Χρονικό 5. ΙΒΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

Χρονικό 5. ΙΒΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

/ENGLISH/ Chronicle 5. IBERIA’S ODYSSEY

● Έλληνες στην Πορτογαλία ● Fado και Μοίρα ●
Οδυσσέας και Καλυψώ στη Λισαβόνα· ο Γιος τους
στο Santarém ● Κρητοϊβηρικοί Δεσμοί: Λατρεία
τού Ταύρου (Ταυροκαθάψια, Ταυρομαχίες)

Η λεζάντα: “Mosaic of a Phoenician trading ship”. Σχεδόν κάθε λέξη και ψέμα: το πλοίο ούτε φοινικικό είναι, ούτε εμπορικό· κι από κάτω με μεγάλα, ΚΕΦΑΛΑΙΑ γράμματα: ΟΔΥΣΣΕΙΑ! (Βλέπετε τι μπορεί να συμβεί αν δεν διαβάζετε ελληνικά!)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΣΕ ΜΑΚΡΙΝΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ, πριν ακόμη από τον 6ο αιώνα π.Χ., οι Ἕλληνες αποίκισαν το μέρος που αποτελεί τώρα πορτογαλικό έδαφος, εκμεταλλευόμενοι ορυχεία, ιδρύοντας και περιτειχίζοντας πόλεις, ιδίως κατά μήκος των ακτών και στις λεκάνες των μεγαλύτερων ποταμών”.

Το fado ανακηρύχθηκε άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Το ρεμπέτικο επίσης, μετά
από χρόνια: κάλλιο αργά παρά ποτέ!

Με μια τέτοια ιστορική αναδρομή, αρχίζει ο Augusto Mascarenhas Barretο το δίγλωσσο βιβλίο του (σε πορτογαλικά και αγγλικά) περί Fado / Origens líricas e motivação poética (Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση). Είναι η αφετηρία τού πρώτου κεφαλαίου (Ταυτότητα και πηγές), μετά από τα προκαταρκτικά περί fado: το αστικό λαϊκό τραγούδι τής Πορτογαλίας γεννήθηκε σε δυο από τις αρχαιότερες πόλεις της, τη Λισαβόνα και την Coimbra (με διακριτό είδος στην κάθε μια), ενώ έχει προβηγκιανή προέλευση, με αραβικές μελωδικές και ποιητικές επιρροές, είναι και τρόπος ζωής (όπως το ρεμπέτικο, το flamenco, το blues, το tango, και όποια άλλη αυθεντική λαϊκή έκφραση, όσο “ταπεινή” ή “περιθωριακή” θεωρείται η προέλευσή της), και διακατέχεται από νοσταλγία, από saudade, μια λέξη-κλειδί στο fado, που και αυτή επίσης από τους Άραβες έλκει την καταγωγή. Απαντάται παρεφθαρμένη κατά τι και αλλού: είναι λ.χ. η sodade τού Πράσινου Ακρωτηρίου, και χαρακτηρίζει το νοσταλγικό τραγούδι του, τη morna.

“Οι Έλληνες”, αναφέρει επίσης ο Πορτογάλος ερευνητής, συγγραφέας και ποιητής, “αναμίχθηκαν με τους ιθαγενείς κατοίκους και τους Ίβηρες, κληροδοτώντας τους κάποια εθνοτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Οι Ίβηρες υποθέτουμε πως ήταν ένας λαός με προέλευση την ανατολική Ευρώπη. Ίβηρος ήταν το αρχαίο όνομα του ποταμού Έβρου στην Ισπανία.”

Πολύ παράξενες, όντως, αυτές οι συμπτώσεις στα τοπωνύμια. Δεν είναι μόνον ο Ἕβρος τής Θρᾴκης. Είναι επίσης η καυκάσια Ιβηρία, δυτικά τής καυκάσιας… Αλβανίας (στο Αζερμπαϊτζάν) – δηλαδή η καυκάσια Γεωργία, στην ενδοχώρα τής αρχαίας Κολχίδας, πατρίδας τής Μήδειας, με το χρυσόμαλλο δέρας, τους Αργοναύτες και τον Ἰάσονα. Η λογική λέει πως εκεί θα πρέπει να βρίσκεται η κοιτίδα των Ιβήρων – όμως, οι πιο πολλοί ερευνητές δείχνουν, αντίθετα, προς την κατεύθυνση της ανατολικής Μεσογείου, ή της Βόρειας Αφρικής.

Βορείως της μεγάλης Αρμενίας, μεταξύ Ευξείνου και Κασπίας: Κολχίδα, Ιβηρία
και Αλβανία τού Καυκάσου. Ακόμη βορειότερα οι Αμαζόνες.

“Η ελληνική Μοίρα βρίσκεται στο πνεύμα τού fado”. (Mascarenhas Barretο)

Από τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά που οι Έλληνες άφησαν κληρονομιά στην Ιβηρία, ο Μασκαρένηας Μπαρρέτο επισημαίνει, μεταξύ άλλων, τη Μοῖρα:

“Η ελληνική Μοίρα βρίσκεται στο πνεύμα τού fado. Η λέξη fado, προερχόμενη από το λατινικό fatum, σημαίνει μοίρα, ριζικό – αυτό που προείπε ο Χρησμός και τίποτα δεν μπορεί να το αλλάξει. Αργότερα, με τη Μοίρα συνδυάστηκε επίσης ο αραβικός φαταλισμός”, η μοιρολατρία.

Βλέπετε πως οι ξένοι αποδίδουν στους Έλληνες πολιτισμικά χαρακτηριστικά που οι ίδιοι υποστηρίζουν, αντίθετα, ότι προέκυψαν ως αποτέλεσμα των 400 χρόνων τού οθωμανικού ζυγού…

Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ στην Οδύσσεια Λισαβόνα

Ο Οδυσσέας τυφλώνει τον Πολύφημο, σε πρωτοαττικό αμφορέα (7ος αιώνας ΠΚΧ)

ΠΟΛΥ ΠΙΟ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΑ είναι όσα αναφέρει η πορτογαλική μυθολογία για τις περιπέτειες του “πολύτροπου” Οδυσσέα στην Ιβηρία· ανάμεσα στ’ άλλα, λένε, ίδρυσε και περιτείχισε τη Λισαβόνα:

“Ο θρύλος”, σημειώνει ο Barreto, “αποδίδει την ανέγερση των αρχαίων τειχών τής Λισαβόνας στον μεγάλο Έλληνα ήρωα της αρχαιότητας, τον Ὀδυσσέα, βασιλιά τής Ἰθάκης και πορθητή τής Τροίας, που υποτίθεται πως έδωσε στον τόπο τ’ όνομα Ulissea, απ’ όπου προέκυψε η λέξη Ulissipo [ή Olisipo].⁽¹⁾ Το σίγουρο, πάντως, είναι πως στη Λισαβόνα εγκαταστάθηκαν οι Φοίνικες, γύρω στο 600 π.Χ., ονομάζοντάς την Alis Ubbo, που πάει να πει Ήρεμος Κόλπος. Την πόλη επισκέπτονταν σίγουρα Έλληνες και Καρχηδόνιοι, συνάπτοντας εμπορικές σχέσεις με τους πρωτόγονους λαούς που ζούσαν στην χώρα. Αυτές οι φυλές, αφού αναμίχθηκαν με τους Κέλτες και τους Ίβηρες, σχημάτισαν μιαν εθνική υποομάδα: τους Κελτίβηρες.

• ⁽¹⁾ Ulissea, δηλαδή Οδύσσεια, από τη λατινική εκδοχή τού ονόματος του ήρωά μας, Ulysses, ή Ulisses, ἐξ οὗ και Ulissípolis (Οδυσσούπολις) > Ulissipo(na), ή Olisipo(na) > Λισαβόνα.

“Ο θρύλος αποδίδει την ανέγερση των αρχαίων τειχών τής Λισαβόνας
στον μεγάλο Έλληνα ήρωα της αρχαιότητας, τον Οδυσσέα” (Barretο)

“Θεός Όφις”: βρέθηκε στην Tavira –
τη μόνη πορτογαλική πόλη, δίπλα στην ανδαλουσιανή Huelva, όπου όντως εγκαταστάθηκαν οι Φοίνικες

● “Θρύλος” η Ulissipo τού Οδυσσέα, κατά τον Barreto, αλλά “σίγουρο” γεγονός η Alis Ubbo των Φοινίκων: η “κλασική” επιστημονικοφανής παραφιλολογία. Άραγε, πώς συνδυάζει το συμπέρασμα αυτό με την αφετηρία του ότι “σε μακρινούς καιρούς, πριν ακόμη από τον 6ο αιώνα π.Χ., οι Έλληνες αποίκισαν το νῦν πορτογαλικό έδαφος”; “Το σίγουρο, πάντως, είναι πως” (αν, φυσικά, μιλάμε βάσει δεδομένων) ούτε οι Έλληνες, ούτε και οι Φοίνικες, ή οι Καρχηδόνιοι, εγκαταστάθηκαν στην Πορτογαλία, μια και δεν μπορούσε να συγκριθεί με την Ανδαλουσία, που ήταν μαγνήτης, λόγω ορυκτού πλούτου και στρατηγικής σημασίας. Η μόνη περιοχή πορτογαλικού ενδιαφέροντος, που τους τράβηξε την προσοχή, ήταν η επίσης πλούσια σε ορυκτά Γαλικία (εννοώ τη Γαλικία τής Ιβηρίας, και όχι την… συνονόματή της τής ανατολικής Ευρώπης). Αυτό το τοπωνύμιο, Alis (ή Allis) Ubbo (ή Ubo), αποδίδεται επίσης ως Ασφαλής (ή Γαλήνιος, Υπέροχος, Μαγευτικός, Ευχάριστος) Λιμένας (ή Κόλπος, Κολπίσκος, Όρμος, Καταφύγιο, Ακτή): όλες οι παραλλαγές περιγράφουν ένα καλό αγκυροβόλι και, συνεπώς, έχουν κάποια σχέση με την θάλασσα.

“Σε περίοδο της Αρχαιότητας, το Κάλιαρι, η τωρινή πρωτεύουσα της Σαρδηνίας, ονομαζόταν Caralis. Κατά πάσα πιθανότητα, το τοπωνύμιο προέρχεται από όρο σημιτικό, τη λέξη car, που σημαίνει ‘λευκός βράχος’,” έγραψε inter alia ο Δημήτρης Μιχαλόπουλος, σε άρθρο του σχετικά με τη μυκηναϊκή παρουσία στη Σαρδηνία.

● Υποθέτουμε, λοιπόν, ότι Caralis σήμαινε Κόλπος (ή Λιμάνι κλπ.) με τον λευκό βράχο, τοπωνύμιο που θα πρέπει να έδωσαν οι πανταχού παρόντες Φοίνικες. Μπορούμε, άραγε, να συσχετίσουμε τη σημιτική λέξη alis με την ινδοευρωπαϊκή ρίζα sal– (π.χ. salt, αλάτι στ’ αγγλικά, και ἅλς, αλάτι, μα και θάλασσα, στ’ αρχαία ελληνικά); Αν ναι, ινδοευρωπαϊκές και σημιτικές γλώσσες μάλλον είχαν κάποιον κοινό παρονομαστή – τουλάχιστον σε θέματα κοινού ενδιαφέροντος, σαν τη ναυσιπλοΐα: αυτός ο κοινός παρονομαστής θα ήταν, προφανώς, δάνειες λέξεις από μεσογειακές γλώσσες, όπως λ.χ. τα μινωικά κρητικά – την γλώσσα των θαλασσοκρατόρων τής Μεσογείου.

Μια αγγλική φρεγάτα στα ταραγμένα νερά τού Τάγου περνά
από τον Πύργο τού Belém, του John Thomas Serres (1823)

“Κατά τους Καρχηδονιακούς πολέμους”, συνεχίζει ο Barreto, “οι Ρωμαίοι εισέβαλαν στην Ιβηρική χερσόνησο, και το 205 π.Χ. η πόλη, που τότε ονομαζόταν Olissipo, αναβαθμίστηκε στην κατηγορία ενός ρωμαϊκού municipium. Το 100 μ.Χ. μετονομάστηκε σε Felicitas Julia, προς τιμήν τού Ιούλιου Καίσαρα, μ’ ένα όνομα που αποτελεί υπόσχεση καλοτυχίας. Το έτος 376 εισέβαλαν στην χερσόνησο οι Βησιγότθοι. Κατά τον 5ο αιώνα η περιοχή βρισκόταν υπό τον έλεγχο των Ρωμαίων και των βαρβάρων, αλλά το 522, μετά από την αποχώρηση των Ρωμαίων, σχηματίστηκε ενιαίο βησιγοτθικό βασίλειο, και η πόλη ήταν γνωστή ως Olissipona. Το 711, οι Άραβες, που εισέβαλαν στην χερσόνησο από τη Βόρεια Αφρική, κατέλαβαν την πόλη και την ονόμασαν Lissibona. Το 1147, τέλος, η πόλη ανακτήθηκε από τον Dom Afonso Henriques.”

Olissipo-Λισαβόνα με το λιμάνι στον Τάγο (16ος αιώνας)

Έτσι φτάσαμε στη Lisboa, τη σημερινή πρωτεύουσα της Πορτογαλίας. Όμως, η ιστορία δεν τελειώνει εδώ· έχει και συνέχεια:

“Η Santarém, που δεσπόζει στον ποταμό Τάγο, πιστεύεται πως ιδρύθηκε κατά τον 10ο αιώνα π.Χ. από έναν Έλληνα στην καταγωγή, που λεγόταν Άβιδις [Αbidis, ή Habis],⁽²⁾ και ο οποίος της έδωσε το όνομα Έσχα-Άβιδις [Esca-Abidis]. Παππούς τού πρίγκιπα, που λέγεται πως ίδρυσε επίσης πόλεις… στην Ισπανία, ήταν ο Γρήγορις [Gregoris, ή Gárgoris], βασιλιάς τής Ιβηρικής χερσονήσου. Θρυλείται πως ο Άβιδις ήταν γιός τού Οδυσσέα, ο οποίος, προδίδοντας την εμπιστοσύνη που του έδειξε ο Γρήγορις, παραχωρώντας του την Alis Ubbo, παντρεύτηκε μυστικά την κόρη τού Ιβήρου βασιλιά, Καλυψώ. Μόλις το έμαθε ο Γρήγορις, έσπευσε με τον στρατό του εναντίον τής Λισαβόνας. Τότε ο Οδυσσέας διέφυγε διὰ θαλάσσης, εγκαταλείποντας τη σύζυγό του”…

• ⁽²⁾ Habis, Habido, Abido, Abidas, Αbidis, Gabis, Gabid: οι διάφορες εκδοχές τού ονόματός του, ανάλογα με τις ποικίλες παραλλαγές τού μύθου (βλέπε Χρονικό 21. Ιβηρικό “El Dorado”, Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου).

“Η Santarém πιστεύεται πως ιδρύθηκε στον 10ο αιώνα π.Χ. από έναν Έλληνα στην καταγωγή”, γιό τού Οδυσσέα και της Καλυψώς. (Barretο)

Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ, με τον Ἔρωτα
(ή τον… Άβιδι;), του Gerard de Lairesse

Ώστε η Καλυψώ δεν ήταν νύμφη, στη νήσο Ὠγυγία, όπως μας λέει ο Ὅμηρος. Ανασκευάζοντας τον μέγιστο των ῥαψῳδῶν, οι Λουζιτανοί υιοθετούν την Καλυψώ, παρουσιάζοντάς την ως πριγκίπισσα της Ιβηρίας, αφού πατέρας της δεν ήταν ο Ἄτλας, μα ο Γρήγορις-Gárgoris. Σημειωτέον ότι παραμένουμε στα ίδια μέρη, όπου είχε φτάσει παλαιότερα και ο Ἡρακλῆς, για τα μήλα των Ἑσπερίδων και τα βόδια τού Γηρυόνη. Εικάζεται πως κοντά στις Ηράκλειες Στήλες πρέπει να βρισκόταν και η Ωγυγία, μια και ο Οδυσσέας χρειάστηκε να ταξιδεύει επί 18 μέρες, με ανατολική κατεύθυνση, για να φτάσει στην Σχερία, το νησί των Φαιάκων, που πολλοί ταυτίζουν με την Κέρκυρα. Σύμφωνα με μια εκδοχή, η Ωγυγία ήταν μια από τις στήλες, η νῦν ισπανική Ceuta στο Μαρόκο, απέναντι από την άλλη στήλη, τον βράχο τού Γιβραλτάρ. Αν και δεν είναι νησί τώρα, δεν αποκλείεται να ήταν κατά την ομηρική εποχή.

Σύμφωνα με τον Ἡσίοδο, ο πορθητής τής Τροίας, αλλά και ικανού αριθμού… γυναικών (πολύτροπος γαρ), απέκτησε συνολικά 16 γιους και μια κόρη από έξι γυναίκες. Στον μακρύ κατάλογό του, όμως, δεν περιλαμβάνει κανένα παιδί από την Καλυψώ, ή κάποιαν άλλη, που να λέγεται Άβιδις, Habis, ή κάπως έτσι. Τρεις γιους απέκτησε από την Πηνελόπη, έναν από την κόρη τού Θόαντα του Αἰτωλοῦ, οκτώ γιους και μια κόρη από την Κίρκη, δυο γιους από την Καλυψώ, έναν από την Καλλιδίκη, τη βασίλισσα των Θεσπρωτών, που την παντρεύτηκε αργότερα, κι έναν ακόμη από την Εὐίππη, κόρη τού Τυρίμμα, του βασιλιά τής Δωδώνης. Σημειώστε πως αν δεχτούμε το ησιόδειο γενεαλογικό δένδρο τού Οδυσσέα, με τα εννέα παιδιά από την Κίρκη και τα δυο από την Καλυψώ, θα πρέπει ν’ αντιστρέψουμε τον κατά τον Όμηρο χρόνο παραμονής του κοντά στις δυο νύμφες (έναν χρόνο με την Κίρκη κι επτά με την Καλυψώ).

Κίρκη, του Charles Gumery

Οπωσδήποτε, με τέτοια πανσπερμία, ο Οδυσσέας θα κινδύνευε περισσότερο να σκοτωθεί από το χέρι κάποιου… δικού του – ὅπερ καὶ ἐγένετο: Σύμφωνα με τη συνέχεια της Ὀδύσσειας, το τελευταίο επεισόδιο του ἐπικοῦ κύκλου, την Τηλεγόνεια, ή Τηλεγονία, ή Θεσπρωτίδα, που αποδίδεται στον Εὐγάμμονα τὸν Κυρηναῖο, ή στον Κιναίθωνα τὸν Λακεδαιμόνιο, ο Τηλέγονος, γιος του από την Κίρκη, αναζητώντας τον πατέρα του, αποβιβάζεται στην Ιθάκη και – κατά την προσφιλή συνήθεια της εποχής – κατασφάζει τους πάντες, ανάμεσά τους τον γεννήτορά του. Συνειδητοποιώντας πως έγινε πατροκτόνος, τον πιάνουν οι τύψεις, παίρνει την σορό, τον ετεροθαλή αδερφό του, Τηλέμαχο, και την Πηνελόπη, και τους πάει στο νησί τής μάνας του, που τους κάνει αθάνατους. Το έπος τελειώνει εκεί, μ’ ένα happy end αντάξιο ελληνικής ταινίας τού ’60: με τους γάμους τής Κίρκης με τον Τηλέμαχο και της Πηνελόπης με τον Τηλέγονο! Μόνον τον καημένο τον Οδυσσέα τον έφαγε το μαύρο χώμα!

Ανάλογο τέλος περιμένει τον ήρωά μας και στην Θεία Κωμωδία, του Dante Alighieri. O πατέρας τής ιταλικής ποίησης παραθέτει μιαν άλλη παράδοση, παραλλαγή τής ομηρικής εκδοχής, κατά την οποία ο Οδυσσέας αφηγείται πως δεν γύρισε ποτέ στην Ιθάκη. Από το νησί τής Κίρκης, την Αἴα, Αἰαία, ή Αἰαίη,⁽³⁾ βγήκε μέσω των Ἡρακλείων στηλῶν στον Ἀτλαντικό, διέσχισε τον Ισημερινό, πλέοντας στο νότιο ημισφαίριο επί πέντε μήνες, ώσπου έφτασε σ’ ένα ψηλό βουνό. Εκείνη την στιγμή σηκώθηκε σίφουνας, που στριφογύρισε τρεις φορές το πλοίο και το βούλιαξε. Εκεί πνίγηκαν ἅπαντες. Πού όμως; Ήταν στον “άλλο” κόσμο, ή στον “νέο” κόσμο, την Αμερική; Η λογική, με βάση τις γνώσεις που έχουμε πλέον για τον κόσμο, μας κάνει να σφάλλουμε. Άλλωστε, η αφήγηση γίνεται στην Κόλαση του Δάντη (βλέπε Χρονικό 15, Ὁμήρου Ὀδυσσείας περίπλους).

• ⁽³⁾ Πρόκειται γι’ άλλη μια σύμπτωση τοπωνυμίων με την πρωτεύουσα της Κολχίδας, Αία (το Κουτάισι). Αλλά εδώ υπάρχει εξήγηση· η Κίρκη ήταν αδερφή τού βασιλιά τής Κολχίδας, Αἰήτη, και θεία τής Μήδειας, με την οποία είχε πολλά κοινά: τις μαγικές ικανότητες, όπως και το ταμπεραμέντο. Κάποιοι λένε πως η Κίρκη εξορίστηκε στο απομονωμένο της νησί από τους υπηκόους της και τον πατέρα της, επειδή σκότωσε τον άντρα της…
  

Οι Λουζιτανοί, πάντως, δεν ενδιαφέρονται να βγουν… “στὸν πηγαιμὸ γιὰ τὴν Ἰθάκη”, ούτε και νοιάζονται για την τύχη τού Οδυσσέα, σαν εγκατέλειψε την Καλυψώ. Ασχολούνται, όπως είναι φυσικό, με τὰ τοῦ οἴκου τους, και πιο πολύ τραβά την προσοχή τους ένας δικός “τους” ήρωας, όπως ο Άβιδις-Habis:

Ρωμαϊκό ψηφιδωτό, Pedrosa de la Vega (Καστίλλη και Λεόν). Μοναδικό για την
εποχή δείγμα διαφάνειας.

“Σαν γεννήθηκε ο Άβιδις,” λέει ο Barreto, “ο Γρήγορις διέταξε να τον πετάξουν σε μια σπηλιά για να τον κατασπαράξουν τ’ άγρια θηρία. Ανταποκρινόμενος, ωστόσο, στις ικεσίες τής κόρης του, συναίνεσε να παραδοθεί το παιδί στη Μοίρα, σύμφωνα με το πανάρχαιο έθιμο, κι έτσι το έβαλαν σ’ ένα καλάθι, που το παρέσυρε το ρεύμα τού ποταμού [Τάγου].⁽⁴⁾ Το παιδί υιοθετήθηκε από μια ελαφίνα, και όταν βρέθηκε αργότερα σε άγρια κατάσταση από κάποιους κυνηγούς, το αναγνώρισε η μητέρα του από ένα σημάδι. Ο Γρήγορις ξέχασε τον προηγούμενο θυμό του και του έδωσε δασκάλους, έτσι ώστε να τον διαδεχτεί στη διακυβέρνηση της χερσονήσου. Το τοπωνύμιο Έσχα-Άβιδις, ή Εσχάλαβις (Escalabis), στα ελληνικά σημαίνει ‘τροφή που έφαγε ο Άβιδις’,⁽⁵⁾ σε ανάμνηση του τόπου όπου ανατράφηκε από την ελαφίνα.

• ⁽⁴⁾ Βιβλική η εικόνα, που μας παραπέμπει στον “Μωυσή μωρό” στα νερά τού Νείλου: οὐδεμία πρωτοτυπία στην ιουδαϊκή μυθολογία, αν και περιβάλλεται πλέον από “δογματικό κύρος”… (Βλέπε και Χρονικό 18, υποσημείωση 2, και Χρονικό 21, υποσημείωση 5).

• ⁽⁵⁾ Η ἐσχάρα, ή σχάρα, είναι συνώνυμη στ’ αρχαία ελληνικά με την ἑστία, που η αρχική της σημασία ήταν πυροστιά (πῦρ + ἑστία), φωτιά στο τζάκι, όπου ετοίμαζαν το φαγητό. Η ἑστία συνεκδοχικά απέκτησε και τις έννοιες της οικίας, οικογένειας, ή πατρίδας, μα και του βωμού, του θυσιαστήριου, ενώ συνδέθηκε με την θεά Ἑστία. Από την ἑστία βγαίνει και το εστιατόριο. Η ἐσχάρα παραπέμπει επίσης στο τζάκι, το μαγκάλι, τον βωμό, και την φωτιά σε κάθε σκοπιά τού στρατοπέδου.

“Ως προς την ιστορία, οι Ρωμαίοι ανοικοδόμησαν την πόλη το 153 μ.Χ. και την ονόμασαν Scalabis-castrum, ενώ ο Ιούλιος Καίσαρας την ανέδειξε σε πρωτεύουσα – μια από τις τέσσερις της Λουζιτανίας. Το 500 μ.Χ., όταν οι Βησιγότθοι έφτασαν στη Λουζιτανία, οι βάρβαροι και οι Λουζιτανοί συγχωνεύτηκαν σ’ έναν λαό. Το 632 στο Tomar μαρτύρησε η μοναχή Ειρήνη. Η σορός της πετάχτηκε στο ποτάμι και τα νερά τη μετέφεραν στην Scalabis. Μετά από 19 χρόνια, ο βασιλιάς Ρεκεσβίντος, που ήταν καθολικός,⁽⁶⁾ άλλαξε τ’ όνομα της πόλης από Scalabis σε Santa Irene. Όταν οι Άραβες κατέλαβαν την πόλη (715), την είπαν Chantireyn”, κι έτσι οδηγηθήκαμε στη σημερινή ονομασία Santarém.

• ⁽⁶⁾ “Καθολικός” γράφει από κεκτημένη ταχύτητα ο ξεναγός μας, αντί για “χριστιανός”, όπως θα ήταν πρέπον, αφού δεν είχε γίνει ακόμη το Σχίσμα.

Η άφιξη του Αινεία στο Παλλάντιον, του Claude Lorrain

Οι Οδύσσειες του Τρωικού: Αποικισμός τής Ιβηρίας

Ο ΤΡΩΙΚΟΣ, ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ, δεν ήταν πόλεμος ηρωικός. Συνοδεύτηκε από μαζικές μετακινήσεις των “Λαών τής Θάλασσας” προς ανατολάς (βλέπε Χρονικά 18, 19, 20), και την “έξοδο” Ελλήνων και Τρώων προς δυσμάς. Οι Τρώες ήταν σε αναζήτηση νέας πατρίδας, ενώ οι Έλληνες “ήρωες”, όσοι επέζησαν, ύστερα από δεκάχρονη απουσία, και με τα λάφυρα πενιχρά, όπως λέει ο Στράβων, ήταν ανεπιθύμητοι (βλέπε Χρονικό 20, κατάληξη), και είτε είχαν κακό τέλος (λ.χ. Ἀγαμέμνων), ή κατάντησαν πειρατές. Αυτή ήταν η τύχη ηρώων – που αργότερα τραγούδησαν οι ποιητές – όπως οι Αἰνείας, Ἀντήνωρ και Ὀψικέλλας· ή και Διομήδης, Μενέλαος, Μενεσθεύς, Ὀδυσσεύς, Τεῦκρος…

Ο Αινείας σχετίζεται με την Ρώμη, οι Αντήνωρ και Οψικέλλας ίδρυσαν πόλεις στα ΒΑ τής Ιταλίας, ενώ ο τελευταίος κατέληξε στη Βισκαΐα. Από τους Έλληνες, ο Διομήδης, γιος τού Τυδέως, έφτασε στη Λουζιτανία και Γαλικία, όπου ίδρυσε την Τύδη (νῦν Tui), πόλη αιτωλική, καθώς λέει ο Silius Italicus. Ο Μενεσθέας, ο επικεφαλής των Αθηναίων στον Τρωικό, εκδιώχθηκε από την Ἀθήνα, καθώς λέγεται, και κατέληξε με το πλήρωμά του στην Ανδαλουσία, στις εκβολές τού ποταμού Criso, νῦν Guadalete, όπου ίδρυσε αποικία στ’ όνομά του, αλλά και μαντείο: ήταν ο Μενεσθέως Λιμήν, το σημερινό Puerto de Santa María (βλέπε Χρονικό 22). Ο Οδυσσέας, όπως είπαμε, ίδρυσε και περιτείχισε τη Λισαβόνα, ενώ ο Τεύκρος κατέληξε στη Λουζιτανία και Γαλικία, ιδρύοντας τη μετέπειτα ρωμαϊκή Pontevedra (βλέπε Χρονικό 20, Τεῦκρος τῆς Τρωάδος καὶ τῆς Σαλαμῖνος), αφού πρώτα πέρασε από τη Μαστία, ή Μασσία, τη μελλοντική Νέα Καρχηδόνα (προφανώς τη σημερινή Καρθαγένη, στη Murcia). Ορισμένοι περιλαμβάνουν και το Aveiro στις πόλεις που φέρεται να ίδρυσαν οι Έλληνες στη Λουζιτανία. Γι’ αυτό, λένε, οι γυναίκες εκεί είναι τόσο ωραίες!

Ο Τεύκρος και οι σύντροφοί του, λέει ο Στράβωνας, έγιναν γεννήτορες φυλών στη Γαλικία, όπως οι Ἕλληνες και Ἀμφιλοχεῖς. Κάτι ανάλογο συνέβη και στην Κανταβρία με κάποιους Σπαρτιάτες. Σχετικά στοιχεία παραθέτει ο Πομπήιος Τρόγος, που μετέφρασε στα λατινικά ιστορίες από την ελληνική γραμματεία. Ο Ιουστίνος, που επιμελήθηκε μια επιτομή τού έργου τού Τρόγου, λέει πως οι Γαλικιανοί διατείνονται ότι κατάγονται από τους Έλληνες (Gallaeci graecam sibi originem asserunt). Αυτό ίσως εξηγείται κι από την προέλευση των Κελτών, που, κατά τον Ἡρόδοτο, φαίνεται να ήταν η Θρᾴκη, και πιθανόν μιλούσαν και ελληνικά (για τα κοινά Κελτών και Θρᾳκῶν, βλέπε Χρονικό 20, υποσημείωση 7).

Έλληνες στην Ιβηρία: Αθηνά, Άτλας και Ηρακλής με τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων (μαρμάρινο ανάγλυφο, 5ος αι. ΠΚΧ)

Ο Ισίδωρος της Σεβίλλης (Híspalis), επικαλούμενος Λατίνους συγγραφείς, λέει παράλληλα ότι, λόγω της καταγωγής τους, “οι Γαλικιανοί είναι προικισμένοι με μεγάλη εφευρετικότητα”. Ο δε Ιερώνυμος συμφωνεί και επαυξάνει: “… σχεδόν όλα τα νησιά, τα ποτάμια, ή τα παραθαλάσσια εδάφη ολόκληρης της σφαίρας, κατοικούνται από Έλληνες που κατείχαν όλα τα παράλια μέρη, από τα όρη τού Αμανού [Nur] και του Ταύρου [Μικρασία] ως τον Βρετανικό Ωκεανό.”

Κατά τον Στράβωνα, όλοι ἐν γένει οι Βόρειοι ορεσίβιοι (σε Γαλικία, Αστούριες, Κανταβρία, Βισκαΐα) έφτιαχναν εκατόμβες ritu graeco και παντρεύονταν more graeco. Στην Κανταβρία υπήρχαν επίσης Μεσσήνιοι και Τρώες, εκτός από τους Λάκωνες, που σταδιακά επεκτάθηκαν ως και τις εκβολές τού Δούρου.

Η Ομήρου Οδύσσεια είναι μια και μοναδική, όμως οι Οδύσσειες του Τρωικού ήταν πολλές, και από τις δυο εμπόλεμες πλευρές, εμπλουτίζοντας ἐν τέλει με “νέο αίμα” τη δυτική Μεσόγειο – κυρίως την Ιταλία και την Ιβηρία.

Κρητοϊβηρικοί δεσμοί λόγω Μινωικής Θαλασσοκρατορίας. Κοινό
πολιτισμικό στοιχείο Κρητών και Ιβήρων: η λατρεία τού ταύρου.

ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΪΒΗΡΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ, που σαφώς υπαινίσσεται η πορτογαλική μυθολογία, ανάγονται σ’ εποχές κατά πολύ παλαιότερες του Τρωικού πολέμου, εποχές προελληνικές, της Μινωικής Θαλασσοκρατίας (ή Θαλασσοκρατορίας) στη Μεσόγειο: ήταν δηλαδή κρητοϊβηρικοί. Ένα κοινό πολιτισμικό χαρακτηριστικό Κρητῶν και Ιβήρων ήταν η λατρεία τού ταύρου: τα ταυροκαθάψια, όπως και οι ταυρομαχίες (βλέπε Χρονικό 17. Κρητομινωική Θαλασσοκρατορία, κατάληξη).

Ταυροκαθάψια σε μινωική νωπογραφία

Ο Στράβων, ιστορικός και γεωγράφος τής ρωμαϊκής εποχής, που γεννήθηκε στην Ἀμάσεια του Πόντου (64-63 ΠΚΧ) και πέθανε μάλλον στην Ρώμη (24 ΚΧ), αναφέρεται, μεταξύ άλλων (Memoriae Historicae, Ἱστορικαὶ ἀναμνήσεις), στους έφιππους Λουζιτανούς ταυρομάχους (“… οι παράκτιοι λαοί, που αρέσκονται ν’ αντιμετωπίζουν έφιπποι τους άγριους ιβηρικούς ταύρους”, γράφει)⁽⁷⁾.

• ⁽⁷⁾ Κατά τον Καίσαρα, ο πρόγονος του ιβηρικού ταύρου, aurochs, “είναι κάπως μικρότερος από τον ελέφαντα, ταχύς και δυνατός· επιτίθεται σε ανθρώπους, όπως και στα ζώα”. Ένα τέτοιο άγριο ζώο, που τ’ ονόμασαν βούβαλο, κυνήγησε ο Καρλομάγνος. Επίσης, θεωρείται πιθανόν, το άγριο ον που σκότωσε ο Αϊ Γιώργης να ήταν aurochs, κι όχι δράκοντας, όπως οι εικαστικοί τον αναπαριστούν. Ο aurochs (aur = ἄγριος + ochs = βοῦς), ή urus, είναι ο bos primogenius, που έχει εκλείψει στην αρχική του μορφή: επιβίωνε ως το 1627 σε δάσος τής Πολωνίας.

Εκτός από την έφιππη ταυρομαχία, υπάρχει και η pega – από το ρήμα pegar, που σημαίνει αρπάζω, πιάνω… εννοείται τον ταύρο από τα κέρατα! Σ’ ένα, μάλιστα, είδος πέγκας, ο λεγόμενος forcado δεν είναι μόνον εντελώς άοπλος, αλλά δεν έχει και τίποτε για να κοροϊδέψει τον επιτιθέμενο ταύρο (λ.χ. κάπα). Πρέπει ν’ αντέξει την αρχική σύγκρουση, και με το τρομερό βάρος τού ζώου επαυξημένο λόγω της ταχύτητας, καθώς και τα επακόλουθα τινάγματα του ταύρου, ώστε ν’ απαλλαγεί από τον ανεπιθύμητο, που κυριολεκτικά τού έχει κάτσει στο σβέρκο.

Αναπαράσταση ανάγλυφης νωπογραφίας ταύρου στα
βόρεια Προπύλαια της Κνωσού από τον Arthur Evans

Στην pega υπάρχουν και άλλοι forcados, συνήθως οκτώ, που βοηθούν στην καθήλωση του ταύρου. Είναι αυτή ακριβώς η εικόνα που έχουμε και από τα ταυροκαθάψια σε τοιχογραφία τού 15ου αιώνα ΠΚΧ στην Κνωσό. Δεν είναι εντυπωσιακό; Μάλιστα, ανάμεσα στους ταυροκαθάπτες περιλαμβάνονται και γυναίκες!

Και για να φτάσουμε στην άλλη άκρη τής Μεσογείου: η παλαιότερη γνωστή περιγραφή ταυροκαθαψίων υπάρχει στο περίφημο Έπος τού Γιλγαμές, του μυθικού ήρωα της Μεσοποταμίας, που τ’ όνομά του συνδέθηκε με τον μάταιο αγώνα του για την απόκτηση της αθανασίας. Είναι έπος που ανάγεται στο 2100 ΠΚΧ περίπου, και περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ο ήρωας και ο σύντροφός του, Ενκίντου, σκοτώνουν τον ουράνιο ταύρο, που η θεά Ίσταρ έστειλε για να τιμωρήσει τον Γιλγαμές, επειδή απέκρουσε τον έρωτά της:

“Ο Ενκίντου αρπάζει τον ουράνιο ταύρο από τα κέρατα,” και ο Γιλγαμές “πλησιάζει αργά και πηδά στην πλάτη του· κι έπειτα τον αρπάζει από την ουρά”…

“Οι pegas”, εκτιμά ο Barreto, “πιθανόν να έχουν την προέλευσή τους στις νεολιθικές κυνηγετικές τελετουργίες. Αναρωτιόμαστε αν οι λαοί τής Ιβηρικής χερσονήσου τις έμαθαν από τους Κρήτες τής 3ης χιλιετίας π.Χ., ή αν αυτοί οι λαοί ήταν οι δάσκαλοι, δεδομένου πως οι ταύροι μεταφέρονταν στην νήσο τής Κρήτης από την χερσόνησο, όπου ήταν το φυσικό τους περιβάλλον.”

Όταν όμως μιλάς για τόσο εκτεταμένες ανταλλαγές εδώ και πέντε χιλιετίες – είτε για ταυροκαθάψια, ή και για φορτία ταύρων από την Ιβηρία στην Κρήτη – είναι δυνατόν να σε απασχολούν ψευδοπροβλήματα, ως προς το ποιοι ήταν οι πρώτοι διδάξαντες;

● Τα ταυροκαθάψια ήταν μινωικό τελετουργικό σχετικό με τη λατρεία τού ταύρου όπου, σε αντίθεση με την ταυρομαχία, ο ταύρος δεν σκοτωνόταν. Πέρασε στους Μυκηναίους και ονομάστηκε στα ελληνικά ταυροκαθάψια: από τις λέξεις ταῦρος και κάθαψις, ένα σπάνιο ουσιαστικό που απαρτίζεται από τα κατά– και ἅπτομαι. Έτσι, ταυροκαθάψια σημαίνει κυριολεκτικά “άγγιγμα του ταύρου”. Παραστάσεις (νωπογραφίες, αγαλματίδια, σφραγίδες) τού τελετουργικού, εκτός από την Κρήτη, την Πελοπόννησο, και κάποια άλλα μέρη τής Ελλάδας, έχουν βρεθεί στη Μικρά Ασία (Σμύρνη και Χαττούσα), στην Χαναάν, την Αίγυπτο, τη Βακτρία, αλλά και την Κοιλάδα τού Ινδού.


Ταχύτητα και γενναιότητα του Juanito Apinani στην αρένα τής Μαδρίτης, από τα χαρακτικά “Ταυρομαχία” τού Goya (1815-16)

● Ταυροκαθάψια στην Ισπανία ήταν οι recortes. Οι recortadores συναγωνίζονταν στο ν’ αποφεύγουν ή και να υπερπηδούν ταύρους, χωρίς κάπα, ή ξίφος. Κάποιοι, μάλιστα, χρησιμοποιούσαν ένα μακρύ κοντάρι, κάνοντας κυριολεκτικά ἅλμα ἐπὶ κοντῷ πάνω από το επιτιθέμενο ζώο, που δεν είχε σχοινί, ή κάτι παρόμοιο, να το συγκρατεί για λόγους ασφαλείας. Οι recortes ήταν συνηθισμένες στον 19ο αιώνα. Απεικονίζονται σε χαρακτικά (οξυγραφίες) τού ζωγράφου Francisco Goya.

● Στην Πορτογαλία, η δεύτερη φάση τής ταυρομαχίας ήταν η pega (“λαβή”), στην οποίαν αναφέρεται ο Barreto. Οι forcados προκαλούσαν τότε το ζώο άμεσα, χωρίς προστασία ή όπλο. Ο “κορυφαίος” έκανε τον ταύρο να επιτεθεί για να εκτελέσει μια pega de cara (“λαβή προσώπου”), αρπάζοντας το κεφάλι, ενώ οι σύντροφοί του τον περικύκλωναν για να τον καθηλώσουν. Ο ταύρος δεν σκοτωνόταν στην αρένα, μπροστά στο κοινό, αλλ’ αργότερα, από κάποιον χασάπη. Υπήρχαν ταύροι που, εξαιτίας εξαιρετικών επιδόσεων, γιατρεύονταν και αφήνονταν ελεύθεροι σε βοσκότοπους γι’ αναπαραγωγή ως τον θάνατό τους.

● Σε μιαν “ασφαλέστερη” παραλλαγή τού τελετουργικού, στη γαλλική Γασκωνία, χρησιμοποιούνταν όχι ταύροι, αλλά μοσχάρια, που είχαν επιπλέον μακριά σχοινιά δεμένα στα κέρατα τους για να τα ελέγχουν, καθώς κατευθύνονταν προς τους sauteurs (άλτες) και τους écarteurs (εκείνους που προσπαθούσαν ν’ αποφύγουν το ζώο), για να μην ποδοπατηθούν, ή χτυπηθούν με τα κέρατα, αν αποτύγχαναν σε κάποια προσπάθεια.

● Στη μακρινή Νότια Ινδία, στο Tamil Nadu, υπήρχε ένα σχετικό τελετουργικό, το jallikattu, κατά τους εορτασμούς τής συγκομιδής. Οι συμμετέχοντες πηδούσαν πάνω στον ταύρο, προσπαθώντας να πιάσουν τα χρήματα, που βρίσκονταν σε πακετάκια, δεμένα στα κέρατά του, ως έπαθλο. Ήταν ένα έθιμο αρχαίο, καθώς βρίσκουμε απεικονίσεις του σε βραχογραφίες, που χρονολογούνται στον 3ο ΠΚΧ αιώνα τουλάχιστον.

Επόμενο Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo) ● Ρομά, Bartók, Pohren και Flamenco ● Lorca, Falla, Pedrell και Cante Jondo

• >> Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo)
• << Χρονικό 4. Περί ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ

Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ

/ENGLISH/ Chronicle 27. AN ARCHAEOLOGIST’S WATERLOO

● Ἐμπόρια σ’ Αίγυπτο και Λεβάντε ●
Το Βατερλώ τού Leonard Woolley ● Περιοδεύοντες Μινωίτες Καλλιτέχνες ● Δεσμοί Κρήτης κι Αιγύπτου ● Διαφορές Μινωικής και Φαραωνικής Κοινωνίας και Τέχνης

του Μιχάλη Λουκοβίκα

… Νὰ εὔχεσαι νάναι μακρὺς ὁ δρόμος…
Πολλὰ τὰ καλοκαιρινὰ πρωιὰ νὰ εἶναι,
ποὺ μὲ τί εὐχαρίστηση, μὲ τί χαρά,
θὰ μπαίνῃς σὲ λιμένας πρωτοϊδωμένους!
Νὰ σταματήσῃς σ’ ἐμπορεῖα φοινικικά,
καὶ τὲς καλὲς πραγμάτειες ν’ ἀποκτήσῃς…
Σὲ πόλεις αἰγυπτιακὲς πολλὲς νὰ πᾶς,
νὰ μάθῃς καὶ νὰ μάθῃς ἀπ’ τοὺς σπουδασμένους…

(Κωνσταντίνου Π. Καβάφη, Ἰθάκη)

Μινωίτισσα

ΥΠΟ ΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ, κάθε φορά που έχεις να παρουσιάσεις ένα θέμα και χρειάζεσαι τεκμηρίωση, γνωρίζεις, σε γενικές γραμμές, ἐκ τῶν προτέρων, τι ψάχνεις να βρεις, αναζητώντας στοιχεία. Κάποτε, όμως, ο μίτος που έχεις ἀνὰ χεῖρας, για να μην χαθείς στον λαβύρινθο της Ιστορίας, σε οδηγεί προς απροσδόκητες διεξόδους, σε παράξενα τοπία, αγκυροβολώντας “σὲ λιμένας πρωτοϊδωμένους!” Και τότε γεννιέται η διακαής σου επιθυμία “νὰ σταματήσῃς σ’ ἐμπορεῖα φοινικικά… | σὲ πόλεις αἰγυπτιακὲς πολλὲς νὰ πᾶς, | νὰ μάθῃς καὶ νὰ μάθῃς ἀπ’ τοὺς σπουδασμένους”, όπως μας συμβουλεύει ο Ἀλεξανδρινὸς στην Ἰθάκη του. Πρόκειται, όντως, για τις ευτυχέστερες στιγμές μιας έρευνας!

