύμιο Balsa έχει προέλευση ιβηρική, ίσως βασκική. Απαντάται πλέον και σε άλλα μέρη τού κόσμου.

Στα τέλη τού 6ου αιώνα ΠΚΧ, η Tavira καταστράφηκε βίαια λόγω συγκρούσεων, κι ερημώθηκε για έναν αιώνα. Αυτό ίσως συνέβη κατά τη συντριβή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους. Το 410 ΠΚΧ, στη μετα-ταρτήσσια, τουρδητανική περίοδο, οι ιβηρικές αποικίες απαλλάχτηκαν από την καρχηδονιακή ηγεμονία. Ως αποτέλεσμα, ήρθε η ανάκαμψη, με την αστική άνθιση της περιοχής, οπότε και η Tavira αναβίωσε κι αναπτύχθηκε περαιτέρω. Αλλά η αναγέννηση δεν κράτησε πολύ: η πόλη καταστράφηκε κι ερημώθηκε ξανά, στα τέλη τού 4ου αιώνα. Αφού η Καρχηδόνα ισοπεδώθηκε, οι Ρωμαίοι ίδρυσαν, στα μέσα τού 1ου αιώνα ΠΚΧ, ένα λιμάνι, σε απόσταση 7 χιλιομέτρων από την Tavira, που κληρονόμησε τ’ όνομα Balsa.

“Ταρτήσσιον ὄλβιον ἄστυ” (Ἡρόδοτος)

Αργανθώνιος

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΤΑΡΤΗΣΣΟ. Αυτή η θρυλική πολιτεία εμφανίζεται, περί τα μέσα τής 1ης χιλιετίας ΠΚΧ, σ’ ελληνικές και ανατολικές πηγές. Κατά πάσα πιθανότητα, ο Όμηρος ήταν και πάλι ο πρώτος που, στην Ἰλιάδα, μίλησε για μια χρυσοφόρο γη, στα δυτικά όρια του κόσμου (Ιβηρία), πριν από τον μεγάλο ωκεανό (τον Ατλαντικό), όπου οι άνθρωποι ζούσαν πολλά χρόνια, ευτυχισμένοι μες στα πλούτη τους. Το Ταρτήσσιον ὄλβιον ἄστυ, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, βρισκόταν λίγο έξω από τις Ηράκλειες στήλες, στις εκβολές, και πιο συγκεκριμένα, στο Δέλτα τού ομώνυμου ποταμού, και βασιλιάς του ήταν ο περιώνυμος κι αιωνόβιος Αργανθώνιος – μ’ ένα όνομα που, οπωσδήποτε, μας παραπέμπει στον μεγάλο του πλούτο.

Ένας άλλος ιστορικός, ο Ἔφορος, περιέγραψε στον 4ο ΠΚΧ αιώνα

“μια πολύ ευημερούσα αγορά, ὀνόματι Ταρτησσός, πλούσια σε κασσίτερο που μεταφέρει ο ποταμός, καθώς και σε χρυσό και χαλκό από κέλτικα εδάφη.”

Όμως, περί τα τέλη τής χιλιετίας, φαίνεται ότι τ’ όνομά της έπεσε σε αχρηστία, δημιουργώντας την εντύπωση πως η πόλη μπορεί να είχε αφανιστεί, εξαιτίας φυσικών, ή και άλλων αιτίων. Η Ταρτησσός, όπως και η Θήρα, συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες να ήταν το μέρος όπου βρισκόταν η Ατλαντίδα. Ίσως να είχαν και πολλά άλλα κοινά, εξαιτίας μινωικών επιρροών. Οι Ανδαλουσιανοί, όπως οι Έλληνες, ωφελήθηκαν ίσως από τους Κρήτες όχι μόνον οικονομικά, αλλά και πολιτισμικά. Τ’ αρχαιολογικά ευρήματα εκεί έχουν δημιουργήσει μιαν εικόνα ενός εκτεταμένου πολιτισμού, με τον πυρήνα ν’ απλώνεται από την κοιλάδα τού Γουαδαλκιβίρ ως την Ουέλβα, επηρεάζοντας και το σύνολο της νότιας Ιβηρίας, από τις εκβολές τού Τάγου ως και τη νότια περιοχή τής χώρας τής Βαλένσιας. Ο Παυσανίας (2ος αιώνας ΚΧ) προσδιόρισε το ποτάμι κι έδωσε λεπτομέρειες για την τοποθεσία τής πόλης:

Άποψη του ποταμού Γουαδαλκιβίρ (1854), του Manuel Barrón y Carrillo

“Λένε πως Ταρτησσός ονομάζεται ένα ποτάμι στη γη των Ιβήρων, που χύνεται στην θάλασσα από δύο βραχίονες,⁽¹⁴⁾ και πως, μεταξύ αυτών των δύο βραχιόνων, βρίσκεται μια πόλη με το ίδιο όνομα. Ο ποταμός είναι ο μεγαλύτερος στην Ιβηρία και παλιρροϊκός, και σε μια μετέπειτα περίοδο ονομάστηκε Βαέτης”, (ή Βαῖτις). Ενώ οι Μαυρούσιοι τον ονόμασαν αργότερα Μεγάλο Ποταμό (Γουαδαλκιβίρ).⁽¹⁵⁾

• ⁽¹⁴⁾ Ο Στράβων περιγράφει επίσης δυο βραχίονες στις εκβολές τού ποταμού, με τη δημιουργία ενός Δέλτα: “αἱ ἐκβολαὶ τοῦ Βαίτιος διχῆ σχιζόμεναι· ἡ δὲ ἀπολαμβανομένη νῆσος ὑπὸ τῶν στομάτων ἑκατόν, ὡς δ’ ἔνιοι, καὶ πλειόνων σταδίων, ἀφορίζει παραλίαν.” Στο χωρίο αυτό δεν αναφέρει την Ταρτησσό – που, πάντως, τη μνημονεύει ο μεταγενέστερός του, Παυσανίας. Η χώρα, λέει ο Στράβων, διαθέτει “φυσικά όρια”: είναι οι ποταμοί Ἄνας (Guadiana) και Βαέτης ή Βαῖτις (Guadalquivir), που εύγλωττα καλείται “ἀργυρὸς ποταμός”. Το τοπωνύμιον Ταρτησσίς αναφερόταν στην χώρα, ενώ η πρωτεύουσα ονομαζόταν Ταρτησσός, όπως και το ποτάμι.

• ⁽¹⁵⁾ Για τον Αριστοτέλη ήταν… παμμέγιστος ποταμός, αφού νόμιζε πως πήγαζε στα Πυρηναία! Ακόμη και οι διάνοιες, βλέπετε, μπορεί να σφάλλουν οικτρά! Λανθάνει όμως και ο Παυσανίας, αφού ο Γουδαλκιβίρ είναι μόλις ο πέμπτος σε μήκος ποταμός τής Ιβηρίας· προηγούνται κατά σειρά οι ποταμοί Τάγος, Έβρος, Δούρος και Γουαδιάνα. Σύμφωνα με τον Λίβιο, ο Γουαδαλκιβίρ για τους ντόπιους (Ταρτήσσιους και Τουρδητανούς) ήταν ο Κέρτις ή Ρέρκης ποταμός.

Ιβηρία: Ταρτησσός, Οφιούσα, Κελτική, Oestrimni, Dragani, Saephes, Cempsi, Κυνήτες (7ος-5ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο ανατολικός βραχίονας, ο μοναδικός που υφίσταται ακόμη, ήταν πολύ πιο απλωμένος τότε. Ο δυτικός βραχίονας δεν υπάρχει πια, αλλά πιστεύεται πως βρισκόταν κοντά στην Ουέλβα. Τώρα σε αυτήν την περιοχή υπάρχουν μόνο λίμνες. Εκείνη την εποχή, ανάμεσα στους δυο βραχίονες του ποταμού, υπήρχε μια μεγάλη λιμνοθάλασσα, μ’ ένα τουλάχιστον νησί μέσα της, όπου βρισκόταν, μάλλον, η θρυλική πόλη τής Ταρτησσού. Το τοπίο είναι εντελώς διαφορετικό τώρα. Ορισμένα ευρήματα μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως θα πρέπει να συνέβησαν δύο φυσικές καταστροφές (σεισμοί με τσουνάμι), που προκάλεσαν την καταβύθιση των νησιών και της γύρω ξηράς – μια από τις οποίες συνέβη γύρω στο 1500 ΠΚΧ, ενώ η άλλη περί το 200 ΚΧ.⁽¹⁶⁾ Συνεπώς, οι συμφορές αυτές δεν συνδέονται με τον αφανισμό τής Ταρτησσού, της οποίας οι περισσότεροι οικισμοί εγκαταλείφθηκαν εντελώς ανεξήγητα, στο μεταίχμιο του 6ου και του 5ου αιώνα ΠΚΧ…

• ⁽¹⁶⁾ Οι παραπάνω φυσικές καταστροφές είναι σημαντικές αφού μας δίνουν κάποια στοιχεία για την πόλη τής Ταρτησσού – την ίδρυση και την εξαφάνισή της. Η πρώτη καταστροφή, γύρω στο 1500 ΠΚΧ, υποδηλώνει πως η πόλη ιδρύθηκε προφανώς κατά την περίοδο που ακολούθησε της καταστροφής, δηλαδή κάποια στιγμή στο δεύτερο μισό τής 2ης χιλιετίας ΠΚΧ. Όσο για τη δεύτερη καταστροφή, περί το 200 ΚΧ, αυτή θα πρέπει να άλλαξε και πάλι τόσο δραματικά την τοπογραφία τής περιοχής ώστε δεν κατέστη δυνατός ο εντοπισμός τής πόλης μέχρι σήμερα. Επιπλέον, δεν γνωρίζουμε την έκταση των καταστροφών που προκάλεσαν οι Καρχηδόνιοι, όταν εξαφάνισαν τον ταρτήσσιο πολιτισμό ἀπὸ προσώπου γῆς. Να γιατί η Ταρτησσός ως τις μέρες μας παραμένει μια πόλη θρυλική.