Ακριβώς αυτό συνέβη όταν, από τα αιγαιακά ἐμπόρια (ή κι ἐμπορεῖα), στον ιστορικό χώρο τής Μεσογείου, βρέθηκα ν’ ακολουθώ περιοδεύοντες Κρῆτες καλλιτέχνες σε τόπους μακρινούς! Είχα αισθανθεί την ανάγκη να παραθέσω περισσότερα στοιχεία περί των εμπορίων, όταν σας μίλησα στο προηγούμενο Χρονικό για τη Ναύκρατι, συνειδητοποιώντας πως έχω ήδη χρησιμοποιήσει τον όρο αρκετές φορές, σε συνδυασμό με αποικίες κι εμπορικούς σταθμούς. Όμως, ένα εμπόριο, ούτε ακριβώς αποικία ήταν, ούτε κι εμπορικός σταθμός, παρά τις ομοιότητες. Γράφοντας στην Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Κόσμου περί Εμπορίων και εμπορικών σταθμών, ο Ηλίας Πετρόπουλος επιχείρησε να ξεκαθαρίσει τα πράγματα:

Ο όρος εμπόριον ως είδος εγκατάστασης ή οικισμού εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στην αρχαία γραμματεία σχετικά αργά, κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με την άποψη ορισμένων ερευνητών, ως εμπόριον νοείται ο τόπος δράσης τού εμπόρου, δηλαδή του ταξιδευτή με τα εμπορεύματα. Η λέξη έμπορος ετυμολογικά προέρχεται από την πρόθεση εν και τη λέξη πόρος, που σημαίνει δρόμος και μάλιστα διά θαλάσσης. Η λέξη αυτή εμφανίζεται στην Οδύσσεια του Ομήρου δύο φορές. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις ο επικός ποιητής εννοεί προφανώς έναν ταξιδευτή ιδιώτη για επαγγελματικούς λόγους. Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η λέξη εμπόριον προέκυψε από τη λέξη έμπορος. Η λέξη αυτή είναι δυστυχώς άγνωστη στις πινακίδες τής [μυκηναϊκής] Γραμμικής Β και αυτό προκαλεί μεγάλη εντύπωση, αλλά ταυτόχρονα οδηγεί και στο εύλογο συμπέρασμα ότι πρόκειται για επινόηση μεταγενέστερων χρόνων. Από την σχετική έρευνα έχει προκύψει το πόρισμα ότι τελικά η λέξη ή ο όρος εμπόριον (με την έννοια της εγκατάστασης ή του οικισμού και όχι της απλής εμπορικής συναλλαγής ή ανταλλαγής προϊόντων) για πρώτη φορά, τουλάχιστον σε γραπτή μορφή, εμφανίζεται στο έργο τού Ηροδότου, στα μέσα δηλαδή του 5ου αιώνα π.Χ. Από τον 4ο αιώνα π.Χ. η λέξη αυτή απαντά αναγεγραμμένη σε μία επιγραφή (γνωστή ως επιγραφή τής Πιστύρου) που ήρθε στο φως σχετικά πρόσφατα σε έναν οικισμό τής σύγχρονης βουλγαρικής (αρχαίας θρακικής) ενδοχώρας, πλησίον τής Φιλιππούπολης…

Ἐμπόριον < Ἔμπορος < ἐν + πόρος =
ο ευρισκόμενος σε δρόμο διὰ θαλάσσης

Η βαβυλωνιακή γαμήλια αγορά (1875), του Edwin Long,
που βασίστηκε σε περιγραφή τού Ηροδότου

Σύμφωνα με τις πληροφορίες που μπορούμε να αντλήσουμε από το τέταρτο βιβλίο [των Ἱστοριῶν] τού Ηροδότου, τη Μελπομένη, στον Εύξεινο Πόντο υπήρχαν αρκετά εμπόρια, όπως ακριβώς τα χαρακτηρίζει ο ίδιος ο αρχαίος ιστορικός… Υπάρχουν όμως και πολλές άλλες αναφορές διασκορπισμένες στα υπόλοιπα οκτώ βιβλία τού Ηροδότου. Πρόκειται για εμπόρια που βρίσκονται εκτός παρευξείνιου χώρου, και συγκεκριμένα εντοπίζονται στη Μεσόγειο. Εξ όλων αυτών σοβαρό προβληματισμό προκαλεί η περίπτωση της Ναύκρατης, την οποία ο αρχαίος ιστορικός μνημονεύει και ως πόλη και ως εμπόριον. Για το θέμα αυτό έχουν γραφτεί πολλές επιστημονικές μελέτες, δίχως ωστόσο να μπορούμε μέχρι σήμερα να προσδιορίσουμε με απόλυτη βεβαιότητα το χαρακτήρα τού οικισμού αυτού κατά τη διάρκεια της πρώιμης ιστορίας του. Ο όρος που συνήθως λαμβάνεται ως αντίθετος του εμπορίου είναι η αποικία, η οποία θεωρείται ότι αποτελούσε μια ολοκληρωμένη μορφή εγκατάστασης κατά τα πρότυπα των αρχαίων ελληνικών πόλεων, δηλαδή με σαφή πολιτειακή και κοινωνική οργάνωση. Η αποικία προφανώς είχε χτιστεί με προσχεδιασμένο πλάνο δράσης και με την ευλογία τού θεού (ή των θεών) μέσω χρησμού, καθώς και με κάθε επισημότητα από την πλευρά τής μητρόπολης, διέθετε αγροτική χώρα και νόμισμα… Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις το εμπόριον ήταν και ένας οικισμός με αρκετά οργανωμένη πολιτεία και θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως πρωτο-πόλις ή πρωτο-οικισμός, με την έννοια ότι μπορούσε να αποτελέσει το προστάδιο της ίδρυσης μιας αποικίας ή μιας πόλης.

Τοπίο με ποτάμι, ζωφόρος στο Ακρωτήρι τής Θήρας – όταν η Σαντορίνη είχε ακόμη ποτάμια…

Αλεξάνδρεια, Ναύκρατις, Αύαρις, Σάις, Πηλούσιον, Μέμφις και Θήβες, που αναφέρονται σε αυτό το Χρονικό.

Τα εμπόρια, κατά τη Wikipedia, ήταν περιοχές που οι έμποροι μιας χώρας είχαν στην διάθεσή τους στο έδαφος μιας τρίτης χώρας, για την προώθηση των επιχειρηματικών τους συμφερόντων. Περίφημα εμπόρια στην Αίγυπτο, εκτός της Ναυκράτεως, ήταν μεταξύ πολλών άλλων η Αὔαρις, και η Σάϊς, όπου πήγε ο Ἀθηναῖος νομοθέτης Σόλων το 590 ΠΚΧ, για ν’ αποκτήσει τις γνώσεις των Αιγυπτίων, έτσι ώστε “νὰ μάθῃ ἀπ’ τοὺς σπουδασμένους”. Αντίστοιχα εμπόρια υπήρχαν και στο Λεβάντε, σαν τον Λιμένα (Al-Mina) και το Ποσείδιον (Bassit) στη Συρία. Η Σάις (Sais, ή Zau στ’ αρχαία αιγυπτιακά) βρισκόταν στο δυτικό Δέλτα τού Νείλου, και πολιούχος της ήταν η θεά Νήιθ. Οι Ἕλληνες, όπως οι Ἡρόδοτος, Πλάτων, και Διόδωρος Σικελιώτης, την ταύτιζαν με την Ἀθηνᾶ, και ὡς ἐκ τούτου, θεωρούσαν δεδομένη την αρχέγονη σχέση της με την Αθήνα. Κατά τον Διόδωρο, η Σάις χτίστηκε από την Αθηνά πριν από τον κατακλυσμό, που υποτίθεται πως κατέστρεψε την Αθήνα και την Ατλαντίδα. Εκείνη την εποχή αφανίστηκαν όλες οι ελληνικές πόλεις, ενώ, αντίθετα, οι αιγυπτιακές επέζησαν. Στον Τίμαιο και τον Κριτία τού Πλάτωνα (γύρω στο 360 ΠΚΧ), ένας ιερέας εμπιστεύεται στον Σόλωνα την ιστορία για την στρατιωτική επιδρομή τής Ἀτλαντίδος εναντίον τής Ἑλλάδος και της Αἰγύπτου, αλλά και τη συντριβή και τον όλεθρό της, ως επακόλουθο φυσικής καταστροφής.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Η ιστορία τής Ατλαντίδας ίσως να συνδέεται είτε με το λιώσιμο των πάγων, μετά από την τελευταία εποχή των πάγων (όμως τότε η Ἑλλὰς δεν υπήρχε), ή με τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και την επακόλουθη κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Αυτός μπορεί να είναι ο “κατακλυσμός” που καταστρέφει την Ελλάδα, ενώ η Αίγυπτος μετά βίας επιβιώνει… (Βλέπε Χρονικά 18, 19, και 20, κυρίως το τελευταίο).

Taureador (ταυροκαθάψια): σπάραγμα νωπογραφίας από την Αύαρι (16ος αι. ΠΚΧ)

Η Αύαρις, ή Άβαρις (Avaris, η σύγχρονη Tell el-Dab’a), η πρωτεύουσα της Αιγύπτου υπό τον ζυγό των Χαναναίων Υξώς, βρισκόταν και αυτή στο Δέλτα τού Νείλου στα βορειοανατολικά. Η θέση της, στην καρδιά των εμπορίων τής Αιγύπτου, την είχε καταστήσει σπουδαίο διοικητικό κι εμπορικό κέντρο. Οι ανασκαφές εκεί αποκάλυψαν ένα πολυσύχναστο λιμάνι ανεφοδιασμού 300 και πλέον πλοίων στη διάρκεια μιας εμπορικής σαιζόν. Τα τεχνουργήματα σ’ ένα τμήμα των ανακτόρων, ενδεχομένως ναό, περιλαμβάνουν προϊόντα απ’ όλες τις περιοχές τού Αἰγαίου. Το πιο εντυπωσιακό είναι πως υπήρχαν μέχρι και μινωικού τύπου τοιχογραφίες, παρόμοιες μ’ εκείνες που βρέθηκαν στην Κρήτη, στο ανάκτορο της Κνωσού. Πιθανολογείται πως ήταν στενές οι επαφές με τους τότε ηγεμόνες τής Αιγύπτου, όποιοι και αν ήταν αυτοί, και το μεγάλο οικοδόμημα με τις νωπογραφίες εξασφάλιζε τη δυνατότητα στους Μινωίτες να έχουν θρησκευτική ζωή, με τις τελετές τους στην Αίγυπτο. Κατά τον Γάλλο αρχαιολόγο Yves Duhoux, θα πρέπει να υπήρχε και μινωική αποικία σε κάποιο νησί στο Δέλτα τού Νείλου.

Μινωίτισσες κυρίες στα μπλέ, νωπογραφία (1525-1450 ΠΚΧ)

Εκτός τού Αιγαίου, μόνον τρία μέρη διαθέτουν αδιαμφισβήτητα ίχνη μινωικού πολιτισμού: ένα είναι η Αύαρις στην Κάτω Αίγυπτο, ενώ τ’ άλλα δυο, Kabri και Alalakh, βρίσκονται στο Λεβάντε. Το Κάμπρι, στην βόρεια Παλαιστίνη, κοντά στα σύνορα του Λιβάνου, ξεχωρίζει για τις μινωικού τύπου νωπογραφίες του. Το καλοκαίρι τού 2009 αποκαλύφθηκαν εκεί κι άλλες τοιχογραφίες αιγαιακής τεχνοτροπίας. Για κάποιον λόγο, οι Χαναναίοι ηγεμόνες τής πόλης θέλησαν να τη συσχετίσουν με τη μεσογειακή κουλτούρα, και να μην υιοθετήσουν τις συριακές, ή μεσοποτάμιες μορφές τέχνης, όπως είχαν κάνει άλλες πόλεις τής Χαναάν. Η Αλαλάχ ήταν πόλη-κράτος τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου, στην περιοχή όπου επρόκειτο να ιδρυθεί η Ἀντιόχεια των Σελευκιδών, στα τέλη τού 4ου ΠΚΧ αιώνα. Η αρχική εγκατάσταση δημιουργήθηκε πριν από το 2000 ΠΚΧ, όταν χτίστηκε το πρώτο ανάκτορο. Η Αλαλάχ θα καταστράφηκε από τους Λαούς τής Θάλασσας, στον 12ο αιώνα ΠΚΧ (όπως και τόσες πόλεις στα παράλια της Ανατολίας και του Λεβάντε), δεν ξανακατοικήθηκε ποτέ, και την θέση της πήρε κατά την εποχή τού σιδήρου ο κοντινός Λιμήν (Al-Mina).

Απόλλων Μαντίκλου, από τη γεωμετρική στην ανατολίζουσα περίοδο (±700-675 ΠΚΧ, Θήβα)

Αλ-Μίνα (“Το Λιμάνι”, στ’ αραβικά) είναι τ’ όνομα που έδωσε ο αρχαιολόγος Leonard Woolley σε αυτόν τον αρχαίο εμπορικό σταθμό, στις εκβολές τού Ορόντη. Κατά τον Woolley, ήταν μια πρώιμη ελληνική εμπορική αποικία, που ιδρύθηκε λίγο πριν από το 800 ΠΚΧ, σε άμεση αντιπαράθεση με τους Φοίνικες νοτιότερα. Οι μεγάλες ποσότητες ελληνικών αγγείων εκεί επιβεβαιώνουν τις στενές σχέσεις που είχε ἐξ ἀρχῆς ο Λιμήν με την Εὔβοια, ενώ τα συριακά και φοινικικά κεραμικά αντανακλούν το πολιτισμικό αμάλγαμα, που ανέκαθεν ήταν χαρακτηριστικό των εμπορίων. Η διένεξη για το αν ο Λιμήν θα πρέπει να θεωρηθεί πόλη συριακή, με ντόπια αρχιτεκτονική και αγγειοπλαστική, και με ελληνική παρουσία, ή αν επρόκειτο για ελληνικό εμπορικό σταθμό, δεν έχει ακόμη κατασταλάξει. Η πόλη απετέλεσε διαμετακομιστικό κόμβο εμπορίου (και των επακόλουθων πολιτισμικών επιδράσεων) με την Ουραρτού και την Ασσυρία, μέσω της συντομότερης διαδρομής των καραβανιών. Η κεραμική μεταγενέστερων περιόδων, μετά από το 700 ΠΚΧ, δείχνει τη συνέχιση της ελληνικής παρουσίας ως τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, με αγγεία που εισάγονταν από τη Μίλητο, και μ’ επιδέξιες ντόπιες απομιμήσεις τους, προφανώς από Έλληνες αγγειοπλάστες. Ο Λιμήν είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε τον ρόλο των πρώτων Ελλήνων που έφτασαν στην Εγγύς Ανατολή, κατά την έναρξη της ανατολίζουσας περιόδου στην ιστορία τής ελληνικής τέχνης. Σύμφωνα με μια υπόθεση του Robin Lane Fox, το ελληνικό όνομα του Λιμένα θα ήταν μάλλον Ποταμοί Κάρων, που μνημονεύει ο Διόδωρος Σικελιώτης, συνδέοντάς το με τη λέξη “κάρου” (“εμπόριον”) σε ασσυριακή επιγραφή, και συνεπώς, ίσως μπορεί ν’ αποδοθεί ως Ποταμοὶ Ἐμπορίων.

Σουμεριακή αργυρή λύρα (2600-2400 ΠΚΧ)

Ο Woolley είχε ταυτίσει τον Λιμένα με το Ποσείδιον, το οποίον αναφέρουν οι Ηρόδοτος και Στράβων, αλλά πιο πρόσφατες μελέτες τοποθετούν το δεύτερο στο Ρας αλ-Μπασίτ, 53 χιλιόμετρα βόρεια της Λαττάκειας (της ελληνιστικής Λαοδίκειας), στα παράλια της Μεσογείου. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν έναν μικρό οικισμό τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου, όταν ήταν ενδεχομένως προπύργιο της Ουγκαρίτ που βρισκόταν νοτιότερα. Σε αντίθεση, όμως, με την Ουγκαρίτ, το Ποσείδιον επέζησε από τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και πέρασε στην εποχή τού σιδήρου. Είχε ισχυρούς δεσμούς με την Φοινίκη και την Κύπρο, ενώ η εκεί ελληνική παρουσία πιστοποιείται από τον 7ο αιώνα ΠΚΧ. Κατά την ελληνιστική περίοδο, το Ποσείδιον επεκτάθηκε και η ακρόπολή του οχυρώθηκε.

Ένα από τα δυο ειδώλια Κριός μέσα σε βάτο. Το Βρετανικό Μουσείο και το Πανεπιστήμιο Πενσυλβάνιας, ως κοινοπραξία, μοιράστηκαν τη λεία…

Ο Woolley βρέθηκε στον Λιμένα το 1936, ύστερα από τις ανασκαφές του στην Ουρ τής Μεσοποταμίας, όπου έφερε στο φως πολυτελέστατους σουμεριακούς βασιλικούς τάφους. Αποφάσισε να εργαστεί στα παράλια της Μεσογείου, μια κι ενδιαφερόταν να ιχνηλατήσει τις σχέσεις ανάμεσα στους πολιτισμούς τού Αιγαίου και της Μεσοποταμίας, θέλοντας να ρίξει φως, όπως έγραψε, “στην ανάπτυξη του κρητικού πολιτισμού και τις διασυνδέσεις του με τους μεγάλους πολιτισμούς τής Εγγύτερης Ασίας”. Απογοητευμένος που δεν είχε βρει πόλη τής εποχής τού μπρούντζου στην Αλ-Μίνα, έστρεψε σύντομα το ενδιαφέρον του στην αρχαιότερη και πιο αστικοποιημένη περιοχή τής Αλαλάχ, όπου κι εργάστηκε πριν και μετά από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1937-39 και 1946-49). Φαίνεται, όμως, πως η “ματιά” του κάθε άλλο παρά “αμερόληπτη” ήταν, γιατί και αυτός ήταν “διοπτροφόρος”, με “ασιατικά μυωπικά γυαλιά”. Τα στοιχεία για τις “διασυνδέσεις” που τον ενδιέφεραν ήταν φυσικά εκεί. Όμως, έχοντας ήδη στο μυαλό του ένα επεξεργασμένο σενάριο και, προφανώς, την κρυφή φιλοδοξία να φέρει τα πάνω-κάτω στο έργο τού Arthur Evans στην Κρήτη, οδηγήθηκε σ’ εσφαλμένα συμπεράσματα. Αν η Ουρ υπήρξε το Αούστερλίτς του, η Αλαλάχ κατέληξε να γίνει το δικό του Βατερλώ! Η σαφής αδυναμία του να ερμηνεύσει σωστά τα ευρήματά του, θα πρέπει να διδάσκεται σε όλες τις Αρχαιολογικές σχολές, και να γίνει μάθημα για κάθε κοντόφθαλμο μελετητή.⁽²⁾

Με την κρυφή φιλοδοξία να φέρει τα πάνω-κάτω στο έργο τού Evans
στην Κρήτη, ο Woolley οδηγήθηκε σε λάθος συμπεράσματα. Αν η
Ουρ ήταν το Αούστερλίτς του, η Αλαλάχ έγινε το Βατερλώ του!

Οι Lawrence (αριστερά) και Woolley
στην Καρχεμίδα

• ⁽²⁾ Ο “Sir” Charles Leonard Woolley (1880-1960) δεν ήταν κανένας συνηθισμένος αρχαιολόγος. Το 1935, μάλιστα, χρίσθηκε “ιππότης” για τη συμβολή του στην επιστήμη του. Ξεκίνησε την καριέρα του το 1906, όταν ο Arthur Evans τον πρότεινε ως εθελοντή για να προχωρήσουν οι ανασκαφές σε ρωμαϊκή εγκατάσταση της βόρειας Αγγλίας, αν και αργότερα παραδέχθηκε: “Ποτέ δεν σπούδασα αρχαιολογικές μεθόδους, ούτε καν από βιβλία… και δεν είχα ιδέα πώς να κάνω κάποιο τοπογραφικό σχέδιο ή μια κάτοψη”. Συνεργάστηκε και με τον Thomas Edward Lawrence, τον μετέπειτα περιώνυμο “Lawrence τής Αραβίας”, στις ανασκαφές τής χεττιτικής Καρχεμίδος (της ελληνιστικής Εὐρωποῦ) το 1912-14. Η εργασία του στην Ουρ, που άρχισε το 1922, οδήγησε στην ανακάλυψη των βασιλικών τάφων, κι ενέπνευσε την Agatha Christie να γράψει το Έγκλημα στη Μεσοποταμία. Αργότερα, η συγγραφέας παντρεύτηκε τον βοηθό του, Max Mallowan. Ο Woolley ήταν ένας από τους αρχαιολόγους που πρότεινε πως ο “μεγάλος κατακλυσμός” τής Βίβλου δεν ήταν παρά μια τοπική πλημμύρα. Το στρώμα που εντόπισε στην Ουρ ήταν “μήκους 400 μιλίων και πλάτους 100 – αλλά για τους κατοίκους τής κοιλάδας ήταν ο κόσμος όλος”…

Το ανάκτορο της Κνωσού σε αναπαράσταση

Ο Wolf-Dietrich Niemeier κόντρα στον Leonard Woolley

ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΟΣ ΣΕ ΜΙΝΩΙΤΕΣ ΤΕΧΝΙΤΕΣ περιοδεύοντες στο εξωτερικό: Νωπογραφίες στην Αλαλάχ και δαπεδογραφία στο Τελ Κάμπρι, ο Γερμανός αρχαιολόγος Wolf-Dietrich Niemeier (που πήρε μέρος στις ανασκαφές στο Κάμπρι) εξήγησε πώς η φιλοδοξία τού Woolley ν’ ανατρέψει τον Evans τού γύρισε boomerang:

“Η μοναδικότητα και η φαινομενικά αιφνίδια εμφάνιση του κρητικού ανακτορικού συστήματος στο Αιγαίο αποδίδεται συχνά στις διασυνδέσεις και τις επιδράσεις των αρχαιότερων προηγμένων πολιτισμών τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής… Στην Αλαλάχ… ο Woolley πίστεψε πως είχε βρει αυτό που έψαχνε: στο ανάκτορο του Γιάριμ-Λιμ αναγνώρισε ‘αναμφίβολες διασυνδέσεις’ με τη μινωική Κρήτη. Δομικές τεχνικές παρόμοιες… καθώς και νωπογραφίες, ‘πανομοιότυπες στην χρήση των χρωμάτων, την τεχνική και την τεχνοτροπία’, στην Αλαλάχ και την Κνωσό, τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι ‘δεν μπορεί να υπάρξει καμιά αμφιβολία πως η Κρήτη οφείλει τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής της και τις νωπογραφίες της στην ασιατική ηπειρωτική χώρα· τείνουμε να πιστέψουμε πως είχαν προσκληθεί ειδικοί μάστορες, μέλη των Συντεχνιών των Αρχιτεκτόνων και των Ζωγράφων, που ταξίδεψαν διὰ θαλάσσης από την Ασία (πιθανόν από την Αλαλάχ) για να οικοδομήσουν και να διακοσμήσουν τ’ ανάκτορα των Κρητών ηγεμόνων’.

“Η Κρήτη οφείλει τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής της
και τις νωπογραφίες της στην Ασία”. (Leonard Woolley)

Η Yamhad, με πρωτεύουσα το Halab (Χαλέπι), και διάφορα τοπωνύμια που αναφέρονται
στο Χρονικό: Alalakh, Babylon, Carchemish, Hazor, Mari, Qatna, Ugarit, Ur.

“Το κύριο επιχείρημα του Woolley γι’ αυτήν την θεωρία, που υιοθέτησαν επιφανείς μελετητές,⁽³⁾ [!] ήταν ότι ‘το ανάκτορο του Γιάριμ-Λιμ προηγείται κατά έναν και πλέον αιώνα των κρητικών δειγμάτων με την ίδια τεχνοτροπία’… Ωστόσο, μετά από μακρά δημόσια συζήτηση περί της ‘Χρονολόγησης της Αλαλάχ’, η χρονολογία τού Woolley (‘πάνω-κάτω μεταξύ 1780 και 1730 π.Χ.’) αποδείχθηκε υπερβολικά μεγάλη. Ο Γιάριμ-Λιμ τής Αλαλάχ δεν ήταν – όπως νόμισε ο Woolley – ο Γιάριμ-Λιμ Α΄ τής Γιαμχάντ, σύγχρονος του μεγάλου Χαμουραμπί τής Βαβυλώνας, αλλά ένας νεότερος αδερφός τού βασιλιά Abban [Αμπά-Ελ;] τής Γιαμχάντ, που του είχε δώσει την Αλαλάχ ως πριγκιπάτο επικαρπίας…⁽⁴⁾ Οι χρονολογίες που πρότειναν πρόσφατα διάφοροι μελετητές κυμαίνονται πάνω-κάτω μεταξύ 1650 και 1575 π.Χ. Ως προς την αρχιτεκτονική… τα στοιχεία κάθε άλλο παρά τεκμηριώνουν την θεωρία τού Woolley γι’ αρχιτέκτονες από την Εγγύς Ανατολή που εργάστηκαν στην Κρήτη… Οι ορθοστάτες τής Αλαλάχ είναι κατά περίπου 300 χρόνια μεταγενέστεροι [εκείνων] της πρώτης φάσης τού παλαιού ανακτόρου τής Φαιστού… Σπαράγματα των τοιχογραφιών τού ανακτόρου τού Γιάριμ-Λιμ παρουσιάζουν χαρακτηριστικά μινωικά μοτίβα που εμφανίζονται στην ίδια εποχή, ή και νωρίτερα, στην Κρήτη. Επιπλέον, η αίσθηση της κίνησης, ευδιάκριτη στα σπαράγματα των τοιχογραφιών τού ανακτόρου τού Γιάριμ-Λιμ, αποτελεί χαρακτηριστικό μινωικό, κι έρχεται σε αντίθεση με την παράδοση της Εγγύς Ανατολής.

• ⁽³⁾ Tα… διοπτροφόρα παπαγαλάκια (forpus conspicillatus) ζουν και βασιλεύουν!

• ⁽⁴⁾ Η Γιαμχάντ είχε τρεις βασιλιάδες ὀνόματι Γιάριμ-Λιμ· υπήρχαν, βέβαια, πολύ περισσότεροι συνώνυμοι τοπικοί ηγεμόνες, όπως αυτός της Αλαλάχ. Ο Woolley – ειδικά αυτός – θα έπρεπε να είναι πολύ πιο προσεχτικός πριν να γράψει: “δεν μπορεί να υπάρξει καμιά αμφιβολία πως η Κρήτη οφείλει τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής της και τις νωπογραφίες της στην ασιατική ηπειρωτική χώρα”…

Νωπογραφία παπύρων στην Θήρα

“Το πιο δυνατό επιχείρημα του Woolley για άμεση σύνδεση των τοιχογραφιών τής Αλαλάχ μ’ εκείνες της Κρήτης ήταν πως, και στις δυο περιπτώσεις, πρόκειται για γνήσιες νωπογραφίες σε υγρό ασβεστοκονίαμα. Όμως, αυτό ακριβώς το γεγονός είναι που οπωσδήποτε καθιστά αναξιόπιστη την θεωρία τού Woolley περί της καταγωγής τής κρητικής νωπογραφίας από την Εγγύς Ανατολή. Οι νωπογραφίες τής Αλαλάχ, έως πολύ πρόσφατα, αποτελούσαν το μοναδικό γνωστό παράδειγμα γνήσιας νωπογραφίας στην αρχαία Εγγύς Ανατολή. Η γνήσια νωπογραφία είναι γνωστή στην Κρήτη τουλάχιστον από το 1900 π.Χ. περίπου. Έτσι φαίνεται πως η γνήσια νωπογραφία πρωτοεπινοήθηκε στην Κρήτη, πιθανόν επειδή ταίριαζε στην ιδιοσυγκρασία των Μινωιτών καλλιτεχνών.⁽⁵⁾ Άρα, η τεχνική, η τεχνοτροπία και η εικονογραφία των σπαραγμάτων νωπογραφιών τού ανακτόρου τού Γιάριμ-Λιμ στην Αλαλάχ, δείχνουν πως οι ομοιότητες με τις κρητικές τοιχογραφίες κινήθηκαν προς την αντίθετη κατεύθυνση από εκείνην που αρχικά πίστεψε ο Woolley..

• ⁽⁵⁾ Ενώ οι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες τής εποχής έφτιαχναν τις τοιχογραφίες τους με την τεχνική τής “στεγνής νωπογραφίας” (secco), οι Μινωίτες χρησιμοποιούσαν μια “γνήσια”, ή “υγρή”, μέθοδο, για να “δένουν” καλά με τον τοίχο οι χρωστικές ουσίες μεταλλικών ή και ορυκτών οξειδίων, κάτι που απαιτούσε γρήγορη εκτέλεση. Η φύση αυτής της τεχνικής ενθάρρυνε τον αυτοσχεδιασμό, τον αυθορμητισμό, και το στοιχείο τού τυχαίου. Αφού έπρεπε να δουλεύουν σε στενά χρονικά περιθώρια πριν να στεγνώσει ο γύψος, έπρεπε να είναι πολύ επιδέξιοι, και οι ρευστές τους πινελιές μεταφράζονταν στα χαριτωμένα περιγράμματα που χαρακτηρίζουν τη μινωική τέχνη. Αυτή η μέθοδος ζωγραφικής ταίριαζε περισσότερο με την ρευστότητα της ζωής και με σκηνές φύσης, που προτιμούσαν οι Μινωίτες, κι ερχόταν σε ρήξη με το αυστηρό στυλιζάρισμα και τα στερεότυπα που χαρακτηρίζουν τις νωπογραφίες άλλων πολιτισμών τής Μεσογείου τής ίδιας εποχής. Οι μορφές των μινωικών νωπογραφιών έχουν φυσικές πόζες ελεύθερης κίνησης, που βέβαια αντανακλούν τον δυναμισμό τής δραστηριότητας στην οποία επιδίδονται, στάση χαρακτηριστική ενός πολιτισμού θαλασσοπόρων, συνηθισμένων με την ελευθερία τής κίνησης, την ρευστότητα και το σφρίγος.

“Η αίσθηση της κίνησης αποτελεί χαρακτηριστικό μινωικό, σε
αντίθεση με την παράδοση της Ανατολής. Κάμπρι και Αλαλάχ
παρουσιάζουν αμιγώς μινωική εικονογραφία ή τεχνική. Η μόνη
εξήγηση: οι τεχνίτες ήταν Μινωίτες”. (Wolf-Dietrich Niemeier)

Τελετουργικό περιρραντήριο
από χαλαζία, Κάτω Ζάκρος

“Υπάρχουν πολλά στοιχεία πως τα κρητικά καλλιτεχνήματα ήταν περιζήτητα στην αρχαία Εγγύς Ανατολή. Στις πινακίδες τής Mari μνημονεύονται εισαγωγές από την Κρήτη… Η αναγνωρισμένη αξία των κρητικών προϊόντων φαίνεται στα κείμενα της Μάρι, από το γεγονός ότι δυο από αυτά επιδόθηκαν από τον βασιλιά Ζίμρι-Λιμ τής Μάρι σε άλλους Μεσοποτάμιους μονάρχες. Όπως καταδεικνύουν αγγεία από τις Καμάρες που βρέθηκαν στην Ουγκαρίτ, την Κάτνα, τη Βύβλο, το Χάζορ, αυτή η εξαίρετη αγγειοπλαστική έχαιρε υψηλής εκτίμησης στο Λεβάντε. Έτσι, τουλάχιστον από τον 19ο π.Χ. αιώνα και μετά, η Κρήτη, στο πλαίσιο των σχέσεών της με το Λεβάντε, δεν ήταν μόνον δέκτης,⁽⁶⁾ αλλά είχε εξελιχθεί και σε ισότιμο εταίρο, που παρήγαγε έργα τέχνης, για τα οποία υπήρχε μεγάλη ζήτηση στην Εγγύς Ανατολή. Τα ἐν λόγῳ κρητικά καλλιτεχνήματα έφταναν με κάποιο είδος ανταλλαγών ή εμπορίου στο Λεβάντε. Όμως, όπως παρατήρησε και ο Woolley, ‘δεν είναι δυνατή η εξαγωγή ενός ανακτόρου πάνω σε πλοίο, ούτε και η «μυστηριώδης τέχνη» τής νωπογραφίας είναι εμπόρευμα’.⁽⁷⁾ Οφείλουμε, άραγε, ν’ ανασυνθέσουμε το ακριβώς αντίθετο σενάριο από αυτό που πρότεινε ο Woolley, δηλαδή Κρήτες τεχνίτες να ταξιδεύουν στην Αλαλάχ για να ζωγραφίσουν τις εκεί νωπογραφίες;

• ⁽⁶⁾ Αγνοώ τη λεβαντίνικη συμβολή στον μινωικό πολιτισμό και, δυστυχώς, ο Niemeier δεν δίνει πληροφορίες ἐπὶ τοῦ θέματος. Αυτό που γνωρίζω καλά είναι πόσο υπόχρεοι και ωφελημένοι ήταν οι Κρήτες μαθαίνοντας από τους Αιγύπτιους (βλέπε Χρονικό 17, Μινωικό εμπόριο κι επιρροές). Φαντάζομαι, επιπλέον, πόσο θα είχαν ωφεληθεί και οι Αιγύπτιοι, αν δεν ήταν τόσο ψηλομύτες, ώστε να επιτρέψουν στον εαυτό τους να διδαχθούν από τους Κρήτες…

• ⁽⁷⁾ Ανάλογο ήταν το επιχείρημά μου για να δείξω την αναγκαιότητα της ελληνικής παρουσίας στην Ιβηρία: “Αυτό που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν, και άρα καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων” (βλέπε Χρονικό 22, κατάληξη).

Κνωσός: αναπαράσταση της Αίθουσας του Θρόνου με τους γρύπες

“Στην ‘Μεγάλη Χαναάν’…⁽⁸⁾ υπάρχουν δυο τόποι που μπορούν να μας δώσουν πιο πολλά στοιχεία για το πρόβλημα: Η Κάτνα και το Τελ Κάμπρι. Σπαράγματα των τοιχογραφιών των ανακτόρων στην Κάτνα παρουσιάζουν… αιγαιοπελαγίτικα χαρακτηριστικά. Το Τελ Κάμπρι βρίσκεται σ’ έναν από τους σπουδαιότερους εμπορικούς δρόμους τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής, [τον Δρόμο των Φιλισταίων,] που μεταγενέστερα ονομάστηκε Via Maris…⁽⁹⁾ Στ’ ανάκτορα του ντόπιου ηγεμόνα, ένα κατώφλι φέρει κονίαμα και είναι ζωγραφισμένο με… τεχνικές και σχέδια δαπέδων παρόμοια των μινωικών ανακτόρων, αλλά όχι της αρχαίας Εγγύς Ανατολής… Υπάρχουν ενδείξεις πως οι τοίχοι τού δωματίου ήταν καλυμμένοι επίσης με ζωγραφιστό κονίαμα, από το οποίο, δυστυχώς, σώζονται μόνον ελάχιστα σπαράγματα. Το δάπεδο με το κονίαμα είναι ζωγραφισμένο με την τεχνική τής γνήσιας νωπογραφίας (true fresco)… που απαντάται επίσης στην κρητική και θηραϊκή νωπογραφία, και όχι με την tempera και το fresco secco. Τα χρώματα της δαπεδογραφίας είναι… πανομοιότυπα μ’ εκείνα της κρητικής και θηραϊκής τοιχογραφίας… Αρχικά, το πάτωμα… αποτελούσε απομίμηση πέτρινου πλακόστρωτου… Στην Κρήτη πατώματα με ζωγραφισμένο ασβεστοκονίαμα που απομιμούνται πλακόστρωτα δάπεδα είναι γνωστά από [το 2000 ΠΚΧ περίπου]. Άλλα τμήματα του δαπέδου στο Κάμπρι ήταν διακοσμημένα με φυτικά μοτίβα. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονται αλυσίδες στυλιζαρισμένων γραμμικών ανθών ίριδας – χαρακτηριστικό μινωικού τύπου, που απαντάται αρχικά σε νωπογραφίες και την αγγειογραφία [κατά το 1700-1500 ΠΚΧ]. Αυτό το είδος διακοσμητικού μίγματος αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της μινωικής νωπογραφίας… Το δάπεδο στο Τελ Κάμπρι, καθώς και τα σπαράγματα των νωπογραφιών των ανακτόρων τού Γιάριμ-Λιμ στην Αλαλάχ, δεν έχουν απλώς μεμονωμένα μινωικά μοτίβα που είναι ξένα στη ‘Μεγάλη Χαναάν’, και τα οποία θα μπορούσαν να εξηγηθούν ως στοιχεία που διείσδυσαν, ή ενσωματώθηκαν, φτάνοντας εκεί μέσω της μεταφοράς μοτίβων, αλλά παρουσιάζουν μιαν αμιγώς μινωική εικονογραφία, καθώς και τεχνική. Η μόνη εξήγηση που υπάρχει είναι πως φιλοτεχνήθηκαν από περιοδεύοντες Μινωίτες τεχνίτες…

Ασερά, Χαναναία θεά γονιμότητας
και μητρότητας

• ⁽⁸⁾ Μεγάλη Χαναάν: “η περιοχή ανάμεσα στην πεδιάδα Αμίκ [στα πέριξ τής μεταγενέστερης Αντιόχειας] προς βορρά, και τις ερήμους προς νότον και ανατολάς, κατά τη μέση και ύστερη εποχή τού μπρούντζου… φαίνεται να απαρτίζει έναν ἐν πολλοῖς ομοιόμορφο πολιτισμό με τοπικές παραλλαγές.” (Ρουθ Αμιράν)

• ⁽⁹⁾ Δυστυχώς για τους Ισραηλινούς εβραίους, το ιστορικό όνομα της οδού ήταν Δρόμος των Φιλισταίων, επειδή διέσχιζε την φιλισταϊκή πεδιάδα, όπου βρίσκεται και η Λωρίδα τής Γάζας. Το “Via Maris”… “αλιεύτηκε” στη λατινική μετάφραση της Καινής Διαθήκης – “via maris”, ἤτοι “παραθαλάσσια οδός” – μολονότι δεν προσδιόριζε κάποιον δρόμο (δεν υπήρξε ποτέ καμιά ρωμαϊκή οδός με αυτό το όνομα). Η μετονομασία έγινε για να… εκδιωχθούν οι Παλαιστίνιοι από την πατρίδα τους, την Παλαιστίνη, ακόμη και με όρους αρχαιολογίας!

Η (Κρητικοπούλα) μικρή Παριζιάνα

“Έχουμε στοιχεία γι’ ανταλλαγή πληροφοριών αναφορικά με τον εξοπλισμό των ανακτόρων στους κόλπους τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής (στην οποία ανήκε και η μινωική Κρήτη, κατά κάποιον τρόπο, ως το δυτικότερο μέλος). Το ότι οι Κρήτες ταξίδευαν πράγματι στη λεβαντίνικη ακτή αποδεικνύεται από μια πινακίδα των αρχείων τής Μάρι, που μνημονεύει κάποιον Κρήτα αγοραστή κασσίτερου στην Ουγκαρίτ από πράκτορες των ανακτόρων τής Μάρι. Μια παράδοση μυθολογικής ποίησης της Ουγκαρίτ είναι άκρως ενδιαφέρουσα σε συνάρτηση με το θέμα μας. Η θεά Άναθ, λέει, στέλνει διὰ θαλάσσης τον θεϊκό αγγελιαφόρο στον θεό τής χειροτεχνίας, Kothar wa-Khasis, που μεταφέρεται από τον θρόνο του στο Kptr (που σχεδόν όλοι το διαβάζουν ως Caphtor = Κρήτη),⁽¹⁰⁾ ώστε να χτίσει ένα υπέροχο ανάκτορο για τον θεό Βάαλ και να το κοσμήσει με ανεκτίμητα έργα τέχνης. Κατά τον Arvid Schou Kapelrud, ο Κόθαρ ‘είναι ο αρχιτέκτονας και αρχισιδηρουργός, καθώς βρίσκεται στις Αυλές τής Εγγύς Ανατολής τής εποχής αυτής, ένας μάστορας με υψηλή εξειδίκευση’. Στην χαναανική μυθολογία ο θεός τής χειροτεχνίας κλήθηκε από την Κρήτη για να κοσμήσει τ’ ανάκτορα των θεών με ανεκτίμητα έργα τέχνης. Στην πραγματικότητα οι ηγεμόνες τού Κάμπρι (Rehov) και της Αλαλάχ (και άλλων πόλεων, ενδεχομένως της Κάτνα) ζήτησαν από τους ηγεμόνες τής Κρήτης να τους στείλουν τεχνίτες για να διακοσμήσουν τ’ ανάκτορά τους με νωπογραφίες. Όπως απέδειξε ο Carlo Zaccagnini, η αποστολή εξειδικευμένων εργατών είναι πλήρως επιβεβαιωμένη στο πλαίσιο των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των ηγεμόνων τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής, με τα ταξίδια αυτά να εντάσσονται στη δυναμική και τον επίσημο μηχανισμό τής πρακτικής τής ανταλλαγής δώρων.”

• ⁽¹⁰⁾ Το “KPTR” ίσως ν’ αντιστοιχεί στο “Caphtor”. Όμως, η εξίσωση του τελευταίου με την Κρήτη αποτελεί το ελάχιστα πιθανό σενάριο. Το βιβλικό τοπωνύμιο ίσως ν’ αναφέρεται στα μέρη: α) Πηλούσιον, στο Δέλτα τού Νείλου, β) Κιλικία, γ) Καππαδοκία, δ) Κύπρος, και ε) Κρήτη (βλέπε Χρονικό 20, Πελασγοί και Φιλισταίοι-Peleset). Η Αίγυπτος συγκεντρώνει και στην περίπτωσή μας τις περισσότερες πιθανότητες, αφού σε όλες τις άλλες αναφορές στον Κόθαρ, εκτός τής παραπάνω ποιητικής παράδοσης, ο θρόνος του βρίσκεται στο “HKPT”, που διαβάζεται ενδεχομένως ως “Hikaptah”, ή “Οίκος τής ka (ψυχής) τού (θεού) Πτα”, ἤτοι Μέμφις. Οι Έλληνες πρόφεραν αυτό το Hikaptah ως Αἴγυπτος, ἐξ οὗ και τ’ όνομα της χώρας σε πολλές γλώσσες.