Οι Ταρτήσσιοι, ως εξαιρετικοί μηχανικοί, διέθεταν κάποιο εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων ενός παλιρροϊκού ποταμού. Ο Στράβων μάς περιγράφει μια κοινωνία προηγμένη και αστικοποιημένη, με πλείστες ανθηρές πόλεις στις όχθες τού Ταρτησσού-Βαέτη-Γουαδαλκιβίρ:

Θησαυρός τής Ταρτησσού, El Carambolo

“Σοφώτατοι δ’ ἐξετάζονται τῶν Ἰβήρων οὗτοι, καὶ γραμματικῇ χρῶνται, καὶ τῆς παλαιᾶς μνήμης ἔχουσι συγγράμματα καὶ ποιήματα καὶ νόμους ἐμμέτρους ἑξακισχιλίων ἐπῶν, ὥς φασι”…

(“Θεωρούνται οι πιο μορφωμένοι των Ιβήρων, έχουν γραφή, και ιστορικά χρονικά, και ποιήματα, κι έμμετρους νόμους έξι χιλιάδων επών, καθώς λένε”).

Η κουλτούρα τους χωρίζεται κυρίως σε δύο περιόδους: Η πρώτη ονομάζεται “γεωμετρική”, και συμπίπτει με την ύστερη εποχή τού μπρούντζου, από το 1200 ως το 750 ΠΚΧ – αντιστοιχεί, δηλαδή, περίπου στην ελληνική γεωμετρική τέχνη (Βίοι Παράλληλοι τεχνών; Ίσως)… Η δεύτερη περίοδος χαρακτηρίζεται “ανατολίζουσα”, επηρεασμένη από Φοίνικες και Έλληνες, μεταξύ 750 και 550 ΠΚΧ, οπότε και αντικαταστάθηκε από τον κλασικό ιβηρικό πολιτισμό. Κάποια παρόμοια μετάβαση στον λουζιτανικό πολιτισμό συνέβη στη νότια περιοχή τής Πορτογαλίας, κυρίως στο Algarve και το Κάτω Alentejo, προεκτεινόμενη παράκτια ως τις εκβολές τού Τάγου. Σημαντικές εξελίξεις τής περιόδου ήταν η εισαγωγή τού κεραμικού τροχού, καθώς και άλλες πρόοδοι της τεχνικής, λ.χ. αρχιτεκτονική, όπως και της γεωργίας. Άλλη μια αξιοσημείωτη εξέλιξη ήταν η περαιτέρω εξειδίκευση και κοινωνική διαστρωμάτωση. Πάρα πολύ σπουδαία καινοτομία υπήρξε η γραφή. Με την άφιξη των Ελλήνων, που η επιρροή τους ξεπερνούσε κατά πολύ την έκταση του αποικισμού τους,⁽¹⁷⁾ ο “οριενταλισμός” άρχισε να μετασχηματίζεται σε ιβηρικό πολιτισμό, ιδίως στα νοτιοανατολικά. Η ελληνική επιρροή είναι ορατή στην σταδιακή αλλαγή τής αρχιτεκτονικής των μνημείων, προσεγγίζοντας τα πρότυπα του ελληνικού κόσμου ολοένα και περισσότερο. Η ιβηρική γραφή εξελίχθηκε από τη λεγόμενη νοτιοδυτική, ή και ταρτήσσια γραφή, μ’ έντονες τις ελληνικές επιδράσεις. Σε αρκετές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε και μια παραλλαγή τού ελληνικού αλφαβήτου (ιβηροϊωνική γραφή) για την καταγραφή ιβηρικών κειμένων.

• ⁽¹⁷⁾ Υπάρχουν χάρτες που δείχνουν μόνο μια ελληνική αποικία σε όλη την Ιβηρία: το Ἐμπόριο. Όλοι οι άλλοι οικισμοί προσδιορίζονται ως ντόπιοι ή φοινικικοί. Ακόμη και η Ἄκρα Λευκή (ένα τοπωνύμιο που το απαρτίζουν δυο ελληνικές λέξεις) επισημαίνεται ως φοινικική αποικία! Με
  ποιο μαγικό ραβδί, λοιπόν, εξαπλώθηκαν οι ελληνικές πολιτισμικές επιρροές; Πώς μπόρεσαν
  να διεισδύσουν ακόμη και στην φοινικική σφαίρα επιρροής;

Η κουλτούρα (από την φράση “cultura animi”, του Κικέρωνα) είναι και υλική: πρόκειται για τα τεχνουργήματα που δημιουργεί μια κοινωνία, αλλά και για το πώς αυτά αντιστοιχούν στις κοινωνικές σχέσεις. Δίχως καταμερισμό τής εργασίας και τεχνολογία, πάντως, ο πολιτισμός είναι αδιανόητος. Κουλτούρα και πολιτισμός απαιτούν μια οικονομική βάση ώστε να ευδοκιμήσουν. Στην περίπτωση της Ιβηρίας, τα μέταλλα ήταν αυτά που άνοιξαν τον δρόμο προς την αυγή τής εποχής τού μπρούντζου, ενώ αργότερα, η πορεία επιταχύνθηκε, όταν επιτόπου κατέφθασαν ορισμένοι Ανατολίτες. Η εξόρυξη και η τήξη των μετάλλων ξεκίνησαν πριν από τον ερχομό των Μινωιτών, των Ελλήνων, και των Φοινίκων. Οι Ίβηρες συνέλλεγαν μέταλλα στις αποθέσεις των ποταμών τής Ταρτησσού από πολύ παλιά. Τα ορυχεία λ.χ. του Río Tinto, στις όχθες τού ποταμού που εκβάλλει στον κόλπο των Γαδείρων, στην Ουέλβα, υπολογίζεται πως είναι 8.000–10.000 ετών. Τα εκμεταλλεύτηκαν για χαλκό, ασήμι, χρυσάφι, και άλλα ορυκτά, Ίβηρες, Ταρτήσσιοι, Φοίνικες, Έλληνες, Ρωμαίοι, Βησιγότθοι, Μαυρούσιοι, και Ισπανοί, για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, που ο τόπος έχει μετατραπεί σε ζώνη περιβαλλοντικής καταστροφής.⁽¹⁸⁾

Río Tinto: όμορφα χρώματα αλλά… δηλητηριώδη!

• ⁽¹⁸⁾ Η περιοχή τού Tinto, λόγω της εκμετάλλευσής της επί δέκα χιλιετίες, μοιάζει με “σεληνιακό τοπίο”, αν μη τι άλλο χειρότερο. Πρόσφατα έγινε επίκεντρο κι επιστημονικού ενδιαφέροντος, λόγω της παρουσίας των λεγόμενων ακραιόφιλων αερόβιων βακτηρίων που ζουν στο νερό. Οι ακραίες συνθήκες στον Río Tinto αναλογούν, προφανώς, σε άλλες περιοχές τού ηλιακού συστήματος, που πιστεύεται πως διαθέτουν νερό σε υγρή μορφή, όπως λ.χ. το υπέδαφος του Άρη, ή το φεγγάρι Ευρώπη τού Δία, όπου κάτω από την παγωμένη της επιφάνεια, σύμφωνα με διάφορες θεωρίες, υπάρχει ένας όξινος ωκεανός νερού. Έτσι, το ποτάμι ενδιαφέρει τώρα τους αστροβιολόγους.

El Corazón de la Tierra: η Καρδιά τής Γης – ξεριζωμένη…

Στηριζόμενοι ἐν μέρει στην έρευνά τους στον Río Tinto, δυο επιστήμονες της NASA ανέφεραν το 2005 πως έχουν βρει ισχυρές ενδείξεις, κατά τις οποίες υπάρχει και τώρα ζωή στον Άρη! Αναγκάστηκαν ν’ ανακαλέσουν, αλλά ποιος ξέρει; Μπορεί μια μέρα οι Αμερικανοί να έχουν… Αρειανούς δούλους! Ορίστε, λοιπόν, γιατί η Ευρώπη, παραμένοντας εσαεί δορυφόρος, ήδη μεταλλάσσεται σε… Ευρώπη τού Δία, ενώ κινείται αμείλικτα προς τις πύλες τού El Dorado, τις οποίες φρουρεί ο πάντα άγρυπνος Κέρβερος!