Μινωική ζωφόρος, νωπογραφία από την Αύαρι

ΥΣΤΕΡΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΝΩΠΟΓΡΑΦΙΕΣ που είχαν βρεθεί στην Αλαλάχ και το Κάμπρι, οι εντυπωσιακές μινωικές τοιχογραφίες στην Αύαρι, οι οποίες αποκαλύφθηκαν κατά τις ανασκαφές τού Manfred Bietak,

“δημιούργησαν στην στιγμή μεγάλη αίσθηση καθώς, ανάμεσα στις σκηνές που απεικονίζονται σε αυτές, περιλαμβάνονται και θεαματικές αναπαραστάσεις με ταυροκαθάψια, που έχουν συνδεθεί τόσο στενά με τη λατρεία και την κουλτούρα των Μινωιτών”, όπως γράφουν οι Wolf-Dietrich και Barbara Niemeier, σ’ ένα άλλο κείμενο περί Μινωικών νωπογραφιών στην ανατολική Μεσόγειο:

“Ήδη από το 1990, προτείναμε πως οι νωπογραφίες στο Κάμπρι και την Αλαλάχ φιλοτεχνήθηκαν από περιοδεύοντες Αιγαιοπελαγίτες μάστορες, και το ίδιο έκαναν [έπειτα] ο Manfred Bietak και η Ναννώ Μαρινάτου, αναφορικά με τις νωπογραφίες στην Αύαρι”.

Μινωική ἑτεροτοπία στην Αύαρι (λεπτομέρεια)

Ένα μικροπρόβλημα των ἐν λόγῳ αρχαιολόγων αφορά την χρονολόγηση των νωπογραφιών στην Αύαρι. Επιθυμώντας ίσως να μη δυσαρεστήσουν κανέναν,

“οι Bietak και Μαρινάτου κατέληξαν στο συμπέρασμα πως ‘μινωικές τοιχογραφίες υπήρχαν στην Αύαρι τόσο στην ύστερη περίοδο των Υξώς, όσο και στην πρώιμη της 18ης δυναστείας’. Ο ίδιος ο Bietak θεωρούσε πιθανό πως ‘και μετά από τη δυναστική αλλαγή, θα παρέμειναν ζωντανές οι εμπορικές… σχέσεις ανάμεσα στην Αύαρι και την Κρήτη… και θα συνεχίστηκαν και κατά τη 18η δυναστεία, ακόμη και μετά από την πτώση των Υξώς.’ Υπάρχουν όντως αρκετά ιστορικά στοιχεία πως το είδος των διπλωματικών και οικονομικών σχέσεων που κρύβονται προφανώς πίσω από αυτές τις νωπογραφίες επιβιώνουν των καθεστωτικών αλλαγών.

“Κατά τον Bietak, ‘ο βασιλιάς Άμασις [Ahmose], ο ιδρυτής τής 18ης δυναστείας, ταιριάζει περίφημα στην εικόνα των μινωικών διασυνδέσεων.’ Φαντάζεται και το ενδεχόμενο κάποιας πολιτικής συμφωνίας ανάμεσα στον Άμασι και τη ‘Μινωική Θαλασσοκρατορία’, στο πλαίσιο της οποίας ο μινωικός στόλος βοήθησε τον Άμασι – που δεν είχε καθόλου πλοία – απέναντι στον κίνδυνο, ο οποίος εξακολουθούσε να τον απειλεί, από τις ναυτικές βάσεις των Υξώς στη νότια Παλαιστίνη. Στοιχεία αρχαιολογικά ή γραπτά γι’ αυτήν την υπόθεση δεν υπάρχουν, φέρνοντάς μας στο μυαλό κάποια μάλλον ευφάνταστα και ξεχασμένα πλέον σενάρια σχετικά με την εκδίωξη των Υξώς, όπως εκείνα κατά τα οποία Μυκηναίοι μισθοφόροι βοήθησαν τον Άμασι να διώξει τους Υξώς, ή ότι φυγάδες πρίγκιπες των Υξώς κατέκτησαν την Αργολίδα και κατόπιν θάφτηκαν στους Ταφικούς Περιβόλους των Μυκηνών. Εκτός αυτού, ο Άμασις είχε ήδη στόλο: κατέλαβε την Αύαρι με σειρά χερσαίων, αλλά και ναυτικών επιθέσεων, [και κατόπιν] κατευθύνθηκε προς τη νότια Παλαιστίνη.”

Ο Άμασις καταδιώκει τους Υξώς

Ακόμη κι ένας φαραώ με δικό του στόλο θα προτιμούσε σαφώς να έχει το πιο έμπειρο κρητικό ναυτικό στο πλευρό του, και όχι ενάντιά του, σε συμμαχία με τους Υξώς! Οι τοιχογραφίες στην Αύαρι δείχνουν την εμπλοκή τής Αιγύπτου στις διεθνείς σχέσεις, αλλά και στις πολιτισμικές ανταλλαγές, με την ανατολική Μεσόγειο, μέσω προσφοράς δώρων, ή με γάμους. Υποδηλώνουν, επίσης, την ανάμιξη των μινωικών αρχών στις αιγυπτιακές υποθέσεις, ενδεχομένως λόγω του ισχυρού ναυτικού που η Κρήτη μπορούσε να διαθέσει στον φαραώ, ενώ αναδεικνύουν την Αύαρι ως επίκεντρο αυτών των πολιτισμικών ανταλλαγών, που σημαίνει πως η πόλη είχε εξαιρετική σπουδαιότητα για την Αίγυπτο.

Κορίτσι από το Ακρωτήρι τής Θήρας: λεπτομέρεια της νωπογραφίας των κρίνων

Οι γάμοι κάποιου φαραώ με πριγκίπισσα της Κνωσού είναι πιθανό σενάριο. Ο Bietak θεωρεί πως οι τοιχογραφίες στην Αύαρι φιλοτεχνήθηκαν από Μινωίτες καλλιτέχνες, που συνόδευαν κάποια Κρητικοπούλα πριγκίπισσα, η οποία έγινε σύζυγος του φαραώ. Ποιος ήταν, άραγε, ο γαμπρός; Αρχικά τον προσδιόρισε ως κάποιον ηγεμόνα των Υξώς, μετά στράφηκε στον Άμασι, ώσπου κατέληξε στον Τούθμωσι Γ΄. Τελικά, ποιος ήταν ο νυμφίος; Η ηφαιστειακή έκρηξη στην Θήρα (±1640 – ±1540 ΠΚΧ) συμπίπτει χρονικά με την εποχή κυριαρχίας των Υξώς στην Αίγυπτο (1650–1550). Αλλά επειδή η ακριβής χρονική στιγμή τής έκρηξης μας διαφεύγει, αδυνατούμε να εικάσουμε αν οι γάμοι έγιναν τότε και πότε. Ακολουθεί ο Άμασις, με το Νέο Βασίλειο, όταν οι Αιγύπτιοι θεωρούσαν το Αιγαίο τμήμα τής “αυτοκρατορίας” τους. Δεν πρέπει να παίρνουμε τον όρο τοῖς μετρητοῖς, αφού εκεί παρεξηγούσαν ως και τα δώρα που προσφέρονταν στον φαραώ: “Οι Αιγύπτιοι, με την χαρακτηριστική εγωκεντρική τους αίσθηση ανωτερότητας, θα είχαν παρουσιάσει αυτά τα δώρα ως φόρο υποτέλειας”, λέει ο Α. Κ. Schulman. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, για τον Bietak, “ο Άμασις ταιριάζει περίφημα στην εικόνα των μινωικών διασυνδέσεων”. Αλλά και ο Τούθμωσις θα μπορούσε να είναι κάλλιστα ο γαμπρός, καθώς ξέρουμε πως είχε τρεις ξένες συζύγους: τις Μενχέτ, Μενβί, και Μερτί… Όμως, ανέκυψε ένα πρόβλημα: άλλη μια δυναστική αλλαγή, στα μέσα τού 15ου αιώνα ΠΚΧ, όχι στην Αίγυπτο, αλλά στην Κρήτη, μια και ήταν η σειρά των Μινωιτών να περιέλθουν υπό τον ζυγό των δικών τους “Υξώς” (ξένων ηγεμόνων), των Μυκηναίων. Επομένως, οι γάμοι θα πρέπει να έγιναν στο ξεκίνημα της βασιλείας τού Τούθμωσι, όταν πραγματικός φαραώ ήταν η μητριά του, η Χατσεψούτ, ή έστω, αμέσως μετά από τον θάνατό της, το 1458.

Θηραϊκές ροζέτες

Ό,τι και αν συνέβη τελικά, αυτές οι μοναδικές τοιχογραφίες είναι μινωικές ως προς την τεχνοτροπία, την τεχνική, και το θέμα. Υπάρχει μια μακρά ζωφόρος με σκηνές από ταυροκαθάψια και το διακοσμητικό θέμα τού λαβυρίνθου στο φόντο. Η Μαρινάτου υποθέτει πως το μοτίβο τής ροζέτας, που αποτελεί ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των τοιχογραφιών “Taureador” (ταυροκαθαψίων), αναπαράγει τις ροζέτες τής Κνωσού, και πρόκειται για ένα ξεχωριστό μινωικό σύμβολο. Απεικονίζονται, επιπλέον, γρύπες, σκηνές κυνηγιού, αιλουροειδή να κυνηγούν οπληφόρα, διάφορες μορφές σε φυσικό μέγεθος, μαζί με μια λευκή γυναίκα φορώντας φούστα. Ιδιαίτερης σπουδαιότητας είναι τα εμβλήματα του μινωικού ανακτόρου, όπως η ζωφόρος με τις μισές ροζέτες, ή οι μεγάλοι γρύπες, που έχουν το ίδιο μέγεθος μ’ εκείνους της αίθουσας του θρόνου στην Κνωσό. Η τεχνική τής ζωγραφικής είναι κατεξοχήν αιγαιοπελαγίτικη, ενώ η τεχνοτροπία είναι πολύ υψηλής ποιότητας, και μπορεί να συγκριθεί με τα καλύτερα έργα ζωγραφικής τής Κρήτης. Η χρήση συγκεκριμένων μινωικών βασιλικών μοτίβων σε ανάκτορο στην Αύαρι, κατά τον Bietak, δείχνει πως “πρέπει να έλαβε χώρα κάποια συνάντηση των Αυλών τής Κνωσού και της Αιγύπτου στο υψηλότερο επίπεδο,” ενώ το μέγεθος της αναπαράστασης της γυναίκας με την φούστα θα μπορούσε να υποδηλώνει έναν πολιτικό γάμο τού φαραώ με Μινωίτισσα πριγκίπισσα.

Μινωίτισσα ακροβάτις (ελεφαντόδοντο, 2800-1100 ΠΚΧ)

“Οι δυναστικές επιγαμίες ήταν μια προσφιλής διπλωματική τακτική στην Εγγύς Ανατολή τής εποχής τού μπρούντζου,” επισημαίνουν οι Niemeier. Η συνοδεία μιας ξένης πριγκίπισσας, σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς, “θ’ αριθμούσε αρκετές εκατοντάδες άτομα, που ως το τέλος τής ζωής τους θα παρέμεναν στο χαρέμι τού φαραώ, και θα μπορούσε κανείς άνετα να φανταστεί, πως τα ενδιαιτήματα της ξένης πριγκίπισσας ή και της συνοδείας της, στην Αύαρι, θα είχαν διακοσμηθεί σύμφωνα με τις επιθυμίες της. [Ωστόσο,] οι νωπογραφίες στην Αλαλάχ και το Κάμπρι είχαν μάλλον φιλοτεχνηθεί στους τοίχους των σημαντικών τελετουργικών (πιθανόν και ιεροτελεστικών) αιθουσών των ανακτόρων, και όχι στα ιδιαίτερα ενδιαιτήματα βασιλισσών ή πριγκιπισσών.”

Η τεχνική τής χρήσης τού ασβεστοκονιάματος σε δύο στρώσεις, και με πολύ γυαλιστερή επιφάνεια, ή η νωπογραφία συνδυασμένη με στόκο (stucco), όλα είναι τεχνικές που πρωτοεμφανίζονται στη μινωική ζωγραφική και δεν είναι αιγυπτιακές. Μα και τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι σαφώς μινωικά. Η χρήση τού γαλάζιου λ.χ., αντί του γκρίζου, είναι κρητομινωική, μ’ εκείνη την χρωματική σύμβαση, που εμφανίζεται αργότερα στην Αίγυπτο και οφείλεται σ’ αιγαιοπελαγίτικες επιδράσεις. Εκτός από αυτά τα στοιχεία, να σημειωθεί πως δεν υπάρχουν καθόλου αιγυπτιακά ιερογλυφικά κι εμβλήματα σε κανένα από τα σπαράγματα που βρέθηκαν. Η σύνθεση των τοιχογραφιών, τα μοτίβα, ταιριάζουν επίσης περίφημα μ’ εκείνα του κόσμου τού Αιγαίου. Συνεπώς, είναι όντως συντριπτικά τα στοιχεία που δείχνουν προς την κατεύθυνση Μινωιτών καλλιτεχνών στην Αύαρι.

Διαφορές μινωικής και φαραωνικής κοινωνίας και τέχνης

Αγριόπαπια της Θήρας

“Οι διαφορές τής τεχνοτροπίας μεταξύ τής αιγυπτιακής και της μινωικής τέχνης αναλύθηκαν από την Henriette Antonia Groenewegen-Frankfort, και πιο πρόσφατα, από τον Bietak,” γράφουν οι Niemeier. “Κατά την Groenwegen-Frankfort, η μινωική τέχνη διαφέρει από την αιγυπτιακή (κι εκείνην της αρχαίας Εγγύς Ανατολής) ως προς την ‘απόλυτη κινητικότητα των οργανικών μορφών’. Εύστοχα ο Bietak το εξηγεί αυτό με τα διαφορετικά πρότυπα της κουλτούρας των δυο πολιτισμών. Η μινωική κοινωνία δεν κυριαρχείτο από την καταγραφή, την καταλογογράφηση, και την απόλυτη τάξη – όπως η αιγυπτιακή – κι επομένως, η μινωική τέχνη δεν εξαρτιόταν από ιερογλυφικά κλισέ και άτεγκτες κανονιστικές διατάξεις. Ως προς τη σύγκριση της χαναανικής με τη μινωική τέχνη, δυστυχώς, δεν διαθέτουμε πολλά καλλιτεχνήματα από το Λεβάντε τής μέσης εποχής τού μπρούντζου. Όμως, εκείνα που σώζονται, έχουν τεχνοτροπία σαφώς διαφορετική από τη μινωική. Τα πουλιά που αναπαριστώνται λ.χ. σε οστέινα ένθετα, σε μέρη όπως η Μεγιδδώ και η Λάχις, μοιάζουν ακίνητα σε σύγκριση μ’ έναν γερανό σε πλάκα ελεφαντόδοντου από το Παλαίκαστρο. Τα χαναανικά γυναικεία και ανδρικά μεταλλικά ειδώλια φαίνονται δύσκαμπτα σε σύγκριση με τα μινωικά γυναικεία και ανδρικά μεταλλικά ειδώλια, που παρουσιάζουν ζωηρή εσωτερική ένταση και δυναμική.”

Η μινωική τέχνη διαφέρει από την αιγυπτιακή ως προς την
“απόλυτη κινητικότητα των οργανικών μορφών”. “Η μινωική
κοινωνία δεν κυριαρχείτο από την απόλυτη τάξη· η τέχνη της
δεν εξαρτιόταν από ιερογλυφικά κλισέ και άτεγκτες διατάξεις.”
(Henriette Antonia Groenewegen-Frankfort και Manfred Bietak)

Όπως αποδείχθηκε, οι τοιχογραφίες στην Αύαρι, την Αλαλάχ, το Κάμπρι, ίσως και την Κάτνα (17ος–16ος αιώνας ΠΚΧ), δεν ήταν οι πιο παλιές.

Η Εύφορη Ημισέληνος: το λίκνο τού πολιτισμού κατά την κατάρρευση της Εποχής τού μπρούντζου (επισημαίνονται όλα τα μέρη που αναφέρονται σε αυτό το Χρονικό).

“Προηγήθηκαν οι ζωγραφιστές απομιμήσεις πέτρας στο ανάκτορο του Ζίμρι-Λιμ στη Μάρι [18ος αιώνας ΠΚΧ]. Ο ανασκαφέας τής Μάρι, André Parrot, συγκρίνει τις απομιμήσεις πέτρας μ’ εκείνες στην Κνωσό. Αναζητεί πιθανές διασυνδέσεις μεταξύ των τοιχογραφιών τής Μάρι και της Κνωσού, και, επισημαίνοντας σχετικά στοιχεία που μας παρέχουν τ’ αναφερόμενα στ’ αρχεία τής Μάρι πολυτελή μινωικά είδη, τείνει μάλλον να δει κάποιαν κρητική επίδραση στις εκεί τοιχογραφίες.”

● Η Μάρι (νῦν Tell Hariri) βρισκόταν μακριά από τη Μεσόγειο, στη Μεσοποταμία. Ήταν πόλη Σουμερίων και Αμοριτών στον Εὐφράτη, που άκμασε από το 2900 ως το 1759 ΠΚΧ, όταν λεηλατήθηκε από τον Χαμουραμπί, παρά τα δώρα τού Ζίμρι-Λιμ. Προείχε η στρατηγική της θέση ως διαμετακομιστικός κόμβος, μεταξύ Κάτω Μεσοποταμίας και βόρειας Συρίας. Η Μάρι έφτασε να ελέγχει τους εμπορικούς δρόμους σε σημαντικές περιοχές, όπως οι Περσία, Μεσοποταμία, και Ανατολία. Το βασιλικό της παλάτι είχε πάνω από 300 δωμάτια, και ήταν από τα μεγαλύτερα εκείνης της εποχής (τουλάχιστον χίλια είχε, καθώς λένε, το παλάτι τής Κνωσού)! Βρέθηκαν εκεί 25.000 και πλέον πινακίδες, “επιφέροντας την πλήρη αναθεώρηση της ιστορικής χρονολόγησης της αρχαίας Εγγύς Ανατολής, και δίνοντάς μας πάνω από 500 νέα τοπωνύμια, αρκετά για να ξαναφτιάξουμε τον γεωγραφικό χάρτη τού αρχαίου κόσμου”, όπως λέει χαρακτηριστικά ο Parrot.

● Η Κάτνα (νῦν Tell el-Mishrife), 18 χιλιόμετρα βορειοανατολικά τής Χομς (Έμεσας), ήταν άλλη μια από τις μεγάλες πόλεις τής Συρίας στην εποχή τού μπρούντζου. Με την ανάπτυξη των εμπορικών δρόμων κατά τη 2η χιλιετία, η Μεσοποταμία είχε συνδεθεί με την Κύπρο, την Κρήτη, ή και την Αίγυπτο. Η Κάτνα μνημονεύεται σε συνδυασμό με το εμπόριο κασσίτερου, που μεταφερόταν από τη Μάρι, διαμέσου Κάτνας, στη Μεσόγειο. Από την άλλη πλευρά μεταφερόταν κυπριακός χαλκός. Το κράμα τους, ο μπρούντζος, ήταν πολυτιμότατος, κατά τις εποχές τού μπρούντζου, ιδίως, αλλά και του σιδήρου.

Έφηβοι Θηραίοι πυγμάχοι

Ως προς την καταγωγή των μελών των “μινωικών” εργαστηρίων, υπάρχουν διάφορα ενδεχόμενα: οι νωπογραφίες φιλοτεχνήθηκαν α) από περιοδεύοντες Αιγαιοπελαγίτες τεχνίτες, β) υπό την επίβλεψη καλλιτεχνών από το Αιγαίο, με τη βοήθεια Λεβαντίνων ζωγράφων, που εκπαιδεύτηκαν από αυτούς, και γ) από Λεβαντίνους μαθητές Αιγαιωτών μαστόρων. Η ιδέα για εργαστήρια μικτά φαίνεται ελκυστική, πιθανή, ρεαλιστική. Η διακόσμηση τεραστίων ανακτόρων ήταν επίπονο έργο. Όμως, μοιάζει αδιανόητο να ταξίδευαν δεξιά κι αριστερά στη Μεσόγειο κρητικά πλοία γεμάτα καλλιτέχνες προς τον σκοπό αυτό. Έτσι, οι καλλιτεχνικές ομάδες θα ήταν, προφανώς, μικρές κι ευέλικτες, δουλεύοντας αναγκαστικά με ντόπιους μαθητευόμενους τεχνίτες.

“Είναι δύσκολο ν’ αποφανθεί κανείς ποιο από αυτά τα ενδεχόμενα ισχύει σε κάθε περίπτωση,” λένε οι Niemeier. “Θα συμφωνούσαμε με τον Philip P. Betancourt πως γνωρίζουμε μόνον ένα πολύ μικρό ποσοστό νωπογραφιών, και πως ‘αγγίζουμε την κορυφή τού παγόβουνου μιας ολόκληρης σειράς αλληλένδετων εργαστηρίων, που δούλευαν στην Κνωσό, τα νησιά τού Αιγαίου, τα παράλια της δυτικής Ασίας, και την Αίγυπτο, πιθανόν περιοδεύοντας πηγαινοερχόμενα, ίσως ανταλλάσσοντας κάπου-κάπου προσωπικό, ή επιστρέφοντας στην Κνωσό, ώστε να ενημερωθούν για τις πλέον πρόσφατες εξελίξεις’… Οι νωπογραφίες στην Αλαλάχ, το Κάμπρι, και την Αύαρι, πρέπει να ειδωθούν ‘υπό το πρίσμα τής σφυρηλάτησης μιας élite κοινής [‘γλώσσας’] – καλλιτεχνικής, εικονογραφικής, ιδεολογικής, τεχνολογικής – στις συνθήκες των έντονων διὰ θαλάσσης αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στις παράκτιες περιοχές τής ανατολικής Μεσογείου’,” όπως πρότεινε η Susan Sherratt. Επίσης, η Μαρινάτου έχει υποστηρίξει πως τα έργα αυτά είναι ένδειξη μιας κοινής οπτικής γλώσσας κοινών συμβόλων, που μαρτυρά τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους ηγεμόνες γειτονικών δυνάμεων. “Οι Μινωίτες καλλιτέχνες, που συμμετείχαν στο ζωγράφισμα όλων αυτών των νωπογραφιών”, συμφωνούν και οι Niemeier από την πλευρά τους, “απετέλεσαν προφανώς ένα σημαντικό στοιχείο στην ανάπτυξη της λεγόμενης ‘Διεθνούς Τεχνοτροπίας’ τής ανατολικής Μεσογείου στην ύστερη εποχή τού μπρούντζου.”

Και όχι μόνον του ανατολικού τμήματος της mare nostrum: κατά τα λεγόμενα ορισμένων εμπειρογνωμόνων τού fresco, παρόμοια ζωγραφικά έργα έχουν βρεθεί ως και στο “μακρινό” Μαρόκο. Δεν διευκρινίζεται, όμως, αν πρόκειται για true fresco ή secco.

“Αλληλένδετα εργαστήρια δούλευαν στην Κνωσό, τα νησιά τού Αιγαίου, τα παράλια της δυτικής Ασίας, και την Αίγυπτο, ίσως περιοδεύοντας, ανταλλάσσοντας προσωπικό, ή επιστρέφοντας στην Κνωσό ώστε να ενημερωθούν”. “Σφυρηλατήθηκε μια élite κοινή στις συνθήκες των έντονων διὰ θαλάσσης αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στις παράκτιες περιοχές τής Α. Μεσογείου”. (Philip P. Betancourt και Susan Sherratt)

Κρήτες στην Αίγυπτο δώρα φέροντες (μέταλλα, κοσμήματα κ.ά.). Παράσταση στις Θήβες τής
Αιγύπτου (18η δυναστεία, αρχές 15ου αι. ΠΚΧ)

Τι ν’ απέγιναν οι τοιχογραφίες στην Αύαρι; Κάποιες αποκολλήθηκαν από τον τοίχο μιας πύλης, ενώ μια ομάδα σπαραγμάτων βρέθηκε σε σκουπιδότοπο στα βορειοανατολικά τού ανακτόρου. Κατά τα φαινόμενα, οι νωπογραφίες αφαιρέθηκαν στην ύστερη Τουθμωσική περίοδο – όταν είχε πάψει πλέον να υφίσταται η μινωική Κρήτη.

“Η μινωική νωπογραφία ήταν, προφανώς, ένα φαινόμενο μάλλον βραχύβιο στο Λεβάντε και την Αίγυπτο – σ’ αιγυπτιακούς όρους, κράτησε όσο η περίοδος των Υξώς και η απαρχή τής 18ης δυναστείας,” συνοψίζουν οι Niemeier. “Αργότερα βρίσκουμε πάλι ζωγραφιές με σκηνές τής φύσης, που μοιάζουν ν’ αναπνέουν μ’ έναν μινωικό αέρα. Είναι φιλοτεχνημένες, όμως, με την τεχνική secco και σίγουρα δεν είναι έργα Αιγαιοπελαγιτών καλλιτεχνών. Η μινωική τοιχογραφία ανήκε στο παρελθόν εκείνη την εποχή.”

Χωρίς μινωική Κρήτη, δεν υπήρχαν περιθώρια για μινωική τέχνη. Βέβαια, τα μινωικά εργαστήρια συνέχισαν να δουλεύουν. Μα τους απασχολούσαν πλέον οι νέοι αφέντες, οι Μυκηναίοι. Δεν υπήρχαν τότε Έλληνες καλλιτέχνες να τους ανταγωνιστούν. Ωστόσο, τα νέα έργα τής τέχνης τους δεν προσδιορίζονται ως “μινωικά”. Χαρακτηρίζονται “μυκηναϊκά”, ενίοτε με την επισήμανση πως φιλοτεχνήθηκαν από κρητικά εργαστήρια. Θα χαρακτήριζε ποτέ κανείς ως “κρητικά” τ’ αριστουργήματα ενός άλλου μεγάλου Κρήτα μάστορα, που έζησε τρεις χιλιετίες αργότερα, και συγκεκριμένα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, του περίφημου El Greco;

Νωπογραφία πομπής Μυκηναίων γυναικών

Πριν από τον κασσίτερο, ο οψιδιανός…

ΝΑΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΣΤΗΝ ΑΦΕΤΗΡΙΑ μας, φίλτατοι συνταξιδιώτες, έχοντας διαγράψει έναν κύκλο: άρχισε με τον Περίπλου και την Κρητομινωική θαλασσοκρατορία, και ολοκληρώθηκε αισίως με τα Ἐμπόρια και την Κρητομινωική νωπογραφία. Έτσι, τώρα μπορούμε να ξαναπιάσουμε τον μίτο, τραβώντας προς τα πίσω, αρκετά πριν από την αφετηρία μας – τότε που ο άνθρωπος δεν είχε ακόμη μάθει πώς να δουλεύει μέταλλα, όταν τα θαλασσινά ταξίδια γίνονταν σε αναζήτηση ενός άλλου, εξίσου πολύτιμου, υλικού: του ὀψιδιανοῦ. Ας επιχειρήσουμε, λοιπόν, να πάμε πίσω στη Νεολιθική εποχή. Ας το προγραμματίσουμε, τουλάχιστον: δεν μας λείπει η φαντασία!

• ⁽¹¹⁾ Περί Κρήτης, Κρητών, μινωικού πολιτισμού, ναυσιπλοΐας κι εμπορίου, θαλασσοκρατορίας, νωπογραφίας, ταυροκαθαψίων, κλπ. βλέπε επίσης τα Χρονικά 3. Χρονικό τού ανθρώπου, 5. Ιβήρου Οδύσσεια, και 17. Κρητομινωική Θαλασσοκρατορία, 18. Αἰγαῖον: Κνωσός, Μυκῆναι, Ἴλιον, 19. Φοινίκη: η εύνοια της τύχης.

• >> 28. ΠΩΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ Ο ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ
• << Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων)

Μινωική νωπογραφία μεγάλης εξέδρας

Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ)

Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ)

/ENGLISH/ Chronicle 26. IBERIAN CROSS-CHECK

● Ναύκρατις ● Adolf Schulten και Dan Stanislawski ● Μετάλλων Δέλεαρ ● Κασσιτερίδες ● Βαλεαρίδες ● Αργανθώνιος
● Φιλία Ελλήνων-Ταρτησσίων Κόντρα
σε Φοίνικες και Καρχηδόνιους

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΑΠΟΔΕΧΟΜΕΝΟΣ ΤΙΣ ΕΠΑΦΕΣ ανάμεσα στους αρχαίους πολιτισμούς τής ανατολικής Μεσογείου και την Ιβηρία, αλλά μένοντας πιστός στο κυρίαρχο ακαδημαϊκό δόγμα τής μεροληψίας υπέρ των Φοινίκων, ο Dan Stanislawski απέρριψε το ενδεχόμενο κάποιας αιγαιακής παρουσίας στην Ιβηρική χερσόνησο. Παραδέχθηκε μεν πως είναι “δελεαστική ιδέα”, και “λογική υπόθεση”, αλλά, κατά την γνώμη του, “μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πειστικές ενδείξεις πως [οι Κρῆτες] χρησιμοποιούσαν τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου που οδηγούσε προς δυσμάς”.⁽¹⁾.

• ⁽¹⁾ Βλέπε την αρχή τού Χρονικού 21, με την πρώτη παράγραφο του κεφαλαίου 7, της Μελέτης ιστορικοπολιτικής γεωγραφίας: η ιδιαιτερότητα της Πορτογαλίας (1959), του Dan Stanislawski. Άλλες μελέτες του περί Πορτογαλίας είναι: Το άλλο βασίλειο της Πορτογαλίας: το Algarve (1963), και Τοπία τού Βάκχου: το αμπέλι στην Πορτογαλία (1970).

Μινωικό διεθνές εμπόριο: αποικίες και εμπόρια

Τέτοιες απτές ενδείξεις στα χέρια των αρχαιολόγων, ἤτοι κάποια αιγυπτιακά είδη, που βρέθηκαν στην Ισπανία, προέρχονται από “κάπως μεταγενέστερη περίοδο”, γύρω στο 1400–1200 ΠΚΧ, μετά από την πτώση των Μινωιτών. Θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι σε αυτήν ακριβώς την περίοδο (ύστερη εποχή τού μπρούντζου), το θαλάσσιο εμπόριο, ιδίως στη δυτική Μεσόγειο, ήταν στα χέρια εκείνων που προκάλεσαν την πτώση των Μινωιτών: των Μυκηναίων – τους οποίους, όλως παραδόξως, δεν αναφέρει καν ο Αμερικανός καθηγητής! Άρα, ο ισχυρισμός του, πως εκείνα τα είδη στην Ισπανία “σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται (almost surely may [!] be associated) με Φοίνικες μεσάζοντες”, κάθε άλλο παρά επιστημονικός είναι.

Εκτός αυτού, η αιγαιακή παρουσία στην Αίγυπτο, την χώρα προέλευσης των ἐν λόγῳ εμπορευμάτων, ανάγεται τουλάχιστον στους μυκηναϊκούς χρόνους, και πολύ πιθανόν, ακόμη πιο παλιά, στη μινωική εποχή, όταν ιδρύθηκε ένας εμπορικός οικισμός στο Δέλτα τού Νείλου, υπό την αιγίδα των φαραώ: ήταν η Ναύκρατις, η πρώτη και, κατά την αρχική της περίοδο, ίσως μοναδική μόνιμη ελληνική αποικία στην Αίγυπτο, ένας συμβιωτικός κόμβος ελληνοαιγυπτιακών ανταλλαγών στους τομείς τού εμπορίου, της τέχνης, και του πολιτισμού. Αν ένας ιστορικός “ξεχνά” τους Μυκηναίους και τη Ναύκρατι, σημαίνει πως φορά “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”!

Το κυνήγι τού Καλυδωνίου Κάπρου, του Ζωγράφου τού Ναυκράτιου, ±555 ΠΚΧ

● Η Ναύκρατις, στο Δέλτα τού Νείλου και στον δυτικότερο βραχίονα του ποταμού, 70 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά των εκβολών του, όπου αργότερα θα χτιζόταν η Ἀλεξάνδρεια, δεν ήταν μόνον ο πρώτος ελληνικός οικισμός στην Αίγυπτο, αλλά και το πιο σημαντικό αιγυπτιακό λιμάνι ως την ίδρυση της πόλης τού Ἀλεξάνδρου. Η πρώτη περίοδός της παραμένει σκοτεινή, λόγω κατάρρευσης του μυκηναϊκού πολιτισμού και της παρακμής που ακολούθησε (1100–750 ΠΚΧ). Η “αναγέννηση” της ελληνικής κουλτούρας κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, οδήγησε στην επανάληψη των ανταλλαγών με την Ανατολή, με τους δυο μεγάλους ποτάμιους πολιτισμούς τού Νείλου και της Μεσοποταμίας. Κατά τον Ἡρόδοτο, ένα ιερό, πού ήταν γνωστό ως Ἑλλήνιον, αποτελούσε συνεταιριστική επιχείρηση, την οποία χρηματοδοτούσαν εννέα ελληνικές πόλεις-κράτη: τέσσερις ιωνικές (Χίος, Κλαζομεναί, Τέως, Φώκαια), άλλες τέσσερις δωρικές (Ῥόδος, Ἁλικαρνασσός, Κνίδος, Φασηλίς), και μια αιολική (Μυτιλήνη). Οι Μίλητος, Σάμος, και Αἴγινα, διέθεταν τα δικά τους ξεχωριστά ιερά. Αυτό σημαίνει πως οι πολίτες τουλάχιστον δώδεκα ελληνικών πόλεων είχαν μια συνεργασία, που όχι μόνον σπάνια ήταν, αλλά είχε και διάρκεια.

● Η αδελφή πόλη τής Ναυκράτεως, το Ἡράκλειον, ή Θῶνις, το κυριότερο λιμάνι τής Αιγύπτου με την Ἑλλάδα, ανακαλύφθηκε μόλις το 2000, από τον Γάλλο ενάλιο αρχαιολόγο Franck Goddio. Τα ερείπια βρίσκονται 2,5 χιλιόμετρα από τη σημερινή ακτή. Η πόλη ήταν κτισμένη πάνω σε μια συστάδα νησιών, με πολλές γέφυρες και κανάλια. Βυθίστηκε στην θάλασσα στον 6ο ή 7ο αιώνα ΚΧ, πιθανόν λόγω μεγάλων σεισμών ή πλημμυρών. Η “στήλη τής Ναυκράτεως”, με φαραωνικό διάταγμα, που βρέθηκε το 1899, χαρακτηρίζει το Ηράκλειο “λιμάνι στην θάλασσα των Ελλήνων”, εννοώντας τη Μεσόγειο.⁽²⁾ Η δίδυμη “στήλη τού Ηρακλείου” ανασύρθηκε από την θάλασσα το 2000. Το ελληνικό όνομα της πόλης συνδέεται μ’ έναν μεγάλο ναό τού Χονσού, που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Ἡρακλῆ. Ο μέγας ήρωας πιστεύεται πως πέρασε από την πόλη, όπως επίσης ο Πάρις και η Ἑλένη, για να ξεφύγουν από τον οργισμένο Μενέλαο, προτού να ξεσπάσει ο Τρωικός πόλεμος. Στον μυθικό πλούτο τού Ηρακλείου αναφέρθηκε και ο Ὅμηρος.

• ⁽²⁾ Οι Αιγύπτιοι φαραώ, να επισημάνουμε στον κάθε… “διοπτροφόρο” ιστορικό, περιέγραφαν τη Μεσόγειο ως “θάλασσα των Ελλήνων”, όχι ως “θάλασσα των Φοινίκων”!

Η (εταίρα) Φρύνη αφαιρώντας τα πέπλα της, του James Pradier (μπρούντζος, 1845)

● Μια περίφημη ἑταίρα από την Θρᾴκη, που έζησε στη Ναύκρατι στον 6ο αιώνα ΠΚΧ, ήταν η Ῥοδῶπις (ροδομάγουλη), ή Δωρίχα. Κατά τον Ηρόδοτο, ήταν σκλάβα, μαζί με τον μυθοποιό Αἴσωπο, με τον οποίο είχε κρυφή ερωτική σχέση. Ο αδελφός τής Σαπφώς, Χάραξος, πηγαίνοντας ως έμπορος στη Ναύκρατι, την ερωτεύτηκε παράφορα, κι εξαγόρασε την ελευθερία της, καταβάλλοντας μεγάλο χρηματικό ποσό. Η Σαπφώ, σε ποίημά της, την κατηγόρησε πως έκλεψε την περιουσία τού αδελφού της. Άλλοι εραστές – επιμένουν οι Διόδωρος και Πλίνιος – της έχτισαν μέχρι και πυραμίδα! Η Ροδώπις απετέλεσε το πρότυπο, όπου βασίστηκε η αρχική εκδοχή τής ιστορίας τής Σταχτοπούτας, που κατέγραψε αργότερα ο Στράβων.

● Ένα προβεβλημένο τέκνο τής Ναυκράτεως υπήρξε ο Ἀθήναιος, ένας Έλληνας ρήτορας, γραμματικός, και γαστρονόμος, που έζησε τέλη τού 2ου και αρχές τού 3ου αιώνα ΚΧ. Το μόνο έργο του, που έχει ἐν πολλοῖς διασωθεί, είναι η 15τομη σύνοψη των 30τομων Δειπνοσοφιστῶν (Ειδημόνων συμποσιαστών). Πρόκειται γι’ ανεκτίμητο θησαυρό πληροφοριών (που τον έχουμε συμβουλευτεί επανειλημμένα) σχετικά με το φαγητό, τη μουσική, τα τραγούδια, τους χορούς, τις διασκεδάσεις, τις εταίρες, την πολυτέλεια. Οι συνδαιτυμόνες, που ήταν πλούσιοι, προστάτες τής τέχνης, ή και μελετητές, νομικοί, μουσικοί, κ.ά., περιγράφουν τον τρόπο ζωής, τις τέχνες, και τις επιστημονικές γνώσεις των Ελλήνων. Συζητώντας περί κλασικών συγγραφέων, παραθέτουν αποσπάσματα από σχεδόν 800 συγγραφείς, ή και 2500 έργα, πολλά από τα οποία έχουν χαθεί. Έτσι εξασφαλίζουμε πληθώρα πολύτιμων πληροφοριών για τον αρχαίο κόσμο και για πολλούς συγγραφείς, που αλλιώς θα μας ήταν άγνωστοι.

Καμπάσπη, η διακεκριμένη Λαρισαία εταίρα τού Αλέξανδρου, του John William Godward (1896)

● Επίσης Ναυκράτιος, σύγχρονος του Αθήναιου, λίγο μεγαλύτερός του, ήταν ο Ἰούλιος Πολυδεύκης, που άκμασε περί το 180 ΚΧ, κι έφυγε πλήρης ημερών πάνω από τα 80 του. Υπήρξε γραμματικός και σοφιστής, λόγιος και ρήτορας, που τον διόρισε ο αυτοκράτορας Κόμμοδος στην έδρα τής ρητορικής στην Ἀκαδημία τῶν Ἀθηνῶν – λόγω της μελωδικής του φωνής, κατά πώς λέει ο Φιλόστρατος στους Βίους σοφιστῶν. Από τα περί ρητορικής έργα του δεν σώθηκε τίποτε. Το πολύτιμο σωζόμενο έργο του είναι το Ὀνομαστικόν, ένας δεκάτομος θησαυρός (λεξικόν) αττικών συνωνύμων και φράσεων, όχι σε αλφαβητική σειρά, αλλά κατά θέμα. Εκεί βρίσκουμε πολλές σπάνιες πληροφορίες για διάφορες όψεις τής αρχαιότητας – αντικείμενα της καθημερινής ζωής, θέατρο, μουσική, πολιτική – και περικοπές από πολλά μη σωζόμενα έργα. Ο Πολυδεύκης υπήρξε ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για τον William Smith, στο Λεξικό ελληνικών και ρωμαϊκών αρχαιοτήτων (1842), ή και γι’ άλλους μελετητές (όπως και για τα Χρονικά μας).

● Βλέποντας τον Stanislawski με… “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”, κανένας δεν θα τον υποπτευθεί για φιλελληνική μεροληψία, καθώς θ’ αφηγείται τις εξελίξεις στην Ιβηρία, με την μοιραία κατάληξη, που έχουν ήδη εκτεθεί σε τρία Χρονικά (21, 22, και 25). Όσο για μένα, θα μπορέσω να ελέγξω την ορθότητα της δικής μου μαρτυρίας κάνοντας διασταύρωση (στοιχείων). Όμως προηγουμένως, ας δώσουμε τον λόγο στον Γερμανό ιστορικό και αρχαιολόγο, Adolf Schulten, για ν’ απαντήσουμε στο ερώτημα αν υπήρξαν επαφές μεταξύ Ιβηρίας κι Αἰγαίου. Ο Schulten (1870–1960), που σπούδασε και στην Ελλάδα, αφιέρωσε την ζωή του στην Ισπανία, όπου έκανε εκτεταμένες έρευνες, και η επίδραση του έργου του στην ισπανική αρχαιολογία θεωρείται καθοριστική. Μεταξύ άλλων, έψαξε – δυστυχώς χωρίς επιτυχία – να βρει την Ταρτησσό το 1924, και την Μαινάκη το 1948. Πολύ δημοφιλείς είναι σε Πορτογαλία και Ισπανία οι βιογραφίες του για δυο μεγάλες μορφές τού αγώνα των Λουζιτανών (Λυσιτανών) κατά των Ρωμαίων: τον Βιρίαθο (1927) και τον Κουίντο Σερτώριο (1926).

Άγαλμα του Βιρίαθου στην Zamora (Ισπανία)

● Ο μέγιστος Λουζιτανός ήρωας, Βιρίαθος, ρίχθηκε στον αγώνα μετά από μια σφαγή που διέπραξαν οι Ρωμαίοι στη Λουζιτανία με 30.000 θύματα. Δολοφονήθηκε στον ύπνο του το 139 ΠΚΧ από τους άνδρες που είχε στείλει για ειρηνευτικές συνομιλίες με τους Ρωμαίους. Όταν οι συνωμότες ζήτησαν την αμοιβή που είχαν υποσχεθεί να τους δώσουν οι Ρωμαίοι, αυτοί τους απάντησαν: “Η Ρώμη δεν πληρώνει τους προδότες που σκοτώνουν τον αρχηγό τους”! “Παχιά λόγια” για ν’ αποφύγουν την πληρωμή, αφού τα ίδια έκαναν και στον επόμενο αιώνα για ν’ απαλλαγούν από τον Σερτώριο, που αγωνιζόταν για τη δημιουργία μιας ανεξάρτητης Ιβηρικής Πολιτείας. Ήταν Ρωμαίος πολιτικός και στρατιωτικός, αντίπαλος του δικτάτορα Σύλλα κατά τους εμφύλιους ρωμαϊκούς πολέμους. Η φιλολαϊκή (υπέρ των Ιβήρων) πολιτική του είχε δυσαρεστήσει τους Ρωμαίους αριστοκράτες, και δολοφονήθηκε τελικά, επίσης με προδοσία, στη διάρκεια μιας γιορτής, το 72 ΠΚΧ. Όταν άνοιξαν τη διαθήκη του, είδαν πως είχε ορίσει κληρονόμο τον αρχισυνωμότη… Την άλλη χρονιά, ο “νικητής” Πομπήιος, γυρίζοντας από την Ιβηρία στην Ιταλία, συνέβαλε στην καταστολή τής εξέγερσης των δούλων μονομάχων τού Σπάρτακου, με τον οποίον ο Σερτώριος βρισκόταν σ’ επικοινωνία.

Ο Schulten, το 1919, εξέτασε ενδελεχώς τις μεσογειακές ισπανικές ακτές, κατά την προετοιμασία μιας κριτικής έκδοσης του έργου Ora Maritima (Θαλάσσιες ακτές), του Αβιηνού (άρα και του Μασσαλιώτη περίπλου), μια μελέτη που τον οδήγησε στην Ταρτησσό.⁽³⁾ Πραγματοποίησε ανασκαφές στο σημερινό Εθνικό πάρκο Doñana, κοντά στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ, και βρήκε μια ρωμαϊκή πόλη στο Cerro del Trigo, όπου πίστεψε πως βρίσκονταν τ’ απομεινάρια τής μυθικής πόλης. Όμως παρ’ όλες τις προσπάθειές του, δεν εντόπισε κανένα της ίχνος. Αποτέλεσμα αυτών των ερευνών, μεταξύ άλλων, ήταν η έκδοση μιας μελέτης, το 1924. Ακολούθησε μια σαφώς βελτιωμένη και διευρυμένη έκδοση το 1945, που ξανακυκλοφόρησε το 2006. Ο τίτλος της ήταν:

• ⁽³⁾ Ακολουθήσαμε την ίδια πορεία στο Χρονικό 22. Αναβίωση περίπλου τής Ιβηρίας.

Το παλάτι τού Μίνωα στην Κνωσό

ΤΑΡΤΗΣΣΟΣ – ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ

ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

“ΚΑΘ’ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ, ΥΠΗΡΞΕ ΚΑΠΟΙΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΛΑΟΣ που παρέπλεε τις ακτές τής Ισπανίας, πριν από τους Φοίνικες: ήταν οι Κρήτες, ο λαός τού Μίνωα, η αρχαιότερη ναυτική δύναμη της Μεσογείου… Κρητικά τοπωνύμια βρέθηκαν ακόμη και στην Κορσική. Στη Σαρδηνία έχουν εντοπιστεί ράβδοι χαλκού. Στις Βαλεαρίδες ανακαλύφθηκαν αιγαιακά αγγεία, ή και κεφαλές ταύρων, παρόμοιες μ’ εκείνες τής Κρήτης. Ανατολικοί διάκοσμοι, μ’ ελεφαντόδοντο, τουρκουάζ και αμέθυστο, βρέθηκαν στις νοτιοανατολικές ισπανικές ακτές… Φαίνεται ότι το ιβηρικό αλφάβητο περιλαμβάνει οκτώ κρητικά γραφήματα… Σύμφωνα μ’ αιγυπτιακά μνημεία, οι Keftiu, ἤτοι οι Κρήτες, είχαν μεγάλες ποσότητες αργύρου. Δεν αποκλείεται το ασήμι αυτό να προερχόταν από την Ισπανία… Στο Falmouth τής Κορνουάλλης βρέθηκε ένας ράβδος κασσίτερου με το χαρακτηριστικό σχήμα των κρητικών ράβδων χαλκού, τη διχαλωτή ουρά χελιδονιού. Αυτό ίσως αποτελεί ένδειξη ανταλλαγών Κρήτης και Ταρτησσού, καθώς οι Ταρτήσσιοι εμπορεύονταν με τους [γηγενείς] Oestrimni [βλέπε Χρονικό 21, Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου], που ταξίδευαν στην Αγγλία… Άλλη απόδειξη πως οι Κρήτες παρέπλεαν την Ισπανία βρίσκεται στ’ όνομα της Ταρτησσού. Η κατάληξη -ησσός είναι πανάρχαια προελληνική τής Μικράς Ασίας, κυρίως στα νότια. Είναι πολύ διαδεδομένη στις περιοχές Καρίας και Κρήτης. Συνεπώς, τ’ όνομα της Ταρτησσού ίσως να μην προέρχεται από τους Φωκαεῖς, αλλ’ από τους Κρῆτες και Κᾶρες. Τα ονόματα με την κατάληξη ‘-ησσός’ εξαπλώθηκαν στη Δύση, όπως διαπιστώνεται από την εμφάνισή τους στη Σικελία (Ἑρβησσός, Τελμησσός). Αν τ’ όνομα της Ταρτησσού είναι κρητικό, θα πρέπει να εξετάσουμε το ενδεχόμενο το φοινικικό ‘Tarshish’ να προέρχεται από το ‘Ταρτησσός’ μάλλον, παρά από το γηγενές όνομα”…

Αγαλματίδιο του (τρικέφαλου γίγαντα) Γηρυόνη, (μπρούντζος,
6ος αι. ΠΚΧ), βρέθηκε μάλλον
στο Κλύσιον της ετρουσκικής Δωδεκάπολης.

ΟΙ ΠΡΟΤΑΡΤΗΣΣΙΟΙ

“Ιβηρικά εγχειρίδια της 3ης χιλιετίας από χαλκό και άργυρο έχουν βρεθεί στην Κρήτη… Από πού προέρχονταν ο άργυρος και ο κασσίτερος που οι αρχαίες ανατολικές αυτοκρατορίες χρησιμοποιούσαν στην 3η χιλιετία π.Χ.;… Μπορούμε λογικά να υποθέσουμε πως, κατά την 3η χιλιετία π.Χ., η Ανατολή εξασφάλιζε άργυρο και, πρωτίστως, κασσίτερο, από την Ανδαλουσία, και πως οι Κρήτες και Κάρες ήταν προφανώς οι πράκτορες αυτού του εμπορίου, όπως θα ήταν αργότερα οι Φοίνικες”…

Η ΤΑΡΤΗΣΣΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΟΙΝΙΚΕΣ

“Ο Γηρυόνης, που θεωρείται προσωποποίηση του ποταμού Ταρτησσού [του Γουαδαλκιβίρ], δεν υπάγεται στα Γάδειρα, όπως είπαν αργότερα από άγνοια, αλλά στην Ταρτησσό. Και η νήσος Ἐρύθεια, όπου ζούσε, που πήρε τ’ όνομα της κόρης του (Παυσανίας), δεν μπορεί να ήταν η νήσος των Γαδείρων, μα το νησί που σχημάτιζε το Δέλτα τού Ταρτησσού, όπου υψωνόταν το κάστρο του. Αλλά σαν αφανίστηκε η Ταρτησσός, λόγω σύγχυσης, οι μορφές τού Γηρυόνη και της Ερυθείας μεταφέρθηκαν λανθασμένα στα Γάδειρα. Ἐν τούτοις, οι αρχαιότεροι μυθογράφοι τοποθετούν σαφέστατα την Ερύθεια στο Δέλτα τού Ταρτησσού ποταμού. Ο Στησίχορος λέει πως η Ερύθεια ‘βλέπει’ τις πηγές τού ποταμού, δηλαδή τις εκβολές του. Ο Φερεκύδης διαβεβαιώνει πως ο Ηρακλής πήγε στην Ταρτησσό κι επομένως, τοποθετεί την Ερύθεια εδώ και όχι στα Γάδειρα”…

Η ΤΑΡΤΗΣΣΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΩΚΑΕΙΣ

“Υπάρχει και άλλη μαρτυρία για τα ταξίδια των Φωκαέων προς την Ταρτησσό: τα ιωνικά ονόματα νησιών και παράκτιων τόπων που βρίσκονται παντού καθ’ ὁδόν, στις ιταλικές ακτές, στη Σαρδηνία, και στην Ισπανία, ως κάτω στην Ταρτησσό. Είναι τοπωνύμια που λήγουν σε -οῦσα, διάσπαρτα σε ιωνικές περιοχές των παραλίων τής Μικράς Ασίας, που η παρουσία τους στη Δύση αποκαλύπτει, αναμφίβολα, τo πέρασμα των Ἰώνων, των Φωκαέων. Στις ιταλικές ακτές βρίσκουμε: Πιθηκοῦσα (Ίσκια), Ἀνθεμοῦσα, Σειρηνοῦσα (νησιά στον κόλπο τού Σαλέρνο). Στη Σαρδηνία: Ἰχνοῦσα (το ιωνικό όνομα της νήσου). Στην ανατολική ισπανική ακτή: Μηλοῦσα, Kρoηοῦσα (Μαγιόρκα και Μινόρκα;), Πιτυοῦσα (Ίμπιθα), Ὀφιοῦσα (Φορμεντέρα). Στη νότια ακτή: Πιτυοῦσα (το ακρωτήρι Sabinal), Καλαθοῦσα (στον κόλπο τής Ουέλβας;), Κοτινοῦσα, παλιά ονομασία τής νήσου των Γαδείρων. Στη νοτιοδυτική ακτή: ἄκρα Ὀφιούσης (prominens Ophiussae: Αβιηνός), ακρωτήρι Roca· το ακραίον όνομα που δείχνει το όριο της φωκαϊκής σφαίρας. Ξέρουμε από αυτόν τον παλιό [Μασσαλιώτη] περίπλου πως οι γειτονικές εκβολές τού Τάγου συνδέονταν με την Ταρτησσό μέσω ενός εμπορικού δρόμου των Φωκαέων”…

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΤΑΡΤΗΣΣΟΥ

Ῥυτὸν τῶν θεριστῶν: μινωικό αγγείο από μαύρο στεατίτη (μαλακή πέτρα) με ανάγλυφη παράσταση γιορτής θεριστών
(Αγία Τριάδα, 1500-1450 BCE). Έχει κίνηση, μουσικότητα και
ρυθμό: “ακούμε” το τραγούδι των θεριστών και το σεῖστρον
που το συντονίζει. Προσέξτε την αρχαιότατη προοπτική
καθώς οι μορφές σταδιακά μικραίνουν.

“Θα μπορούσε ίσως η Ταρτησσός ν’ αποτελεί αποικία που ίδρυσε κάποιος ανατολικός λαός από εκείνους που ανήκαν στον αιγαιακό πολιτισμό, λ.χ. της Κρήτης;… Υπάρχουν λόγοι που στηρίζουν αυτήν την υπόθεση: η αρχαία κουλτούρα των προ-Ταρτησσίων, οι πολυάριθμες συμπτώσεις με την Ανατολή, το ενδεχόμενο πρωτόγονοι θαλασσοπόροι να είχαν ιδρύσει αποικία στην Ανδαλουσία, όπως ίδρυσαν αργότερα οι Τύριοι τα Γάδειρα. Κι εκτός αυτού, το ίδιο το όνομα της Ταρτησσού παραπέμπει στην Ανατολή. Αν η Ταρτησσός υπήρξε αποικία Αιγαιωτών θαλασσοπόρων, λ.χ. Κρητών, ή Κάρων, αυτό θα εξηγούσε αμέσως τον αρχαίο και υψηλό της πολιτισμό, καθώς και τις συμπτώσεις με την Κρήτη στη μεταλλουργία, την γραφή, τη λατρεία τού ταύρου, κλπ. Ως αιγαιακή αποικία, η Ταρτησσός θα ιδρύθηκε περί την 3η ή 2η χιλιετία π.Χ., και σίγουρα πριν από τα ταξίδια των Τυρίων. Άρα, οι Τύριοι θα πρέπει να εισέβαλαν στη ναυτιλιακή επικράτεια των παλαιών Αιγαιωτών θαλασσοπόρων, κι όχι μόνον στην Δύση, αλλά και στην Ανατολή. Μια κρητική Ταρτησσός θα είχε ιδρυθεί οπωσδήποτε πριν από την πτώση τής κρητικής ισχύος (το 1200). Η καταστροφή τής Κρήτης θα επηρέασε κατόπιν τη δυτική αποικία, εξηγώντας έτσι τα απλώς σποραδικά περιστατικά αντίστασης των Ταρτησσίων έναντι των Τυρίων. Άρα, θα πρέπει να εξεταστεί το ενδεχόμενο πως η Ταρτησσός υπήρξε αρχαία αιγαιακή αποικία.”

Πόσο μάλλον που, όπως λένε κάποιοι, οι Μινωίτες εισήγαγαν κασσίτερο από την Ταρτησσό, στις εκβολές τού Γουδαλκιβίρ. Είναι, όμως, εντυπωσιακό πως και στο κείμενο του Schulten, οι Μυκηναῖοι λάμπουν διὰ τῆς ἀπουσίας τους! Το 1200 ΠΚΧ, καταρρέει η εποχή τού μπρούντζου, που συνοδεύεται από την “πτώση” τής μυκηναϊκής ισχύος, και όχι της μινωικής, η οποία είχε ήδη σβήσει περί το 1450, όταν οι Μυκηναίοι κατέλαβαν την Κρήτη, κληρονομώντας και την Θαλασσοκρατορία των Μινωιτών, μαζί με το δίκτυο των αποικιών τους. Ας περάσουμε τώρα στο κείμενο του Stanislawski:

Κέλτες στην Ευρώπη

ΕΠΑΦΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

ΠΛΩΡΗ ΠΡΟΣ ΔΥΣΜΑΣ

“Η ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΗ ΔΙΕΛΕΥΣΗ ΦΟΙΝΙΚΙΚΩΝ ΠΛΟΙΩΝ από τα στενά τού Γιβραλτάρ, έγινε πιθανόν κατά τη γενική χρονική περίοδο, που οι Κεντροευρωπαίοι γεωργοί, ή και κτηνοτρόφοι, εισέρχονταν στην περιοχή τής Κανταβρίας για πρώτη φορά. Τα γεγονότα αυτά προηγήθηκαν της 1ης χιλιετίας π.Χ. Αργότερα, ίσως ήδη κατά τον 9ο αιώνα, και σίγουρα πριν από το τέλος τού 7ου αιώνα π.Χ., αναπτύχθηκαν οι εξερευνήσεις και οι εμπορικές συναλλαγές των Ελλήνων, που ακολούθησαν το παράδειγμα της γειτονικής Φοινίκης. Οι επαφές αυτές μπορούν ν’ αντιστοιχιστούν χρονικά με την επιτάχυνση των μετακινήσεων λαών και πολιτισμών μεταξύ Ανατολής και Δύσης, που σημειώθηκαν στον Βορρά με την έλευση των Κελτών, οι οποίοι ενδεχομένως να εμφανίστηκαν στην Ιβηρία ήδη από το 900 π.Χ., ενώ η κύρια δύναμή τους έγινε αισθητή κατά τον 6ο αιώνα. Καθώς οι περιοχές τής δυτικής Μεσογείου αναπτύσσονταν, υπό την επίδραση των δραστήριων κι επιθετικών Ελλήνων και Καρχηδονίων, μεταξύ 6ου και 3ου αιώνα π.Χ., η βόρεια Ιβηρία άλλαζε, υπό την επίδραση των Κελτών, που κατέφθαναν με καθυστέρηση, διασχίζοντας τα Πυρηναία. Υπήρχε, ωστόσο, διαφορά ανάμεσα στις πρώιμες επαφές στα μεσογειακά παράλια, κι εκείνες των Κεντροευρωπαίων στη βόρεια Ιβηρία. Αυτό που προσήλκυε τους ανθρώπους στα νότια παράλια δεν ήταν το ενδεχόμενο εγκατάστασης, αλλά το εμπόριο… Ήταν το δέλεαρ των μετάλλων, που παρακινούσε τους πρώτους Έλληνες να διαβούν τα στενά τού Γιβραλτάρ και να φτάσουν στις δυτικές ακτές τής Ισπανίας.”

ΕΠΑΦΕΣ ΣΤΑ ΔΥΤΙΚΑ ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

Οι Κέλτες (οι μόνοι Ινδοευρωπαίοι στην Ιβηρία) ζούσαν κυρίως στη Γαλικία, οι Κελτίβηρες στην Πορτογαλία και
τη μισή Ισπανία, οι Ίβηρες στην άλλη μισή (Ανδαλουσία
ως Καταλονία), και οι Βάσκοι στη ΒΑ Ισπανία.

“Είναι πιθανόν οι παλαιότεροι γυρολόγοι πραγματευτές να έφτασαν πλέοντας προς βορρά στα δυτικά παράλια της Ιβηρίας, προκειμένου να έχουν απευθείας συναλλαγές με τη Γαλικία. Εάν όντως το έκαναν αυτό, οι ακτές τής σημερινής Πορτογαλίας θ’ αποτελούσαν περιοχή αδιάφορη γι’ αυτούς, αφού η παρουσία τους δεν αναφέρεται σχεδόν πουθενά. Φαίνεται πως η Πορτογαλία τότε, όπως και σε τόσες άλλες χρονικές περιόδους πριν και μετά, ήταν έξω από τον κύριο ρου των εξελίξεων.⁽⁴⁾ Δεν διέθετε σημαντικά κοιτάσματα αργύρου, όπως τα ορυχεία τής Ανδαλουσίας, ούτε χαλκού ή κασσίτερου (με μικροεξαιρέσεις και στις δύο περιπτώσεις).⁽⁵⁾ Με τα μέταλλά της, η Ισπανία ήταν μαγνήτης για τους πρώτους εμπόρους, ενώ η Πορτογαλία προσήλκυε στην καλύτερη περίπτωση περιστασιακούς εμπόρους”…

• ⁽⁴⁾ “Υπάρχουν μικροεξαιρέσεις. Όπως λ.χ. ο αιγυπτιακός σκαραβαίος τού 7ου αιώνα π.Χ., που βρέθηκε σε στρώμα πριν από την άφιξη των Κελτών στο Alcácer do Sal.” (D. Stanislawski)

Κέλτικη τέχνη στην Ισπανία

• ⁽⁵⁾ “Δεν γίνεται λ.χ. πουθενά μνεία για εκμετάλλευση από τους Καρχηδόνιους του χαλκού τού Alentejo, που μετά εξόρυσσαν οι Ρωμαίοι στο Aljustrel. Μια και η νότια Πορτογαλία στο σύνολό της είναι φτωχή σε κασσίτερο, άργυρο και χρυσό, υπήρχαν ελάχιστα πράγματα εκεί να τους αποσπάσουν από την προσήλωσή τους σε μέρη όπως η Ανδαλουσία και η Murcia.” (D.S.)

ΟΜΟΙΟΓΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΚΗΣ
ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

“Όταν είχαν τις πρώτες τους επαφές με τη Δύση, οι παλαιότεροι Φοίνικες κι Έλληνες βρέθηκαν αντιμέτωποι με μια πολιτισμική περιοχή με παρόμοια, ἐπὶ τῆς οὐσίας, χαρακτηριστικά παντού. Εκτεινόταν κατά μήκος των μεσογειακών ακτών, πλαγιών, και παρακείμενων εσωτερικών κοιλάδων, από τα Πυρηναία ως τον ποταμό Γουαδιάνα… Με τη συνήθη τους διορατικότητα, οι Έλληνες αντιλήφθηκαν πως η περιοχή αυτή ήταν ουσιαστικά ομοιογενής, και πάρα πολύ διαφορετική πολιτισμικά από τα κέλτικα εδάφη τής ενδοχώρας και των περιφερειών στα βόρεια και τα δυτικά”…

ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΥΣΗ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Φτερωτός γρύπας τής Ταρτησσού (700-575 ΠΚΧ)

“Αναμφισβήτητα, μια από τις σημαντικές ιβηρικές ομάδες ήταν εκείνη των Ταρτησσίων, πλούσιων αγροτών κι εμπόρων μετάλλων. Ήταν οι γνώσεις τους ως προς τις πηγές των μετάλλων, που τους έφεραν για πρώτη φορά σ’ επαφή με τους Φοίνικες και τους Έλληνες. Γνώριζαν τις ακτές προς τα δυτικά και βορειοδυτικά τής πατρίδας τους, δεδομένου ότι ο κασσίτερος και ο χρυσός που συναλλάσσονταν προέρχονταν από τη Γαλικία. Ήταν επίσης σε θέση να διαθέσουν άργυρο, χαλκό και μόλυβδο, που προμηθεύονταν από τη λεκάνη τού ποταμού Γουαδαλκιβίρ. Φαίνεται πως εκείνην την εποχή, ο κασσίτερος ήταν το προϊόν με τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Οι πρώτοι αιώνες τής προχριστιανικής χιλιετίας ήταν περίοδος μεγάλης αφθονίας στα παράλια της Γαλικίας. Το ότι ο πλούτος αυτός προερχόταν από τον κασσίτερο συνάγεται, προφανώς, από το ότι οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τον όρο Κασσιτερίδες για να προσδιορίσουν την περιοχή. Ωστόσο, το ζήτημα ως προς την πρωταρχική πηγή τού κασσίτερου είναι αμφιλεγόμενο. Παρά την έλλειψη αρχαιολογικών στοιχείων, φαίνεται πιθανόν ότι, στα παλαιότερα χρόνια των συναλλαγών, προερχόταν από αλλούβιες αποθέσεις (προσχώσεις) στις όχθες των ποταμών τής Γαλικίας. Όμως, υπάρχει και το ενδεχόμενο να συνεχίζονταν οι σχέσεις τής εποχής τού μπρούντζου [στον Ατλαντικό] με τη γαλλική Βρετάνη και τις Βρετανικές νήσους, και οι Γαλικιανοί να ήταν απλώς προμηθευτές κασσίτερου από εκείνα τα μέρη. Αυτή η βασική ανάγκη των χρηστών μπρούντζου σπάνιζε στ’ άλλα μέρη τού φοινικικού κι ελληνικού κόσμου. Δεν υπήρχε κασσίτερος σε όλη την έκταση της Βόρειας Αφρικής και της Μικράς Ασίας, της Καυκασίας και της Κύπρου, της ηπειρωτικής Ελλάδας και των ελληνικών νησιών. Τα μεταλλεία τής Τοσκάνης ήταν μικρά. Δεν είναι ν’ απορεί κανείς για την ευημερία τόσο της Γαλικίας, όσο και των Ταρτησσίων, ή και για το τι ήταν αυτό που είχε προσελκύσει Φοίνικες κι Έλληνες στην περιοχή.”

“Ο κασσίτερος ήταν το προϊόν με τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Η
βασική αυτή ανάγκη των χρηστών μπρούντζου σπάνιζε στ’ άλλα
μέρη τού φοινικικού κι ελληνικού κόσμου”. (Dan Stanislawski)

Σύμφωνα με τον Pomponius Mela (1ος αι. ΚΧ), οι Κασσιτερίδες ήταν οι Αζόρες, οι Μακάρων νῆσοι τα Κανάρια, οι Ἑσπερίδες στο Πράσινο Ακρωτήρι.

● “Οι Κασσιτερίδες είναι δέκα τον αριθμό και βρίσκονται η μια κοντά στην άλλη, στον ωκεανό βορείως των Artabri [Coruña, Γαλικία].⁽⁶⁾ Το ένα νησί είναι έρημο, όμως τ’ άλλα κατοικούνται… Από μέταλλα, διαθέτουν κασσίτερο και μόλυβδο… που τ’ ανταλλάσσουν με αγγεία, διάφορα άλλα σκεύη, και αλάτι. Στ’ αρχαία χρόνια, οι Φοίνικες των Γαδείρων μονοπωλούσαν την αγορά, κρατώντας μυστική την ρότα τους απ’ όλους. Όταν [άλλοι έμποροι] προσπαθούσαν να εντοπίσουν την ἐν λόγῳ αγορά, ακολουθώντας κάποιον [Φοίνικα] καπετάνιο, αυτός ζηλότυπα προσάραζε το πλοίο του στα αβαθή, αποπροσανατολίζοντας όσους τον ακολουθούσαν, και οδηγώντας τους στην καταστροφή. Εγκαταλείποντας όπως-όπως το ναυάγιο, αποζημιωνόταν για τις απώλειές του από το δημόσιο ταμείο.” (Στράβων)

• ⁽⁶⁾ Κατά τον Στράβωνα, οι Artabri (ή Arrotrebae) ήταν αρχαία κέλτικη φυλή, που ζούσε στο ΒΔ άκρον τής Γαλικίας, κοντά στο ακρωτήρι Νήριον (νῦν Prior), όπου είναι το λιμάνι τού Ferrol. Στο Magnus Portus Artabrorum, στ’ αρχαία χρόνια (1ο αιώνα ΠΚΧ, αλλά και πριν), μπορούσε ν’ αγοράσει κανείς ψάρια, ή μέταλλα (άργυρο, χρυσό, κασσίτερο, σίδηρο), ή ακόμη άγρια άλογα. Ήταν το δέλεαρ των θαλασσοπόρων για να προσεγγίσουν την επικίνδυνη περιοχή, λόγω της τρικυμισμένης και απρόβλεπτης θάλασσας, όπου όμως υπήρχε το υπέροχο φυσικό λιμάνι, με τον μεγάλο κόλπο, και τις τρεις αναχύσεις (ρίες) των Ferrol, Betanzos (Brigantium), και Coruña, με τον Πύργο (Φάρο) τού Ηρακλή. Παράλληλα, υπήρχαν αρκετά άλλα μικρότερα λιμανάκια. Από την πλευρά του, ο Κλαύδιος Πτολεμαῖος αναφέρεται στη γαλικιανή φυλή των Lucenses, που είχαν πρωτεύουσα την πόλη Lucus Augusti (το σημερινό Lugo).

Ο Breogán και ο Πύργος (Φάρος) τού Ηρακλή

● “Οι Κασσιτερίδες βρίσκονται απέναντι και βορείως των Artabri, στην ανοιχτή θάλασσα, περίπου στο γεωγραφικό πλάτος τής Βρετανίας. Εκείνοι που ζουν στην περιοχή τού βρετανικού ακρωτηρίου τού Belerium,⁽⁷⁾ λόγω των επαφών τους με τους εμπόρους, είναι πιο πολιτισμένοι κι ευγενικοί προς τους ξένους, συγκριτικά με τους υπόλοιπους. Αυτοί είναι οι παραγωγοί κασσίτερου… Τον σφυρηλατούν σε τετράγωνα τάλαντα μεγέθους ζαριού και τα μεταφέρουν σε κάποιο νησί κοντά στην Βρετανία, ὀνόματι Ictis…⁽⁸⁾ Στην άμπωτη, που το νησί είναι ενωμένο με την στεριά, κουβαλούν με καρότσες μεγάλες ποσότητες κασσίτερου. Υπάρχει μια ιδιαιτερότητα σε αυτά τα νησιά, που βρίσκονται ανάμεσα στην Βρετανία και την Ευρώπη· στην παλίρροια μοιάζουν με νησιά, αλλά στην άμπωτη φαίνονται σαν χερσόνησοι… Από εκεί, οι έμποροι μεταφέρουν τον κασσίτερο που έχουν αγοράσει, στη Γαλλία, και μετά από πορεία τριάντα ημερών, διασχίζοντας τη Γαλλία, με τον κασσίτερο σε σάκους πάνω σε άλογα, παραδίδουν το εμπόρευμα στις εκβολές τού ποταμού Ῥοδανοῦ.” (Διόδωρος)

• ⁽⁷⁾ Belerium, ή Bolerium, νῦν Land’s End: ακρωτήρι στο δυτικόν άκρον τής Κορνουάλλης, το δυτικότερο σημείο τής Βρετανίας. Το κείμενο του Διόδωρου πολύ συχνά συνδέεται με το St. Michael’s Mount, στο άκρον τής Κορνουάλλης.

• ⁽⁸⁾ Ictis, ή Iktin: νησί που ο Διόδωρος περιγράφει ως κέντρο εμπορίας κασσίτερου, πέρα από τις νότιες ακτές τής Αγγλίας, χωρίς ακόμη να ξέρουμε την ακριβή του θέση. Πρόκειται ίσως για το St. Michael’s Mount, ή για τη νησίδα Looe, στις ακτές τής Κορνουάλλης, που ήταν γνωστή και ως St. Michael’s Island, ή St. George’s Island.

Οι Κασσιτερίδες και το Bolerium (ως νησίδα) νοτίως τής Βρετανίας

● “Υπάρχουν δύο είδη μολύβδου: λευκός και μαύρος (plumbum album και nigrum). Ο λευκός είναι πολυτιμότερος· οι Έλληνες τον είπαν κασσίτερο· κι ένας θρύλος λέει ότι τον αναζητούσαν στα νησιά τού Ατλαντικού, μεταφέροντάς τον σε πλοιάρια σκεπασμένο με προβιές. Γνωρίζουμε πως παράγεται στη Λουζιτανία και Γαλικία… Τον εκτιμούσαν πολύ ακόμη και στην εποχή τού Τρωικού πολέμου – κάτι που το πιστοποιεί και ο Όμηρος, που τον αποκαλούσε ‘κασσίτερο’… Εξορύσσεται με σκληρή εργασία στην Ιβηρία, και σε όλη την έκταση των επαρχιών τής Γαλατίας, αλλά στην Βρετανία βρίσκεται στο πάνω στρώμα τού εδάφους, και σε τέτοια αφθονία, ώστε ένας άγραφος νόμος απαγορεύει την παραγωγή του απ’ οποιονδήποτε πάνω από μιαν ορισμένη ποσότητα.” (Πλίνιος)

Ελληνικό πλοίο, ψηφιδωτό (1ος αιώνας ΠΚΧ-ΚΧ)

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΕΙΣ ΚΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

“Τα παλαιότερα ελληνικά ταξίδια χρονολογούνται μάλλον κατά τον 9ο ή 8ο αιώνα π.Χ. Οι ναυτικοί που βρίσκονταν την εποχή εκείνη στη δυτική Μεσόγειο ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, Ῥόδιοι και Χαλκιδεῖς… Η γραμμή των ιωνικών ονομάτων, που εκτείνεται κατά μήκος των νησιών και των ακτών τής δυτικής Μεσογείου, ως τ’ ατλαντικά παράλια της Πορτογαλίας – τα ονόματα με την κατάληξη -οῦσα – ανάγονται σε αυτήν την πρώιμη περίοδο. Τα ἐν λόγῳ ονόματα είναι σημαντικά για την χρονολόγηση της άφιξης των Ελλήνων στα δυτικά ύδατα. Σηματοδοτούν τη νησιωτική ρότα των παλαιότερων Ελλήνων θαλασσοπόρων. Ξεκινώντας από την Συρακοῦσα, στην ανατολική Σικελία, συνεχίζουν στα νησιά Ἰχνοῦσα (Σαρδηνία), Μηλοῦσα (Μινόρκα), Ρορνυοῦσα (Μαγιόρκα), και Πιτυοῦσα (Ίμπιθα). Τα τρία τελευταία, τα βρίσκει κανείς σε χάρτες ως Βαλεαρίδες, ή Πιτυοῦσαι, ακόμη και τώρα. Τα εις -οῦσα ονόματα εκτείνονταν προς τα δυτικά ως τα στενά τού Γιβραλτάρ και βορειότερα, στ’ ατλαντικά παράλια της Πορτογαλίας, στην Ὀφιοῦσα, ἤτοι την περιοχή τής Λισαβόνας, κι έτσι, η ευρύτερη έκταση της Πορτογαλίας, συν τη Γαλικία, μάλλον προσδιοριζόταν αόριστα ως Οφιούσα.”

Οι νήσοι “Βαλεαρίδες” (Γυμνησίαι) και “Πιτυούσαι” σε παλιό χάρτη

● Βαλεαρίδες είναι δυο συστάδες νησιών: οι Γυμνησίες (Μαγιόρκα και Μινόρκα) και οι Πιτυούσες (Ίμπιθα και Φορμεντέρα). Η λέξη Βαλεαρίδες προέρχεται από το ελληνικό Βαλλιαρεῖς, ή Βαλεαρεῖς (Baleares, στα λατινικά, από το βάλλω), καθώς οι νησιώτες ήταν όντως άσοι σφενδονήτες, υπηρετώντας ως μισθοφόροι Ελλήνων, Καρχηδονίων, ή και Ρωμαίων. Ο Στράβων, πάντως, θεωρούσε τη λέξη φοινικικής προέλευσης, όπως το αντίστοιχο των ελαφρά οπλισμένων στρατιωτών, που οι Έλληνες ονόμαζαν γυμνῆτας, ἐξ οὗ και Γυμνησίαι (από το γυμνός). Αυτό δεν πάει να πει πως πολεμούσαν γυμνοί, αλλά πως χρησιμοποιούσαν πολύ πιο ελαφρύ οπλισμό από τους ὁπλίτες. Αντίθετα, κατά τον Λυκόφρονα, και στο ποίημά του, Ἀλεξάνδρα, το τοπωνύμιο αναφέρεται σε κάποιους Βοιωτούς ναυαγούς, που η θάλασσα ξέβρασε γυμνούς στα νησιά (ιστορία εμφανώς κατασκευασμένη για να εξηγηθεί το όνομα), ή στους ίδιους τους νησιώτες, που ήταν πολύ συχνά γυμνοί (μάλλον λόγω του ευνοϊκού κλίματος όλον τον χρόνο). Στις Γυμνησίες υπάρχουν μεγαλιθικά πέτρινα μνημεία (naveta, taula, και talaiot), τα οποία μαρτυρούν την παρουσία των ανθρώπων από πολύ παλιά κατά την προϊστορία. Είναι παρόμοια, χωρίς αναγκαστικά να σχετίζονται, με τα nuraghe τής Σαρδηνίας, και τα torri τής Κορσικής. Μια από τις παλαιότερες κουλτούρες τής Μινόρκας είχε δεχθεί επιρροές και από άλλους μεσογειακούς πολιτισμούς, σαν τον μινωικό. Οι νησιώτες εκείνης της εποχής λ.χ. μιμήθηκαν, κατά τα φαινόμενα, τους αντεστραμμένους βαμμένους ξύλινους κίονες που έχουν βρεθεί στην Κνωσό (ο Stanislawski μάλλον θα πει πως πρόκειται για “περιστασιακό παραλληλισμό”, που δεν είναι αρκετά “πειστικός”)… Άλλη παράδοση λέει πως οι Βαλεαρίδες αποικίστηκαν από την Ῥόδο, μετά από τον Τρωικό πόλεμο. Μερικές φορές, οι Πιτυούσες (από την λέξη πιτύα, πεύκο) αποκαλούνται στην καθομιλουμένη αγγλική ως Pine Islands, Νησιά τού Πεύκου, όνομα που είναι ταυτόσημο με το ελληνικό Πιτυοῦσαι, “πευκοσκεπεῖς νῆσοι”. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος τις κατέγραψε στη Γεωγραφία του με τα ονόματα Ὀφιοῦσις και Ἤβυσσος, όπου υπήρχε και ομώνυμη πόλη. Πρόκειται για το λιμάνι Ibossim, που ίδρυσαν οι Φοίνικες το 654 ΠΚΧ, και το οποίο οι Ρωμαίοι αργότερα ονόμαζαν Ebussus, ἐξ οὗ Eivissa (στα καταλανικά), ή Ibiza (στα καστιλιάνικα).

Ηρόδοτος, του Jean-Guillaume Moitte (1806)

OI ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΩΚΑΕΙΣ

“Κατά τον Ηρόδοτο, ήταν οι Έλληνες από την πόλη τής Φώκαιας στη Μικρά Ασία οι πρώτοι που ταξίδεψαν στα νερά τής δυτικής Μεσογείου. Ίσως μοιάζει με θράσος η αμφισβήτηση των γεγονότων που μας παραθέτει ο πατέρας τής Ιστορίας, αλλά ο Antonio García (A. García y Bellido, Hispania Graeca [Ελληνική Ιβηρία]) το κάνει με πειστικό τρόπο. Οι Φωκαείς, γράφει, έφτασαν αργά ἐπὶ σκηνῆς, επωφελούμενοι από παλαιότερες ναυτιλιακές επαφές. Ούτε δέχεται την πληροφορία ότι το σημαντικό ταξίδι τού Σάμιου Κωλαίου ήταν αυτό με το οποίο οι Έλληνες ανακάλυψαν την Ταρτησσό. Το πολυδιαφημισμένο αυτό ταξίδι τού 7ου αιώνα, κατά την γνώμη του, ήταν απλώς ένα – αν και πιθανόν το πιο κερδοφόρο κι εντυπωσιακό ως τότε – από τα πολλά ανάλογα ταξίδια που είχαν κάνει Ρόδιοι, Χαλκιδείς, Σάμιοι, και άλλοι.⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ “Ο H. R. W. Smith, χωρίς ν’ απορρίπτει την θέση τού García, λέει ότι δεν βρίσκει κανένα λόγο να πιστέψει πως οι Φωκαείς έφτασαν στην Ταρτησσό πριν από την εποχή τού Αργανθώνιου, του φιλέλληνα βασιλιά τής Ταρτησσού, ή πριν από το ταξίδι τού Κωλαίου.” (D.S.)

Σάτυρος σε αγγείο τής Αλαλίας

“Όποιες και αν είναι οι χρονολογίες – και η αρχαιολογική έρευνα έχει πολύ δρόμο μπροστά της – οι Φωκαείς οπωσδήποτε έγιναν οι πιο δραστήριοι και αποδοτικοί Έλληνες στην περιοχή. Ο αποικισμός τους είχε σφρίγος κι εύρος, και ήταν ο μοναδικός στη δυτική Μεσόγειο με διαρκή αποτελέσματα… Δεν έχουμε καμιά συγκεκριμένη ένδειξη πως η δραστηριότητά τους εκείνη είχε σχέση με την παρακμή τής Τύρου, όμως υπάρχει κάποια χρονική σύμπτωση. Η Τύρος είχε αρχίσει να παρακμάζει προς τα τέλη τού 8ου αιώνα π.Χ., κάτι που έγινε εμφανές στη διάρκεια του επόμενου αιώνα. Τον καιρό εκείνο έγινε το ταξίδι τού Κωλαίου (650 π.Χ.), ιδρύθηκε από τους Φωκαείς η αποικία τής Μασσαλίας, η σημερινή Marseille (600 π.Χ., ή περίπου τότε), καθώς επίσης η Ἀλαλία στην Κορσική (640 π.Χ., ή περίπου 40 χρόνια πριν από τη Μασσαλία). Λίγο πριν από το τέλος τού αιώνα, ιδρύθηκε και η Μαινάκη, η δυτικότερη αποικία τής Φώκαιας, κοντά στη Μάλαγα.⁽¹⁰⁾

• ⁽¹⁰⁾ “Σε απόσταση το πολύ 20 μιλίων προς ανατολάς, λέει ο García, ενώ ο Smith θεωρεί πως θα βρισκόταν ενδεχομένως πάνω-κάτω στις παρυφές τής σημερινής Μάλαγας.” (D.S.)

● Κάποιες χρονολογίες διαφέρουν. Η διαφορά στο ταξίδι τού Κωλαίου είναι ασήμαντη (650 αντί περί το 640 ΠΚΧ). Όμως, ο χρόνος ίδρυσης της Αλαλίας προηγείται κατά έναν σχεδόν αιώνα (640 αντί για 566 ΠΚΧ). Επρόκειτο αρχικά για κάποιον προσωρινό εποχικό οικισμό;

Οι Φωκαείς ακολουθώντας τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου έφτασαν από τη Μικρασία στην Ιβηρία.

“Ήταν ένας αιώνας στενών σχέσεων ανάμεσα σε Φωκαείς και Ταρτήσσιους. Η βασιλεία τού Αργανθώνιου της Ταρτησσού ξεκίνησε στον 7ο π.Χ. αιώνα. Οι αρχαίες πηγές αναφέρονται στα 80 χρόνια που έμεινε στον θρόνο, αλλά πιθανότατα έχουν δραματοποιήσει à la ελληνικά μια δυναστεία, ή μια περίοδο, δημιουργώντας αυτήν την θρυλική μακροζωία ενός και μόνον κυβερνήτη. Είτε όμως έχουμε να κάνουμε μ’ έναν κυβερνήτη, ή με πολλούς, δεν αλλάζει το γεγονός πως οι επαφές ανάμεσα στην Ταρτησσό και την Φώκαια ήταν συχνές και στενές. Αυτή ήταν η περίοδος της κυριαρχίας τής Φώκαιας στις θάλασσες, τότε που ο Ταρτήσσιος βασιλιάς δάνεισε χρήματα στους Φωκαείς, για την κατασκευή οχυρωματικών έργων, έτσι ώστε ν’ αντιμετωπίσουν την απειλή των Περσών.”

● Τ’ όνομα Αργανθώνιος, πιθανότατα, σχετίζεται με την ινδοευρωπαϊκή λέξη για τον ἄργυρο, και, συνεκδοχικά, για το χρῆμα. Η Ταρτησσός ήταν πολύ πλούσια σε ασήμι. Παρόμοια ονόματα εμφανίζονται σ’ επιγραφές τής ρωμαϊκής εποχής, ή και σε αργυρά νομίσματα της Γαλατίας. Ο Αργανθώνιος (γύρω στο 670–550 ΠΚΧ) κυβέρνησε την Ταρτησσό για ογδόντα χρόνια (πάνω-κάτω 630–550 ΠΚΧ), κι έφυγε πληρέστατος ημερών στα 120 του. Η μεγάλη του ηλικία, και η μακρά διάρκεια της βασιλείας του, πιθανόν να οφείλονται σ’ εναλλασσόμενους μονάρχες, με το ίδιο όνομα, ή τον ίδιο τίτλο, αν περί αυτού πρόκειται. Όπως και να έχει το θέμα, θα μπορούσε κάποιος ν’ αντιτείνει πως πέθανε… νεότατος, αν πάρουμε υπόψη πως, κατά τη Βίβλο, “ὅλαι αἱ ἡμέραι τοῦ Μαθουσάλα ἦσαν ἐννεακόσια ἑξήκοντα καὶ ἐννέα ἔτη” – 969 χρόνια!

Ο Πύργος τής Βαβέλ, του Pieter Bruegel τού πρεσβύτερου

● Η μεγάλη πλάκα είναι ότι ουδείς τολμά να πει: παραμύθια! Η ακόμα μεγαλύτερη, πως τόσοι καλοπροαίρετοι (κι άλλοι τόσοι… κακοπροαίρετοι) σπάζουν το κεφάλι τους για να δικαιολογήσουν τ’ αδικαιολόγητα, αν και είναι γνωστόν τοῖς πᾶσι: “οὔ μπλέξεις” με τις χρονολογίες τής Βίβλου! Απολαύστε: “είναι λάθη αντιγραφέων, ή μεταφραστών· λανθασμένες απόπειρες διόρθωσης λαθών· σκόπιμη επιμήκυνση των ηλικιών των πατριαρχών, από τους ‘Ἑβδομήκοντα’ [Ιουδαίους μεταφραστές τής Παλαιάς Διαθήκης στα ελληνικά], πολλαπλασιάζοντας επί 5, ή 10, ώστε να ‘ταιριάξουν’ με την εποχή τού κατακλυσμού· σύγχυση μεταξύ ‘μηνών’ και ‘ετών’· ή μεταξύ ηλιακών και σεληνιακών ετών· ή μεταξύ του σουμεριακού και του νέου τρόπου αρίθμησης· τα ονόματα δεν αναφέρονται σε άτομα, αλλά σε ‘δυναστείες’,” όπως και με τον Αργανθώνιο. Δεν απουσιάζουν και οι… φονταμενταλιστές: “ένας θόλος ατμού προστάτευε τη γη τότε· η διατροφή ήταν καλύτερη τότε· όσο πιο πολύ αμαρτάνουμε, τόσο ο Κύριος μας κόβει χρόνια”… Αμήν!

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΙΚΩΝ
ΛΑΩΝ ΣΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΙΒΗΡΙA

Το νησί των Γαδείρων στον ομώνυμο κόλπο: η βάση
εφόρμησης των Φοινίκων κατά της Ταρτησσού

“Η περίοδος παρακμής τής Τύρου δεν ήταν σημαντική μόνο για τους Έλληνες της Ἰωνίας, αλλά και για την αποικία τής Τύρου, την Καρχηδόνα. Κατά την εποχή τού αποικισμού των Φωκαέων, επεκτεινόταν και η Καρχηδόνα. Ήδη από το 653 π.Χ. είχε εγκαταστήσει αποικία στην Ίμπιθα των Βαλεαρίδων, που πλαγιοκοπούσε την ελληνική νησιωτική ρότα προς τη Δύση. Μετά από το 573 π.Χ. που η Τύρος έπεσε στα χέρια των Βαβυλωνίων, η Καρχηδόνα παρουσίαζε ολοένα και μεγαλύτερες τάσεις ανεξαρτητοποίησης. Ο ανταγωνισμός για τα μέταλλα της Δύσης οξυνόταν ανάμεσα στους δύο μεγάλους αντιπάλους, την Καρχηδόνα και την Ελλάδα. Είναι λογικό να υποθέσουμε πως η φιλία τού Αργανθώνιου (ή της δυναστείας του), που διαρκούσε εδώ κι έναν σχεδόν αιώνα, ήταν κάτι παραπάνω από μια απλή συμπάθεια, ή και φιλοφροσύνη. Αντιπροσώπευε πιθανότατα μια μορφή συμμαχίας, στο πλαίσιο της οποίας οι Ταρτήσσιοι βοηθούσαν τους Φωκαείς στον αγώνα τους ενάντια στην απειλή που αντιμετώπιζε η μητρόπολή τους. Σε αντάλλαγμα, οι Έλληνες στήριζαν τους Δυτικούς εναντίον τής αυξανόμενης επιθετικότητας της Καρχηδόνας και της φοινικικής αποικίας των Γαδείρων, που απειλούσαν την περιοχή τής Ταρτησσού. Σχεδόν από την εποχή ίδρυσης των Γαδείρων, οι Φοίνικες είχαν δείξει τις επεκτατικές τους τάσεις. Δεν πέρασε πολύς καιρός και άρχισαν να χρησιμοποιούν το νησί ως εφαλτήριο επιθέσεων εναντίον τής ηπειρωτικής χώρας και των Ταρτησσίων..