Γιγάντιοι πίδακες υδρατμών εκτινάσσονται μάλλον στην παγωμένη επιφάνεια της Ευρώπης

Η κοπή νομισμάτων, από τον 7ο αιώνα ΠΚΧ, αύξησε την ζήτηση γι’ ασήμι και μπρούντζο. Έτσι, οι εμπορικές ανταλλαγές, που ως τότε αφορούσαν κυρίως είδη πολυτελείας, απέκτησαν ευρύτερη οικονομική βάση. Είναι η εποχή που η εξόρυξη αργύρου προσέλαβε, όντως, βιομηχανικές διαστάσεις στην επαρχία τής Ουέλβας. Η πρωτεύουσά της συνδεόταν οπωσδήποτε με την Ταρτησσό. Βρέθηκε εκεί η μεγαλύτερη ποσότητα εισαγόμενων ειδών πολυτελείας, και θα πρέπει να ήταν πολύ σημαντικό κέντρο. Οι ανασκαφές στην καρδιά τής πόλης αποκάλυψαν ένα μεγάλο εμποροβιοτεχνικό κέντρο, που κράτησε για αιώνες. Έχουν βρεθεί περίπου 90.000 ὄστρακα (πήλινα θραύσματα), εγχώρια, αλλά και εισαγόμενα (φοινικικά κι ελληνικά). Αυτά τ’ αγγεία, που χρονολογούνται από τον 10ο έως τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, είναι παλαιότερα από τα ευρήματα σε άλλα φοινικικά εμπόρια. Η συνύπαρξη ξένων προϊόντων και υλικών μαζί με ντόπια, μας επιτρέπει να φανταστούμε το αρχαίο λιμάνι τής Ουέλβας ως σημαντικό κόμβο υποδοχής, κατασκευής, και αποστολής ποικίλων προϊόντων διαφόρων και μακρινών προελεύσεων ή προορισμών. Ευρήματα σε άλλα μέρη τής πόλης μάς βοηθούν να εκτιμήσουμε την έκτασή της σε 200 περίπου στρέμματα – άρα, ήταν αρκετά μεγαλύτερη από τις πόλεις τής Ιβηρίας εκείνης της εποχής. Η ανάλυση των γραπτών πηγών, και των προϊόντων που έχουν ανασκαφεί, ανάμεσά τους και χιλιάδες ελληνικά αγγεία, μερικά από τα οποία είναι έργα εξαιρετικής ποιότητας, γνωστών ζωγράφων και αγγειοπλαστών, δημιουργεί την εντύπωση πως ίσως εκεί να βρισκόταν η χαμένη πόλη τής Ταρτησσού.

Επόμενο Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ ● Ταρτησσός (Β) ● Αποικίες Προβηγκίας, Ιβηρίας, Μαυρουσίας ● Δρόμοι Κασσίτερου-Αργύρου ● Δημόκριτος και Πλάτων ● Τοπογραφία τῆς Πέραν τῶν Ἡρακλείων Στηλῶν Θαλάσσης

• >> Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ
• << Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ


Ωκεανός, ρωμαϊκό ψηφιδωτό στην Ossonoba, νῦν Faro, στο Algarve τής Πορτογαλίας

Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

/ENGLISH/ Chronicle 19. PHOENICIA’S STROKE OF FORTUNE

● Φοίνικες και Λαοί τής Θάλασσας ● Μινωική Έκρηξη στην Θήρα ● Τρωικός Πόλεμος και Κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου (Β)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΟΛΩΣ ΠΑΡΑΔΟΞΩΣ, “ΕΝΑ ΚΡΙΣΙΜΟ ΣΗΜΕΙΟ ΚΑΜΠΗΣ στην ιστορία… ένα σημαντικό στοιχείο που αναφέρουν πολλοί, αλλ’ ωστόσο σχεδόν κανένας δεν εμβάθυνε σε αυτό, είναι το απλούστατο γεγονός ότι – μέσα σ’ έναν κατακλυσμό, που κατέστρεψε όλες σχεδόν τις πόλεις στην περιοχή τής ανατολικής Μεσογείου – οι φοινικικές πόλεις παρέμειναν άθικτες… καθώς οι εισβολείς τούς είχαν παραχωρήσει κάποιο ειδικό καθεστώς”.

Αυτό είναι το καίριο συμπέρασμα του Sanford Holst, ενός ειδικού στην ιστορία τής Φοινίκης, στην ανάλυσή του, Οι Λαοί τής Θάλασσας και οι Φοίνικες: Ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην Ιστορία, προσθέτοντας το ίδιο απερίφραστα:

“Υπήρχε κάποια σχέση, ή κάποιας μορφής συνεργασία, ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας και τους Φοίνικες”…

“Ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην Ιστορία, που αναφέρουν πολλοί, αλλά
σχεδόν κανείς δεν εμβάθυνε σε αυτό, είναι ότι (μέσα σ’ έναν κατακλυσμό
που κατέστρεψε όλες σχεδόν τις πόλεις τής ανατολικής Μεσογείου) η
Φοινίκη παρέμεινε άθικτη, καθώς οι εισβολείς τής είχαν παραχωρήσει
κάποιο ειδικό καθεστώς. Υπήρχε κάποια σχέση ή συνεργασία μεταξύ
των Λαών τής Θάλασσας και των Φοινίκων.” (Sanford Holst)

Πολεμικό πλοίο και φτερωτός ιππόκαμπος σε φοινικικό νόμισμα

Καθώς είναι και… “φιλο-Φοίνικας”, κάνει τα πάντα ώστε να υποβαθμίσει τους Μινωίτες, σε κείμενο σχετικά με την Καταγωγή των Φοινίκων: Πρώιμες αλληλεπιδράσεις στην περιοχή τής Μεσογείου. Πώς; Αντιστρέφοντας ιστορικές περιόδους, παρουσιάζει τους Μινωίτες ως “μαθητές”, τάχα, των Φοινίκων, αν και χρησιμοποιεί τις συνήθεις “εξωραϊστικές” φράσεις ως προκάλυμμα:

“Περί το 2000 π.Χ.”, όπως γράφει (στην πραγματικότητα, περί το 3000 ΠΚΧ), “στην Κρήτη εμφανίστηκε ο ωραίος μινωικός πολιτισμός, συνοδευόμενος από πολλές ενδείξεις ‘ανατολικών επιρροών’. Τον καιρό εκείνο, οι Φοίνικες είχαν προ πολλού καθιερωθεί ως σπουδαίοι θαλάσσιοι έμποροι της Μεσογείου. [!] Υπάρχουν πάρα πολλές ενδείξεις πως από αυτούς, και από άλλους, οι Μινωίτες επηρεάστηκαν στη διαμόρφωση συγκεκριμένων μεθόδων αγγειοπλαστικής, και αρχιτεκτονικής, ή κοινωνικών συνηθειών, θρύλων, και γλώσσας”…

Κάτι τέτοια υποστήριζε επίσης ο μέγας αρχαιολόγος Leonard Woolley, αλλά τελικά εκτέθηκε ανεπανόρθωτα (βλέπε Χρονικό 27. Το Βατερλώ ενός αρχαιολόγου).

Πλοίο και δελφίνια: ρέπλικα τοιχογραφίας
από τη μινωική Θήρα, 17ος αιώνας ΠΚΧ

Παρ’ όλο που οι Φοίνικες είναι τα “αγαπημένα παιδιά” οὐκ ὀλίγων ιστορικών, κανένας τους δεν θα έφτανε ποτέ στο σημείο να ισχυριστεί πως ήταν δήθεν πολιτισμός αρχαιότερος των Μινωιτών. Οι τελευταίοι ήταν, αναμφίβολα, οι κύριοι της θάλασσας, και οι καλοί τους μαθητές, όπως αποδείχθηκε ἐν τέλει, δεν ήταν οι Μυκηναῖοι, αλλ’ αντίθετα, οι Φοίνικες, όταν οι Κρῆτες ταξίδευαν συχνά-πυκνά στην Χαναάν για εμπορικούς λόγους.

“Οι Φοίνικες άρχισαν ν’ αναπτύσσονται ως λαός ναυτιλιακός, μεταποιητικός, κι εμπορικός, όταν οι Κρήτες – οι πρώτοι κύριοι της Μεσογείου – κατακτήθηκαν από τους Έλληνες”, σημειώνει ο R. A. Guisepi στο κείμενό του “Οι Φοίνικες”.

Μινωική έκρηξη στην Θήρα

Αποτόλμησαν, ίσως, να ξανοιχτούν στην θάλασσα λίγο πριν, στις αρχές τού 16ου αιώνα ΠΚΧ, θέλοντας να επωφεληθούν από τις κακοτυχίες των Κρητών (κυρίως τη μινωική έκρηξη), αλλ’ εἰς μάτην: οι Μινωίτες στέκονταν ακόμη στα πόδια τους, κι έπειτα τους διαδέχθηκαν οι Μυκηναίοι…

“Η ύστερη μινωική περίοδος Ι στο σύνολό της [1600-1450 ΠΚΧ] αντιπροσωπεύει το ζενίθ τού μινωικού πολιτισμού”, τονίζει ο W. Sheppard Baird, στη μελέτη Η έκρηξη της εποχής τού μπρούντζου στη Σαντορίνη και το καταστροφικό επεισόδιο κατά την ύστερη μινωική περίοδο ΙΒ. “Η πολιτισμική και ναυτιλιακή οικονομική επιρροή τους, σε όλη την έκταση της Μεσογείου και του Εὐξείνου, δεν θα ξεπερνιόταν ποτέ. Ήταν εποχή μεγάλης κοινωνικοπολιτικής συνοχής, κι εμποροβιοτεχνικής ευημερίας. Ο μοναδικός οικονομικός τους αντίπαλος στη Μεσόγειο ήταν οι Αιγύπτιοι. Εκείνην την εποχή, οι Μινωίτες διαφέντευαν τις θάλασσες με τον μεγαλύτερο εμπορικό και πολεμικό στόλο που είχε δει ποτέ η Μεσόγειος. Κι έπειτα, όλα κατέρρευσαν με την απίστευτη έκρηξη του θαλασσίου ηφαιστείου τής Θήρας”…

● Η μινωική έκρηξη υπήρξε μάλλον η δεύτερη μεγαλύτερη ηφαιστειακή έκρηξη στην ιστορία, μετά από εκείνην του ηφαιστείου Tambora στην Ινδονησία, το 1815 ΚΧ. Οι σεισμοί πριν από τις εκρήξεις, μα και τα τσουνάμι που ακολουθούσαν, έσπειραν τον όλεθρο στην Θήρα, σε άλλα κοντινά νησιά, και σε μεγάλες περιοχές τής Κρήτης, ενώ απετέλεσαν τη βάση ή πηγή έμπνευσης της ιστορίας περί Ἀτλαντίδος, του Πλάτωνος, καθώς και της Τιτανομαχίας στη Θεογονία τού Ἡσιόδου. Η ακριβής ημερομηνία τής έκρηξης είναι δύσκολο να προσδιοριστεί. Η αρχική ημερομηνία τού 1500 ΠΚΧ δεν συμβάδισε με την ραδιοχρονολόγηση, που έδειξε πως έγινε έναν τουλάχιστον αιώνα πριν, γύρω στο 1627–1600. Η έκρηξη προκάλεσε ηφαιστειακό χειμώνα, με “κίτρινη ομίχλη, αμυδρό ήλιο, παγετό τον Ιούλιο, λιμό, και καταστροφή τής σοδιάς όλων των δημητριακών” στη μακρινή Κίνα, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει η δυναστεία Χσιά. Κατακλυσμιαίες βροχοπτώσεις τότε στην Αίγυπτο αποδόθηκαν σε βραχυπρόθεσμες κλιματικές αλλαγές, οι οποίες οφείλονταν στην έκρηξη. Κατά τον W. Sheppard Baird, τουλάχιστον μια πυροκλαστική ροή καυτού ατμού ταξίδεψε με μεγάλη ταχύτητα, σε απόσταση 110 χιλιομέτρων πάνω από το νερό τής θάλασσας, αποτέφρωσε μεγάλες περιοχές τής Κρήτης, κι έσπειρε τον όλεθρο και τον θάνατο. Η μυκηναϊκή κατάκτηση του νησιού δεν άργησε να έρθει. Αρχαιολόγοι εικάζουν πως, εξαιτίας της έκρηξης, ο μινωικός πολιτισμός βυθίστηκε σε βαθιά κρίση, που έκανε τα πράγματα πιο εύκολα για τους Μυκηναίους. Η υπόθεση περί εσωτερικής πολιτικής ρήξης διατυπώνεται κι εδώ. Πρόκειται για ρεαλιστικό σενάριο, λόγω της μεγάλης αστάθειας που προκάλεσε η καταστροφή. Ίσως ν’ απετέλεσε έναν ακόμη παράγοντα, που άνοιξε ενδεχομένως τον δρόμο των Μυκηναίων. Η επιχείρησή τους στην Κρήτη άρχισε περί το 1450 ΠΚΧ και ολοκληρώθηκε το 1375 με την πτώση τής Κνωσού.

Στην έκρηξη της Σαντορίνης μάς παραπέμπει ο Sheppard Baird, ακόμη και όταν τον απασχολεί Η καταγωγή των Λαών τής Θάλασσας:

Νησιωτικό ηφαίστειο παρόμοιο
μ’ εκείνο της Θήρας

“Όταν το θηραϊκό ηφαίστειο εξερράγη στο Αἰγαῖον”, λέει, “θα ήταν πολύ δύσκολο οι επιζώντες Μινωίτες ν’ αναστήσουν τους εμπορικούς δρόμους στη Μεσόγειο, μέσα σ’ εκείνον τον απίστευτο χαλασμό. Η αποτελεσματική μινωική αστυνόμευση των παλιών εμπορικών δρόμων από την πειρατεία, που ήταν σε ισχύ πριν από την έκρηξη, ίσως να μην επιτεύχθηκε ποτέ ξανά”. Περιγράφοντας τις συνέπειες των επιδρομών των Λαών τής Θάλασσας, καταλήγει: “Ήδη όλες οι μεγάλες δυνάμεις τής εποχής τού μπρούντζου, που υπήρχαν πριν από την ηφαιστειακή έκρηξη, εκτός των Αιγυπτίων, είχαν συντριβεί, ερημωθεί, και δεν θα ανέκαμπταν ποτέ πια. Ακριβώς το αντίθετο συνέβη με τους Φοίνικες, που επέζησαν της καταστροφής εντελώς αλώβητοι και αναζωογονημένοι. Ήταν η αρχή τής ‘Εποχής των Φοινίκων’ στη Μεσόγειο. Τι έκαναν; Τράβηξαν κατευθείαν προς τη νότια Ιβηρία, για το χρυσάφι, το ασήμι, και τον κασσίτερό της, ιδρύοντας εμπορικούς σταθμούς και αποικίες.”

Σφραγίδα τού βασιλιά Tarkummuwa με χεττιτικά ιερογλυφικά και σφηνοειδή γραφή: η δίγλωσση επιγραφή βοήθησε στην αποκρυπτογράφηση των
χεττιτικών ιερογλυφικών.

Όχι “τι έκαναν;”, αλλά “πώς τα κατάφεραν;”, θα έπρεπε να ρωτήσει αρχικά κανείς – για ν’ ακολουθήσει το πιο κρίσιμο ερώτημα: “Ποιοί ήταν οι αντίπαλοι των Φοινίκων;” Ο Sanford Holst εξηγεί:

“Οι Φοίνικες δέσποζαν ως θαλάσσιοι έμποροι στη Μεσόγειο πριν από το 1500 π.Χ.” – στην πραγματικότητα, είχαν προσπαθήσει να καθιερωθούν σε αυτόν τον ρόλο, μετά από τη μινωική έκρηξη, αλλ’ ανεπιτυχώς. “Ως την στιγμή που η άνοδος των Μυκηναίων είχε ως αποτέλεσμα να περάσει ο έλεγχος του θαλάσσιου εμπορίου στα χέρια αυτής της νέας δύναμης. Αυτό υποχρέωσε τους Φοίνικες ν’ αποσυρθούν από τη Δύση. Η ανάπτυξη της Ουγκαρίτ ως σπουδαίο ναυτιλιακό εμπορικό κέντρο, σε μικρή απόσταση στα βόρεια των Φοινίκων, ασκούσε πάνω τους επιπρόσθετη πίεση από εκείνη την κατεύθυνση. Ακριβώς δίπλα σε αυτήν την ισχυρή πόλη ήταν οι Χετταίοι”.

Μυκηναίοι και Χετταίοι – Φοίνικες και Λαοί τής Θάλασσας

Χαττούσα, η Πύλη των Λεόντων

Συνεπώς, να οι αντίπαλοι των Φοινίκων: ήταν οι Μυκηναίοι και οι Χετταίοι, συμπεριλαμβανομένης της Ουγκαρίτ. Ένας πόλεμος μεταξύ Αιγυπτίων και Χετταίων, στις αρχές τού 13ου αιώνα ΠΚΧ, έληξε αμφίρροπος, και οι δεύτεροι διατήρησαν όλα τα εδάφη που είχαν καταλάβει. Ώσπου ήρθε ο θάνατος του μεγάλου φαραώ, του Ραμσή Β΄, το 1213, και μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα, οι Λαοί τής Θάλασσας εμφανίστηκαν στην περιοχή, εξαπολύοντας την πρώτη τους αποτυχημένη επιδρομή εναντίον τής Αιγύπτου – του “σιτοβολώνα που εφοδίαζε τους Χετταίους με σιτάρι μέσω της Ουγκαρίτ”. Οι πεινασμένοι Λαοί τής Θάλασσας ήθελαν ψωμί, και ο σιτοβολώνας ήταν η Αίγυπτος· όμως αυτό δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των Φοινίκων. Άρα, η προσοχή των Λαών τής Θάλασσας έπρεπε να στραφεί – επειγόντως – αλλού: στο Αιγαίο και την Ανατολία, στους Μυκηναίους και τους Χετταίους…

Οι πεινασμένοι Λαοί τής Θάλασσας ήθελαν ψωμί, ο σιτοβολώνας
ήταν η Αίγυπτος· όμως αυτό δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα
των Φοινίκων. Άρα, η προσοχή των Λαών τής Θάλασσας έπρεπε
να στραφεί επειγόντως αλλού: στο Αιγαίο και την Ανατολία…

“Τι οδήγησε στην ειδική μεταχείριση που φαίνεται να εξασφάλισαν οι Φοίνικες από τους Λαούς τής Θάλασσας; Ποιες υπηρεσίες θα μπορούσαν, ενδεχομένως, αυτοί οι θαλασσοπόροι έμποροι να παράσχουν στους Λαούς τής Θάλασσας;”, αναρωτιέται ο Sanford Holst.