Διόνυσος, θεός τού κρασιού, του Εξηκία,
κύλιξ, περί το 530 ΠΚΧ

“Συνήθως οι Έλληνες δεν ήταν ούτε ειρηνικοί, ούτε φιλικοί προς τους γείτονες, όταν η προοπτική τού κέρδους ήταν εμφανής. Σε αυτό ελάχιστα διέφεραν από τους Φοίνικες. Ωστόσο, στις σχέσεις τους με τους Ταρτήσσιους, καθ’ όλες τις ενδείξεις, δεν είχαν καμιά επιθυμία να θέσουν υπό τον έλεγχό τους εδάφη και ανθρώπους, αλλ’ απλώς ήθελαν ν’ ανταλλάσσουν τα προϊόντα τους, ιδιαίτερα ελαιόλαδο και κρασί,⁽¹¹⁾ με ταρτήσσια μέταλλα. Όντως η ιστορία των ελληνικών επαφών με τους Ίβηρες ήταν ιστορία φιλίας, και η φιλοξενία των Ιβήρων προς τους Έλληνες παροιμιώδης. Οι επιδιώξεις και των δυο λαών εξυπηρετούνταν από τις φιλικές συναναστροφές και την αλληλοϋποστήριξη ενάντια στον κοινό εχθρό, ιδίως αφότου αυξήθηκε η σπουδαιότητα και μεγάλωσαν οι φιλοδοξίες τής Καρχηδόνας. Η αποφασιστική σύγκρουση για την πλήρη κυριαρχία στην περιοχή ήταν αναπόφευκτη. Κι επιταχύνθηκε από τις εξελίξεις στην περιοχή τής ανατολικής Μεσογείου”…

• ⁽¹¹⁾ “Ο Pierson Dixon (Οι Ίβηρες της Ισπανίας), και ο Rhys Carpenter (Οι Έλληνες στην Ισπανία), δηλώνουν πως η ελιά και το αμπέλι εισήχθησαν στην Ισπανία από τους Έλληνες. Ο Ἀκράγας εξήγαγε ελαιόλαδο στην Καρχηδόνα κατά το πρώτο μισό τής 1ης χιλιετίας π.Χ. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι Έλληνες συναλλάσσονταν με κρασί στην Ιβηρία. Το κρασί από σταφύλια είναι πανάρχαιο στις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου, και οι Φοίνικες υπήρξαν περίφημοι έμποροι κρασιού”… (D.S.)

“Ελληνοϊβηρική φιλία: μορφή συμμαχίας λόγω επιθετικότητας Καρχηδονίων και Φοινίκων. Πολύ σύντομα τα Γάδειρα έγιναν
εφαλτήριο επιθέσεων εναντίον τής Ταρτησσού”…

.

“Ελληνοϊβηρικές επαφές: ιστορία φιλίας· η φιλοξενία των
Ιβήρων προς τους Έλληνες παροιμιώδης. Αλληλοϋποστήριξη
ενάντια στον κοινό εχθρό”. (Dan Stanislawski)

Η ΑΠΟΙΚΙΑ ΤΗΣ ΑΛΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ

Άρτεμις, η πολιούχος θεά τής Φώκαιας, σε αργυρή (βαριά) δραχμή τής Μασσαλίας (390-220 ΠΚΧ)

Ο DAN STANISLAWSKI στρέφει μετά την προσοχή του στις ιστορικές εξελίξεις στη Μικρά Ασία: το 546 ΠΚΧ οι Πέρσες κατέκτησαν Λυδία και Ιωνία, προκαλώντας τη “μαζική μετανάστευση ίσως του μισού πληθυσμού τής Φώκαιας προς την κορσικανική αποικία τής Αλαλίας… Όλοι οι άνδρες τής πόλης, που μάλλον είχε 5.000 έως 7.000 κατοίκους, έφυγαν. Το μέγεθος του πληθυσμού υποδηλώνει επίσης τον μεγάλο αριθμό διαθέσιμων σκαφών, και υπογραμμίζει την εμπορική σημασία τής πόλης εκείνην την εποχή… Κάποια στιγμή μεταξύ 540 και 535 π.Χ.”, διεξήχθη και η ναυμαχία τής Αλαλίας, με την οδυνηρή έκβασή της για τους Έλληνες, αλλά κυρίως για τους Ταρτήσσιους.

“Ίσως τότε η Καρχηδόνα ν’ απέκλεισε τα στενά τού Γιβραλτάρ, όπως μας λέει ο Carpenter. Αν και το πιθανότερο είναι τα Στενά να ήταν σε μεγάλο βαθμό αποκλεισμένα προ πολλού, αλλά μετά από τη ναυμαχία είχε μπλοκαριστεί και ο χερσαίος δρόμος ανάμεσα στη Μαινάκη και την Ταρτησσό. Η ίδια η Μαινάκη καταστράφηκε από τους Καρχηδονίους προς τα τέλη τού αιώνα, έτσι ώστε να τερματιστεί η διακίνηση των εμπορευμάτων της και ο ανταγωνισμός της με τον καρχηδονιακό οικισμό στην θέση τής σημερινής Μάλαγας”…

Φωκαϊκό νόμισμα από ήλεκτρον
με παιχνιδιάρες φώκιες

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗ ΔΥΣΗ

“Όπως η Καρχηδόνα είχε κληρονομήσει τη δυτική αυτοκρατορία τής Τύρου, έτσι και η Μασσαλία έγινε ο κληρονόμος εκείνης που είχε δημιουργήσει η μητρόπολή της, Φώκαια. Εδώ [στη Μασσαλία] μεταφέρθηκε το επίκεντρο του ελληνικού εμπορίου, με τον τερματισμό των επιχειρήσεων των θαλασσοπόρων Φωκαέων στα δυτικά τής Μεσογείου. Οι συναλλαγές μέσω της Γαλλίας με την Βρετάνη, και πέρα από αυτήν, ήταν αναμφίβολα σημαντικές ήδη από πριν για τους Μασσαλιώτες, όμως τα εκεί τεκταινόμενα είχαν επισκιαστεί από το μεγαλύτερο δράμα τού αγώνα στο θέατρο της Μεσογείου. Κατά το τελευταίο μισό τού 6ου π.Χ. αιώνα, περίοδο που οι Καρχηδόνιοι είχαν αποκτήσει πλήρη κυριαρχία στη Δύση, η ευημερία τής Γαλικίας – η οποία, όπως υποθέτουμε, στηριζόταν στον κασσίτερο – παρήκμασε. Ενδεχομένως, αυτή η παρακμή θα οφειλόταν στην αλλαγή [τού ‘Δρόμου τού Κασσίτερου’], από την θαλάσσια οδό, μέσω των Στενών, σ’ εκείνον από τη Μασσαλία, μέσω των γαλλικών ποταμών, προς τα βορειοδυτικά, και τελικά προς την Βρετανία”……

“Η παρακμή τής Γαλικίας οφειλόταν στην αλλαγή [τού Δρόμου
τού Κασσίτερου], από την θαλάσσια οδό, μέσω των Στενών, σ’
εκείνον από τη Μασσαλία προς Βρετανία”. (Dan Stanislawski)

Ο Stanislawski παραθέτει τέσσερις πιθανές εξηγήσεις για την παρακμή τής Γαλικίας. Σημαντικότερη είναι μάλλον η δεύτερη:

Πανοπλία Καρχηδόνιου αξιωματικού

“Πιθανότατα, οι Γαλικιανοί είχαν πάψει για κάποιο χρονικό διάστημα να είναι παραγωγοί, κι έγιναν προμηθευτές κασσίτερου από τη γαλλική Αρμορίκη, ή τις Βρετανικές νήσους. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, ο απευθείας χερσαίος δρόμος από τη Μασσαλία θα παρέκαμπτε το καρχηδονιακό μπλόκο, εξαλείφοντας τους Γαλικιανούς μεσάζοντες… Κατά την ίδια πάνω-κάτω χρονική περίοδο αυξήθηκε το ενδιαφέρον για άργυρο… καθώς οι Έλληνες της Μικράς Ασίας τον αναζητούσαν μανιωδώς για την κοπή νομισμάτων… Ίσως τα πλουσιότερα αρχαία ορυχεία αργύρου να ήταν εκείνα της Μαστίας (ή Μασσίας), περιοχής που υπολειπόταν σ’ εμπορική σπουδαιότητα μόνον έναντι της Ταρτησσού. Η αρχαία ευημερία τής περιοχής, όπως και της σημαντικότερης πόλης της, που λεγόταν επίσης Μαστία (ή Μασσία), της μεταγενέστερης Νέας Καρχηδόνας, προφανώς στην θέση τής σημερινής Καρθαγένης, στηριζόταν για πολλούς αιώνες στην εξόρυξη αργύρου. Μεγάλες ποσότητες εξορύχτηκαν υπό την καθοδήγηση του Ἁννίβα στον 3ο αιώνα π.Χ., ενώ η επιχείρηση ήταν ακόμη ανθηρή κατά την εποχή τού Πολύβιου, στον επόμενο αιώνα.”

ΚΑΡΧΗΔΟΝΙΑΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙO

Χρυσό κράνος τής εποχής τού μπρούντζου
από το Leiro τής Γαλικίας

Ύστερα από τη ναυμαχία τής Αλαλίας, “η ελληνική εμπορική δραστηριότητα στην Ιβηρία τερματίστηκε, και η Καρχηδόνα είχε πολύ λιγότερες αναστολές προκειμένου να εξαπλώσει τον έλεγχό της. Η Ταρτησσός, που φοβόταν τους Καρχηδόνιους και είχε συμμαχήσει με τους Έλληνες, καταστράφηκε, μένοντας δίχως υποστήριξη.⁽¹²⁾ Στον επόμενο αιώνα, ως και 20.000 Ίβηρες μισθοφόροι πολεμούσαν στη Σικελία για λογαριασμό των Καρχηδονίων… Επίσης, οι Κέλτες υπηρετούσαν ως μισθοφόροι στις καρχηδονιακές δυνάμεις..

• ⁽¹²⁾ “Αν τελικά δεν υπήρξε πόλη με αυτό το όνομα δεν είναι τόσο σημαντικό. Το σπουδαιότερο είναι πως η περιοχή στο σύνολό της τέθηκε υπό τον έλεγχο των Καρχηδονίων των Γαδείρων.” (Carpenter, Οι Έλληνες στην Ισπανία). (D.S.)

Διδώ (Ελίσσα, η πρώτη βασίλισσα της Καρχηδόνας), του Christophe Cochet (;)

“Οι Καρχηδόνιοι εξαρτιόνταν όλο και περισσότερο από τους μισθοφόρους τής χερσονήσου, όχι μόνον από τις παρυφές, αλλά και από την ενδοχώρα της, μακριά από τα παράλια. Στα τέλη τού 3ου π.Χ. αιώνα, ο στρατός τού Αννίβα είχε στις τάξεις του Κελτίβηρες, από τα βόρεια ηπειρωτικά, Γαλικιανούς, από το βορειοδυτικόν άκρον τής χερσονήσου, Λουζιτανούς, από τα κεντρικά τής Πορτογαλίας, Οὐέττονες, από τα μέσα τής ροής τού Τάγου – χωρίς με αυτούς να συμπληρώνεται ο κατάλογος. Ωστόσο, τα ἐν λόγῳ στρατεύματα κάθε άλλο παρά καθαρά μισθοφορικά ήταν. Πολλοί είχαν ενσωματωθεί διὰ τῆς βίας στις καρχηδονιακές δυνάμεις… Κατά τους προηγούμενους αιώνες, οι Καρχηδόνιοι δεν φαίνεται να είχαν προκαλέσει εκτεταμένους ανταγωνισμούς στην Ιβηρία. Σε τοπικό επίπεδο μπορεί να είχαν υπάρξει ανταγωνισμοί, σαν και αυτούς που πιθανότατα προέκυψαν μεταξύ Καρχηδονίων και Ταρτησσίων, αλλά για τις φυλές τής ενδοχώρας, οι Καρχηδόνιοι ενδεχομένως να ήταν κι ευπρόσδεκτοι. Προσέφεραν την ευκαιρία να πολεμήσει κανείς ἐπ’ ἀμοιβῇ. Μόνον αργότερα, όταν είχαν επεκτείνει την κυριαρχία τους και αυξήθηκαν οι ανάγκες τους για στρατεύματα, οι Καρχηδόνιοι άλλαξαν την τακτική τους σε σχέση με αυτές τις φυλές τής ενδοχώρας, που χρησίμευαν ως πηγή ανθρώπινου δυναμικού από παλιά. Όταν ο Αννίβας, ευρισκόμενος σε απελπιστική κατάσταση, λόγω της έλλειψης στρατευμάτων και υπό οικονομική πίεση, ενσωμάτωσε διὰ τῆς βίας άνδρες των φυλών αυτών στα στρατεύματά του, οι άλλοι αντέδρασαν και αντιστάθηκαν σθεναρά. Οι φυλές τής ενδοχώρας ήταν πολεμοχαρείς. Μια ευκαιρία να πολεμήσουν ἐπ’ ἀμοιβῇ δεν θα τους δυσαρεστούσε καθόλου, αλλά η αξίωση υποταγής και υποδούλωσης ήταν θέμα εντελώς διαφορετικό. Κατά τον Στράβωνα, αντιστάθηκαν στον Αννίβα, όπως έκαναν αργότερα, για τους ίδιους πάνω-κάτω λόγους, και στους Ρωμαίους.

“Παρ’ όλα αυτά, δεκάδες χιλιάδες μισθοφόροι ήρθαν σ’ επαφή με άλλες χώρες και με τους πολιτισμούς τής κεντρικής και ανατολικής Μεσογείου. Επειδή η διαδικασία αυτή συνεχιζόταν ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ., και πολλοί άνδρες είχαν επιστρέψει στην χερσόνησο, οι επιπτώσεις μάλλον ήταν σημαντικές στη νοοτροπία των λαών τής Meseta [του ‘Οροπεδίου’, στην ‘καρδιά’ τής Ιβηρίας], ή ακόμη και μερικών από τις απομακρυσμένες δυτικές ακτές.”

Το λιμάνι τής Καρχηδόνας

● Στις σχέσεις της με τους μισθοφόρους, η Καρχηδόνα είχε ήδη έναν πόλεμο στο… παθητικό της: τον Μισθοφορικό, ή Λιβυκό πόλεμο (240–237 ΠΚΧ), αμέσως μετά από τον Α’ Καρχηδονιακό πόλεμο. Ήταν η εξέγερση των μισθοφόρων της, με την υποστήριξη των Λίβυων, λόγω της αδυναμίας της να τους πληρώσει, αφού έπρεπε πρώτα να καταβάλει τις τεράστιες πολεμικές αποζημιώσεις στην Ρώμη. Απέναντί της είχε μια “Λεγεώνα των Ξένων”, που αποτελούσαν Ίβηρες, Κελτίβηρες, Λίγυρες, Βαλεάρες, Κέλτες, Έλληνες, και άλλοι. Οι διμερείς διαπραγματεύσεις ήταν άκαρπες, λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης, αλλά και της πολυγλωσσίας των μισθοφόρων, που καθιστούσε ανέφικτη την εξεύρεση της χρυσής τομής. Πολύ σύντομα, άρχισαν να “μιλούν” τα όπλα και οι μισθοφόροι κατέλαβαν την Τύνιδα. Απειλούμενη άμεσα, η Καρχηδόνα εξαναγκάστηκε σε συνθηκολόγηση, και δέχθηκε όλα τα αιτήματα των εξεγερμένων. Οι τελευταίοι, μ’ ενισχυμένη πλέον τη διαπραγματευτική τους θέση, άρχισαν να ζητούν όλο και περισσότερα, όπως λ.χ. να πληρωθούν οι Λίβυοι, που η Καρχηδόνα είχε στρατολογήσει, άρα δεν ήταν μισθοφόροι (δεν ήταν, όμως, ούτε Καρχηδόνιοι πολίτες), όπως και άλλοι, σαν τους Νουμιδούς, ή τους δούλους, που είχαν αποδράσει, και τώρα πολεμούσαν στο πλευρό τους. Η Καρχηδόνα, και πάλι, δεν είχε άλλη επιλογή: δέχθηκε τα πάντα…

Salammbô, του Alfons Mucha (1896), βάσει του ομότιτλου ιστορικού μυθιστορήματος του Gustave Flaubert (1862), που με τη σειρά του βασίστηκε στον Πολύβιο. Η ηρωίδα είναι κόρη τού Αμίλκα και ιέρεια, που την έχει ερωτευτεί παράφορα ο Μάθως…

Η αναμέτρηση θα είχε λήξει τότε, αν δυο μισθοφόροι διοικητές, ο Σπένδιος (ή και Σπόνδιος), δούλος από την Καμπανία, και ο Βέρβερος Μάθως, από τη Λιβύη, δεν έπειθαν τους Λίβυους του στρατεύματος πως η Καρχηδόνα θα έπαιρνε εκδίκηση για τη συμμετοχή τους στην ανταρσία, μόλις οι ξένοι μισθοφόροι πληρώνονταν κι έφευγαν για τις πατρίδες τους. Μαζί τους συμπαρατάχθηκαν διάφορες λιβυκές πόλεις και χωριά, αφού ο λαός τής χώρας είχε απηυδήσει από τον καρχηδονιακό ζυγό, και τελικά, το σύνολο των μισθοφόρων. Κάτι που είχε ξεκινήσει ως απλή “εργασιακή διένεξη”, απειλούσε τώρα μιαν αυτοκρατορία… Υστερώντας σε όλους τους τομείς – “έμψυχο υλικό”, χρήμα, εφόδια – και απροετοίμαστη, η Καρχηδόνα παρέπαιε, όσο ήταν επικεφαλής ο Ἅννων, ο “Μέγας”. Τελικά, η στρατηγία δόθηκε στον Ἁμίλκα Βάρκα, πατέρα τού Αννίβα, που κατόρθωσε να νικήσει, το 237 ΠΚΧ, αυτούς που κάποτε διοικούσε στη Σικελία, πολεμώντας τούς Ρωμαίους. Ο Αμίλκας χρησιμοποίησε πολύ έξυπνα τον “ψυχολογικό πόλεμο”, πήρε με την πλευρά του ένα μέρος των αντιπάλων, κι εξολόθρευσε τους υπόλοιπους στην αποφασιστική “Μάχη τού Πριονιού” – που δεν ήταν καν μάχη: απέκλεισε τους μισθοφόρους σε βαθιά χαράδρα, ώσπου πέθαναν από την πείνα. Η βαρβαρότητα και οι θηριωδίες περίσσεψαν στον, κατά τον Πολύβιο, “ανηλεή”, “δίχως ανακωχή πόλεμο”, χωρίς καν κανόνες διεξαγωγής, τον “πιο βλάσφημο πόλεμο της ιστορίας”. Διαμελισμοί και βασανιστήρια εκατέρωθεν σόκαραν ακόμη και τους ανθρώπους τής εποχής.

Αργυρό νόμισμα του Αμίλκα Βάρκα

Μια μικρότερη εξέγερση μισθοφόρων στη Σαρδηνία κατεστάλη με τη βοήθεια της Ρώμης. Στον πόλεμο αυτό, η Ρώμη ήταν στο πλευρό τής Καρχηδόνας, για να είναι αυτή σε θέση να συνεχίσει την καταβολή των αποζημιώσεων! Άλλωστε, η Ρώμη θα καταλάμβανε μόνη της λίαν συντόμως τόσο τη Σαρδηνία όσο και την Κορσική. Η Καρχηδόνα, χάνοντας τα δυο νησιά, είχε πλέον μόνον την Ιβηρία ν’ απομυζά, για να ορθοποδήσει. Αν ζούσε ο Θουκυδίδης, θα είχε να γράψει πολλά… Όπως κι εμείς· παραλληλίζοντας τις σχέσεις Καρχηδονίων και μισθοφόρων με τις σχέσεις των Αμερικάνων με τους δικούς τους μισθοφόρους (Οσάμα, Ταλιμπάν, Ισλαμικό κράτος). Ή επίσης για το ρατσιστικό μειονέκτημα της Καρχηδόνας ν’ αποτελεί η ιθαγένειά της αποκλειστικό προνόμιο, κι έτσι να είναι υποχρεωμένη να στηρίζεται ολοένα και περισσότερο σε μισθοφόρους, αρνούμενη να παραχωρήσει πολιτικά δικαιώματα λ.χ. στους Λίβυους. Ήταν ένα μείζον πλεονέκτημα της Ρώμης, στον Β’ Καρχηδονιακό πόλεμο, όταν ο Αννίβας, παρά τις νίκες στην Ιταλία, δεν μπόρεσε να διαρρήξει τους δεσμούς τής Ρώμης με τους συμμάχους της. Ή, τέλος, για το πόσοι “Μεγάλοι”, σαν τον Άννωνα, τον “ειρηνιστή” – λόγω “τσέπης”, προσωπικού συμφέροντος – είναι τελικά πολύ μικροί. Οι μόνοι, μάλλον, απ’ όσους αναφέρονται σε αυτά τα Χρονικά, που αξίζουν, πράγματι, το προσωνύμιο, είναι ο Αλέξανδρος και ο Κύρος.

Κένταυρος: μπρούντζινο ειδώλιο από το Campo de Caravaca (Murcia), μάλλον φτιαγμένο στην Ελλάδα (6ος αιώνας ΠΚΧ)

Ἐν κατακλεῖδι…

Ο DAN STANISLAWSKI, ΥΠΕΝΘΥΜΙΖΩ, ήταν αυτός που είχε απορρίψει το ενδεχόμενο της παρουσίας Μινωιτών στην Ιβηρία· αυτός που είχε “ξεχάσει” τους Μυκηναίους, αποδίδοντας στους Φοίνικες τον ρόλο τού εμπορικού μεσάζοντα για τα αιγυπτιακά αρχαιολογικά ευρήματα στην Ισπανία – και μάλιστα, σ’ εποχή μυκηναϊκής κυριαρχίας στη Μεσόγειο (1400-1200 ΠΚΧ)· ήταν αυτός, επιπλέον, που είχε “λησμονήσει” τα ελληνικά ἐμπόρια στην Αίγυπτο, πρωτίστως τη Ναύκρατι· αυτός που τον είχα κατηγορήσει πως είναι “διοπτροφόρος”, φορώντας “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”!

Για όλα αυτά, η δική του “ματιά” στην Ιβηρία έχει πολύ μεγαλύτερη αξία για μας, αφού κάθε άλλο παρά προκατειλημμένη υπέρ των Ελλήνων είναι. Ιδίως όταν διαπιστώνουμε πως η αφήγησή του διαφέρει ελάχιστα από το ιστορικό πανόραμα των τριών “ιβηρικών” μας Χρονικών (21, 22, 25): Ὅπερ ἔδει δεῖξαι, όπως θα έλεγε και ο Εὐκλείδης… Απομένει ένα τελευταίο Χρονικό: θα ρίχνουμε άγκυρα σ’ εμπόρια, ή και θα περιηγούμαστε σε ανάκτορα της Εγγύς Ανατολής, ώστε να διαγράψουμε τον κύκλο, επιστρέφοντας στην αφετηρία μας – σ’ ένα ταξίδι γεμάτο από εκπλήξεις καθώς θ’ ανταμώνουμε καθ’ οδόν περιοδεύοντες καλλιτέχνες, τεχνίτες, και μάστορες, “μέλη των Συντεχνιών των Αρχιτεκτόνων και των Ζωγράφων” – με την γραφή τους, την Γραμμική Α, να προβληματίζει, ωστόσο, τον περίφημο αρχαιολόγο Leonard Woolley…

Επόμενο Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ ● Ἐμπόρια σ’ Αίγυπτο και Λεβάντε ● Το Βατερλώ τού Leonard Woolley ● Περιοδεύοντες Μινωίτες Καλλιτέχνες ● Δεσμοί Κρήτης κι Αιγύπτου ● Διαφορές Μινωικής και Φαραωνικής Κοινωνίας και Τέχνης

• >> Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ
• << Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST”

Αριστερά: Γραμμική A (πινακίδα τής Κνωσού) – η γραφή που προβλημάτισε τον Leonard Woolley.
Δεξιά: Ελληνικό αλφάβητο – επιγραφή των Μασσαλιωτών τής Καταλονίας.

Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

/ENGLISH/ Chronicle 21: IBERIAN “EL DORADO”

● Μινωίτες, Μυκηναίοι, Φοίνικες στην Ιβηρία ● Ἑσπερίδες, Μακάρων Νῆσοι
● Σαρδηνία ● Ὀδυσσεύς, Καλυψώ, Ὀφιοῦσα ● Ταρτησσός

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΣΥΧΝΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΚΑΝΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΟΣ με ισχυρισμούς πως υπήρχαν επαφές ανάμεσα στα απώτερα δυτικά παράλια της σημερινής Ισπανίας και Πορτογαλίας, και στην Κρήτη των μινωικών χρόνων”, σχολιάζει ο Dan Stanislawski στη Μελέτη ιστορικοπολιτικής γεωγραφίας: Η ιδιαιτερότητα της Πορτογαλίας, και πιο συγκεκριμένα στο 7ο κεφάλαιο, για τις Επαφές μεταξύ των αρχαίων πολιτισμών τής ανατολικής Μεσογείου και της Ιβηρίας.

“Δεν πρόκειται απλώς για ιδέα δελεαστική, αλλά και για λογική υπόθεση, καθώς οι Μινωίτες ήταν ικανοί στη ναυσιπλοΐα, το εμπόριο, και την ανίχνευση μετάλλων. Αν είχαν μάθει κάτι για την Ιβηρική χερσόνησο, θα τους είχε κάλλιστα προσελκύσει. Όμως, ενώ πιθανότατα χρησιμοποιούσαν τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου που οδηγούσε προς δυσμάς (Rhys Carpenter, Οι Ἕλληνες στην Ισπανία), μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πειστικές ενδείξεις περί αυτού. Οι ανασκαφές στην Αλμερία για τον πολιτισμό Los Millares, χρονολογημένο μάλλον στο 2000–1800 π.Χ., αποκάλυψαν κάποια είδη που θυμίζουν αιγαιακούς πολιτισμούς, μα δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ώστε ν’ αποδεικνύει σαφώς τη σύνδεση. Τέτοια είδη δεν αντιπροσωπεύουν μάλλον τίποτε περισσότερο από κάποιον περιστασιακό παραλληλισμό. Άλλα ευρήματα, μιας κάπως μεταγενέστερης περιόδου στην Ισπανία, παρέχουν πιο συγκεκριμένες ενδείξεις επαφών με τις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου, εφόσον μπορούν άψογα ν’ αντιστοιχιστούν με υλικά από την αιγυπτιακή Αμάρνα, του 1400–1200 π.Χ. Τα αιγυπτιακά εμπορικά είδη αυτής της χρονικής περιόδου είναι πολύ γνωστά στην ισπανική αρχαιολογία, και σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται (almost surely may be associated) [!] με Φοίνικες μεσάζοντες. Προς το παρόν, τέτοια είδη ίσως αποτελούν τις παλαιότερες ενδείξεις για άμεσες επαφές μεταξύ Ιβηρίας και θαλασσοπόρων τής ανατολικής Μεσογείου.”

Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου για
την παραγωγή μπρούντζου; Ποιοι ήταν οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι
έμποροι για τη μεταφορά τού πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο;

Los Millares: μακέτα τού οικισμού με τα τείχη του

Να λοιπόν ένα “άψογο” δείγμα τής “κλασικής” νοοτροπίας των καθιερωμένων ιστορικών: επιφυλακτικοί, όταν γράφουν, ή μιλούν, για τους Μινωίτες, ακόμη και για τους Έλληνες, αλλά ομιλητικότατοι, όταν αναφέρονται από καθέδρας στους Φοίνικες! Όντως, γιατί ήταν τόσο δύσκολο να φτάσουν στην Ιβηρία οι Αιγαιώτες; Οπωσδήποτε, δεν ήταν κατώτεροι των Φοινίκων στη ναυτοσύνη, κι επιπλέον, το Αἰγαῖον είναι πολύ πιο κοντά στην Ιβηρία, σε σύγκριση με την Φοινίκη. Εκτός αυτού, ποιος ήλεγχε τότε (“1400-1200 π.Χ.”) στη Μεσόγειο το εμπόριο; Οι Φοίνικες, ή οι Μυκηναῖοι – που ο Stanislawski τούς “λησμονεί”;(!) Γιατί “σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται με Φοίνικες μεσάζοντες” τα εμπορικά είδη ἐξ Αἰγύπτου που βρέθηκαν στην Ισπανία; Το κρίσιμο ερώτημα, όμως, που η ἐν λόγῳ νοοτροπία δεν απαντά, είναι: Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου, για την παραγωγή μπρούντζου; Ποιοι ήταν τότε οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι έμποροι, για τη μεταφορά τού πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο; Προφανέστατα, οι Μυκηναίοι. Να γιατί οι αποδείξεις για την παρουσία Αιγαιωτών στην Ιβηρία κάθε άλλο παρά “πειστικές” είναι… Υπάρχει, όμως, και η “αντίρροπη” οπτική γωνία, με λεπτομερείς περιγραφές Μινωιτών να εξορύσσουν μέταλλα στη λίμνη Superior, και να τα μεταφέρουν, μέσω του ποταμού Μισσισσιππή, στον Κόλπο τού Μεξικού, για την αποστολή τους στη Μεσόγειο! Αν και αυτό δεν μπορεί ν’ αποκλειστεί, δεν έχω καμιά πρόθεση να σας πάω τόσο μακριά. Καλύτερα να παραμείνουμε στο έδαφος της Ιβηρίας…

Los Millares, της Marianne Weil, χυτός μπρούντζος (2008)

Υπάρχουν κάποιοι “μη καθιερωμένοι” ιστορικοί, που συνδέουν την ξεχωριστή κουλτούρα Los Millares, στην Αλμερία, με τον Πρώιμο μινωικό αποικισμό τής Ισπανίας (W. Sheppard Baird). Ίσως μεγαλύτερο ενδιαφέρον να παρουσιάζει ο επόμενος πολιτισμός, ο αργαρικός, που άνθισε στην περιοχή El Argar, επίσης στην Αλμερία, στη σημερινή ανατολική Ανδαλουσία, μεταξύ τού 1800 και 1300 ΠΚΧ. Η ἐν λόγῳ κουλτούρα χαρακτηρίζεται από την πρώιμη υιοθέτηση του μπρούντζου, που της επέτρεψε να κυριαρχήσει τοπικά στους γείτονές της, οι οποίοι ήταν ακόμη στην εποχή τού χαλκού (την χαλκολιθική).⁽¹⁾ Οι τεχνικές εξόρυξης και μεταλλουργίας των ανθρώπων τού αργαρικού πολιτισμού ήταν προηγμένες, με το ασήμι, το χρυσάφι, και τον μπρούντζο, που εξόρυσσαν ή επεξεργάζονταν, φτιάχνοντας όπλα και κοσμήματα. Ανέπτυξαν εξελιγμένες τεχνικές, και συναλλάσσονταν με άλλες φυλές.

• ⁽¹⁾ Να το επαναλάβω, για να εμπεδωθεί: Bronze Age είναι η εποχή τού μπρούντζου (αν θέλετε, του κρατερώματος), και όχι η εποχή τού χαλκού, όπως επικράτησε να λέγεται. Υπήρξε, όντως, εποχή τού χαλκού, στο μεταίχμιο της νεολιθικής περιόδου και της εποχής τού μπρούντζου (ἐξ οὗ χαλκολιθική), προτού, δηλαδή, ο άνθρωπος ν’ ανακαλύψει πόσο πιο ανθεκτικό γινόταν το μέταλλο, αν έβαζε και λίγο κασσίτερο στον χαλκό, φτιάχνοντας μπρούντζο. Ο πολιτισμός Los Millares υπάγεται στην ἐν λόγῳ μεταβατική περίοδο. Κάποιος προσπάθησε να διορθώσει το λάθος στη Βικιπαίδεια, διαπράττοντας ακόμη μεγαλύτερο ατόπημα: απέδωσε το Bronze Age ως “εποχή τού ορείχαλκου” (θεωρώντας πιθανόν τη λέξη μπρούντζος “μαλλιαρή”, και τη λέξη κρατέρωμα “εξεζητημένη”)! Αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν κάποιο άγνωστο και στους ίδιους μέταλλο της προϊστορίας, τον ὀρείχαλκο. Ο γνωστός μας ορείχαλκος (ο χαλκοπυρίτης: κράμα χαλκού με σίδηρο, ή ψευδάργυρο), ἤτοι το μπράσο, φτιάχτηκε στα ελληνιστικά χρόνια. Πόσο αναχρονιστική υπήρξε όντως αυτή η “διόρθωση”… (Βλέπε Χρονικό 17, υποσημείωση 1, και κατόπιν Μπρούντζος-κρατέρωμα και ορείχαλκος ή χαλκοπυρίτης).

Αργαρικό χρυσό ξίφος

Η αρχαία παράδοση της ομαδικής ταφής, που αποτελεί χαρακτηριστικό τής ευρωπαϊκής μεγαλιθικής κουλτούρας, εγκαταλείφθηκε υπέρ των ατομικών τάφων, ενώ παράλληλα, οι θολωτοί τάφοι αντικαταστάθηκαν από μικρούς κιβωτιόσχημους. Οι νέες συνήθειες κατάγονταν μάλλον από την ανατολική Μεσόγειο, κατά πάσα πιθανότητα τις Μυκήνες, παρακάμπτοντας τη Σικελία και την Ιταλία, όπου η παράδοση της ομαδικής ταφής συνεχίστηκε για κάποιο διάστημα ακόμα. Στην επόμενη φάση τού ἐν λόγῳ πολιτισμού, από το 1500 ΠΚΧ περίπου και μετά, η ταφή μέσα σε πίθους (μεγάλα πιθάρια) απαντάται συχνότερα. Το έθιμο αυτό, που παρέμεινε αποκλειστικά στους κόλπους τής αργαρικής κουλτούρας, πρέπει να είχε επίσης προέλευση την Ἑλλάδα, όπου χρησιμοποιήθηκε μετά από το 2000 ΠΚΧ. Οι πολιτισμικές ανταλλαγές στην περιοχή τής Μεσογείου, κατά τη μυκηναϊκή εποχή, είναι σαφέστατες, με την αργαρική κουλτούρα να υιοθετεί ελληνικά ταφικά έθιμα, ενώ και οι Έλληνες εισήγαγαν τον ιβηρικό θολωτό τάφο.

Σημειώστε πως όποιος έφθανε στην Ιβηρία, μπορούσε να βρει εύκολα τον δρόμο προς τα μεταλλεύματα κασσίτερου της Βρετάνης και της Κορνουάλλης, μέσω των πολιτισμών τού μπρούντζου τής δυτικής Ιβηρίας, που είχαν κάποιο βαθμό επικοινωνίας, όχι μόνο μεταξύ τους, μα και με άλλες κουλτούρες τού Ατλαντικού, όπως της Βρετανίας και της Γαλλίας. Πρόκειται για το λεγόμενο σύμπλεγμα της ατλαντικής εποχής τού μπρούντζου, γύρω στο 1300–700 ΠΚΧ, που απαρτιζόταν από πολιτισμούς όπως της Ανδαλουσίας, της Πορτογαλίας, της Γαλικίας, της Αρμορίκης (η περιοχή τής Γαλατίας με την Βρετάνη), ή των Βρετανικών νήσων. Η ατλαντική εποχή τού μπρούντζου χαρακτηριζόταν από οικονομικές και πολιτισμικές ανταλλαγές, με συγγένειες και συνάφειες, που είναι φανερές στις παράκτιες κοινότητες από τη Γαλικία ως την Σκωτία, ενώ οι εμπορικές επαφές εκτεινόταν από την Μεσόγειο μέχρι την Σκανδιναβία.

Ο Ηρακλής μάχεται με τον Γηρυόνη (περί το 540 ΠΚΧ)

Ο επόμενος αξιοσημείωτος πολιτισμός υπήρξε αυτός της Ταρτησσού, μιας παράκτιας πόλης με λιμάνι, και της γύρω περιοχής στη νότια Ιβηρία (κυρίως Ανδαλουσία). Ήταν η πρώτη αναπτυγμένη πολιτισμικά και πολιτικά Πολιτεία τής χερσονήσου στο τέλος τής 2ης χιλιετίας ΠΚΧ. Η περιοχή υποδηλώνεται και στην ελληνική μυθολογία τής ίδιας περιόδου, ως υπόμνηση της παρουσίας των Μυκηναίων με τις εξορμήσεις τους στην Ιβηρία. Ο Ἡρακλῆς πήγε εκεί για να επιτελέσει δυο άθλους: να σκοτώσει τον Γηρυόνη, αποκτώντας τα βόδια του, και να κλέψει τα μήλα των Ἑσπερίδων. Ο Γηρυόνης ζούσε στην Ἐρύθεια (Ἐρυθείη, ή Ἐρυθηίδα), ένα νησί των Εσπερίδων, στη μακρινή Δύση (το… Far West τού αρχαίου κόσμου): Ἑσπερία ήταν η Δύση, ιδίως η Ιβηρία, ενώ Ερύθεια λεγόταν μια από τις Εσπερίδες, αλλά και η κόρη τού φοβερού και τρομερού γίγαντα. “Ο Γηρυόνης σκοτώθηκε από την υπέρτερη δύναμη του Ηρακλή στην περιτριγυρισμένη από θάλασσα Ερυθηίδα”, μας λέει ο Ἡσίοδος στην Θεογονία του. Ο Ηρακλής έστησε δυο τεράστιες πέτρες, τις λεγόμενες Ηράκλειες Στήλες, για να σταθεροποιήσει την περιοχή, και να διασφαλίσει έτσι τον διάπλου τού στενού τού Γιβραλτάρ. Ίδρυσε και αποικίες, μεταξύ πολλών άλλων τα Γάδειρα, στο νησί τού Γηρυόνη, όπου οι Φοίνικες θ’ αποκτούσαν αργότερα την έδρα των επιχειρήσεών τους: το Gadir (νῦν Cádiz). Ένας τύμβος, κοντά στα Γάδειρα, ήταν, λένε, ο τάφος τού Γηρυόνη. Υπάρχουν, μάλιστα, κάποιοι μύθοι πως ο Ηρακλής είναι επίσης θαμμένος στην Ισπανία.

Ο Γηρυόνης φιγουράρει μεταξύ των μυθικών βασιλιάδων τής Ταρτησσού. Ο εγγονός του, Νώραξ (Norax, ή Norace), κατέκτησε τη νότια Σαρδηνία, ίδρυσε την πόλη Νώρα, κι έγινε ήρωας της νουραγικής μυθολογίας. Υπαγόρευσε τους πρώτους νόμους, χώρισε την κοινωνία σε “επτά τάξεις”, και υποχρέωσε τους αριστοκράτες να εργάζονται. Αργότερα, ο Gárgoris εισήγαγε το εμπόριο, τη μελισσοκομία, και νέα γεωργικά εργαλεία, όπως το αλέτρι. Άλλοι, πάλι, λένε πως τις γεωργικές καινοτομίες τις εισήγαγε ο γιος (κι εγγονός) του, ο Habis (Habido, Abido, Abidas, Abidis, Gabis, ή Gabid, όπως αναφέρεται σε ποικίλες παραλλαγές τού θρύλου), που τον διαδέχθηκε στον θρόνο. Οι μεταγενέστερες γενιές Ελλήνων συνέδεσαν την περιοχή με την Ταρτησσό. Επιπλέον, οι αρχαίοι πίστευαν ότι κάπου έξω από τις Ηράκλειες στήλες βρίσκονταν ο Κῆπος τῶν Ἑσπερίδων και οι Μακάρων νῆσοι, τα Ἠλύσια πεδία.

Ἡρακλῆς, Ἑσπερίδες, Μακάρων νῆσοι, Σαρδηνία

Μπρούντζινη πλάκα με τη Μέδουσα

● O Ἡρακλῆς ήταν δισέγγονος του Περσέα, του θρυλικού ιδρυτή των Μυκηνών, που σκότωσε τη Γοργόνα Μέδουσα. Για να το πετύχει αυτό, έπρεπε να βρει τις Εσπερίδες, ώστε να τον εξοπλίσουν κατάλληλα. Ἐν τέλει, κόβοντας το κεφάλι τής Μέδουσας, από τον λαιμό της ξεπήδησαν ο Πήγασος και ο Χρυσάωρ (χρυσὸς + ἄορ = σπαθί, ἤτοι “Χρυσοσπάθης”), λόγω της συνεύρεσής της με τον Ποσειδῶνα. Ο Χρυσάωρ έγινε βασιλιάς τής Ιβηρίας. Γιος και διάδοχός του ήταν ο Γηρυόνης, που ζούσε σε νησί των Εσπερίδων, την Ερύθεια, την “ερυθρά νήσο” τής εσπέρας, επειδή την έλουζαν οι ακτίνες τού ήλιου κατά τη δύση του. Την ταύτιζαν με τα Γάδειρα, μα υπάρχουν και άλλες εκδοχές, όπως οι Βαλεαρίδες, ή και το Δέλτα στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ (βλέπε Χρονικό 26, Η Ταρτησσός και οι Φοίνικες). Καθώς πήγαινε ο Ηρακλής προς την περιοχή, μας λέει ο Ἡρόδοτος, διέσχιζε την έρημο της “Λιβύης”, ἤτοι του Μαγρέμπ, και αγανάκτησε τόσο από την ζέστη, ώστε έριξε ένα βέλος του ενάντια στον Ἥλιο. “Θαυμάζοντας το θάρρος του”, ο θεός έδωσε στον ήρωα το χρυσό του κύπελλο (το σκάφος), με το οποίο έπλεε στις θάλασσες από τη Δύση στην Ανατολή κάθε βράδυ. Με αυτό έφτασε ο Ηρακλής στην Ερύθεια. Ήταν ένα αγαπημένο θέμα των αγγειογράφων. Αντίθετα, ο Διόδωρος λέει πως ο Ηρακλής πήγε στην Εσπερία διὰ θαλάσσης, αφού συγκέντρωσε στην Κρήτη μεγάλο στόλο, ώστε να πολεμήσει εναντίον τού πλούσιου βασιλιά τής Ιβηρίας, του Χρυσάωρος, και των τριών γιων του. Ο Στησίχορος συνέθεσε ένα τραγούδι για τον Γηρυόνη, με τίτλο Γηρυονηΐς (6ος αιώνας), κάνοντας την πρώτη αναφορά στην Ταρτησσό, και διευκρινίζοντας ότι βρίσκεται δίπλα στις Εσπερίδες. Την εκδοχή θα επαναλάβει κατόπιν ο Στράβων στα Γεωγραφικά του.

Ο Ηρακλής, ο Πάνας, ένας σάτυρος και γυναίκες
στον Κήπο των Εσπερίδων, του Ζωγράφου των
Εσπερίδων, ὑδρία (στάμνα), αρχές 4ου αιώνα ΠΚΧ

Ο γυρισμός στην Ελλάδα με τα βόδια ήταν άθλος τού Ηρακλή. Αρχικά, διέσχισε τα Πυρηναία, που ο ίδιος δημιούργησε, όταν η αγαπημένη του, Πυρήνη, γέννησε ένα ερπετό, κατατρομοκρατήθηκε και άρχισε να τρέχει στο δάσος, ώσπου ξεψύχησε. Ο ήρωας έφτιαξε τον τύμβο της, συγκεντρώνοντας βράχους και σχηματίζοντας έτσι τα Πυρηναία. Σαν βρέθηκε στη Γαλατία, έφτασε στην περιοχή τού Μονακό, όπου έδιωξε τους παλαιούς θεούς. Γι’ αυτό χτίστηκε σ’ ένα ακρωτήρι ο ναός τού Ηρακλή Μόνοικου (μόνος + οἶκος)· ονομάστηκε έτσι επειδή ήταν ο μοναδικός στη μετέπειτα Κυανή Ακτή. Στον 6ο αιώνα ΠΚΧ, οι Φωκαείς έχτισαν εκεί την αποικία Μόνοικος. Το μοναδικό βαθύ λιμάνι στο Μονακό είναι αφιερωμένο στον μεγάλο ήρωα: Port Hercule. Παράλληλα, ο Ηρακλής ίδρυσε τις πόλεις Ἀλεσία και Νέμαυσο, κι έγινε ο πατέρας των Κελτών. Φτάνοντας στη Λιγυρία, δυο γίγαντες, ο Ἀλεβίων και ο Βεργίων, γιοι τού Ποσειδώνα, θέλησαν ν’ αρπάξουν τα βόδια, μα πλήρωσαν με την ζωή τους. Στην αναμέτρηση αυτή είχε τη βοήθεια του Δία, που έριξε στους γίγαντες μια βροχή από πέτρες. Η διαδρομή στην Ιταλία ήταν σχετικά ήρεμη, ως τα νότια της χερσονήσου, κοντά στο Ῥήγιον, όταν ένα βόδι πήδηξε στην θάλασσα κι έφτασε στη Σικελία, όπου το ιδιοποιήθηκε ένας άλλος γιος τού Ποσειδώνα, ο Ἔρυξ, βασιλιάς τής ομώνυμης πόλης και άριστος πυγμάχος. Ο Ηρακλής πάλεψε μαζί του και τον σκότωσε για να πάρει πίσω το ζώο. Το μοναδικό πρόβλημα που προέκυψε κατόπιν ήταν στην Θρᾴκη, όταν η Ἥρα τρέλανε τα βόδια. Ο Ηρακλής χρειάστηκε να φτάσει ως τον Ἑλλήσποντο για να τα ξαναμαζέψει, και τελικά να τα παραδώσει στον Εὐρυσθέα, που τα θυσίασε στη σύζυγο και αδερφή τού Δία.

● Οι Ἑσπερίδες, στην ελληνική μυθολογία, ήταν νύμφες, λάτρεις τού τραγουδιού, που φρόντιζαν έναν γαλήνιο κήπο στη δυτική άκρη τού κόσμου, κοντά στα όρη τού Άτλαντα της βορειοδυτικής Αφρικής, “στο χείλος τού μεγάλου Ωκεανού που περιβάλλει την οικουμένη”. Θεωρούνταν κόρες τού Ἕσπερου, ἤτοι εσπερινού, ή και αποσπερίτη: του πλανήτη τής Ἀφροδίτης. Ήταν τρεις (όπως και άλλες ελληνικές τριάδες, σαν τις Χάριτες, ή και τις Μοίρες): η Αἴγλη (“εκθαμβωτική”), η Ἀρέθουσα (“υδροχόος”), και η Ἐρύθεια (“ερυθρά”). Ο Κήπος των Εσπερίδων ήταν το περιβόλι τής Ήρας στη Δύση, όπου υπήρχε κάποιο δέντρο, ή άλσος, που έβγαζε “χρυσά μήλα”, τα οποία χάριζαν την αθανασία. Σε κατοπινά χρόνια συνέδεσαν τα φρούτα αυτά με τα πορτοκάλια, που ήταν άγνωστα στην Εὐρώπη και τη Μεσόγειο πριν από τον Μεσαίωνα. Βάσει της υπόθεσης αυτής, η ελληνική βοτανική ονόμασε όλα τα κιτροειδή “ἑσπεριδοειδῆ” – υπονοώντας ότι μας ήρθαν από τη Δύση, ενώ στην πραγματικότητα κατάγονται από την Ανατολή: τη νοτιοανατολική Ἀσία.⁽²⁾

Παραδοσιακό Rabelo στον Δούρο, που μετέφερε
επί αιώνες ανθρώπους και αγαθά, κυρίως κρασί.

• ⁽²⁾ Σε ορισμένες γλώσσες, η λέξη πορτοκάλι προέρχεται από τ’ όνομα της Πορτογαλίας, της πάλαι ποτέ κύριας πηγής των εισαγωγών: πορτοκάλι στα ελληνικά, portokal στα βουλγάρικα και σλαβομακεδόνικα, portocală στα ρουμάνικα, και phortokhali στα γεωργιανά· ή portogallo, purtualle, σε διαλέκτους τής νότιας Ιταλίας. Σχετικά ονόματα βρίσκουμε και σε μη ευρωπαϊκές γλώσσες: portakal στα τούρκικα, al-burtuqal στ’ αράβικα, porteghal στα πέρσικα, και birtukan στα αμχαρικά (την αιθιοπική γλώσσα).

● Όσο για τη λέξη Πορτογαλία, αυτή προέρχεται από το ρωμαϊκό Portus Cale, που εξελίχθηκε σε Portugale κατά τον 7ο-8ο αιώνα ΚΧ. Το Cale ήταν ένας πρώιμος οικισμός στις εκβολές τού ποταμού Δούρου, στα βόρεια της χώρας. Μυστήριο καλύπτει την ετυμολογία τού ονόματος, ή και την ταυτότητα των ιδρυτών τής πόλης. Κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν πως οι πρώτοι κάτοικοι του Cale ήταν Έλληνες, και ότι τ’ όνομα προέρχεται από την ελληνική λέξη κάλλος, λόγω της ομορφιάς τής κοιλάδας τού Δούρου. Η γενικά αποδεκτή εξήγηση, όμως, είναι πως πρόκειται για εθνώνυμο, προερχόμενο από τους Callaeci, ή Gallaeci, που ζούσαν εκεί. Το ίδιο ισχύει για τα ονόματα Γαλικία και Γάια, όπως λέγεται η δίδυμη πόλη τού Πόρτο, στις εκβολές τού Δούρου. (Για τον ελληνικό αποικισμό Λουζιτανίας-Γαλικίας, βλέπε Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

● Ποταμός Δοῦρος: ίσως < Δούριος: δουρά, ξυλεία, ή Δωρίας: Δωρίς.

Μακαρονησία: Αζόρες, Μαδέρα, Κανάρια και Πράσινο Ακρωτήρι

● Οι Μακάρων νῆσοι, στην ελληνική, αλλά και την κέλτικη μυθολογία, ήταν ένας παράδεισος γαλήνιος, χωρίς χειμώνες, όπου γίνονταν δεκτοί ήρωες και άλλοι θνητοί που είχαν την θεϊκή εύνοια. Οι Έλληνες πίστευαν ότι τα νησιά βρίσκονταν στον Δυτικό ωκεανό, στον Ωκεάνιο ποταμό που περιέβαλλε τη γη. Ο Στράβων τα τοποθετούσε απέναντι από τη Μαυριτανία, τη Δυτική Σαχάρα και το Μαρόκο (“Μαυρουσία”). Ήταν νήσοι πέρα από τα πέρατα της γης, όπου δεν έπεφταν ποτέ χιόνια ή δυνατές βροχές, αλλά ο Ωκεανός έστελνε πάντα ζωογόνα την πνοή τού Ζέφυρου για να δροσίζει ευεργετικά τους ανθρώπους. Ο Πλούταρχος, που συχνά-πυκνά αναφερόταν στα νησιά, τα τοποθετούσε με βεβαιότητα στον Ατλαντικό, λέγοντας πως έφτανε κανείς εκεί από την Ιβηρία μετά από ολιγοήμερο ταξίδι:

“Λένε πως πρόκειται για δυο νησιά, που χωρίζονται από έναν πολύ στενό πορθμό, σε απόσταση [2000 χιλιομέτρων] από την Αφρική… Μια ακράδαντη πεποίθηση έχει ριζώσει, ακόμη και μεταξύ των βαρβάρων, πως εκεί βρίσκονται τα Ηλύσια πεδία, και ο τόπος διαμονής των Μακάρων, που τραγούδησε ο Ὅμηρος.”

Η σύγχρονη γεωγραφία ονομάζει αυτά τα νησιά Μακαρονησία (από το ελληνικό τους όνομα Μακάρων νῆσοι). Είναι τέσσερα αρχιπελάγη: οι Αζόρες και η Μαδέρα (Πορτογαλία), τα Κανάρια (Ισπανία), και το Πράσινο Ακρωτήρι.

Νουραγικό μεταλλικό μοντέλο πλοίου

● Οι διασυνδέσεις Ιβηρίας και Σαρδηνίας, που υποδηλώνει σαφώς η μυθολογία, επιβεβαιώνονται από αρχαιολογικά, αρχιτεκτονικά, γλωσσικά, πολιτισμικά, ή και ιστορικά στοιχεία. Στ’ ανατολικά τους, οι Σαρδηνοί είχαν, φυσικά, επαφές με τους Μυκηναίους, που συναλλάσσονταν σε όλη τη δυτική Μεσόγειο, καθώς και με τους Κρῆτες, λ.χ. με την Κυδωνία, τα σημερινά Χανιά, όπως φαίνεται από τ’ αγγεία που αποκάλυψαν οι ανασκαφές στη Σαρδηνία. Προφανώς οι επιρροές ήταν ευρύτερες. Μια βαθμιδωτή πυραμίδα στο Monte d’Accoddi, κοντά στο Σάσσαρι, παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με το μνημειακό συγκρότημα Los Millares, στην Ανδαλουσία, ή επίσης με κατοπινά οικοδομήματα στις Βαλεαρίδες. Ορισμένοι μελετητές βρίσκουν ομοιότητες με μεσοποτάμια κτίσματα, και τις αποδίδουν σε μεταναστεύσεις, ιδίως Σουμερίων, στη δυτική Μεσόγειο. Έλληνες ιστορικοί και γεωγράφοι χαρακτήριζαν τα μυστηριώδη μεγαλιθικά nuraghe ως δαιδάλεια, αποδίδοντάς τα, εμμέσως, στον Δαίδαλο, που εγκαταστάθηκε στη Σικελία, κι έπειτα στη Σαρδηνία, αφού απέδρασε από την Κρήτη, όπου, μεταξύ άλλων, είχε χτίσει τον Λαβύρινθο. Λένε πως ο Μίνως τον κυνήγησε ως τη Σικελία, αλλά ο Δαίδαλος κατάφερε να τον σκοτώσει.

Με το ξεκίνημα του νουραγικού πολιτισμού στον 18ο αιώνα κατά την χαλκολιθική περίοδο, ο χαλκός χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή όπλων και άλλων ειδών. Σύντομα το νησί, που ήταν πλούσιο σε ορυκτά, κυρίως χαλκό και μόλυβδο, γέμισε καμίνια για την παραγωγή κραμάτων, που μεταφέρονταν στα λιμάνια όλης τής λεκάνης τής Μεσογείου – πιθανόν με πλοία μινωικά, αργότερα μυκηναϊκά, ίσως και σαρδηνιακά. Ο νουραγικός πολιτισμός απέκτησε έμπειρους μεταλλουργούς, από τους σπουδαιότερους παραγωγούς μετάλλων στην Ευρώπη. Περνώντας στην εποχή τού μπρούντζου, άρχισαν να φτιάχνουν πλήθος προϊόντων με αυτό το νέο κράμα, όπως όπλα, εργαλεία, ή αναθήματα, λ.χ. μπρούντζινα πλοία, που δείχνουν την στενή τους σχέση με την θάλασσα. Μα η Σαρδηνία δεν συγκαταλεγόταν στον σημαντικό εκείνον χάρτη των πηγών κασσίτερου της αρχαιότητας (Κορνουάλλη-Ντέβον, Βρετάνη, Ιβηρία, Βοημία–Σαξωνία). Ωστόσο, λόγω του υπόλοιπου ορυκτού της πλούτου, απετέλεσε κέντρο εμπορίας μετάλλων τής εποχής εκείνης, και δεν αποκλείεται να εισήγαγε κασσίτερο από την Ιβηρία, για να τον διαθέτει μετά στην υπόλοιπη Μεσόγειο. Συνεπώς, οι έμποροι από το Αιγαίο, όπως και άλλες περιοχές, όπου ο κασσίτερος σπάνιζε, έριχναν πάρα πολύ συχνά άγκυρα στα λιμάνια της. Έτσι εξηγούνται και οι πολιτισμικές επιρροές στη νουραγική κουλτούρα, από τους πολιτισμούς των Μυκηνών, της Κρήτης, και της Κύπρου, καθώς και η παρουσία μυκηναϊκών, κρητικών, και κυπριακών αγγείων, ή και ντόπιων αντιγράφων τους, σε 5-6 νουραγικές κοινότητες, που αποτελούσαν διαμετακομιστικούς κόμβους κατά την ύστερη εποχή τού μπρούντζου.

Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής

Όπως είδαμε και στο προηγούμενο Χρονικό, εκείνη την εποχή (15ος – 13ος αιώνας ΠΚΧ) σημειώθηκαν τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμών, μεταξύ των οποίων και των Λαών τής Θάλασσας, που έφεραν την καταστροφή στους Μυκηναίους και τους Χετταίους, ενώ αποπειράθηκαν να καταλάβουν την Αίγυπτο. Υπενθυμίζουμε πως ορισμένοι μελετητές συνδέουν μια από τις φυλές των Λαών τής Θάλασσας, τους Shardana, με τους Σαρδηνούς τής νουραγικής εποχής, που εγκαταστάθηκαν στο νησί είτε πριν, ή μετά από την αποτυχημένη εισβολή στην Αίγυπτο. Πρόκειται γι’ αμφιλεγόμενες θεωρίες, που δεν αποδέχονται οι περισσότεροι αρχαιολόγοι και ιστορικοί. Ο Σιμωνίδης ὁ Κεῖος, ωστόσο, σ’ ένα χαμένο έργο του, που αναφέρει ο Ζηνόβιος, έκανε λόγο για επιδρομές Σαρδηνών στην Κρήτη, κατά την περίοδο της εισβολής των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο. Αυτό ίσως να επιβεβαιώνει πως οι Σαρδηνοί, κατά τη νουραγική εποχή, σύχναζαν και στην ανατολική Μεσόγειο. Επιπλέον, έχουν βρεθεί νουραγικά αγγεία τού 13ου αιώνα στην Τίρυνθα, και την περιοχή τού σικελικού Ακράγαντα, κατά μήκος τής θαλάσσιας ρότας που συνέδεε το ανατολικό με το δυτικό τμήμα τής mare nostrum.

Το δεύτερο σε μέγεθος νησί τής Μεσογείου, μετά από τη Σικελία, ονομαζόταν από τους Έλληνες Ἰχνοῦσα. Πήρε τ’ όνομα Σαρδηνία μάλλον από τον Σάρδο, μυθικό ήρωα του νουραγικού πανθέου, που αποίκισε το νησί από τη Λιβύη. Πατέρας του ήταν ο Μακήρις, σχετιζόμενος ίσως με τον Φοίνικα Μελκάρτ, που ταυτιζόταν με τον Λίβυο Ηρακλή. Συναφής παράδοση συνέδεε τον Σάρδο με τους Ηρακλείδες, που εγκαταστάθηκαν εκεί μ’ επικεφαλής τον Ιόλαο, ανιψιό τού Ηρακλή, σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη. Ο Ἰόλαος θεωρείται γενάρχης τής φυλής των Ιολαίων,⁽³⁾ που, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες Καρχηδονίων και Ρωμαίων, έμειναν ανυπότακτοι. Ίδρυσε επίσης πολλές πόλεις, από τον Εὔξεινο Πόντο ως τη Σικελία και τη Σαρδηνία, ζητώντας τη συνδρομή τού Δαίδαλου. Είναι εντυπωσιακό πως οικοδομήματα του τελευταίου σώζονταν ακόμη κατά την εποχή τού Διόδωρου (1ος αιώνας ΠΚΧ). Τέλος, γύρω στα 1000 ΠΚΧ, πρωτοεμφανίστηκαν ἐπὶ σκηνῆς οι Φοίνικες, ρίχνοντας ολοένα και συχνότερα άγκυρα σε ήδη υφιστάμενα λιμάνια, όπως Caralis, Νώρα, Βύθια, Σολκοί, Θάρρος, και Ὀλβία (ελληνικά ονόματα τα πιο πολλά), ενώ από τον 8ο αιώνα, άρχισαν να ιδρύουν (ή να ιδιοποιούνται) οχυρά και πόλεις, κυρίως στα στρατηγικής σημασίας νοτιοδυτικά παράλια.⁽⁴⁾

• ⁽³⁾ Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής: Κορσικανοί (ίσως από Λιγυρία) αποίκισαν την Κορσική από τη βόρεια Σαρδηνία· Βάλαροι των Βαλεαρίδων (από Ιβηρία, ή νότια Γαλλία, σχετιζόμενοι με τους Βάσκους) αποίκισαν τα βόρεια-κεντρικά τής Σαρδηνίας· Ιολαίοι (από βόρεια Αφρική, ή δυτική Σικελία, ή ανατολική Μεσόγειο) αποίκισαν τα κεντρικά-νότια. Οι διάλεκτοι Gallurese, Logudorese, και Campidanese, αντιστοιχούν ενδεχομένως στις ἐν λόγῳ φυλές.

Launeddas

• ⁽⁴⁾ Η Σαρδηνία και η Κορσική αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση και στη μουσική, καλλιεργώντας μια από τις παλαιότερες μορφές φωνητικής πολυφωνίας, εξίσου αρχαίας με την πολυφωνία τής Ηπείρου (μαζί και της Αλβανίας). Η UNESCO ανακήρυξε αυτό το είδος τραγουδιού, cantu a tenore, ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά, το 2005. Το cantu a cuncordu, ένα παρόμοιο στυλ, αντιστοιχεί στην κορσικάνικη paghjella, κι έχει χαρακτήρα θρησκευτικό.

● Η πολυφωνία επεκτείνεται και στα όργανα. Ένα χαρακτηριστικό πολυφωνικό πνευστό, που απαρτίζεται από τρεις αυλούς, είναι οι launeddas (το λεγόμενο “τριπλό κλαρίνο” ή “τρίαυλος”). Οι αυλοί παίζονται με κυκλική αναπνοή, και ο ήχος τους μπορεί να είναι συνεχής. Ο ένας αποτελεί τον ισοκράτη, οι άλλοι δυο αποδίδουν τη μελωδία σε τρίτες κι έκτες. Οι πρόγονοι των launeddas μάλλον βρίσκονταν στην Αίγυπτο των αρχών τής 3ης χιλιετίας ΠΚΧ. Εκείνοι οι αυλοί με γλωσσίδα λέγονταν memet· αναπαραστάσεις τους βρίσκουμε σε ανάγλυφα τάφων, ή και σε πυραμίδες. Οι launeddas εμφανίζονται στον 8ο αιώνα ΠΚΧ τουλάχιστον, και ως τώρα συνοδεύουν θρησκευτικές τελετές, ή χορούς (su ballu). Οι μουσικοί αποδίδουν εκτεταμένες παραλλαγές κάποιων μελωδικών φράσεων, κι έτσι ένας σκοπός μπορεί να διαρκέσει ως μια ώρα, δημιουργώντας ήχους που, όπως εύστοχα παρατήρησε ο Alessio Surian, ανήκουν στους “στοιχειωδέστερους και με τον μεγαλύτερο συντονισμό τής ευρωπαϊκής μουσικής”.

Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου

Γραφή Κυνητών με ανθρώπινη φιγούρα (8ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο GÁRGORIS ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΩΣ ΜΥΘΙΚΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ ενός από τους λαούς τής Ταρτησσού, στη νότια Πορτογαλία (Algarve και κάτω Alentejo), στο δυτικό άκρο τής Ευρώπης: ήταν οι Κυνήτες, Κυνήσιοι, ή Κόνιοι, τους οποίους ο Ηρόδοτος διέκρινε από τους Κέλτες. Ο βασιλιάς, λέει ο θρύλος, είχε αιμομικτικές σχέσεις με την κόρη του, που τ’ όνομά της δεν έχει διασωθεί. Το… “μοιραίο” συνέβη μια μέρα που την τσίμπησε μέλισσα· ο Gárgoris θέλησε να γιατρέψει την πληγή, μαλάσσοντάς την με το στόμα του, με αποτέλεσμα να κυριευτούν από το πάθος (είναι άγνωστο πού ακριβώς ήταν το τσίμπημα)! Όταν έμεινε έγκυος, την φυλάκισε, και διέταξε την θανάτωση του παιδιού. Το εγκατέλειψαν σ’ έναν λόφο, δίπλα σε άγρια θηρία που, ωστόσο, το θήλασαν και το περιέθαλψαν. Σαν έμαθε ο βασιλιάς πως ο γιος (κι εγγονός) του ήταν ζωντανός, διέταξε να τον πάρουν από την σπηλιά, και να προκαλέσουν τον θάνατό του με κάποιον άλλον τρόπο: να τον ποδοπατήσουν βόδια σε άτακτη φυγή, να τον κατασπαράξουν σκύλοι και πεινασμένοι χοίροι, ή αλλιώς, να τον πετάξουν στην θάλασσα για να πνιγεί. Όμως, χάρη στην προστάτιδα Μοίρα, ο Habis (Abidas) κατάφερε να επιβιώσει: όλα τα ζωντανά τον φρόντισαν, ενώ η θάλασσα, μ’ ένα της κύμα, τον έβγαλε σώο στην ακτή. Τελικά, αναθράφηκε από μια ελαφίνα (τ’ όνομά του, στην γλώσσα των Κυνητών, σημαίνει ελάφι), μεγάλωσε σαν θηρίο, κι έγινε επιτήδειος ληστής, μα τον έπιασαν κάτι αγρότες, που τον οδήγησαν στον βασιλιά. Τότε αυτός, βλέποντας ορισμένα ἐκ γενετῆς σημάδια, κατάλαβε πως ήταν ο γιος (κι εγγονός) του. Εντυπωσιασμένος από το θαύμα τής επιβίωσής του απ’ όλες τις δοκιμασίες, τον όρισε διάδοχο του θρόνου… Τον θρύλο κατέγραψε ο γαλατικής καταγωγής Λατίνος ιστορικός, Πομπήιος Τρόγος (1ος αιώνας ΠΚΧ), ενώ τον αφηγήθηκε έμμετρα ο Jerónimo de Arbolanche στο ποίημά του, Abidas (1566).

Περσέας και Ανδρομέδα (1572), του Gustave Moreau

Σύμφωνα με τον Λατίνο ιστορικό, Ιουστίνο, που συνέγραψε την Ἐπιτομὴ τῶν Φιλιππικῶν τοῦ Πομπηίου Τρόγου, ο Habis, ως βασιλιάς πλέον, προχώρησε σε ρηξικέλευθες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, “κατανέμοντας τους πολίτες μεταξύ επτά πόλεων”, και απαγορεύοντας τη δουλεία λόγω χρεών, που ήταν σύνηθες φαινόμενο στ’ αρχαία χρόνια. Ο Ιουστίνος σχολίασε επίσης τις αναλογίες τού θρύλου με παρόμοιες ιστορίες γι’ άλλους γενάρχες όπως οι Περσεύς, Μωυσής, Ρωμύλος και Ρώμος, εκφράζοντας την άποψη πως ο Habis υπερτερεί έναντι των ιδρυτών τής Ρώμης, που αναγκάστηκαν απλώς να έχουν ως τροφό μια λύκαινα, χωρίς να περάσουν από χίλιες δυο δοκιμασίες, ώστε να επιδείξουν ανάλογη ή και υπέρτερη ικανότητα επιβίωσης.⁽⁵⁾ Με τόσο χαρισματικό βασιλιά, η περιοχή μεταξύ των εκβολών τού Γουαδαλκιβίρ κι εκείνων τού Σάδου, στο Σετούμπαλ, μεταμορφώθηκε θεαματικά, αφού ο Habis εισήγαγε τη γεωργία, με την σπορά των σιτηρών, και την εκτροφή των βοοειδών, κι έτσι βελτίωσε τη διατροφή των υπηκόων του. Οι απόγονοί του κυβέρνησαν την περιοχή για αιώνες. Σπουδαίο υπήρξε επίσης το νομοθετικό του έργο, με τους έμμετρους νόμους που θέσπισε, και οι οποίοι σταδιακά εμπλουτίστηκαν, αριθμώντας “ἕξ χιλιάδες ἔπη”,⁽⁶⁾ κατά την ακμή τής Ταρτησσού, σύμφωνα με τον Στράβωνα. Η παράδοση των έμμετρων νόμων φαίνεται πως ξεκίνησε σ’ εποχές αρχαϊκές, όταν η γραφή δεν ήταν διαδεδομένη, για ν’ απομνημονεύουν οι άνθρωποι και να τηρούν τους νόμους.⁽⁷⁾ Αυτοί οι έμμετροι νόμοι ήταν προφανώς γραμμένοι στην ταρτήσσια, ή νοτιοδυτική γραφή,⁽⁸⁾ την αρχαιότερη των παλαιοϊβηρικών (7ος – 5ος αιώνας ΠΚΧ). Εκτεινόταν ανάμεσα στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ κι εκείνες του Σάδου, ή στο εσωτερικό τής Ιβηρίας, φτάνοντας προς ανατολάς ως το Alicante και τη Murcia, όπου καλλιεργήθηκε η ελληνοϊβηρική γραφή. Δεν υπάρχει σύμπνοια μεταξύ των μελετητών για την προέλευση αυτών των ιβηρικών γραφών. Κάποιοι υποστηρίζουν πως ήταν το φοινικικό abjad, άλλοι πως συνέβαλε και το ελληνικό αλφάβητο. Άρα, κανένας δεν φαίνεται να δίνει προτεραιότητα στην ελληνική γραφή. Φεῦ! Οι “Φοινικολάτρες” δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν καμιά “φοινικοïβηρική” γραφή!

Οδυσσέας και Καλυψώ, του Max Beckmann

• ⁽⁵⁾ Σχολίασα τις αναλογίες με τον “Μωυσή μωρό” (βλέπε Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, υποσημείωση 4): ο Habis υπερτερεί κατά κράτος! Ως προς τον Περσέα, να υπενθυμίσω πως όταν ήταν μωρό, ο παππούς Ἀκρίσιος, φοβούμενος έναν χρησμό ότι θα τον σκοτώσει ο εγγονός του, τον πέταξε στην θάλασσα, μαζί με τη μάνα του, Δανάη, μέσα σε μια ξύλινη λάρνακα. Στις δοκιμασίες του, όταν μεγάλωσε (αποκεφάλισε τη Μέδουσα, κι έσωσε την Αιθιοπίδα πριγκίπισσα, Ἀνδρομέδα, από το Κῆτος), δεν θα έβγαινε νικητής, αν δεν ήταν γιος τού Δία – άρα, υπερτερεί όλων!

• ⁽⁶⁾ Ἔπος είναι, μεταξύ άλλων: λέξη, στίχος, στροφή, ποίημα, άσμα, νουθεσία, ρητό, χρησμός.

• ⁽⁷⁾ Περί αρχαιοελληνικών μουσικών νόμων, και την αρχαία παράδοση να άδονται οι νόμοι απ’ τον λαό για ν’ απομνημονεύονται και να τηρούνται, βλέπε Χρονικό 11, υποσημείωση 1, και Χρονικό 16, υποσημείωση 9.

• ⁽⁸⁾ Ή νοτιο-λουζιτανική γραφή, ή βαστουλο–τουρδητανική, ή κι escrita conia (γραφή Κυνητών).

Οι Gárgoris και Habis πρωταγωνιστούν σε διάφορες παραλλαγές τού ἐν λόγῳ θρύλου. Σε μια από αυτές, ο πρώτος παραλληλίζεται με τον Κρόνο που τρώει τα παιδιά του, ενώ, αντίθετα, ο δεύτερος παρουσιάζεται ως θύμα διώξεων, επειδή εισήγαγε τη γεωργία στη βουκολική Ταρτησσό. Μια άλλη εκδοχή, που παρεισέφρησε εντελώς απροσδόκητα σ’ ένα βιβλίο περί fado, είναι προφανώς μεταγενέστερη, αποσιωπώντας το στοιχείο τής αιμομιξίας, ώστε να καταστεί η ιστορία ηθικά μη επιλήψιμη. Συνδυάζει αυτόν τον θρύλο με τον μύθο τής ίδρυσης της Λισαβόνας, όπως και με την Ὀδύσσεια, διανθίζοντας έτσι την ιστορία με τους προσφιλείς μας ομηρικούς ήρωες. Σε αυτήν την εκδοχή, που αφηγείται ο Mascarenhas Barreto, στο βιβλίο του, Fado / Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση, με τις πολυάριθμες παρενθετικές μυθολογικές ή ιστορικές του υποσημειώσεις, ο Gárgoris παρουσιάζεται ως ο Ίβηρας βασιλιάς Gregoris, ενώ η κόρη του δεν είναι άλλη από την Καλυψώ. Άρα, την πατρότητα του γιου της την “επωμίζεται” ο Ὀδυσσεύς, ενώ η Ὠγυγία δεν είναι νησί, αλλά οικισμός στις εκβολές τού Τάγου. Ο βασιλιάς τής Ἰθάκης, λέει αυτή η εκδοχή, περιτείχισε την πόλη, και την ονόμασε Ulissea (Οδύσσεια) – ἐξ οὗ Olisipo(na), δηλαδή Λισαβόνα – ενώ ο γιος που απέκτησε με την Καλυψώ, ο Abidis, αφού πέρασε τις δοκιμασίες που είδαμε παραπάνω, ίδρυσε την Scalabis (Santarém), και άλλες πόλεις (λ.χ. Astorga, Astigi, στην Ισπανία· βλέπε Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ στην Οδύσσεια Λισαβόνα).

Olisipo (Λισαβόνα), Sintra, Scalabis (Santarém),
και Salacia (Alcácer do Sal)

Πολλές εκδοχές υπάρχουν και για τον θρύλο τής ίδρυσης της Λισαβόνας. Σε μια από αυτές, ο Οδυσσέας είδε ένα αστροπελέκι ν’ αστράφτει στον ουρανό και να προκαλεί πυρκαγιά στο έδαφος, σε μιαν άγνωστη χώρα. Τότε ο Ζεύς, ο μέγας θεός των κεραυνών, του είπε να χτίσει μια πόλη σ’ εκείνο το σημείο. Σε αυτήν την χώρα, λέει μια άλλη εκδοχή, βασίλευε η γοητευτική Οφιούσα, που αντί για πόδια, είχε μια τεράστια φιδίσια ουρά. Η βασίλισσα ερωτεύτηκε τρελά τον Οδυσσέα και, για να τον έχει στο πλευρό της, του προσέφερε τον θρόνο τού βασιλείου της. Ο ήρωάς μας, ως πονηρός που ήταν, προσποιήθηκε πως δέχεται, γιατί φοβόταν για την ζωή του αν αρνιόταν. Μα ταυτόχρονα, γέμιζε κρυφά το πλοίο του με προμήθειες. Και μια νύχτα, ενώ η βασίλισσα κοιμόταν, ο Οδυσσέας και το πλήρωμά του χάθηκαν στο σκοτάδι. Εξοργισμένη το πρωί, η Οφιούσα χτυπούσε την τεράστια ουρά της τόσο δυνατά στο έδαφος, ώστε δημιούργησε τους επτά λόφους, όπου είναι χτισμένη η Λισαβόνα. Ὀφιοῦσα,, φυσικά, είναι η Χώρα τῶν Ὄφεων-Ἑρπετῶν, όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες την ατλαντική Ιβηρία, τη σημερινή Πορτογαλία και Γαλικία, και ειδικότερα την περιοχή γύρω από τις εκβολές τού Τάγου.

Θηλυκὸν Οὐραῖον Ἑρπετόν, μια μορφή τής Ἴσιδος
(αδερφής πιθανόν, ή μητέρας τής Οφιούσας…!)

● Η Οφιούσα των Ελλήνων ήταν για τους Ρωμαίους η Oestriminis (η Άκρα, ή Άπω Δύση, στα λατινικά), κάτι σαν το finis terrae, “τέλος τού κόσμου” (με την οπτική ενός Μεσόγειου). Ο Αβιηνός, Ρωμαίος ποιητής τού 4ου αιώνα ΚΧ, στο έργο του, Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές), ανέπλασε τον Μασσαλιώτη περίπλου, του 6ου αιώνα ΠΚΧ, ένα ημερολόγιο καταστρώματος άγνωστου Έλληνα θαλασσοπόρου, κι έγραψε πως οι Oestrimni, που ζούσαν στην περιοχή ἐπὶ μακρόν, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους λόγω εισβολής ερπετών. Στην πραγματικότητα, τα ερπετά δεν ήταν φίδια, αλλά άνθρωποι, πιθανότατα οι Saephes, ή Ophis (“λαός των ερπετών”), και Dragani (“λαός των δράκων”), που ήρθαν να εγκατασταθούν σε αυτήν την γη. Οι Saephes ζούσαν σε ορεινή περιοχή, δίπλα στις εκβολές τού Τάγου, όπου υπήρχε ένα νησί, που ο Αβιηνός ονόμασε Ποιητάνιον. Συμμαχώντας με μιαν άλλη φυλή, τους Cempsi, κατάφεραν να πάρουν αυτά τα εδάφη διὰ τῆς βίας από τους Oestrimni. Οι νεοφερμένοι ήταν, προφανώς, είτε πρωτο-Κέλτες, ή Κελτίβηρες, ενώ οι Oestrimni οι παλαιολιθικοί κάτοικοι της ατλαντικής Ιβηρίας.

Οι Όφεις, που λάτρευαν τα ερπετά, ζούσαν στα βουνά τής βόρειας Πορτογαλίας και Γαλικίας, ή στις εκβολές των ποταμών Δούρου, Κάβαδου, Τάγου, και Σάδου. Οι Σαίφες, μαζί με τους Κέμψους, ζούσαν στην γη των Κυνητών (το Algarve και Κάτω Alentejo, όπου βασίλεψε ο Gárgoris). Οι Κέμψοι, ίσως με σημαντικές γερμανικές και λίγυες προσμίξεις, έφτασαν στην Ιβηρία γύρω στο 650 ΠΚΧ, κι εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα τού Τάγου, ή και στην χερσόνησο του Σετούμπαλ, όπου ο Αβιηνός προσδιόρισε το σημερινό Ακρωτήρι Espichel ως lugum cempsicum. Οι Δρακάνοι, τέλος, κατάγονταν μάλλον από τη Λιγυρία, περιοχή τής ΒΔ Ιταλίας, κι έφτασαν στη ΒΔ Ιβηρία (Κανταβρία, Αστούριες, Γαλικία, και Μπέιρα) με κέλτικες προσμίξεις, ήταν Κελτολίγυρες. Τ’ όνομά τους δείχνει πως έφεραν τους δράκους στην Ιβηρία, όπου οι ντόπιοι πρέπει να είχαν ήδη στη λατρεία τους τούς δικούς τους γρύπες.

Ένα άλλο υπερφυσικό ον, στους θρύλους τής Πορτογαλίας και της Γαλικίας, είναι η Moura encantada (μαγεμένη). Ένας θρύλος αναφέρει ότι στο θερινό ηλιοστάσιο, ένα νεαρό θηλυκό ερπετό, μια χθόνια θεά, αποκάλυπτε κρυμμένους θησαυρούς σε όσους τριγυρνούσαν στα δάση. Η παρθένα, έλεγαν, ζούσε στην περιοχή τού Πόρτο. Κατά το ηλιοστάσιο, οργάνωναν γιορτές προς τιμήν της. Στο υπόλοιπο της χρονιάς, γινόταν φίδι και ζούσε κάτω από βράχια. Ως προσφορά, οι βοσκοί τής άφηναν λίγο γάλα από τα κοπάδια τους.

Καλυψώ και Οδυσσέας, του William Russell Flint

Ως προς την Καλυψώ, κατά την ελληνική μυθολογία, δεν ήταν πριγκίπισσα, αλλά νύμφη, στη νήσο τής Ωγυγίας, κόρη τού Άτλαντα, γι’ αυτό ονομαζόταν και Ατλαντίδα (Όμηρος), ή και Ωκεανίδα, ήταν δηλαδή μια από τις κόρες τού Ὠκεανοῦ (Ησίοδος). Ωστόσο, και οι δύο εκδοχές συνδέονται με την περιοχή των Ηρακλείων στηλών, ή με τον Ατλαντικό ωκεανό. Ο Ἄτλας, ο Τιτάνας που συγκρατούσε την ουράνια σφαίρα, ταυτίστηκε με την οροσειρά τού Άτλαντα στη βορειοδυτική Αφρική. Αρχαίοι μελετητές τού έργου και της γεωγραφίας τού Ομήρου,⁽⁹⁾ μεταξύ άλλων, ο Στράβων και ο Πλούταρχος, εξέφρασαν την άποψη πως η Ωγυγία, ή και η Σχερία, το νησί των Φαιάκων, βρίσκονταν στον Ατλαντικό, και ορισμένοι ταύτισαν κάποιο από τα νησιά, ή και τα δυο, με την Ἀτλαντίδα. Ο Πλούταρχος γράφει και πάλι με μεγάλη σαφήνεια πως

“ένα Ὠγύγιο νησί βρίσκεται μακριά, στ’ ανοιχτά τής θάλασσας, σε απόσταση ενός πενθήμερου ταξιδιού από την Βρετανία, με κατεύθυνση προς δυσμάς”.⁽¹⁰⁾

Κάνει επίσης λόγο για τη “μεγάλη ήπειρο”, που ερμηνεύθηκε είτε ως αναφορά στην Αμερική, ή ως υπαινιγμός στην Ατλαντίδα. Πολλά χαρακτηριστικά των Φαιάκων, όπως η ναυτοσύνη τους, υποδηλώνουν είτε τη μινωική Κρήτη, ή την Ατλαντίδα. Η περιγραφή τού παλατιού τους παραπέμπει σε προηγμένο πολιτισμό. Ιδίως τα πλοία τους ήταν εκπληκτικά, εντελώς διαφορετικά από τα καράβια τού Τρωικού πολέμου, και μάλιστα… κατευθυνόμενα με την σκέψη!⁽¹¹⁾ Εδώ στηρίζεται η άποψη πως ήταν ο Όμηρος, πριν από τον Πλάτωνα, που μίλησε πρώτος για την Ατλαντίδα.

Ο Δευκαλίων και η Πύρρα, ρίχνοντας πέτρες πίσω τους για να “ξαναγεννήσουν” το ανθρώπινο γένος,
του Andrea del Minga

• ⁽⁹⁾ Για τη γεωγραφία τής Οδύσσειας, βλέπε Χρονικό 15. Πλώρη για Rio de Janeiro!, Παράρτημα: Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια.

• ⁽¹⁰⁾ Η Ωγυγία, συνδεδεμένη με τον Ὠγύγιο κατακλυσμό, και τον μυθικό βασιλιά τής Ἀττικῆς, ή Βοιωτίας, Ὠγύγη ή Ὠγύγο, παραπέμπει σ’ έννοιες όπως αρχέγονος, πανάρχαιος, πρωταρχικός, υποδηλώνοντας ότι το νησί τής Καλυψώς ήταν αρχαιότατο. Όταν ο Αἰσχύλος αποκαλεί τον Νείλο Ωγύγιο, κάθε άλλο παρά υπονοεί πως το νησί βρισκόταν στην Αίγυπτο, όπως κάποιοι επιπόλαια σκέφτηκαν.

● Η ελληνική μυθολογία αναφέρεται σε τρεις κατακλυσμούς: του Ωγύγη, του Δευκαλίωνα, και του Δάρδανου.

• ⁽¹¹⁾ Πλοία προγραμματισμένα ηλεκτρονικά: ό,τι καλύτερο μπορεί να έχει στη διάθεσή του ένας Περίπλους στο Αρχιπέλαγος! Φυσικά, σὺν τοῖς ἄλλοις, με αυτήν την τεχνολογία κατὰ νοῦ, η ιδέα πως η Σχερία-Φαιακία μπορεί να ήταν η Κέρκυρα θα πρέπει ν’ αποκλειστεί. Πιθανότερο φαντάζει οι Φαίακες να ήταν τελικά Μινωίτες με την Κνωσό και τα εκπληκτικά τους πλοία!

● Ο Όμηρος ανέφερε πως ήταν πλοία ταχύτερα από τα γεράκια, ενώ ο βασιλιάς Ἀλκίνοος εξήγησε λεπτομερώς στον Οδυσσέα ποιες ακριβώς πληροφορίες έπρεπε να δώσει στα σκάφη για να τον οδηγήσουν στην Ιθάκη:

“Πες μου την χώρα, τον λαό, και την πόλη σου, ώστε τα πλοία μας να χαράξουν αναλόγως τον προορισμό τους, και να σε μεταφέρουν εκεί. Γιατί οι Φαίακες δεν έχουν καπετάνιους: τα σκάφη τους δεν έχουν πηδάλια σαν αυτά που έχουν τα καράβια άλλων λαών, μα τα ίδια τα πλοία κατανοούν το τι σκεφτόμαστε και τι θέλουμε. Ξέρουν όλες τις πόλεις και τις χώρες σε ολόκληρο τον κόσμο, και μπορούν να διασχίζουν με άνεση την θάλασσα, ακόμη και όταν είναι καλυμμένη από ομίχλη και σύννεφα, ώστε να μην υπάρχει κίνδυνος να ναυαγήσουν, ή και να πάθουν οποιαδήποτε ζημιά.”

Όμηρος

“Παραμύθια”! Όπως και για την ίδρυση της Λισαβόνας, η επωδός που ακούμε ξανά και ξανά, μετά από αυτές τις ιστορίες, είναι πως πρόκειται για μύθους. Η πραγματικότητα είναι άλλη. Ξανά και ξανά, οι περί Ελλήνων παραδόσεις είναι “θρύλοι”, εκείνες περί Φοινίκων “ιστορία”… Μάλλον αληθεύει ότι, δυτικά των Ηρακλείων στηλών, ίσως δεν υπήρξαν διόλου ελληνικοί οικισμοί παρά μόνον ταξίδια εξερευνητικά. Ο μύθος τής ίδρυσης του Olisipo από τον Οδυσσέα δεν είναι παρά μύθος. Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει το παραμικρό στοιχείο που να στηρίζει την “ιστορία” τής ίδρυσης της Λισαβόνας “γύρω στο 600 π.Χ.”, ή στο μακρινό 1200 ΠΚΧ, από τους Φοίνικες, με τ’ όνομα Alis Ubbo (“Ασφαλές Λιμάνι”), έστω και αν υπήρχαν στην Ulissea-Olissipona κάποιοι οργανωμένοι οικισμοί με σαφείς μεσογειακές επιρροές, είτε εκείνη τη μακρινή εποχή, ή και αργότερα· μύθος είναι και αυτή…⁽¹²⁾ Παρομοίως, μ’ εξαίρεση τα εξερευνητικά ταξίδια των Φοινίκων και των Καρχηδονίων, δεν υπήρξαν, ή τουλάχιστον δεν έχουν εντοπιστεί, αποικίες τους πέρα από το Algarve, ειδικότερα στην Balsa–Tavira,⁽¹³⁾ κοντά στα σύνορα Ισπανίας-Πορτογαλίας, με σημαντικές φοινικικές εγκαταστάσεις, ή κι επιρροές, από τον 8ο αιώνα ΠΚΧ και μετά. Οι φοινικικές επιδράσεις στο έδαφος της Πορτογαλίας οφείλονται κυρίως στις εμπορικές και πολιτισμικές ανταλλαγές με την Ταρτησσό.