Η απάντηση είναι, βέβαια: ψωμί, “ἄρτον” – αν όχι και κάτι παραπάνω. Όσο για τα… “θεάματα”, οι Φοίνικες “επενδυτές” ήλπιζαν ότι θα τους ανταμείψουν επαρκώς. Το πόσο αποδοτική και συμφέρουσα θα ήταν η ανταμοιβή αυτή, ούτε ο πιο αισιόδοξος Φοίνικας θα μπορούσε ποτέ να διανοηθεί, ή ακόμη να ονειρευτεί… Ο Holst αφηγείται την εξέλιξη της ιστορίας:

Οι επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και Στεριάς

“Με τους Χετταίους ν’ απειλούν τα βόρειά τους σύνορα, οι Φοίνικες λογικά θα υποστήριζαν όποιες ομάδες ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας θα ήθελαν ν’ αναστείλουν το αποτυχημένο εγχείρημα εναντίον της Αιγύπτου, στρέφοντας τις επιθέσεις τους κατά των Χετταίων, που ως προοπτική ήταν πιο ελπιδοφόρα. Αν και οι ίδιοι οι Χετταίοι δεν διέθεταν πλεόνασμα τροφίμων, βρίσκονταν ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας κι έναν εφικτό στόχο: τη γη τής Χαναάν, που υστερούσε μόνον έναντι της Αιγύπτου ως πηγή σιτηρών. Επιπλέον, διασχίζοντας τη γη των Χετταίων και την Χαναάν, οι Λαοί τής Θάλασσας θα έφερναν μια δύναμη που θ’ αριθμούσε εκατοντάδες χιλιάδες, για ν’ αντιμετωπίσει τους πλούσιους σε σιτηρά Αιγύπτιους – αντί για μια χούφτα πολεμιστών, που είχαν αποτύχει κατά το πρώτο εγχείρημα.

“Έπρεπε, όμως, να ξεπεραστεί ένα πρόβλημα. Οι Μυκηναίοι συνέχιζαν να ελέγχουν το Αιγαίο και είχαν επιτεθεί κατά των Μικρασιατών από τη μεριά τής θάλασσας. Για την επίλυσή του, πολεμιστές και πλοία τής συνομοσπονδίας των Λαών τής Θάλασσας ξεχύθηκαν από την Ανατολία και τον Εύξεινο Πόντο στο Αιγαίο, όπου λεηλάτησαν τους Μυκηναίους. Ύστερα από αυτήν την εκτεταμένη αναστάτωση, οι μυκηναϊκές πόλεις παρήκμασαν και τελικά έσβησαν. Όταν εκκαθαρίστηκε το Αιγαίο με αυτόν τον τρόπο, οι δυτικοί Μικρασιάτες ήταν σε θέση να στρέψουν όλη τους την προσοχή στους Χετταίους.”

“Οι Μυκηναίοι επιτέθηκαν διὰ θαλάσσης κατά των Μικρασιατών και
τότε οι Λαοί τής Θάλασσας ξεχύθηκαν στο Αιγαίο, λεηλατώντας τους
Μυκηναίους. Όταν εκκαθάρισαν το Αιγαίο, οι δυτικοί Μικρασιάτες
έστρεψαν όλη τους την προσοχή στους Χετταίους”. (Sanford Holst)

Η σορός τού Έκτορα μεταφέρεται στην Τροία (λεπτομέρεια), ρωμαϊκό μαρμάρινο ανάγλυφο από σαρκοφάγο (περί το 180–200 ΠΚΧ)

Ο Holst αναφέρεται, προφανώς, στον Τρωικό πόλεμο. Κι εξηγεί γιατί, όπως λέει ο Ὅμηρος, οι μαχητές στο πλευρό των Τρώων έμοιαζαν με τους χτίστες τού Πύργου τής Βαβέλ – μιλώντας, δηλαδή, διάφορες γλώσσες, με συνέπεια να χρειάζονται μετάφραση των διαταγών από τους διοικητές τους. Φαίνεται, λοιπόν, πως η Ἰλίου πέρσις δεν σφράγισε το τέλος τού πολέμου. Οι Λαοί τής Θάλασσας αντεπιτέθηκαν, μεταφέροντας τον πόλεμο ἐπὶ ἑλληνικοῦ ἐδάφους.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Ήταν, συνεπώς, οι Έλληνες ένας Λαός τής Θάλασσας; Προφανώς, δεν ήταν. Ή μήπως ήταν; Χρειάζεται να επεκταθούμε ἐπὶ τοῦ θέματος στο επόμενό μας Χρονικό.

Εδώ ας αντιπαραβάλλουμε την άποψη του Eberhard Zangger:

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη συνομοσπονδία των συμμάχων της, και η λογοτεχνική παράδοση του Τρωικού πολέμου μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των Ελλήνων ν’ αποκρούσουν αυτές τις επιδρομές.”
Συνεπώς, η Ἰλιάς μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την αναμέτρηση αυτή.

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη
συνομοσπονδία των συμμάχων της, κι η λογοτεχνική παράδοση
του Τρωικού μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των
Ελλήνων ν’ αποκρούσουν τις επιδρομές”. (Eberhard Zangger)

“Το 1182 π.Χ. η Ουγκαρίτ έπεσε [κάηκε ολοσχερώς, και δεν ξανακατοικήθηκε], κι έτσι διακόπηκε η ροή των σιτηρών από την Αίγυπτο,” λέει ο Holst. “Περίπου δύο χρόνια αργότερα, η Χεττιτική Αυτοκρατορία έσβησε. Τώρα δεν υπήρχε κανένα εμπόδιο για την έξοδο των Λαών τής Θάλασσας.⁽²⁾ Με τις γυναίκες, τα παιδιά και τις οικοσκευές τους σε δίτροχα κάρα, οι Λαοί τής Θάλασσας – τώρα πλέον πιο σωστά: οι Λαοί τής Στεριάς – σαν ένα ποτάμι, συνέχισαν την πορεία τους, καταστρέφοντας τα πάντα, αλλά, τιμώντας την ιδιαίτερή τους σχέση με την Φοινίκη, προσπέρασαν αυτήν την γη. Συρρέοντας πιο κάτω στην Χαναάν, κατέστρεψαν τις πόλεις που συνάντησαν. Πολλοί εγκαταστάθηκαν δίπλα στα χωράφια με το σιτάρι, παίρνοντας ένα κομμάτι γης για τον εαυτό τους και την οικογένειά τους. Ένας πολύ μεγάλος αριθμός των Λαών τής Στεριάς και Θάλασσας συνέχισε την πορεία, και τελικά έφτασε στα σύνορα μεταξύ Χαναάν κι Αιγύπτου. Εκεί δόθηκε μια μεγάλη μάχη, και οι Λαοί τής Θάλασσας τελικά αναγκάστηκαν να σταματήσουν.”

Τα κλεμμένα “Άλογα του Αγίου Μάρκου” στη Βενετία…

• ⁽²⁾ Με τη λέξη “έξοδος”, ο Holst επεδίωκε σαφώς βιβλικούς συνειρμούς. Αντίθετα, οι ιστορικοί συνειρμοί είναι πολύ πιο καταλυτικοί: Νιώθεις ακατανίκητο πειρασμό να παρομοιάσεις, ή να παραλληλίσεις, τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας με την Α΄ Σταυροφορία (1096–1099 ΚΧ), και ιδίως με τη δήθεν Σταυροφορία τού Λαού, των Αγροτών, ή Απόρων – παρ’ όλο που, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, πρέπει να την περιγράψουμε ως Σταυροφορία τού Άτακτου, Απείθαρχου Όχλου. Αν, αντιθέτως, θελήσουμε να βρούμε αναλογίες με τη συμπεριφορά των Φοινίκων, θα πρέπει να κάνουμε ένα “flash forward” στην Δ’ Σταυροφορία (1202–1204), που στιγματίστηκε ως η “Καταραμένη Σταυροφορία”, αφού είχε μεν ως στόχο την κατάκτηση της μουσουλμανικής Ιερουσαλήμ, μέσω μιας εισβολής στην Αίγυπτο· αλλ’ αντ’ αυτής, τον Απρίλιο του 1204, οι Φράγκοι και οι Βενετοί λεηλάτησαν ανηλεώς την χριστιανική Κωνσταντινούπολη, πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που στη συνέχεια τη μοιράστηκαν, ιδρύοντας τη Λατινική Αυτοκρατορία. Οι Βενετοί στην Δ΄ Σταυροφορία, έπαιξαν τον ρόλο των Φοινίκων στην κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Ίσως κάποτε μάθουμε ποιός ήταν ο Φοίνικας “Ερρίκος Δάνδολος” στην ιστορία αυτή…

● Ελάχιστο δείγμα τής ανυπολόγιστης λείας, από τις λεηλασίες Βενετών και Φράγκων στην Πόλη, είναι τα “Άλογα του Αγίου Μάρκου” στη Βενετία, έργο που κάποιοι αποδίδουν στον Λύσιππο. Ο Ναπολέοντας έκλεψε με τη σειρά του τα κλεμμένα άλογα, αλλά, ύστερα από το Βατερλώ, αυτά επιστράφηκαν στους “νόμιμους”… κλέφτες τους!