• ⁽¹²⁾ Ένας τέτοιος οικισμός είναι το Κάστρο τού Zambujal, ο πιο σημαντικός τής χαλκολιθικής περιόδου (εποχής τού χαλκού) στην χερσόνησο της Λισαβόνας. Φαίνεται πως εκεί οι ντόπιοι συγκατοικούσαν με αποίκους από την ανατολική Μεσόγειο. Η οικονομία τους είχε ως βάση την εντατική γεωργία· παράλληλα, ασχολούνταν με την εξόρυξη, την εκμετάλλευση ορυκτών και τη μεταλλουργία χαλκού, με αποτέλεσμα να προκύψουν έντονες εμπορικές ανταλλαγές, εντός κι εκτός τής χερσονήσου, μεταξύ 3000 και 1700 ΠΚΧ. Οι κάτοικοι εισήγαγαν ορυκτά, όπως χαλκό, και αμφιβολιτικούς λίθους, καθώς επίσης ελεφαντόδοντο και χρυσό. Ο χώρος έχει συντηρηθεί σχετικά καλά, με κάποιους τοίχους να έχουν ακόμη ύψος 4 μέτρα, καθώς η κοινότητα είχε φτιάξει τείχος για να προστατευτεί από ενδεχόμενες επιθέσεις.

Balsa: νόμισμα με παράσταση αλόγου και ψαριού (50 ΠΚΧ)

• ⁽¹³⁾ Η Tavira εμφανίστηκε στα τέλη τής εποχής τού μπρούντζου (1000–800 ΠΚΧ). Οι Φοίνικες την ιδιοποιήθηκαν κατά τον 8ο αιώνα, κι έτσι έγινε μια από τις πρώτες τους εγκαταστάσεις στην ιβηρική Δύση. Δημιούργησαν “ένα αποικιακό αστικό κέντρο, με τεράστια τείχη, δυο λιμάνια, δυο τουλάχιστον ναούς, και με κανονικό αστικό σχέδιο” – χαρακτηριστικό που παραπέμπει, ωστόσο, σε πολεοδομία των αρχαίων Ελλήνων, και όχι των Φοινίκων, ή άλλων σημιτικών λαών (βλέπε στο Χρονικό 22, στο ξεκίνημα, τη σύγκριση του Στράβωνα ανάμεσα στην φοινικική Μάλακα και την ελληνική Μαινάκη, στην περιοχή τής σημερινής Μάλαγας, βάσει της δόμησής τους). Το φοινικικό όνομα της πόλης ήταν Baal Saphon, ή Baal Shamin, από τα ονόματα των θεών των κεραυνών, ή τ’ ουρανού, που λάτρευαν οι ΒΔ σημιτικοί λαοί και οι Μεσοποτάμιοι. Σταδιακά, τ’ όνομά της συντομεύτηκε σε Balsa. Άλλοι, αντίθετα, επιμένουν πως το τοπωνύμιο Balsa έχει προέλευση ιβηρική, ίσως βασκική. Απαντάται πλέον και σε άλλα μέρη τού κόσμου.

Στα τέλη τού 6ου αιώνα ΠΚΧ, η Tavira καταστράφηκε βίαια λόγω συγκρούσεων, κι ερημώθηκε για έναν αιώνα. Αυτό ίσως συνέβη κατά τη συντριβή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους. Το 410 ΠΚΧ, στη μετα-ταρτήσσια, τουρδητανική περίοδο, οι ιβηρικές αποικίες απαλλάχτηκαν από την καρχηδονιακή ηγεμονία. Ως αποτέλεσμα, ήρθε η ανάκαμψη, με την αστική άνθιση της περιοχής, οπότε και η Tavira αναβίωσε κι αναπτύχθηκε περαιτέρω. Αλλά η αναγέννηση δεν κράτησε πολύ: η πόλη καταστράφηκε κι ερημώθηκε ξανά, στα τέλη τού 4ου αιώνα. Αφού η Καρχηδόνα ισοπεδώθηκε, οι Ρωμαίοι ίδρυσαν, στα μέσα τού 1ου αιώνα ΠΚΧ, ένα λιμάνι, σε απόσταση 7 χιλιομέτρων από την Tavira, που κληρονόμησε τ’ όνομα Balsa.

“Ταρτήσσιον ὄλβιον ἄστυ” (Ἡρόδοτος)

Αργανθώνιος

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΤΑΡΤΗΣΣΟ. Αυτή η θρυλική πολιτεία εμφανίζεται, περί τα μέσα τής 1ης χιλιετίας ΠΚΧ, σ’ ελληνικές και ανατολικές πηγές. Κατά πάσα πιθανότητα, ο Όμηρος ήταν και πάλι ο πρώτος που, στην Ἰλιάδα, μίλησε για μια χρυσοφόρο γη, στα δυτικά όρια του κόσμου (Ιβηρία), πριν από τον μεγάλο ωκεανό (τον Ατλαντικό), όπου οι άνθρωποι ζούσαν πολλά χρόνια, ευτυχισμένοι μες στα πλούτη τους. Το Ταρτήσσιον ὄλβιον ἄστυ, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, βρισκόταν λίγο έξω από τις Ηράκλειες στήλες, στις εκβολές, και πιο συγκεκριμένα, στο Δέλτα τού ομώνυμου ποταμού, και βασιλιάς του ήταν ο περιώνυμος κι αιωνόβιος Αργανθώνιος – μ’ ένα όνομα που, οπωσδήποτε, μας παραπέμπει στον μεγάλο του πλούτο.

Ένας άλλος ιστορικός, ο Ἔφορος, περιέγραψε στον 4ο ΠΚΧ αιώνα

“μια πολύ ευημερούσα αγορά, ὀνόματι Ταρτησσός, πλούσια σε κασσίτερο που μεταφέρει ο ποταμός, καθώς και σε χρυσό και χαλκό από κέλτικα εδάφη.”

Όμως, περί τα τέλη τής χιλιετίας, φαίνεται ότι τ’ όνομά της έπεσε σε αχρηστία, δημιουργώντας την εντύπωση πως η πόλη μπορεί να είχε αφανιστεί, εξαιτίας φυσικών, ή και άλλων αιτίων. Η Ταρτησσός, όπως και η Θήρα, συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες να ήταν το μέρος όπου βρισκόταν η Ατλαντίδα. Ίσως να είχαν και πολλά άλλα κοινά, εξαιτίας μινωικών επιρροών. Οι Ανδαλουσιανοί, όπως οι Έλληνες, ωφελήθηκαν ίσως από τους Κρήτες όχι μόνον οικονομικά, αλλά και πολιτισμικά. Τ’ αρχαιολογικά ευρήματα εκεί έχουν δημιουργήσει μιαν εικόνα ενός εκτεταμένου πολιτισμού, με τον πυρήνα ν’ απλώνεται από την κοιλάδα τού Γουαδαλκιβίρ ως την Ουέλβα, επηρεάζοντας και το σύνολο της νότιας Ιβηρίας, από τις εκβολές τού Τάγου ως και τη νότια περιοχή τής χώρας τής Βαλένσιας. Ο Παυσανίας (2ος αιώνας ΚΧ) προσδιόρισε το ποτάμι κι έδωσε λεπτομέρειες για την τοποθεσία τής πόλης:

Άποψη του ποταμού Γουαδαλκιβίρ (1854), του Manuel Barrón y Carrillo

“Λένε πως Ταρτησσός ονομάζεται ένα ποτάμι στη γη των Ιβήρων, που χύνεται στην θάλασσα από δύο βραχίονες,⁽¹⁴⁾ και πως, μεταξύ αυτών των δύο βραχιόνων, βρίσκεται μια πόλη με το ίδιο όνομα. Ο ποταμός είναι ο μεγαλύτερος στην Ιβηρία και παλιρροϊκός, και σε μια μετέπειτα περίοδο ονομάστηκε Βαέτης”, (ή Βαῖτις). Ενώ οι Μαυρούσιοι τον ονόμασαν αργότερα Μεγάλο Ποταμό (Γουαδαλκιβίρ).⁽¹⁵⁾

• ⁽¹⁴⁾ Ο Στράβων περιγράφει επίσης δυο βραχίονες στις εκβολές τού ποταμού, με τη δημιουργία ενός Δέλτα: “αἱ ἐκβολαὶ τοῦ Βαίτιος διχῆ σχιζόμεναι· ἡ δὲ ἀπολαμβανομένη νῆσος ὑπὸ τῶν στομάτων ἑκατόν, ὡς δ’ ἔνιοι, καὶ πλειόνων σταδίων, ἀφορίζει παραλίαν.” Στο χωρίο αυτό δεν αναφέρει την Ταρτησσό – που, πάντως, τη μνημονεύει ο μεταγενέστερός του, Παυσανίας. Η χώρα, λέει ο Στράβων, διαθέτει “φυσικά όρια”: είναι οι ποταμοί Ἄνας (Guadiana) και Βαέτης ή Βαῖτις (Guadalquivir), που εύγλωττα καλείται “ἀργυρὸς ποταμός”. Το τοπωνύμιον Ταρτησσίς αναφερόταν στην χώρα, ενώ η πρωτεύουσα ονομαζόταν Ταρτησσός, όπως και το ποτάμι.

• ⁽¹⁵⁾ Για τον Αριστοτέλη ήταν… παμμέγιστος ποταμός, αφού νόμιζε πως πήγαζε στα Πυρηναία! Ακόμη και οι διάνοιες, βλέπετε, μπορεί να σφάλλουν οικτρά! Λανθάνει όμως και ο Παυσανίας, αφού ο Γουδαλκιβίρ είναι μόλις ο πέμπτος σε μήκος ποταμός τής Ιβηρίας· προηγούνται κατά σειρά οι ποταμοί Τάγος, Έβρος, Δούρος και Γουαδιάνα. Σύμφωνα με τον Λίβιο, ο Γουαδαλκιβίρ για τους ντόπιους (Ταρτήσσιους και Τουρδητανούς) ήταν ο Κέρτις ή Ρέρκης ποταμός.

Ιβηρία: Ταρτησσός, Οφιούσα, Κελτική, Oestrimni, Dragani, Saephes, Cempsi, Κυνήτες (7ος-5ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο ανατολικός βραχίονας, ο μοναδικός που υφίσταται ακόμη, ήταν πολύ πιο απλωμένος τότε. Ο δυτικός βραχίονας δεν υπάρχει πια, αλλά πιστεύεται πως βρισκόταν κοντά στην Ουέλβα. Τώρα σε αυτήν την περιοχή υπάρχουν μόνο λίμνες. Εκείνη την εποχή, ανάμεσα στους δυο βραχίονες του ποταμού, υπήρχε μια μεγάλη λιμνοθάλασσα, μ’ ένα τουλάχιστον νησί μέσα της, όπου βρισκόταν, μάλλον, η θρυλική πόλη τής Ταρτησσού. Το τοπίο είναι εντελώς διαφορετικό τώρα. Ορισμένα ευρήματα μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως θα πρέπει να συνέβησαν δύο φυσικές καταστροφές (σεισμοί με τσουνάμι), που προκάλεσαν την καταβύθιση των νησιών και της γύρω ξηράς – μια από τις οποίες συνέβη γύρω στο 1500 ΠΚΧ, ενώ η άλλη περί το 200 ΚΧ.⁽¹⁶⁾ Συνεπώς, οι συμφορές αυτές δεν συνδέονται με τον αφανισμό τής Ταρτησσού, της οποίας οι περισσότεροι οικισμοί εγκαταλείφθηκαν εντελώς ανεξήγητα, στο μεταίχμιο του 6ου και του 5ου αιώνα ΠΚΧ…

• ⁽¹⁶⁾ Οι παραπάνω φυσικές καταστροφές είναι σημαντικές αφού μας δίνουν κάποια στοιχεία για την πόλη τής Ταρτησσού – την ίδρυση και την εξαφάνισή της. Η πρώτη καταστροφή, γύρω στο 1500 ΠΚΧ, υποδηλώνει πως η πόλη ιδρύθηκε προφανώς κατά την περίοδο που ακολούθησε της καταστροφής, δηλαδή κάποια στιγμή στο δεύτερο μισό τής 2ης χιλιετίας ΠΚΧ. Όσο για τη δεύτερη καταστροφή, περί το 200 ΚΧ, αυτή θα πρέπει να άλλαξε και πάλι τόσο δραματικά την τοπογραφία τής περιοχής ώστε δεν κατέστη δυνατός ο εντοπισμός τής πόλης μέχρι σήμερα. Επιπλέον, δεν γνωρίζουμε την έκταση των καταστροφών που προκάλεσαν οι Καρχηδόνιοι, όταν εξαφάνισαν τον ταρτήσσιο πολιτισμό ἀπὸ προσώπου γῆς. Να γιατί η Ταρτησσός ως τις μέρες μας παραμένει μια πόλη θρυλική.

Οι Ταρτήσσιοι, ως εξαιρετικοί μηχανικοί, διέθεταν κάποιο εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων ενός παλιρροϊκού ποταμού. Ο Στράβων μάς περιγράφει μια κοινωνία προηγμένη και αστικοποιημένη, με πλείστες ανθηρές πόλεις στις όχθες τού Ταρτησσού-Βαέτη-Γουαδαλκιβίρ:

Θησαυρός τής Ταρτησσού, El Carambolo

“Σοφώτατοι δ’ ἐξετάζονται τῶν Ἰβήρων οὗτοι, καὶ γραμματικῇ χρῶνται, καὶ τῆς παλαιᾶς μνήμης ἔχουσι συγγράμματα καὶ ποιήματα καὶ νόμους ἐμμέτρους ἑξακισχιλίων ἐπῶν, ὥς φασι”…

(“Θεωρούνται οι πιο μορφωμένοι των Ιβήρων, έχουν γραφή, και ιστορικά χρονικά, και ποιήματα, κι έμμετρους νόμους έξι χιλιάδων επών, καθώς λένε”).

Η κουλτούρα τους χωρίζεται κυρίως σε δύο περιόδους: Η πρώτη ονομάζεται “γεωμετρική”, και συμπίπτει με την ύστερη εποχή τού μπρούντζου, από το 1200 ως το 750 ΠΚΧ – αντιστοιχεί, δηλαδή, περίπου στην ελληνική γεωμετρική τέχνη (Βίοι Παράλληλοι τεχνών; Ίσως)… Η δεύτερη περίοδος χαρακτηρίζεται “ανατολίζουσα”, επηρεασμένη από Φοίνικες και Έλληνες, μεταξύ 750 και 550 ΠΚΧ, οπότε και αντικαταστάθηκε από τον κλασικό ιβηρικό πολιτισμό. Κάποια παρόμοια μετάβαση στον λουζιτανικό πολιτισμό συνέβη στη νότια περιοχή τής Πορτογαλίας, κυρίως στο Algarve και το Κάτω Alentejo, προεκτεινόμενη παράκτια ως τις εκβολές τού Τάγου. Σημαντικές εξελίξεις τής περιόδου ήταν η εισαγωγή τού κεραμικού τροχού, καθώς και άλλες πρόοδοι της τεχνικής, λ.χ. αρχιτεκτονική, όπως και της γεωργίας. Άλλη μια αξιοσημείωτη εξέλιξη ήταν η περαιτέρω εξειδίκευση και κοινωνική διαστρωμάτωση. Πάρα πολύ σπουδαία καινοτομία υπήρξε η γραφή. Με την άφιξη των Ελλήνων, που η επιρροή τους ξεπερνούσε κατά πολύ την έκταση του αποικισμού τους,⁽¹⁷⁾ ο “οριενταλισμός” άρχισε να μετασχηματίζεται σε ιβηρικό πολιτισμό, ιδίως στα νοτιοανατολικά. Η ελληνική επιρροή είναι ορατή στην σταδιακή αλλαγή τής αρχιτεκτονικής των μνημείων, προσεγγίζοντας τα πρότυπα του ελληνικού κόσμου ολοένα και περισσότερο. Η ιβηρική γραφή εξελίχθηκε από τη λεγόμενη νοτιοδυτική, ή και ταρτήσσια γραφή, μ’ έντονες τις ελληνικές επιδράσεις. Σε αρκετές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε και μια παραλλαγή τού ελληνικού αλφαβήτου (ιβηροϊωνική γραφή) για την καταγραφή ιβηρικών κειμένων.

• ⁽¹⁷⁾ Υπάρχουν χάρτες που δείχνουν μόνο μια ελληνική αποικία σε όλη την Ιβηρία: το Ἐμπόριο. Όλοι οι άλλοι οικισμοί προσδιορίζονται ως ντόπιοι ή φοινικικοί. Ακόμη και η Ἄκρα Λευκή (ένα τοπωνύμιο που το απαρτίζουν δυο ελληνικές λέξεις) επισημαίνεται ως φοινικική αποικία! Με
  ποιο μαγικό ραβδί, λοιπόν, εξαπλώθηκαν οι ελληνικές πολιτισμικές επιρροές; Πώς μπόρεσαν
  να διεισδύσουν ακόμη και στην φοινικική σφαίρα επιρροής;

Η κουλτούρα (από την φράση “cultura animi”, του Κικέρωνα) είναι και υλική: πρόκειται για τα τεχνουργήματα που δημιουργεί μια κοινωνία, αλλά και για το πώς αυτά αντιστοιχούν στις κοινωνικές σχέσεις. Δίχως καταμερισμό τής εργασίας και τεχνολογία, πάντως, ο πολιτισμός είναι αδιανόητος. Κουλτούρα και πολιτισμός απαιτούν μια οικονομική βάση ώστε να ευδοκιμήσουν. Στην περίπτωση της Ιβηρίας, τα μέταλλα ήταν αυτά που άνοιξαν τον δρόμο προς την αυγή τής εποχής τού μπρούντζου, ενώ αργότερα, η πορεία επιταχύνθηκε, όταν επιτόπου κατέφθασαν ορισμένοι Ανατολίτες. Η εξόρυξη και η τήξη των μετάλλων ξεκίνησαν πριν από τον ερχομό των Μινωιτών, των Ελλήνων, και των Φοινίκων. Οι Ίβηρες συνέλλεγαν μέταλλα στις αποθέσεις των ποταμών τής Ταρτησσού από πολύ παλιά. Τα ορυχεία λ.χ. του Río Tinto, στις όχθες τού ποταμού που εκβάλλει στον κόλπο των Γαδείρων, στην Ουέλβα, υπολογίζεται πως είναι 8.000–10.000 ετών. Τα εκμεταλλεύτηκαν για χαλκό, ασήμι, χρυσάφι, και άλλα ορυκτά, Ίβηρες, Ταρτήσσιοι, Φοίνικες, Έλληνες, Ρωμαίοι, Βησιγότθοι, Μαυρούσιοι, και Ισπανοί, για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, που ο τόπος έχει μετατραπεί σε ζώνη περιβαλλοντικής καταστροφής.⁽¹⁸⁾

Río Tinto: όμορφα χρώματα αλλά… δηλητηριώδη!

• ⁽¹⁸⁾ Η περιοχή τού Tinto, λόγω της εκμετάλλευσής της επί δέκα χιλιετίες, μοιάζει με “σεληνιακό τοπίο”, αν μη τι άλλο χειρότερο. Πρόσφατα έγινε επίκεντρο κι επιστημονικού ενδιαφέροντος, λόγω της παρουσίας των λεγόμενων ακραιόφιλων αερόβιων βακτηρίων που ζουν στο νερό. Οι ακραίες συνθήκες στον Río Tinto αναλογούν, προφανώς, σε άλλες περιοχές τού ηλιακού συστήματος, που πιστεύεται πως διαθέτουν νερό σε υγρή μορφή, όπως λ.χ. το υπέδαφος του Άρη, ή το φεγγάρι Ευρώπη τού Δία, όπου κάτω από την παγωμένη της επιφάνεια, σύμφωνα με διάφορες θεωρίες, υπάρχει ένας όξινος ωκεανός νερού. Έτσι, το ποτάμι ενδιαφέρει τώρα τους αστροβιολόγους.

El Corazón de la Tierra: η Καρδιά τής Γης – ξεριζωμένη…

Στηριζόμενοι ἐν μέρει στην έρευνά τους στον Río Tinto, δυο επιστήμονες της NASA ανέφεραν το 2005 πως έχουν βρει ισχυρές ενδείξεις, κατά τις οποίες υπάρχει και τώρα ζωή στον Άρη! Αναγκάστηκαν ν’ ανακαλέσουν, αλλά ποιος ξέρει; Μπορεί μια μέρα οι Αμερικανοί να έχουν… Αρειανούς δούλους! Ορίστε, λοιπόν, γιατί η Ευρώπη, παραμένοντας εσαεί δορυφόρος, ήδη μεταλλάσσεται σε… Ευρώπη τού Δία, ενώ κινείται αμείλικτα προς τις πύλες τού El Dorado, τις οποίες φρουρεί ο πάντα άγρυπνος Κέρβερος!

Γιγάντιοι πίδακες υδρατμών εκτινάσσονται μάλλον στην παγωμένη επιφάνεια της Ευρώπης

Η κοπή νομισμάτων, από τον 7ο αιώνα ΠΚΧ, αύξησε την ζήτηση γι’ ασήμι και μπρούντζο. Έτσι, οι εμπορικές ανταλλαγές, που ως τότε αφορούσαν κυρίως είδη πολυτελείας, απέκτησαν ευρύτερη οικονομική βάση. Είναι η εποχή που η εξόρυξη αργύρου προσέλαβε, όντως, βιομηχανικές διαστάσεις στην επαρχία τής Ουέλβας. Η πρωτεύουσά της συνδεόταν οπωσδήποτε με την Ταρτησσό. Βρέθηκε εκεί η μεγαλύτερη ποσότητα εισαγόμενων ειδών πολυτελείας, και θα πρέπει να ήταν πολύ σημαντικό κέντρο. Οι ανασκαφές στην καρδιά τής πόλης αποκάλυψαν ένα μεγάλο εμποροβιοτεχνικό κέντρο, που κράτησε για αιώνες. Έχουν βρεθεί περίπου 90.000 ὄστρακα (πήλινα θραύσματα), εγχώρια, αλλά και εισαγόμενα (φοινικικά κι ελληνικά). Αυτά τ’ αγγεία, που χρονολογούνται από τον 10ο έως τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, είναι παλαιότερα από τα ευρήματα σε άλλα φοινικικά εμπόρια. Η συνύπαρξη ξένων προϊόντων και υλικών μαζί με ντόπια, μας επιτρέπει να φανταστούμε το αρχαίο λιμάνι τής Ουέλβας ως σημαντικό κόμβο υποδοχής, κατασκευής, και αποστολής ποικίλων προϊόντων διαφόρων και μακρινών προελεύσεων ή προορισμών. Ευρήματα σε άλλα μέρη τής πόλης μάς βοηθούν να εκτιμήσουμε την έκτασή της σε 200 περίπου στρέμματα – άρα, ήταν αρκετά μεγαλύτερη από τις πόλεις τής Ιβηρίας εκείνης της εποχής. Η ανάλυση των γραπτών πηγών, και των προϊόντων που έχουν ανασκαφεί, ανάμεσά τους και χιλιάδες ελληνικά αγγεία, μερικά από τα οποία είναι έργα εξαιρετικής ποιότητας, γνωστών ζωγράφων και αγγειοπλαστών, δημιουργεί την εντύπωση πως ίσως εκεί να βρισκόταν η χαμένη πόλη τής Ταρτησσού.

Επόμενο Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ ● Ταρτησσός (Β) ● Αποικίες Προβηγκίας, Ιβηρίας, Μαυρουσίας ● Δρόμοι Κασσίτερου-Αργύρου ● Δημόκριτος και Πλάτων ● Τοπογραφία τῆς Πέραν τῶν Ἡρακλείων Στηλῶν Θαλάσσης

• >> Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ
• << Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ


Ωκεανός, ρωμαϊκό ψηφιδωτό στην Ossonoba, νῦν Faro, στο Algarve τής Πορτογαλίας

Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

/ENGLISH/ Chronicle 19. PHOENICIA’S STROKE OF FORTUNE

● Φοίνικες και Λαοί τής Θάλασσας ● Μινωική Έκρηξη στην Θήρα ● Τρωικός Πόλεμος και Κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου (Β)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΟΛΩΣ ΠΑΡΑΔΟΞΩΣ, “ΕΝΑ ΚΡΙΣΙΜΟ ΣΗΜΕΙΟ ΚΑΜΠΗΣ στην ιστορία… ένα σημαντικό στοιχείο που αναφέρουν πολλοί, αλλ’ ωστόσο σχεδόν κανένας δεν εμβάθυνε σε αυτό, είναι το απλούστατο γεγονός ότι – μέσα σ’ έναν κατακλυσμό, που κατέστρεψε όλες σχεδόν τις πόλεις στην περιοχή τής ανατολικής Μεσογείου – οι φοινικικές πόλεις παρέμειναν άθικτες… καθώς οι εισβολείς τούς είχαν παραχωρήσει κάποιο ειδικό καθεστώς”.

Αυτό είναι το καίριο συμπέρασμα του Sanford Holst, ενός ειδικού στην ιστορία τής Φοινίκης, στην ανάλυσή του, Οι Λαοί τής Θάλασσας και οι Φοίνικες: Ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην Ιστορία, προσθέτοντας το ίδιο απερίφραστα:

“Υπήρχε κάποια σχέση, ή κάποιας μορφής συνεργασία, ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας και τους Φοίνικες”…

“Ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην Ιστορία, που αναφέρουν πολλοί, αλλά
σχεδόν κανείς δεν εμβάθυνε σε αυτό, είναι ότι (μέσα σ’ έναν κατακλυσμό
που κατέστρεψε όλες σχεδόν τις πόλεις τής ανατολικής Μεσογείου) η
Φοινίκη παρέμεινε άθικτη, καθώς οι εισβολείς τής είχαν παραχωρήσει
κάποιο ειδικό καθεστώς. Υπήρχε κάποια σχέση ή συνεργασία μεταξύ
των Λαών τής Θάλασσας και των Φοινίκων.” (Sanford Holst)

Πολεμικό πλοίο και φτερωτός ιππόκαμπος σε φοινικικό νόμισμα

Καθώς είναι και… “φιλο-Φοίνικας”, κάνει τα πάντα ώστε να υποβαθμίσει τους Μινωίτες, σε κείμενο σχετικά με την Καταγωγή των Φοινίκων: Πρώιμες αλληλεπιδράσεις στην περιοχή τής Μεσογείου. Πώς; Αντιστρέφοντας ιστορικές περιόδους, παρουσιάζει τους Μινωίτες ως “μαθητές”, τάχα, των Φοινίκων, αν και χρησιμοποιεί τις συνήθεις “εξωραϊστικές” φράσεις ως προκάλυμμα:

“Περί το 2000 π.Χ.”, όπως γράφει (στην πραγματικότητα, περί το 3000 ΠΚΧ), “στην Κρήτη εμφανίστηκε ο ωραίος μινωικός πολιτισμός, συνοδευόμενος από πολλές ενδείξεις ‘ανατολικών επιρροών’. Τον καιρό εκείνο, οι Φοίνικες είχαν προ πολλού καθιερωθεί ως σπουδαίοι θαλάσσιοι έμποροι της Μεσογείου. [!] Υπάρχουν πάρα πολλές ενδείξεις πως από αυτούς, και από άλλους, οι Μινωίτες επηρεάστηκαν στη διαμόρφωση συγκεκριμένων μεθόδων αγγειοπλαστικής, και αρχιτεκτονικής, ή κοινωνικών συνηθειών, θρύλων, και γλώσσας”…

Κάτι τέτοια υποστήριζε επίσης ο μέγας αρχαιολόγος Leonard Woolley, αλλά τελικά εκτέθηκε ανεπανόρθωτα (βλέπε Χρονικό 27. Το Βατερλώ ενός αρχαιολόγου).

Πλοίο και δελφίνια: ρέπλικα τοιχογραφίας
από τη μινωική Θήρα, 17ος αιώνας ΠΚΧ

Παρ’ όλο που οι Φοίνικες είναι τα “αγαπημένα παιδιά” οὐκ ὀλίγων ιστορικών, κανένας τους δεν θα έφτανε ποτέ στο σημείο να ισχυριστεί πως ήταν δήθεν πολιτισμός αρχαιότερος των Μινωιτών. Οι τελευταίοι ήταν, αναμφίβολα, οι κύριοι της θάλασσας, και οι καλοί τους μαθητές, όπως αποδείχθηκε ἐν τέλει, δεν ήταν οι Μυκηναῖοι, αλλ’ αντίθετα, οι Φοίνικες, όταν οι Κρῆτες ταξίδευαν συχνά-πυκνά στην Χαναάν για εμπορικούς λόγους.

“Οι Φοίνικες άρχισαν ν’ αναπτύσσονται ως λαός ναυτιλιακός, μεταποιητικός, κι εμπορικός, όταν οι Κρήτες – οι πρώτοι κύριοι της Μεσογείου – κατακτήθηκαν από τους Έλληνες”, σημειώνει ο R. A. Guisepi στο κείμενό του “Οι Φοίνικες”.

Μινωική έκρηξη στην Θήρα

Αποτόλμησαν, ίσως, να ξανοιχτούν στην θάλασσα λίγο πριν, στις αρχές τού 16ου αιώνα ΠΚΧ, θέλοντας να επωφεληθούν από τις κακοτυχίες των Κρητών (κυρίως τη μινωική έκρηξη), αλλ’ εἰς μάτην: οι Μινωίτες στέκονταν ακόμη στα πόδια τους, κι έπειτα τους διαδέχθηκαν οι Μυκηναίοι…

“Η ύστερη μινωική περίοδος Ι στο σύνολό της [1600-1450 ΠΚΧ] αντιπροσωπεύει το ζενίθ τού μινωικού πολιτισμού”, τονίζει ο W. Sheppard Baird, στη μελέτη Η έκρηξη της εποχής τού μπρούντζου στη Σαντορίνη και το καταστροφικό επεισόδιο κατά την ύστερη μινωική περίοδο ΙΒ. “Η πολιτισμική και ναυτιλιακή οικονομική επιρροή τους, σε όλη την έκταση της Μεσογείου και του Εὐξείνου, δεν θα ξεπερνιόταν ποτέ. Ήταν εποχή μεγάλης κοινωνικοπολιτικής συνοχής, κι εμποροβιοτεχνικής ευημερίας. Ο μοναδικός οικονομικός τους αντίπαλος στη Μεσόγειο ήταν οι Αιγύπτιοι. Εκείνην την εποχή, οι Μινωίτες διαφέντευαν τις θάλασσες με τον μεγαλύτερο εμπορικό και πολεμικό στόλο που είχε δει ποτέ η Μεσόγειος. Κι έπειτα, όλα κατέρρευσαν με την απίστευτη έκρηξη του θαλασσίου ηφαιστείου τής Θήρας”…

● Η μινωική έκρηξη υπήρξε μάλλον η δεύτερη μεγαλύτερη ηφαιστειακή έκρηξη στην ιστορία, μετά από εκείνην του ηφαιστείου Tambora στην Ινδονησία, το 1815 ΚΧ. Οι σεισμοί πριν από τις εκρήξεις, μα και τα τσουνάμι που ακολουθούσαν, έσπειραν τον όλεθρο στην Θήρα, σε άλλα κοντινά νησιά, και σε μεγάλες περιοχές τής Κρήτης, ενώ απετέλεσαν τη βάση ή πηγή έμπνευσης της ιστορίας περί Ἀτλαντίδος, του Πλάτωνος, καθώς και της Τιτανομαχίας στη Θεογονία τού Ἡσιόδου. Η ακριβής ημερομηνία τής έκρηξης είναι δύσκολο να προσδιοριστεί. Η αρχική ημερομηνία τού 1500 ΠΚΧ δεν συμβάδισε με την ραδιοχρονολόγηση, που έδειξε πως έγινε έναν τουλάχιστον αιώνα πριν, γύρω στο 1627–1600. Η έκρηξη προκάλεσε ηφαιστειακό χειμώνα, με “κίτρινη ομίχλη, αμυδρό ήλιο, παγετό τον Ιούλιο, λιμό, και καταστροφή τής σοδιάς όλων των δημητριακών” στη μακρινή Κίνα, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει η δυναστεία Χσιά. Κατακλυσμιαίες βροχοπτώσεις τότε στην Αίγυπτο αποδόθηκαν σε βραχυπρόθεσμες κλιματικές αλλαγές, οι οποίες οφείλονταν στην έκρηξη. Κατά τον W. Sheppard Baird, τουλάχιστον μια πυροκλαστική ροή καυτού ατμού ταξίδεψε με μεγάλη ταχύτητα, σε απόσταση 110 χιλιομέτρων πάνω από το νερό τής θάλασσας, αποτέφρωσε μεγάλες περιοχές τής Κρήτης, κι έσπειρε τον όλεθρο και τον θάνατο. Η μυκηναϊκή κατάκτηση του νησιού δεν άργησε να έρθει. Αρχαιολόγοι εικάζουν πως, εξαιτίας της έκρηξης, ο μινωικός πολιτισμός βυθίστηκε σε βαθιά κρίση, που έκανε τα πράγματα πιο εύκολα για τους Μυκηναίους. Η υπόθεση περί εσωτερικής πολιτικής ρήξης διατυπώνεται κι εδώ. Πρόκειται για ρεαλιστικό σενάριο, λόγω της μεγάλης αστάθειας που προκάλεσε η καταστροφή. Ίσως ν’ απετέλεσε έναν ακόμη παράγοντα, που άνοιξε ενδεχομένως τον δρόμο των Μυκηναίων. Η επιχείρησή τους στην Κρήτη άρχισε περί το 1450 ΠΚΧ και ολοκληρώθηκε το 1375 με την πτώση τής Κνωσού.

Στην έκρηξη της Σαντορίνης μάς παραπέμπει ο Sheppard Baird, ακόμη και όταν τον απασχολεί Η καταγωγή των Λαών τής Θάλασσας:

Νησιωτικό ηφαίστειο παρόμοιο
μ’ εκείνο της Θήρας

“Όταν το θηραϊκό ηφαίστειο εξερράγη στο Αἰγαῖον”, λέει, “θα ήταν πολύ δύσκολο οι επιζώντες Μινωίτες ν’ αναστήσουν τους εμπορικούς δρόμους στη Μεσόγειο, μέσα σ’ εκείνον τον απίστευτο χαλασμό. Η αποτελεσματική μινωική αστυνόμευση των παλιών εμπορικών δρόμων από την πειρατεία, που ήταν σε ισχύ πριν από την έκρηξη, ίσως να μην επιτεύχθηκε ποτέ ξανά”. Περιγράφοντας τις συνέπειες των επιδρομών των Λαών τής Θάλασσας, καταλήγει: “Ήδη όλες οι μεγάλες δυνάμεις τής εποχής τού μπρούντζου, που υπήρχαν πριν από την ηφαιστειακή έκρηξη, εκτός των Αιγυπτίων, είχαν συντριβεί, ερημωθεί, και δεν θα ανέκαμπταν ποτέ πια. Ακριβώς το αντίθετο συνέβη με τους Φοίνικες, που επέζησαν της καταστροφής εντελώς αλώβητοι και αναζωογονημένοι. Ήταν η αρχή τής ‘Εποχής των Φοινίκων’ στη Μεσόγειο. Τι έκαναν; Τράβηξαν κατευθείαν προς τη νότια Ιβηρία, για το χρυσάφι, το ασήμι, και τον κασσίτερό της, ιδρύοντας εμπορικούς σταθμούς και αποικίες.”

Σφραγίδα τού βασιλιά Tarkummuwa με χεττιτικά ιερογλυφικά και σφηνοειδή γραφή: η δίγλωσση επιγραφή βοήθησε στην αποκρυπτογράφηση των
χεττιτικών ιερογλυφικών.

Όχι “τι έκαναν;”, αλλά “πώς τα κατάφεραν;”, θα έπρεπε να ρωτήσει αρχικά κανείς – για ν’ ακολουθήσει το πιο κρίσιμο ερώτημα: “Ποιοί ήταν οι αντίπαλοι των Φοινίκων;” Ο Sanford Holst εξηγεί:

“Οι Φοίνικες δέσποζαν ως θαλάσσιοι έμποροι στη Μεσόγειο πριν από το 1500 π.Χ.” – στην πραγματικότητα, είχαν προσπαθήσει να καθιερωθούν σε αυτόν τον ρόλο, μετά από τη μινωική έκρηξη, αλλ’ ανεπιτυχώς. “Ως την στιγμή που η άνοδος των Μυκηναίων είχε ως αποτέλεσμα να περάσει ο έλεγχος του θαλάσσιου εμπορίου στα χέρια αυτής της νέας δύναμης. Αυτό υποχρέωσε τους Φοίνικες ν’ αποσυρθούν από τη Δύση. Η ανάπτυξη της Ουγκαρίτ ως σπουδαίο ναυτιλιακό εμπορικό κέντρο, σε μικρή απόσταση στα βόρεια των Φοινίκων, ασκούσε πάνω τους επιπρόσθετη πίεση από εκείνη την κατεύθυνση. Ακριβώς δίπλα σε αυτήν την ισχυρή πόλη ήταν οι Χετταίοι”.

Μυκηναίοι και Χετταίοι – Φοίνικες και Λαοί τής Θάλασσας

Χαττούσα, η Πύλη των Λεόντων

Συνεπώς, να οι αντίπαλοι των Φοινίκων: ήταν οι Μυκηναίοι και οι Χετταίοι, συμπεριλαμβανομένης της Ουγκαρίτ. Ένας πόλεμος μεταξύ Αιγυπτίων και Χετταίων, στις αρχές τού 13ου αιώνα ΠΚΧ, έληξε αμφίρροπος, και οι δεύτεροι διατήρησαν όλα τα εδάφη που είχαν καταλάβει. Ώσπου ήρθε ο θάνατος του μεγάλου φαραώ, του Ραμσή Β΄, το 1213, και μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα, οι Λαοί τής Θάλασσας εμφανίστηκαν στην περιοχή, εξαπολύοντας την πρώτη τους αποτυχημένη επιδρομή εναντίον τής Αιγύπτου – του “σιτοβολώνα που εφοδίαζε τους Χετταίους με σιτάρι μέσω της Ουγκαρίτ”. Οι πεινασμένοι Λαοί τής Θάλασσας ήθελαν ψωμί, και ο σιτοβολώνας ήταν η Αίγυπτος· όμως αυτό δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των Φοινίκων. Άρα, η προσοχή των Λαών τής Θάλασσας έπρεπε να στραφεί – επειγόντως – αλλού: στο Αιγαίο και την Ανατολία, στους Μυκηναίους και τους Χετταίους…

Οι πεινασμένοι Λαοί τής Θάλασσας ήθελαν ψωμί, ο σιτοβολώνας
ήταν η Αίγυπτος· όμως αυτό δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα
των Φοινίκων. Άρα, η προσοχή των Λαών τής Θάλασσας έπρεπε
να στραφεί επειγόντως αλλού: στο Αιγαίο και την Ανατολία…

“Τι οδήγησε στην ειδική μεταχείριση που φαίνεται να εξασφάλισαν οι Φοίνικες από τους Λαούς τής Θάλασσας; Ποιες υπηρεσίες θα μπορούσαν, ενδεχομένως, αυτοί οι θαλασσοπόροι έμποροι να παράσχουν στους Λαούς τής Θάλασσας;”, αναρωτιέται ο Sanford Holst.

Η απάντηση είναι, βέβαια: ψωμί, “ἄρτον” – αν όχι και κάτι παραπάνω. Όσο για τα… “θεάματα”, οι Φοίνικες “επενδυτές” ήλπιζαν ότι θα τους ανταμείψουν επαρκώς. Το πόσο αποδοτική και συμφέρουσα θα ήταν η ανταμοιβή αυτή, ούτε ο πιο αισιόδοξος Φοίνικας θα μπορούσε ποτέ να διανοηθεί, ή ακόμη να ονειρευτεί… Ο Holst αφηγείται την εξέλιξη της ιστορίας:

Οι επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και Στεριάς

“Με τους Χετταίους ν’ απειλούν τα βόρειά τους σύνορα, οι Φοίνικες λογικά θα υποστήριζαν όποιες ομάδες ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας θα ήθελαν ν’ αναστείλουν το αποτυχημένο εγχείρημα εναντίον της Αιγύπτου, στρέφοντας τις επιθέσεις τους κατά των Χετταίων, που ως προοπτική ήταν πιο ελπιδοφόρα. Αν και οι ίδιοι οι Χετταίοι δεν διέθεταν πλεόνασμα τροφίμων, βρίσκονταν ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας κι έναν εφικτό στόχο: τη γη τής Χαναάν, που υστερούσε μόνον έναντι της Αιγύπτου ως πηγή σιτηρών. Επιπλέον, διασχίζοντας τη γη των Χετταίων και την Χαναάν, οι Λαοί τής Θάλασσας θα έφερναν μια δύναμη που θ’ αριθμούσε εκατοντάδες χιλιάδες, για ν’ αντιμετωπίσει τους πλούσιους σε σιτηρά Αιγύπτιους – αντί για μια χούφτα πολεμιστών, που είχαν αποτύχει κατά το πρώτο εγχείρημα.

“Έπρεπε, όμως, να ξεπεραστεί ένα πρόβλημα. Οι Μυκηναίοι συνέχιζαν να ελέγχουν το Αιγαίο και είχαν επιτεθεί κατά των Μικρασιατών από τη μεριά τής θάλασσας. Για την επίλυσή του, πολεμιστές και πλοία τής συνομοσπονδίας των Λαών τής Θάλασσας ξεχύθηκαν από την Ανατολία και τον Εύξεινο Πόντο στο Αιγαίο, όπου λεηλάτησαν τους Μυκηναίους. Ύστερα από αυτήν την εκτεταμένη αναστάτωση, οι μυκηναϊκές πόλεις παρήκμασαν και τελικά έσβησαν. Όταν εκκαθαρίστηκε το Αιγαίο με αυτόν τον τρόπο, οι δυτικοί Μικρασιάτες ήταν σε θέση να στρέψουν όλη τους την προσοχή στους Χετταίους.”

“Οι Μυκηναίοι επιτέθηκαν διὰ θαλάσσης κατά των Μικρασιατών και
τότε οι Λαοί τής Θάλασσας ξεχύθηκαν στο Αιγαίο, λεηλατώντας τους
Μυκηναίους. Όταν εκκαθάρισαν το Αιγαίο, οι δυτικοί Μικρασιάτες
έστρεψαν όλη τους την προσοχή στους Χετταίους”. (Sanford Holst)

Η σορός τού Έκτορα μεταφέρεται στην Τροία (λεπτομέρεια), ρωμαϊκό μαρμάρινο ανάγλυφο από σαρκοφάγο (περί το 180–200 ΠΚΧ)

Ο Holst αναφέρεται, προφανώς, στον Τρωικό πόλεμο. Κι εξηγεί γιατί, όπως λέει ο Ὅμηρος, οι μαχητές στο πλευρό των Τρώων έμοιαζαν με τους χτίστες τού Πύργου τής Βαβέλ – μιλώντας, δηλαδή, διάφορες γλώσσες, με συνέπεια να χρειάζονται μετάφραση των διαταγών από τους διοικητές τους. Φαίνεται, λοιπόν, πως η Ἰλίου πέρσις δεν σφράγισε το τέλος τού πολέμου. Οι Λαοί τής Θάλασσας αντεπιτέθηκαν, μεταφέροντας τον πόλεμο ἐπὶ ἑλληνικοῦ ἐδάφους.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Ήταν, συνεπώς, οι Έλληνες ένας Λαός τής Θάλασσας; Προφανώς, δεν ήταν. Ή μήπως ήταν; Χρειάζεται να επεκταθούμε ἐπὶ τοῦ θέματος στο επόμενό μας Χρονικό.

Εδώ ας αντιπαραβάλλουμε την άποψη του Eberhard Zangger:

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη συνομοσπονδία των συμμάχων της, και η λογοτεχνική παράδοση του Τρωικού πολέμου μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των Ελλήνων ν’ αποκρούσουν αυτές τις επιδρομές.”
Συνεπώς, η Ἰλιάς μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την αναμέτρηση αυτή.