Οι Αιγύπτιοι κέρδισαν τη μάχη, αλλά, όπως είδαμε, έχασαν τον πόλεμο. Ποιοί άλλοι, άραγε; Οι Μυκηναίοι, οι Χετταίοι, η Ουγκαρίτ, καθώς επίσης οι λαοί τής Χαναάν – εκτός από τους Φοίνικες. Ακόμη και οι μιλιταριστές Ασσύριοι θα πρέπει να συγκαταλέγονται μεταξύ των ηττημένων, αφού υποχρεώθηκαν ν’ αποσυρθούν στα εδάφη τους για προστασία. Ἐν ὀλίγοις, όλες οι πανίσχυρες δυνάμεις τής εποχής. Όσο για τους νικητές, εκτός από τους ίδιους τους Λαούς τής Θάλασσας, δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία:

“Ως απόρροια της καταστροφικής δύναμης των Λαών τής Θάλασσας,
όλοι οι πανίσχυροι αντίπαλοι των Φοινίκων είχαν εξολοθρευθεί. Οι
πόλεις τους παρέμειναν ανέπαφες, ενώ τριγύρω τους αφανίζονταν οι
πάντες, γεγονός που τους έφερε σε θέση πλεονεκτική”. (Sanford Holst)

Η μάχη των Αιγυπτίων με τους Λαούς τής Θάλασσας

“Οι Φοίνικες φαίνεται πως είχαν τα περισσότερα οφέλη από οποιονδήποτε άλλον, εξαιτίας τής μαζικής μετανάστευσης των Λαών τής Στεριάς και της Θάλασσας”, συνοψίζει ο Sanford Holst. “Ως αποτέλεσμα της καταστροφικής δύναμης των επιθέσεων των Λαών τής Θάλασσας, όλοι οι πανίσχυροι αντίπαλοι των Φοινίκων είχαν εξολοθρευθεί. Οι φοινικικές πόλεις παρέμειναν ανέπαφες, ενώ τριγύρω τους αφανίζονταν οι πάντες, γεγονός που έφερε αυτούς τους ανθρώπους σε πλεονεκτική θέση.

“Τα ιστορικά στοιχεία δείχνουν πως οι δραστήριες πόλεις τους άρχισαν γρήγορα να επεκτείνουν την επικράτειά τους, με την εγκατάσταση εμπορικών σταθμών στην Κύπρο, το Αιγαίο, τη Σικελία, τη Σαρδηνία, τη Βόρεια Αφρική, την Αλγερία, το Μαρόκο, και την Ισπανία. Ανάμεσα στις πόλεις που δημιούργησαν ήταν και αυτές στο Μαρόκο: Lixus (σύγχρονη Larache), Sala (Ραμπάτ), Mogador (Εσαουίρα) και Tingis (Ταγγέρη)· στην Ισπανία: Gadir (Κάδιθ), Malaka (Μάλαγα), Ibisa (Ίμπιθα)· στην Αλγερία: Icosium (Αλγέρι)· στην Τυνησία: Utica (Υτίκη) και Καρχηδόνα· στη Σαρδηνία: Karalis (Κάλιαρι)· στη Σικελία: Πάνορμος (Παλέρμο)·⁽³⁾ στην Κύπρο: Κίτιον (Λάρνακα). Οι Φοίνικες δημιούργησαν μιαν ισχυρή κι εύπορη θαλάσσια εμπορική αυτοκρατορία, που εκτεινόταν από το Μαρόκο ως το Λεβάντε.”

• ⁽³⁾ Είναι κανόνας (οι εξαιρέσεις τον επιβεβαιώνουν): πόλεις, που τάχα ίδρυσαν οι Φοίνικες, είναι γνωστές μ’ ελληνικά τοπωνύμια, αφού τα χαναανικά (αν υπήρξαν) ξεχάστηκαν.

● Επομένως, έχει απόλυτο δίκιο ο Holst, όταν υπογραμμίζει ποικιλοτρόπως ότι “το στοιχείο αυτό αποδεικνύεται πως είναι ένα από τα κλειδιά, που μας βοηθούν να ξεκλειδώσουμε το μυστήριο των Λαών τής Θάλασσας – ένα γεγονός που άλλαξε τον ρου τής ιστορίας.”

Αναπαράσταση Καρχηδόνας

“Εποχή των Φοινίκων”

ΤΟ ΚΕΝΟ ΕΞΟΥΣΙΑΣ, που προέκυψε ως συνέπεια, ήταν η χρυσή ευκαιρία των Φοινίκων να επωφεληθούν και να προβληθούν ως οι πραγματικοί κληρονόμοι των Μινωιτών, με την ανάδειξή τους σε μεγάλη ναυτιλιακή εμπορική δύναμη. Η ακμή τους (1200–800 ΠΚΧ) συμπίπτει με τους σκοτεινούς χρόνους όλων των ανταγωνιστών τους. Έχοντας πλήρη ελευθερία κινήσεων, και για μεγάλο χρονικό διάστημα, έχτισαν μεθοδικά την αυτοκρατορία τους. Και όταν η παλίρροια της Ιστορίας έφερε και πάλι στο προσκήνιο τις μεγάλες δυνάμεις (Ασσυρία, Βαβυλωνία, Περσία), που υπέταξαν την χώρα τους, από τον 9ο έως τον 6ο αιώνα ΠΚΧ, οι Φοίνικες ήταν διατεθειμένοι να μεταφέρουν την έδρα τής αυτοκρατορίας τους από την Εγγύς Ανατολή στην καρδιά τής Μεσογείου, από την Χαναάν στην Τυνησία.

Όταν, λοιπόν, βρέθηκαν υπό περσικό ζυγό, πολλοί Φοίνικες μετανάστευσαν σε αποικίες, ή και στην Καρχηδόνα. Εκεί θα μπορούσαν ίσως να εκπληρώσουν τ’ όνειρό τους και να καταστούν πραγματική αυτοκρατορία, εξασφαλίζοντας και στρατιωτική υπεροχή, κάτι που λογικά ήταν ανέφικτο στην στενή λωρίδα τής Φοινίκης. Όσον αφορά τους Έλληνες, αφού αφυπνίστηκαν σταδιακά από τους “σκοτεινούς χρόνους” τους, έσπευσαν να καλύψουν τον χαμένο χρόνο, ἀρχῆς γενομένης από το 900 ΠΚΧ, ιδρύοντας δικές τους αποικίες, όχι μόνον στη Μεσόγειο, αλλά και στον Εύξεινο Πόντο, όπου οι Φοίνικες δεν τόλμησαν να εισέλθουν. Εξετάζοντας έναν χάρτη τού 550 ΠΚΧ, η ελληνική υπεροχή είναι συντριπτική. Σοβαρό μειονέκτημα των Φοινίκων ήταν η έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού. Όμως, διέθεταν ένα κρίσιμο στρατηγικό πλεονέκτημα: τον έλεγχο των Ἡρακλείων στηλῶν, του στενού τού Γιβραλτάρ,⁽⁴⁾ όπου η Καρχηδόνα θα επέβαλε αργότερα αποκλεισμό, για να διαφυλάξει το εμπορικό της μονοπώλιο με την πλούσια σε μέταλλα Ιβηρία, ειδικότερα με την Ταρτησσό, κι ἐν γένει με τις ακτές τού Ἀτλαντικοῦ, ευρωπαϊκές και αφρικανικές. Χρησιμοποιώντας λ.χ. χρυσό, από την επέκταση του αφρικανικού παράκτιου εμπορίου, περί τα μέσα τού 4ου αιώνα ΠΚΧ, η Καρχηδόνα έκοψε χρυσούς στατήρες, που φέρουν ένα σχέδιο στο ἔξεργο της οπίσθιας όψης των κερμάτων, όπου ορισμένοι βλέπουν έναν χάρτη τής Μεσογείου με την Αμερική (ή την Ατλαντίδα;) ν’ απεικονίζεται προς δυσμάς.

Ελληνικές και φοινικικές αποικίες (σε γαλάζιο και κόκκινο αντίστοιχα) 550 ΠΚΧ

• ⁽⁴⁾ Γιβραλτάρ είναι η ευρωπαϊκή Ηράκλεια στήλη επί ισπανικού εδάφους, που όμως ελέγχεται από την Βρετανία. Γιβραλτάρ, πάει να πει “βράχος τού Τάρικ” (Gibr al-Tariq), από τ’ όνομα του Τάρικ ιμπν Ζιάντ, που ήταν επικεφαλής τής εμπροσθοφυλακής των Αράβων, όταν εισέβαλαν στην Ιβηρία το 711 ΚΧ.

● Ωστόσο, πολύ πριν από Ισπανούς, Βρετανούς και Άραβες, Βησιγότθους και Βάνδαλους (ἐξ οὗ Ανδαλουσία), Καρχηδόνιους και Ρωμαίους, Φοίνικες κι Έλληνες, Κέλτες, και Ίβηρες, είχαν εγκατασταθεί εκεί οι Νεάντερταλ. Τα ευρήματα στην σπηλιά Gorham εκτείνονται σε περίοδο πριν από 125.000 ως 25.000 χρόνια, καθιστώντας αυτόν τον βράχο το τελευταίο τους ίσως καταφύγιο. Αλλά και στην απέναντι στήλη, την αφρικανική, την Ceuta, στο μαροκινό έδαφος, που όμως ελέγχεται από την Ισπανία, τ’ αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας μάς πάνε πίσω 250.000 χρόνια.

Το καρχηδονιακό νόμισμα με το έξεργο που δείχνει υποτίθεται τον αρχαίο κόσμο και την Αμερική (341 ΠΚΧ)

Αυτό ήταν το ιστορικό πλαίσιο του φοινικικού ναυτεμπορικού εγχειρήματος, που απλώθηκε στις θάλασσες, από το 1500 ως το 300 ΠΚΧ. Οι Φοίνικες ήταν εξαίρετοι ναυτικοί, και περίφημοι “πορφυροί έμποροι”, λόγω του μονοπωλίου τής περιζήτητης πορφυρής βαφής τού σαλιγκαριού murex, που ήταν κάποτε άφθονο στη Μεσόγειο, αλλά εξαλείφθηκε λόγω υπερεκμετάλλευσης. Η βαφή αυτή υπήρξε, μεταξύ άλλων, χαρακτηριστικό τής βασιλικής ενδυμασίας. Στην πραγματικότητα, η λέξη Φοίνικας προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις φοῖνιξ και φοινός, που σημαίνουν πορφυρός και πορφύρα, περνώντας στα λατινικά ως Punic.⁽⁵⁾ Οι ίδιοι ονόμαζαν την χώρα τους Χαναάν, που ίσως να σημαίνει επίσης Γη τής πορφύρας. Αν αυτό ισχύει, τότε Χαναάν και Φοινίκη είναι λέξεις συνώνυμες. Κατά τον Ἑκαταῖο, η Φοινίκη ονομαζόταν παλαιότερα Χνᾶ. Το ελληνικό τοπωνύμιο δεν αντιστοιχούσε σε κάποια πολιτισμική ταυτότητα που θ’ αναγνώριζαν οι ίδιοι. Δεν είναι σίγουρο αν, και σε ποιο βαθμό, θεωρούσαν πως αποτελούσαν μέλη μιας ενιαίας φυλής. Ήταν πολιτισμός οργανωμένος σε πόλεις-κράτη, όπως η Ελλάδα. Οι πόλεις πολεμούσαν μεταξύ τους και κάποια επικρατούσε σε βάρος των άλλων ή συνασπίζονταν σε συμμαχίες. Από άποψη γλώσσας, τρόπου ζωής, ή θρησκείας, δεν υπάρχει σχεδόν τίποτε το ουσιώδες που να διαφοροποιεί τους Φοίνικες από τους άλλους σημιτικούς πολιτισμούς τής Χαναάν.

Η μινωική “φοινικική” πορφύρα

• ⁽⁵⁾ Αναζητώντας πληροφορίες περί πορφύρας στην Wikipedia, ανακατευθύνεσαι στη λεγόμενη “φοινικική” ή “τύρια” πορφύρα, που εξαγόταν από το κοχύλι ακανθωτός στρόμπος (Murex, ή Bolinus, ή Haustellum, brandaris). Όμως, παρά την κατοχύρωσή της ως φοινικικό προϊόν, η πορφύρα υπήρξε μινωική καινοτομία, που ιδιοποιήθηκαν, μαζί με άλλες, οι Φοίνικες και τους απέφεραν τεράστια κέρδη, μόλις κατέρρευσε η εποχή τού μπρούντζου. Ως η ακριβότερη και ωραιότερη βαφή, η πορφύρα θεωρήθηκε από αρχαιοτάτων χρόνων σύμβολο και προνόμιο βασιλικό και θεϊκό: όσο ψηλότερα βρισκόταν κανείς στην ιεραρχία, όχι μόνον την πολιτική, αλλά και την θρησκευτική, τόσο περισσότερα πορφυρά ενδύματα επιτρεπόταν να φορέσει. Συνεκδοχικά, σήμαινε το πορφυρό βασιλικό ένδυμα και, κατ’ επέκταση, τη βασιλική εξουσία.(*)

(*) Η ιατρική “εκδικήθηκε” αυτούς τους “γαλαζοαίματους”, ονομάζοντας πορφύρα (purpura) μια δερματοπάθεια με κοκκινωπές κηλίδες. (Η ετυμολογία τής λέξης purple: < λατινικά purpura < ελληνικά πορφύρα < άγνωστης προέλευσης. Μα φαίνεται πως ίσως είναι η μοναδική μινωική λέξη που χρησιμοποιούμε ακόμη).

Κεφαλή αλόγου σε καρχηδονιακό νόμισμα

● Αρχαιολόγοι βρήκαν στην Κρήτη μεγάλες ποσότητες κοχυλιών murex, που ανάγονται στον 20ό – 18ο αιώνα ΠΚΧ. Άρα, οι Μινωίτες ήταν πρωτοπόροι στην παραγωγή πορφύρας, αιώνες πριν από τους Τύριους, ή ἐν γένει από τους Φοίνικες. Σημαντική ήταν η ακατοίκητη σήμερα νησίδα Χρυσή (Γαϊδουρονήσι), 15 χμ νότια της Κρήτης, στην Ιεράπετρα, όπου οι αρχαιολόγοι ανέσκαψαν έναν μινωικό οικισμό τής περιόδου 1800-1500 ΠΚΧ, με εργαστήρια επεξεργασίας κοχυλιών murex για πορφύρα. Οι Μινωίτες παρήγαγαν ποικίλες αποχρώσεις πορφύρας (από μπλε ως κόκκινο) ανάλογα με τον τρόπο επεξεργασίας. Σωροί σπασμένων οστράκων murex έχουν βρεθεί και σε άλλα σημεία τής Μεσογείου, λ.χ. στην Απουλία τής Κάτω Ιταλίας. Έλεγαν αργότερα πως η Λακωνία ήταν το μέρος που έβγαζε την καλύτερη πορφύρα στην Ευρώπη, η νησίδα Μῆνιγξ (Τζέρμπα) τής Τυνησίας στην Αφρική, και η Τύρος στην Ασία.

Εκτός από πορφύρα, οι Φοίνικες εξήγαγαν υφάσματα, γυαλί, και κρασί στην Αίγυπτο, όπου το αμπέλι δεν ευδοκιμεί, ενώ προμηθεύονταν χρυσάφι από τη Νουβία, ασήμι από την Ιβηρία, ή κασσίτερο από την Βρετανία. Οι συναλλαγές, πάντως, που κάποτε θεωρούνταν πως γίνονταν απευθείας, τώρα πιστεύεται πως ήταν έμμεσες. Ο Timothy Champion είναι της άποψης πως ελέγχονταν από τους Κέλτες τής Βρετάνης.⁽⁶⁾ Όπως και να έχει το θέμα, η αναζωογόνηση της οικονομίας τής Μεσογείου, ύστερα από την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, φαίνεται πως οφείλεται ἐν πολλοῖς στο έργο των Φοινίκων, που αποκατέστησαν το εμπόριο μεγάλων αποστάσεων.

• ⁽⁶⁾ Η απλή αυτή ιδέα είναι άκρως ενδιαφέρουσα: Γιατί, άραγε, ο οποιοσδήποτε εμπορευόμενος θαλασσοπόρος, είτε Μινωίτης ή Μυκηναίος, Φοίνικας ή Καρχηδόνιος, να διατρέχει κινδύνους, παραπλέοντας την Ιβηρία, και ταξιδεύοντας κατόπιν στα βόρεια μέχρι την Βρετανία, όταν ο κασσίτερος τής Κορνουάλλης, ή ακόμη της Βρετάνης, θα μπορούσε να μεταφερθεί διὰ ξηρᾶς διαμέσου της Γαλατίας-Γαλλίας; Αυτός ήταν, άλλωστε, ο λόγος για τον οποίον η Καρχηδόνα προσπάθησε μάταια ν’ αποτρέψει την ίδρυση της αποικίας τής Μασσαλίας: ακόμη και με τον αποκλεισμό τού Γιβραλτάρ, ο κασσίτερος της Κορνουάλλης, ή της Βρετάνης, ήταν διαθέσιμος στη Μεσόγειο και η Καρχηδόνα δεν μπορούσε να επιβάλει απόλυτα το μονοπώλιό της.

Καθώς εμπόριο και αποικίες επεκτείνονταν, Φοίνικες κι Έλληνες χώρισαν τη Μεσόγειο στα δυο, με τους πρώτους να παραπλέουν και να κυριαρχούν στα νότια παράλια, ενώ οι δεύτεροι δραστηριοποιούνταν ιδίως κατά μήκος των βόρειων ακτών, χωρίς ν’ αποκλείονται οι εκατέρωθεν παρεισφρήσεις, όπως φαίνεται από τα παραδείγματα της Κυρηναϊκής και της Σαρδηνίας. Οι μεταξύ τους συγκρούσεις ήταν σπάνιες, κυρίως στη Σικελία (λόγω στρατηγικής θέσης, απέναντι από την Καρχηδόνα, στις εντός Μεσογείου “Ηράκλειες στήλες”),⁽⁷⁾ και κατέληξαν στη δημιουργία δυο σφαιρών επιρροής. Όταν, όμως, ανέλαβαν τα ηνία οι Καρχηδόνιοι, η κατάσταση άλλαξε άρδην.

Ο Μελκάρτ σε φοινικικό αργυρό τετράδραχμο

• ⁽⁷⁾ Ως Ηράκλειες στήλες, οι Έλληνες εννοούσαν το στενό τού Γιβραλτάρ. Όμως, όταν δεν είχαν φτάσει ακόμη τόσο μακριά, σε προγενέστερες εποχές, προσδιόριζαν έτσι το “στενό” ανάμεσα στην Τυνησία και τη Σικελία. Οι Φοίνικες, και μετά οι Καρχηδόνιοι, επεδίωκαν τον έλεγχο τόσο των “εσωτερικών”, όσο και των “εξωτερικών” Ηρακλείων στηλών.

Παρ’ όλα τα “έξεργα” με την υποτιθέμενη Αμερική (ή Ατλαντίδα), αυτό που όντως βλέπουμε στην οπίσθια όψη τού “νομίσματος” των Φοινίκων, είναι μια κάποια πολιτισμική ανεπάρκεια. Η τέχνη τους δεν διέθετε εκείνα τα μοναδικά χαρακτηριστικά που, ενδεχομένως, θα τη διαφοροποιούσαν από την τέχνη των συγχρόνων τους. Και τούτο εξαιτίας των καταλυτικών επιδράσεων από ξένες κουλτούρες: κυρίως της Αιγύπτου, της Ασσυρίας, και της Ελλάδας. Η τέχνη τους ήταν ένα αμάλγαμα ξένων προτύπων κι αισθητικών επιδιώξεων. Εκτός αυτού, μολονότι συνέβαλαν στην εξάπλωση της γραφής τους, από την οποία προέρχονται όλα τα σημαντικά αλφάβητα, οι ίδιοι χρησιμοποίησαν το ἐν λόγῳ abjad κυρίως για εμπορικές δοσοληψίες.⁽⁸⁾ Εκτός από τις επιγραφές, σχεδόν τίποτε άλλο δεν έχουν αφήσει, ή δεν έχει διασωθεί, σε γραπτές πηγές. Αγνοούμε ακόμη και τ’ όνομα του “Κύριου της Θάλασσας”, του “Ποσειδώνα” τους – πολύ περίεργο, όντως, για μια κοινωνία εμπόρων και ναυτικών, όπου μια τέτοια θεότητα είναι πάρα πολύ σημαντική.

• ⁽⁸⁾ Ο προπομπός τού φοινικικού “αλφάβητου” είχε μάλλον αιγυπτιακή καταγωγή, καθώς τα σύμβολα των χαναανικών abjad (“αλφάβητων”) της μέσης εποχής τού μπρούντζου, μοιάζουν με ιερογλυφικά, ή πιο συγκεκριμένα, μ’ ένα πρώιμο abjad, που εντοπίστηκε στην κεντρική Αίγυπτο. Επιπλέον, πριν από τη δημιουργία τού φοινικικού “αλφάβητου”, έχουμε το πρωτο-χαναανικό, καθώς και την “αλφαβητική” γραφή τής Ουγκαρίτ, που η προέλευσή της ήταν μεσοποτάμια. Άρα, τα συμφωνικά “αλφάβητα” κατάγονται από Αίγυπτο και Μεσοποταμία.

Το ίδιο θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε και για τους Μινωίτες, αφού επίσης αγνοούμε τις θεότητές τους. Πρόκειται, όμως, γι’ αρχαιότερο πολιτισμό, του οποίου, επιπλέον, δεν έχουμε αποκρυπτογραφήσει την γραφή. Σημειωτέον ότι στο πάνθεόν τους, οι Χαναναίοι είχαν και τον Γιαμ, έναν θεό τής θάλασσας και των ποταμών. Τον λάτρευαν, όμως, οι Φοίνικες; Φαίνεται πως, εκτός από τον Βάαλ (ο Βάαλ Άμμων και η Τανίτ ήταν οι πολιούχοι τής Καρχηδόνας), οι Φοίνικες τιμούσαν ιδιαίτερα τον Μελκάρτ, πολιούχο τής Τύρου, που ίδρυσε τις περισσότερες αποικίες, μεταξύ άλλων Καρχηδόνα και Γάδειρα (νῦν Cádiz). Σταδιακά, λόγω αλληλοεπιδράσεων, ο Mελκάρτ ταυτίστηκε με τον Ἡρακλῆ. Το σίγουρο, πάντως, είναι πως κανένας από τους ἐν λόγῳ θεούς δεν μπορεί να υποκαταστήσει τον Ποσειδῶνα-Γιαμ. Και άρα, η απορία (λαός θαλασσοπόρων χωρίς θεό τής θάλασσας) παραμένει…

Σεμίραμις, του Eliseo Fattorini (19ος αιώνας)

● Αναζητώντας πληροφορίες περί της “φοινικικής μυθολογίας” στην Wikipedia, ανακατευθύνεσαι σε κάποιο άγνωστο πρόσωπο, ὀνόματι Σαγχουνιάθων, έναν δήθεν συγγραφέα τριών χαμένων έργων στην φοινικική γλώσσα, που υποτίθεται πως διασώθηκαν μόνον ἐν μέρει, σε παράφραση και περίληψη μιας μετάφρασης στα ελληνικά, η οποία αποδίδεται στον Φίλωνα από τη Βύβλο, σύμφωνα με τα όσα ισχυρίζεται, τουλάχιστον, ο επίσκοπος Καισαρείας, Ευσέβιος. Ό,τι γνωρίζουμε για το έργο τού Σαγχουνιάθωνα, προέρχεται από τον Ευσέβιο, που παραθέτει τα μόνα σωζόμενα αποσπάσματα από τα γραπτά του, όπως αυτά συνοψίζονται και μνημονεύονται από τον φερόμενο ως μεταφραστή του, τον Φίλωνα. Η υποθετική ημερομηνία των – δήθεν – γραπτών μάς πάει πριν από τον Τρωικό πόλεμο, στην εποχή άλλων εξίσου υποθετικών προσώπων, όπως είναι ο Μωυσής, αλλά και “η Σεμίραμις, όταν ήταν βασίλισσα των Ασσυρίων”. Ο Σαγχουνιάθων τοποθετείται, λοιπόν, στο μυθικό πλαίσιο μιας αρχαιότητας, από την οποία δεν έχουν διασωθεί ούτε ελληνικά, ούτε φοινικικά κείμενα. Όλως παραδόξως, όμως, ο “συγγραφέας” φέρεται ν’ αναφέρεται υποτιμητικά στον… Ησίοδο, που έζησε κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ! Κάποιοι δικαιολογήθηκαν πως οι προθέσεις τού Ευσέβιου ήταν… “ευσεβείς”: ήθελε να “δυσφημίσει τον πολυθεϊσμό”· ενώ άλλοι απέδωσαν την πλαστογραφία στον ίδιο τον Φίλωνα. Ο καθένας μπορεί να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα για τα πραγματικά κίνητρα των παραχαρακτών, όποιοι και αν ήταν αυτοί. Όπως και να έχει το θέμα, μένεις κυριολεκτικά άναυδος από το γεγονός πως η αναζήτηση στοιχείων σχετικά με την “φοινικική μυθολογία”, σε οδηγεί τελικά σε μια τέτοια απάτη – “ευσεβή” ή μη…

Επόμενο Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ● Κατάρρευση Εποχής Μπρούντζου Λόγω Λιμού ● Τρωικός και Λαοί τής Θάλασσας ● Στήλη Μερνεφθά και Έξοδος ● Χετταίοι και Λούβιοι

• >> Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ
• << Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ

Χεττιτικό δωδεκάθεο στον Αδη (Hattusa)