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη
συνομοσπονδία των συμμάχων της, κι η λογοτεχνική παράδοση
του Τρωικού μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των
Ελλήνων ν’ αποκρούσουν τις επιδρομές”. (Eberhard Zangger)

“Το 1182 π.Χ. η Ουγκαρίτ έπεσε [κάηκε ολοσχερώς, και δεν ξανακατοικήθηκε], κι έτσι διακόπηκε η ροή των σιτηρών από την Αίγυπτο,” λέει ο Holst. “Περίπου δύο χρόνια αργότερα, η Χεττιτική Αυτοκρατορία έσβησε. Τώρα δεν υπήρχε κανένα εμπόδιο για την έξοδο των Λαών τής Θάλασσας.⁽²⁾ Με τις γυναίκες, τα παιδιά και τις οικοσκευές τους σε δίτροχα κάρα, οι Λαοί τής Θάλασσας – τώρα πλέον πιο σωστά: οι Λαοί τής Στεριάς – σαν ένα ποτάμι, συνέχισαν την πορεία τους, καταστρέφοντας τα πάντα, αλλά, τιμώντας την ιδιαίτερή τους σχέση με την Φοινίκη, προσπέρασαν αυτήν την γη. Συρρέοντας πιο κάτω στην Χαναάν, κατέστρεψαν τις πόλεις που συνάντησαν. Πολλοί εγκαταστάθηκαν δίπλα στα χωράφια με το σιτάρι, παίρνοντας ένα κομμάτι γης για τον εαυτό τους και την οικογένειά τους. Ένας πολύ μεγάλος αριθμός των Λαών τής Στεριάς και Θάλασσας συνέχισε την πορεία, και τελικά έφτασε στα σύνορα μεταξύ Χαναάν κι Αιγύπτου. Εκεί δόθηκε μια μεγάλη μάχη, και οι Λαοί τής Θάλασσας τελικά αναγκάστηκαν να σταματήσουν.”

Τα κλεμμένα “Άλογα του Αγίου Μάρκου” στη Βενετία…

• ⁽²⁾ Με τη λέξη “έξοδος”, ο Holst επεδίωκε σαφώς βιβλικούς συνειρμούς. Αντίθετα, οι ιστορικοί συνειρμοί είναι πολύ πιο καταλυτικοί: Νιώθεις ακατανίκητο πειρασμό να παρομοιάσεις, ή να παραλληλίσεις, τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας με την Α΄ Σταυροφορία (1096–1099 ΚΧ), και ιδίως με τη δήθεν Σταυροφορία τού Λαού, των Αγροτών, ή Απόρων – παρ’ όλο που, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, πρέπει να την περιγράψουμε ως Σταυροφορία τού Άτακτου, Απείθαρχου Όχλου. Αν, αντιθέτως, θελήσουμε να βρούμε αναλογίες με τη συμπεριφορά των Φοινίκων, θα πρέπει να κάνουμε ένα “flash forward” στην Δ’ Σταυροφορία (1202–1204), που στιγματίστηκε ως η “Καταραμένη Σταυροφορία”, αφού είχε μεν ως στόχο την κατάκτηση της μουσουλμανικής Ιερουσαλήμ, μέσω μιας εισβολής στην Αίγυπτο· αλλ’ αντ’ αυτής, τον Απρίλιο του 1204, οι Φράγκοι και οι Βενετοί λεηλάτησαν ανηλεώς την χριστιανική Κωνσταντινούπολη, πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που στη συνέχεια τη μοιράστηκαν, ιδρύοντας τη Λατινική Αυτοκρατορία. Οι Βενετοί στην Δ΄ Σταυροφορία, έπαιξαν τον ρόλο των Φοινίκων στην κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Ίσως κάποτε μάθουμε ποιός ήταν ο Φοίνικας “Ερρίκος Δάνδολος” στην ιστορία αυτή…

● Ελάχιστο δείγμα τής ανυπολόγιστης λείας, από τις λεηλασίες Βενετών και Φράγκων στην Πόλη, είναι τα “Άλογα του Αγίου Μάρκου” στη Βενετία, έργο που κάποιοι αποδίδουν στον Λύσιππο. Ο Ναπολέοντας έκλεψε με τη σειρά του τα κλεμμένα άλογα, αλλά, ύστερα από το Βατερλώ, αυτά επιστράφηκαν στους “νόμιμους”… κλέφτες τους!

Οι Αιγύπτιοι κέρδισαν τη μάχη, αλλά, όπως είδαμε, έχασαν τον πόλεμο. Ποιοί άλλοι, άραγε; Οι Μυκηναίοι, οι Χετταίοι, η Ουγκαρίτ, καθώς επίσης οι λαοί τής Χαναάν – εκτός από τους Φοίνικες. Ακόμη και οι μιλιταριστές Ασσύριοι θα πρέπει να συγκαταλέγονται μεταξύ των ηττημένων, αφού υποχρεώθηκαν ν’ αποσυρθούν στα εδάφη τους για προστασία. Ἐν ὀλίγοις, όλες οι πανίσχυρες δυνάμεις τής εποχής. Όσο για τους νικητές, εκτός από τους ίδιους τους Λαούς τής Θάλασσας, δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία:

“Ως απόρροια της καταστροφικής δύναμης των Λαών τής Θάλασσας,
όλοι οι πανίσχυροι αντίπαλοι των Φοινίκων είχαν εξολοθρευθεί. Οι
πόλεις τους παρέμειναν ανέπαφες, ενώ τριγύρω τους αφανίζονταν οι
πάντες, γεγονός που τους έφερε σε θέση πλεονεκτική”. (Sanford Holst)

Η μάχη των Αιγυπτίων με τους Λαούς τής Θάλασσας

“Οι Φοίνικες φαίνεται πως είχαν τα περισσότερα οφέλη από οποιονδήποτε άλλον, εξαιτίας τής μαζικής μετανάστευσης των Λαών τής Στεριάς και της Θάλασσας”, συνοψίζει ο Sanford Holst. “Ως αποτέλεσμα της καταστροφικής δύναμης των επιθέσεων των Λαών τής Θάλασσας, όλοι οι πανίσχυροι αντίπαλοι των Φοινίκων είχαν εξολοθρευθεί. Οι φοινικικές πόλεις παρέμειναν ανέπαφες, ενώ τριγύρω τους αφανίζονταν οι πάντες, γεγονός που έφερε αυτούς τους ανθρώπους σε πλεονεκτική θέση.

“Τα ιστορικά στοιχεία δείχνουν πως οι δραστήριες πόλεις τους άρχισαν γρήγορα να επεκτείνουν την επικράτειά τους, με την εγκατάσταση εμπορικών σταθμών στην Κύπρο, το Αιγαίο, τη Σικελία, τη Σαρδηνία, τη Βόρεια Αφρική, την Αλγερία, το Μαρόκο, και την Ισπανία. Ανάμεσα στις πόλεις που δημιούργησαν ήταν και αυτές στο Μαρόκο: Lixus (σύγχρονη Larache), Sala (Ραμπάτ), Mogador (Εσαουίρα) και Tingis (Ταγγέρη)· στην Ισπανία: Gadir (Κάδιθ), Malaka (Μάλαγα), Ibisa (Ίμπιθα)· στην Αλγερία: Icosium (Αλγέρι)· στην Τυνησία: Utica (Υτίκη) και Καρχηδόνα· στη Σαρδηνία: Karalis (Κάλιαρι)· στη Σικελία: Πάνορμος (Παλέρμο)·⁽³⁾ στην Κύπρο: Κίτιον (Λάρνακα). Οι Φοίνικες δημιούργησαν μιαν ισχυρή κι εύπορη θαλάσσια εμπορική αυτοκρατορία, που εκτεινόταν από το Μαρόκο ως το Λεβάντε.”

• ⁽³⁾ Είναι κανόνας (οι εξαιρέσεις τον επιβεβαιώνουν): πόλεις, που τάχα ίδρυσαν οι Φοίνικες, είναι γνωστές μ’ ελληνικά τοπωνύμια, αφού τα χαναανικά (αν υπήρξαν) ξεχάστηκαν.

● Επομένως, έχει απόλυτο δίκιο ο Holst, όταν υπογραμμίζει ποικιλοτρόπως ότι “το στοιχείο αυτό αποδεικνύεται πως είναι ένα από τα κλειδιά, που μας βοηθούν να ξεκλειδώσουμε το μυστήριο των Λαών τής Θάλασσας – ένα γεγονός που άλλαξε τον ρου τής ιστορίας.”

Αναπαράσταση Καρχηδόνας

“Εποχή των Φοινίκων”

ΤΟ ΚΕΝΟ ΕΞΟΥΣΙΑΣ, που προέκυψε ως συνέπεια, ήταν η χρυσή ευκαιρία των Φοινίκων να επωφεληθούν και να προβληθούν ως οι πραγματικοί κληρονόμοι των Μινωιτών, με την ανάδειξή τους σε μεγάλη ναυτιλιακή εμπορική δύναμη. Η ακμή τους (1200–800 ΠΚΧ) συμπίπτει με τους σκοτεινούς χρόνους όλων των ανταγωνιστών τους. Έχοντας πλήρη ελευθερία κινήσεων, και για μεγάλο χρονικό διάστημα, έχτισαν μεθοδικά την αυτοκρατορία τους. Και όταν η παλίρροια της Ιστορίας έφερε και πάλι στο προσκήνιο τις μεγάλες δυνάμεις (Ασσυρία, Βαβυλωνία, Περσία), που υπέταξαν την χώρα τους, από τον 9ο έως τον 6ο αιώνα ΠΚΧ, οι Φοίνικες ήταν διατεθειμένοι να μεταφέρουν την έδρα τής αυτοκρατορίας τους από την Εγγύς Ανατολή στην καρδιά τής Μεσογείου, από την Χαναάν στην Τυνησία.

Όταν, λοιπόν, βρέθηκαν υπό περσικό ζυγό, πολλοί Φοίνικες μετανάστευσαν σε αποικίες, ή και στην Καρχηδόνα. Εκεί θα μπορούσαν ίσως να εκπληρώσουν τ’ όνειρό τους και να καταστούν πραγματική αυτοκρατορία, εξασφαλίζοντας και στρατιωτική υπεροχή, κάτι που λογικά ήταν ανέφικτο στην στενή λωρίδα τής Φοινίκης. Όσον αφορά τους Έλληνες, αφού αφυπνίστηκαν σταδιακά από τους “σκοτεινούς χρόνους” τους, έσπευσαν να καλύψουν τον χαμένο χρόνο, ἀρχῆς γενομένης από το 900 ΠΚΧ, ιδρύοντας δικές τους αποικίες, όχι μόνον στη Μεσόγειο, αλλά και στον Εύξεινο Πόντο, όπου οι Φοίνικες δεν τόλμησαν να εισέλθουν. Εξετάζοντας έναν χάρτη τού 550 ΠΚΧ, η ελληνική υπεροχή είναι συντριπτική. Σοβαρό μειονέκτημα των Φοινίκων ήταν η έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού. Όμως, διέθεταν ένα κρίσιμο στρατηγικό πλεονέκτημα: τον έλεγχο των Ἡρακλείων στηλῶν, του στενού τού Γιβραλτάρ,⁽⁴⁾ όπου η Καρχηδόνα θα επέβαλε αργότερα αποκλεισμό, για να διαφυλάξει το εμπορικό της μονοπώλιο με την πλούσια σε μέταλλα Ιβηρία, ειδικότερα με την Ταρτησσό, κι ἐν γένει με τις ακτές τού Ἀτλαντικοῦ, ευρωπαϊκές και αφρικανικές. Χρησιμοποιώντας λ.χ. χρυσό, από την επέκταση του αφρικανικού παράκτιου εμπορίου, περί τα μέσα τού 4ου αιώνα ΠΚΧ, η Καρχηδόνα έκοψε χρυσούς στατήρες, που φέρουν ένα σχέδιο στο ἔξεργο της οπίσθιας όψης των κερμάτων, όπου ορισμένοι βλέπουν έναν χάρτη τής Μεσογείου με την Αμερική (ή την Ατλαντίδα;) ν’ απεικονίζεται προς δυσμάς.

Ελληνικές και φοινικικές αποικίες (σε γαλάζιο και κόκκινο αντίστοιχα) 550 ΠΚΧ

• ⁽⁴⁾ Γιβραλτάρ είναι η ευρωπαϊκή Ηράκλεια στήλη επί ισπανικού εδάφους, που όμως ελέγχεται από την Βρετανία. Γιβραλτάρ, πάει να πει “βράχος τού Τάρικ” (Gibr al-Tariq), από τ’ όνομα του Τάρικ ιμπν Ζιάντ, που ήταν επικεφαλής τής εμπροσθοφυλακής των Αράβων, όταν εισέβαλαν στην Ιβηρία το 711 ΚΧ.

● Ωστόσο, πολύ πριν από Ισπανούς, Βρετανούς και Άραβες, Βησιγότθους και Βάνδαλους (ἐξ οὗ Ανδαλουσία), Καρχηδόνιους και Ρωμαίους, Φοίνικες κι Έλληνες, Κέλτες, και Ίβηρες, είχαν εγκατασταθεί εκεί οι Νεάντερταλ. Τα ευρήματα στην σπηλιά Gorham εκτείνονται σε περίοδο πριν από 125.000 ως 25.000 χρόνια, καθιστώντας αυτόν τον βράχο το τελευταίο τους ίσως καταφύγιο. Αλλά και στην απέναντι στήλη, την αφρικανική, την Ceuta, στο μαροκινό έδαφος, που όμως ελέγχεται από την Ισπανία, τ’ αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας μάς πάνε πίσω 250.000 χρόνια.

Το καρχηδονιακό νόμισμα με το έξεργο που δείχνει υποτίθεται τον αρχαίο κόσμο και την Αμερική (341 ΠΚΧ)

Αυτό ήταν το ιστορικό πλαίσιο του φοινικικού ναυτεμπορικού εγχειρήματος, που απλώθηκε στις θάλασσες, από το 1500 ως το 300 ΠΚΧ. Οι Φοίνικες ήταν εξαίρετοι ναυτικοί, και περίφημοι “πορφυροί έμποροι”, λόγω του μονοπωλίου τής περιζήτητης πορφυρής βαφής τού σαλιγκαριού murex, που ήταν κάποτε άφθονο στη Μεσόγειο, αλλά εξαλείφθηκε λόγω υπερεκμετάλλευσης. Η βαφή αυτή υπήρξε, μεταξύ άλλων, χαρακτηριστικό τής βασιλικής ενδυμασίας. Στην πραγματικότητα, η λέξη Φοίνικας προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις φοῖνιξ και φοινός, που σημαίνουν πορφυρός και πορφύρα, περνώντας στα λατινικά ως Punic.⁽⁵⁾ Οι ίδιοι ονόμαζαν την χώρα τους Χαναάν, που ίσως να σημαίνει επίσης Γη τής πορφύρας. Αν αυτό ισχύει, τότε Χαναάν και Φοινίκη είναι λέξεις συνώνυμες. Κατά τον Ἑκαταῖο, η Φοινίκη ονομαζόταν παλαιότερα Χνᾶ. Το ελληνικό τοπωνύμιο δεν αντιστοιχούσε σε κάποια πολιτισμική ταυτότητα που θ’ αναγνώριζαν οι ίδιοι. Δεν είναι σίγουρο αν, και σε ποιο βαθμό, θεωρούσαν πως αποτελούσαν μέλη μιας ενιαίας φυλής. Ήταν πολιτισμός οργανωμένος σε πόλεις-κράτη, όπως η Ελλάδα. Οι πόλεις πολεμούσαν μεταξύ τους και κάποια επικρατούσε σε βάρος των άλλων ή συνασπίζονταν σε συμμαχίες. Από άποψη γλώσσας, τρόπου ζωής, ή θρησκείας, δεν υπάρχει σχεδόν τίποτε το ουσιώδες που να διαφοροποιεί τους Φοίνικες από τους άλλους σημιτικούς πολιτισμούς τής Χαναάν.

Η μινωική “φοινικική” πορφύρα

• ⁽⁵⁾ Αναζητώντας πληροφορίες περί πορφύρας στην Wikipedia, ανακατευθύνεσαι στη λεγόμενη “φοινικική” ή “τύρια” πορφύρα, που εξαγόταν από το κοχύλι ακανθωτός στρόμπος (Murex, ή Bolinus, ή Haustellum, brandaris). Όμως, παρά την κατοχύρωσή της ως φοινικικό προϊόν, η πορφύρα υπήρξε μινωική καινοτομία, που ιδιοποιήθηκαν, μαζί με άλλες, οι Φοίνικες και τους απέφεραν τεράστια κέρδη, μόλις κατέρρευσε η εποχή τού μπρούντζου. Ως η ακριβότερη και ωραιότερη βαφή, η πορφύρα θεωρήθηκε από αρχαιοτάτων χρόνων σύμβολο και προνόμιο βασιλικό και θεϊκό: όσο ψηλότερα βρισκόταν κανείς στην ιεραρχία, όχι μόνον την πολιτική, αλλά και την θρησκευτική, τόσο περισσότερα πορφυρά ενδύματα επιτρεπόταν να φορέσει. Συνεκδοχικά, σήμαινε το πορφυρό βασιλικό ένδυμα και, κατ’ επέκταση, τη βασιλική εξουσία.(*)

(*) Η ιατρική “εκδικήθηκε” αυτούς τους “γαλαζοαίματους”, ονομάζοντας πορφύρα (purpura) μια δερματοπάθεια με κοκκινωπές κηλίδες. (Η ετυμολογία τής λέξης purple: < λατινικά purpura < ελληνικά πορφύρα < άγνωστης προέλευσης. Μα φαίνεται πως ίσως είναι η μοναδική μινωική λέξη που χρησιμοποιούμε ακόμη).

Κεφαλή αλόγου σε καρχηδονιακό νόμισμα

● Αρχαιολόγοι βρήκαν στην Κρήτη μεγάλες ποσότητες κοχυλιών murex, που ανάγονται στον 20ό – 18ο αιώνα ΠΚΧ. Άρα, οι Μινωίτες ήταν πρωτοπόροι στην παραγωγή πορφύρας, αιώνες πριν από τους Τύριους, ή ἐν γένει από τους Φοίνικες. Σημαντική ήταν η ακατοίκητη σήμερα νησίδα Χρυσή (Γαϊδουρονήσι), 15 χμ νότια της Κρήτης, στην Ιεράπετρα, όπου οι αρχαιολόγοι ανέσκαψαν έναν μινωικό οικισμό τής περιόδου 1800-1500 ΠΚΧ, με εργαστήρια επεξεργασίας κοχυλιών murex για πορφύρα. Οι Μινωίτες παρήγαγαν ποικίλες αποχρώσεις πορφύρας (από μπλε ως κόκκινο) ανάλογα με τον τρόπο επεξεργασίας. Σωροί σπασμένων οστράκων murex έχουν βρεθεί και σε άλλα σημεία τής Μεσογείου, λ.χ. στην Απουλία τής Κάτω Ιταλίας. Έλεγαν αργότερα πως η Λακωνία ήταν το μέρος που έβγαζε την καλύτερη πορφύρα στην Ευρώπη, η νησίδα Μῆνιγξ (Τζέρμπα) τής Τυνησίας στην Αφρική, και η Τύρος στην Ασία.

Εκτός από πορφύρα, οι Φοίνικες εξήγαγαν υφάσματα, γυαλί, και κρασί στην Αίγυπτο, όπου το αμπέλι δεν ευδοκιμεί, ενώ προμηθεύονταν χρυσάφι από τη Νουβία, ασήμι από την Ιβηρία, ή κασσίτερο από την Βρετανία. Οι συναλλαγές, πάντως, που κάποτε θεωρούνταν πως γίνονταν απευθείας, τώρα πιστεύεται πως ήταν έμμεσες. Ο Timothy Champion είναι της άποψης πως ελέγχονταν από τους Κέλτες τής Βρετάνης.⁽⁶⁾ Όπως και να έχει το θέμα, η αναζωογόνηση της οικονομίας τής Μεσογείου, ύστερα από την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, φαίνεται πως οφείλεται ἐν πολλοῖς στο έργο των Φοινίκων, που αποκατέστησαν το εμπόριο μεγάλων αποστάσεων.

• ⁽⁶⁾ Η απλή αυτή ιδέα είναι άκρως ενδιαφέρουσα: Γιατί, άραγε, ο οποιοσδήποτε εμπορευόμενος θαλασσοπόρος, είτε Μινωίτης ή Μυκηναίος, Φοίνικας ή Καρχηδόνιος, να διατρέχει κινδύνους, παραπλέοντας την Ιβηρία, και ταξιδεύοντας κατόπιν στα βόρεια μέχρι την Βρετανία, όταν ο κασσίτερος τής Κορνουάλλης, ή ακόμη της Βρετάνης, θα μπορούσε να μεταφερθεί διὰ ξηρᾶς διαμέσου της Γαλατίας-Γαλλίας; Αυτός ήταν, άλλωστε, ο λόγος για τον οποίον η Καρχηδόνα προσπάθησε μάταια ν’ αποτρέψει την ίδρυση της αποικίας τής Μασσαλίας: ακόμη και με τον αποκλεισμό τού Γιβραλτάρ, ο κασσίτερος της Κορνουάλλης, ή της Βρετάνης, ήταν διαθέσιμος στη Μεσόγειο και η Καρχηδόνα δεν μπορούσε να επιβάλει απόλυτα το μονοπώλιό της.

Καθώς εμπόριο και αποικίες επεκτείνονταν, Φοίνικες κι Έλληνες χώρισαν τη Μεσόγειο στα δυο, με τους πρώτους να παραπλέουν και να κυριαρχούν στα νότια παράλια, ενώ οι δεύτεροι δραστηριοποιούνταν ιδίως κατά μήκος των βόρειων ακτών, χωρίς ν’ αποκλείονται οι εκατέρωθεν παρεισφρήσεις, όπως φαίνεται από τα παραδείγματα της Κυρηναϊκής και της Σαρδηνίας. Οι μεταξύ τους συγκρούσεις ήταν σπάνιες, κυρίως στη Σικελία (λόγω στρατηγικής θέσης, απέναντι από την Καρχηδόνα, στις εντός Μεσογείου “Ηράκλειες στήλες”),⁽⁷⁾ και κατέληξαν στη δημιουργία δυο σφαιρών επιρροής. Όταν, όμως, ανέλαβαν τα ηνία οι Καρχηδόνιοι, η κατάσταση άλλαξε άρδην.

Ο Μελκάρτ σε φοινικικό αργυρό τετράδραχμο

• ⁽⁷⁾ Ως Ηράκλειες στήλες, οι Έλληνες εννοούσαν το στενό τού Γιβραλτάρ. Όμως, όταν δεν είχαν φτάσει ακόμη τόσο μακριά, σε προγενέστερες εποχές, προσδιόριζαν έτσι το “στενό” ανάμεσα στην Τυνησία και τη Σικελία. Οι Φοίνικες, και μετά οι Καρχηδόνιοι, επεδίωκαν τον έλεγχο τόσο των “εσωτερικών”, όσο και των “εξωτερικών” Ηρακλείων στηλών.

Παρ’ όλα τα “έξεργα” με την υποτιθέμενη Αμερική (ή Ατλαντίδα), αυτό που όντως βλέπουμε στην οπίσθια όψη τού “νομίσματος” των Φοινίκων, είναι μια κάποια πολιτισμική ανεπάρκεια. Η τέχνη τους δεν διέθετε εκείνα τα μοναδικά χαρακτηριστικά που, ενδεχομένως, θα τη διαφοροποιούσαν από την τέχνη των συγχρόνων τους. Και τούτο εξαιτίας των καταλυτικών επιδράσεων από ξένες κουλτούρες: κυρίως της Αιγύπτου, της Ασσυρίας, και της Ελλάδας. Η τέχνη τους ήταν ένα αμάλγαμα ξένων προτύπων κι αισθητικών επιδιώξεων. Εκτός αυτού, μολονότι συνέβαλαν στην εξάπλωση της γραφής τους, από την οποία προέρχονται όλα τα σημαντικά αλφάβητα, οι ίδιοι χρησιμοποίησαν το ἐν λόγῳ abjad κυρίως για εμπορικές δοσοληψίες.⁽⁸⁾ Εκτός από τις επιγραφές, σχεδόν τίποτε άλλο δεν έχουν αφήσει, ή δεν έχει διασωθεί, σε γραπτές πηγές. Αγνοούμε ακόμη και τ’ όνομα του “Κύριου της Θάλασσας”, του “Ποσειδώνα” τους – πολύ περίεργο, όντως, για μια κοινωνία εμπόρων και ναυτικών, όπου μια τέτοια θεότητα είναι πάρα πολύ σημαντική.

• ⁽⁸⁾ Ο προπομπός τού φοινικικού “αλφάβητου” είχε μάλλον αιγυπτιακή καταγωγή, καθώς τα σύμβολα των χαναανικών abjad (“αλφάβητων”) της μέσης εποχής τού μπρούντζου, μοιάζουν με ιερογλυφικά, ή πιο συγκεκριμένα, μ’ ένα πρώιμο abjad, που εντοπίστηκε στην κεντρική Αίγυπτο. Επιπλέον, πριν από τη δημιουργία τού φοινικικού “αλφάβητου”, έχουμε το πρωτο-χαναανικό, καθώς και την “αλφαβητική” γραφή τής Ουγκαρίτ, που η προέλευσή της ήταν μεσοποτάμια. Άρα, τα συμφωνικά “αλφάβητα” κατάγονται από Αίγυπτο και Μεσοποταμία.

Το ίδιο θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε και για τους Μινωίτες, αφού επίσης αγνοούμε τις θεότητές τους. Πρόκειται, όμως, γι’ αρχαιότερο πολιτισμό, του οποίου, επιπλέον, δεν έχουμε αποκρυπτογραφήσει την γραφή. Σημειωτέον ότι στο πάνθεόν τους, οι Χαναναίοι είχαν και τον Γιαμ, έναν θεό τής θάλασσας και των ποταμών. Τον λάτρευαν, όμως, οι Φοίνικες; Φαίνεται πως, εκτός από τον Βάαλ (ο Βάαλ Άμμων και η Τανίτ ήταν οι πολιούχοι τής Καρχηδόνας), οι Φοίνικες τιμούσαν ιδιαίτερα τον Μελκάρτ, πολιούχο τής Τύρου, που ίδρυσε τις περισσότερες αποικίες, μεταξύ άλλων Καρχηδόνα και Γάδειρα (νῦν Cádiz). Σταδιακά, λόγω αλληλοεπιδράσεων, ο Mελκάρτ ταυτίστηκε με τον Ἡρακλῆ. Το σίγουρο, πάντως, είναι πως κανένας από τους ἐν λόγῳ θεούς δεν μπορεί να υποκαταστήσει τον Ποσειδῶνα-Γιαμ. Και άρα, η απορία (λαός θαλασσοπόρων χωρίς θεό τής θάλασσας) παραμένει…

Σεμίραμις, του Eliseo Fattorini (19ος αιώνας)

● Αναζητώντας πληροφορίες περί της “φοινικικής μυθολογίας” στην Wikipedia, ανακατευθύνεσαι σε κάποιο άγνωστο πρόσωπο, ὀνόματι Σαγχουνιάθων, έναν δήθεν συγγραφέα τριών χαμένων έργων στην φοινικική γλώσσα, που υποτίθεται πως διασώθηκαν μόνον ἐν μέρει, σε παράφραση και περίληψη μιας μετάφρασης στα ελληνικά, η οποία αποδίδεται στον Φίλωνα από τη Βύβλο, σύμφωνα με τα όσα ισχυρίζεται, τουλάχιστον, ο επίσκοπος Καισαρείας, Ευσέβιος. Ό,τι γνωρίζουμε για το έργο τού Σαγχουνιάθωνα, προέρχεται από τον Ευσέβιο, που παραθέτει τα μόνα σωζόμενα αποσπάσματα από τα γραπτά του, όπως αυτά συνοψίζονται και μνημονεύονται από τον φερόμενο ως μεταφραστή του, τον Φίλωνα. Η υποθετική ημερομηνία των – δήθεν – γραπτών μάς πάει πριν από τον Τρωικό πόλεμο, στην εποχή άλλων εξίσου υποθετικών προσώπων, όπως είναι ο Μωυσής, αλλά και “η Σεμίραμις, όταν ήταν βασίλισσα των Ασσυρίων”. Ο Σαγχουνιάθων τοποθετείται, λοιπόν, στο μυθικό πλαίσιο μιας αρχαιότητας, από την οποία δεν έχουν διασωθεί ούτε ελληνικά, ούτε φοινικικά κείμενα. Όλως παραδόξως, όμως, ο “συγγραφέας” φέρεται ν’ αναφέρεται υποτιμητικά στον… Ησίοδο, που έζησε κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ! Κάποιοι δικαιολογήθηκαν πως οι προθέσεις τού Ευσέβιου ήταν… “ευσεβείς”: ήθελε να “δυσφημίσει τον πολυθεϊσμό”· ενώ άλλοι απέδωσαν την πλαστογραφία στον ίδιο τον Φίλωνα. Ο καθένας μπορεί να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα για τα πραγματικά κίνητρα των παραχαρακτών, όποιοι και αν ήταν αυτοί. Όπως και να έχει το θέμα, μένεις κυριολεκτικά άναυδος από το γεγονός πως η αναζήτηση στοιχείων σχετικά με την “φοινικική μυθολογία”, σε οδηγεί τελικά σε μια τέτοια απάτη – “ευσεβή” ή μη…

Επόμενο Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ● Κατάρρευση Εποχής Μπρούντζου Λόγω Λιμού ● Τρωικός και Λαοί τής Θάλασσας ● Στήλη Μερνεφθά και Έξοδος ● Χετταίοι και Λούβιοι

• >> Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ
• << Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ

Χεττιτικό δωδεκάθεο στον Αδη (Hattusa)

Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

/ENGLISH/ Chronicle 17. MINOAN CRETAN THALASSOCRACY

● Μινωική Κοινωνία και Τέχνη ● Γραμμική Α και Β, Δίσκος Φαιστού
● Κασσιτερούχο Κρατέρωμα (Μπρούντζος) ● Ταυροκαθάψια

Χελιδόνια και κρίνα… (Λεπτομέρεια fresco Θήρας-Σαντορίνης, ±1650 ΠΚΧ)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Το ανάκτορο του Μίνωα στην Κνωσό

Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ο κορυφαίος των Αιγαιακών πολιτισμών τής λεγόμενης “εποχής τού χαλκού”,⁽¹⁾ γεννήθηκε στο νησί τής Κρήτης, άκμασε από τον 30ό έως τον 15ο αιώνα ΠΚΧ, κι έπειτα πέρασε στη λήθη. Ήρθε ξανά στο φως στις αρχές τού 20ού αιώνα ΚΧ, χάρη στον Βρετανό αρχαιολόγο Arthur Evans. Ο όρος “μινωικός” αναφέρεται στον θρυλικό Μίνωα. Στοιχεία δεν υπάρχουν, όμως θεωρούμε ότι δεν ήταν όνομα, αλλά βασιλικός τίτλος. Στην Ὀδύσσεια,, την οποίαν ο Ὅμηρος συνέθεσε αιώνες αφότου έπαψε να υφίσταται ο πολιτισμός αυτός, οι κάτοικοι του νησιού λέγονται Ἐτεοκρῆτες (“αληθινοί Κρῆτες”). Προφανέστατα, υπήρξαν όντως απόγονοι των Μινωιτών. Τ’ όνομα Μινώα είχε δοθεί σε αρκετούς οικισμούς τού Αἰγαίου και του Ἰονίου, ενώ απαντάται επίσης στη Σικελία και την Χαναάν. Η ρίζα μιν– εμφανίζεται σε ορισμένες γλώσσες τού Αιγαίου, σε τοπωνύμια, αλλά και στ’ όνομα κάποιων αυτοχθόνων τού αρχιπελάγους, που ονομάζονταν Μινύες.

Μπρούντζινος Ἀπόλλων με λύρα, Πομπηία

• ⁽¹⁾ Αναζητώντας το λήμμα “εποχή τού χαλκού” στην ελληνική Βικιπαίδεια, ανακατευθύνεσαι στο λήμμα “εποχή τού ορείχαλκου”. Ο όρος “εποχή τού χαλκού” χρησιμοποιείται συμβατικά στα ελληνικά· είναι η λανθασμένη απόδοση του αγγλικού Bronze Age: ἐπὶ τῆς οὐσίας, πρέπει να μιλάμε για εποχή τού μπρούντζου ή, αν θέλετε, του κρατερώματος. Προσπαθώντας ο συντάκτης τού ἐν λόγῳ λήμματος να διορθώσει το λάθος, διαπράττει ένα άλλο, μεγαλύτερο, καθώς διακατέχεται από σύγχυση ως προς τα μέταλλα αυτά: τον χαλκό, τον ορείχαλκο (των προϊστορικών, ή των ιστορικών χρόνων), και το κρατέρωμα-μπρούντζο, που απουσιάζει από το λήμμα του, αφού εσφαλμένα το ταυτίζει με τον “ορείχαλκο”. Έτσι προκύπτει τραγέλαφος, δεδομένου ότι ο ίδιος μιλά για μια χρονική περίοδο πριν από την εποχή τού σιδήρου, αλλά ο αναγνώστης, αναζητώντας πληροφορίες περί “ορειχάλκου”, μεταφέρεται στην… ελληνιστική εποχή, ἤτοι μετά από την εποχή τού σιδήρου. Πιο πολλά περί μετάλλων στη συνέχεια…

Υποθέτουμε πως οι Κρήτες δεν ήταν Ινδοευρωπαίοι, αλλά μεσογειακός λαός, συγγενικός, ίσως, με τους Πελασγούς και με τους Μινύες – τους κατοίκους τού Αιγαίου πριν από την έλευση των Ἑλλήνων. Η Κρήτη δεν δέχθηκε επιδρομές για πολλούς αιώνες και κατάφερε ν’ αναπτύξει πολιτισμό που διακρινόταν για την προσωπικότητα και την ιδιομορφία του, έναν από τους πιο προηγμένους στη Μεσόγειο κατά την εποχή τού μπρούντζου, μαζί μ’ εκείνον της Αιγύπτου. Η Γραμμική Α, η μινωική γραφή, δεν έχει μέχρι στιγμής αποκρυπτογραφηθεί – σε αντίθεση με την παράγωγή της, Γραμμική Β, τη μυκηναϊκή γραφή, παρά τις ομοιότητες. Συνδέεται, προφανώς, με μη ινδοευρωπαϊκή γλώσσα τού Αιγαίου. (Περί Αιγαίου, Κρήτης, Μινωιτών, Μυκηναίων, κλπ. βλέπε το Χρονικό 3· περί Πελασγών, Μινύων, Ελλήνων, το Χρονικό 15, υποσημείωση 7, και το Χρονικό 20, Πελασγοί και Φιλισταίοι-Peleset)..

Η χάρη στο Αιγαίο: η τέχνη των Μινωιτών (Eugene Hirschfeld)

“Η Κρήτη ήταν σ’ ευνοϊκή θέση ως προς τους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους”, παρατηρεί εύστοχα ο Eugene Hirschfeld στο κείμενό του, Η χάρη στο Αιγαίο: η τέχνη των Μινωιτών. “Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ο Μίνωας ήταν ο πρώτος που δημιούργησε ναυτικό:

Η ζωφόρος τού [μινωικού] στόλου
(λεπτομέρεια) στο Ακρωτήρι Θήρας

“‘Ο πρώτος άνθρωπος που ξέρουμε από την παράδοση πως ίδρυσε ναυτικό είναι ο Μίνως. Έγινε κύριος της θάλασσας που τώρα λέγεται ελληνική και κυβέρνησε τις Κυκλάδες, δημιουργώντας στα περισσότερά τους νησιά τις πρώτες αποικίες… κι έτσι έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του ώστε να καταστείλει την πειρατεία στα νερά αυτά, αναγκαίο βήμα ώστε να εξασφαλίσει τα έσοδα για λογαριασμό του.’⁽²⁾

• ⁽²⁾ Η πειρατεία είναι πανάρχαια· καθώς φαίνεται, εμφανίζεται μαζί με τη ναυσιπλοΐα. Κατά την αρχαιότητα, γνωστοί πειρατές ήταν οι Τυρρηνοί, οι Ιλλυριοί, και οι Θρᾷκες. Οι κάτοικοι της Λήμνου, που ήταν ορμητήριο Θρακών πειρατών, αντιστάθηκαν στον εξελληνισμό τους για πολλά χρόνια. Κατά τον 1ο αιώνα ΠΚΧ, εμφανίστηκαν ως και πειρατικά κράτη στα παράλια της Μικρασίας, δημιουργώντας σοβαρό πρόβλημα στο εμπόριο των ρωμαϊκών χρόνων.

“Με τον εμπορικό τους στόλο, οι Μινωίτες έφτασαν να κυριαρχούν στις θάλασσες, καλύπτοντας αποστάσεις εκατοντάδων μιλίων αναζητώντας εμπορικά αγαθά, από την Ισπανία στα δυτικά ως τη Συρία στ’ ανατολικά…⁽³⁾ Είναι πιθανόν μέτρο τόσο της γεωγραφικής απομόνωσης των Μινωιτών, όσο και της δύναμης του στόλου τους, το ότι οι παράκτιες πόλεις τους δεν φαίνεται να χρειάζονταν ιδιαίτερη οχύρωση. Κι έτσι, η περίοδος της ακμής τους ονομάστηκε από τον Arthur Evans, Pax Minoica, ‘Μινωική ειρήνη’ – μια εποχή που οι πόλεις δεν χρειάζονταν τείχη.⁽⁴⁾ Φυσικά, όπως και στην Pax Romana, μια τέτοια ειρήνη, αν όντως υπήρξε, θα ήταν αποτέλεσμα στρατιωτικής ισχύος μάλλον, παρά πασιφισμός.”

Το ναυαγισμένο πλοίο (Uluburun) ναυπηγημένο ξανά

• ⁽³⁾ “Δεν πρέπει να υποτιμούμε σε καμιά περίπτωση την έκταση των επαφών στον αρχαίο κόσμο”, υποσημειώνει ο Hirschfeld. “Δείτε για παράδειγμα το ναυάγιο της ύστερης εποχής τού μπρούντζου [στο Uluburun], μ’ εντυπωσιακά ποικίλο φορτίο διεθνών εμπορευμάτων από τη βόρεια Ευρώπη, την Αφρική και τη Μεσοποταμία.”

● Το πλοίο ήταν παρόμοιο μ’ ελληνορωμαϊκά σκάφη μεταγενέστερης εποχής, και βρέθηκε το 1982 από έναν σφουγγαρά στη νοτιοδυτική Τουρκία. Έτσι ήρθε και πάλι στο φως μια από τις καταπληκτικότερες συλλογές ειδών τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου που έχουν βρεθεί στη Μεσόγειο, χρονολογημένη στα τέλη τού 14ου αιώνα ΠΚΧ.

• ⁽⁴⁾ Παρ’ όλο που το όραμα του Evans περί Pax Minoica δέχθηκε πρόσφατα επικρίσεις, φαίνεται πως στο νησί είχαν γίνει ελάχιστες ένοπλες συγκρούσεις πριν από τη μυκηναϊκή περίοδο που ακολούθησε. Αρχαιολόγοι τονίζουν πως συχνά οι Μινωίτες παρουσιάζουν όπλα στην τέχνη τους, αλλ’ αποκλειστικά σε τελετουργικό πλαίσιο. Οι ισχυρισμοί ότι δεν παρήγαγαν όπλα είναι εσφαλμένοι: τα μινωικά ξίφη ήταν τα καλύτερα σε ολόκληρο το Αιγαίο. Επίσης, δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία για την ύπαρξη μινωικού στρατού, ή για επικυριαρχία των Μινωιτών σε λαούς εκτός Κρήτης.

Οι Πλειάδες, του συμβολιστή Elihu Vedder (1885)

● Οι Μινωίτες Κρήτες χρησιμοποιούσαν την αστρονομική ναυσιπλοΐα. Άλλωστε, όπως φαίνεται, είχαν γνώσεις αστρονομίας: στ’ ανάκτορα και στα ιερά τους, στις κορυφές των βουνών, υπάρχουν αρχιτεκτονικά στοιχεία που ευθυγραμμίζονται με τον ανατέλλοντα ήλιο στις ισημερίες, ή και με την ανατολή και δύση ορισμένων αστέρων. Οι Κρήτες πήγαιναν στην Θήρα, την Αίγυπτο, την Ιβηρία… Ακόμη και για το ταξίδι στη Σαντορίνη, χρειάζονταν πάνω από μια μέρα. Άρα, ήταν στο μέσον τής θάλασσας τη νύχτα, και οι ναυτικοί παρατηρούσαν για τον προσανατολισμό τους κάποια αστέρια, ιδίως τον αστερισμό τής Μεγάλης Άρκτου. Η αστρονομική ναυσιπλοΐα αποδεικνύεται… “εγγράφως” στην Ομήρου Οδύσσεια, όπου η Καλυψώ δίνει οδηγίες στον Ὀδυσσέα να έχει την Άρκτο στ’ αριστερά του, και ταυτόχρονα να παρατηρεί την θέση των Πλειάδων (της πούλιας), του Βοώτη που δύει αργά, και του Ωρίωνα, καθώς θα φεύγει από την Ωγυγία και θα διασχίζει τον ωκεανό, με κατεύθυνση προς ανατολάς. Η αστρονομική ναυσιπλοΐα ήταν εξίσου σημαντική με τη ναυπηγική: η ανάπτυξη της ναυτικής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας αποτελεί προϋπόθεση της επέκτασης του μεσογειακού πολιτισμού.

● Η γνώση αυτή χαρακτήριζε όλους τους μεγάλους ναυτιλιακούς πολιτισμούς. Πριν από τους Μινωίτες και τους Μυκηναίους, πολύ πριν από τους Φοίνικες, που έπονται όλων, ένας τέτοιος θαλασσινός λαός, που κάλυπτε μεγάλες αποστάσεις με τα πλοία του, ήταν οι Κᾶρες. Κατά τον Θουκυδίδη, ήταν κυρίως οι Κάρες αυτοί που είχαν εγκατασταθεί στις Κυκλάδες (και σε άλλα νησιά τού Αιγαίου) πριν από τους Κρήτες. Η επέκταση των Μινωιτών σε αυτήν την περιοχή, κατά τη μέση εποχή τού μπρούντζου, φαίνεται πως έγινε σε βάρος τους, αφού απωθήθηκαν προς ανατολάς, προς τη μετέπειτα Καρία τής Μικρασίας, και πολλοί στράφηκαν στην πειρατεία ως τρόπο ζωής. Είναι τότε που ο Μίνως δημιουργεί το ναυτικό του, ώστε να ελέγχει το Αιγαίο, καταστέλλοντας την πειρατεία. Η ειρωνεία τής ιστορίας είναι πως οι Κάρες δεν βρήκαν την ησυχία τους ούτε στα μικρασιατικά παράλια. Οι ελληνικές αποικίες τής Δωρίδας και της Ιωνίας τούς απώθησαν στην ενδοχώρα, και αυτοί που ξεκίνησαν ως θαλασσινός λαός κατέληξαν στεριανοί… (βλέπε τον χάρτη).

Το ένα μετά το άλλο, τα μοναδικά χαρακτηριστικά αυτού του αξιοθαύμαστου πολιτισμού φαίνεται να προκύπτουν από ένα και μόνο: την θαλασσοκρατορία των Μινωιτών, τη “γεωγραφική απομόνωση και τη δύναμη του στόλου τους”, όπως λέει ο Eugene Hirschfeld, εξηγώντας αμέσως μετά:

Η τοιχογραφία των δελφινιών στην Κνωσό

“Ως πολιτισμός θαλάσσιων συναλλαγών, δεν αποτελεί έκπληξη πως οι Μινωίτες μάς άφησαν ορισμένες όμορφες νωπογραφίες πλοίων τους, εκείνων των ξύλινων ιστιοφόρων που ήταν ανώτερα όλων στη Μεσόγειο. Ίσως λόγω αυτού του στόλου και της προστασίας των θαλασσών, οι στρατιωτικές παραστάσεις στη μινωική τέχνη είναι ασυνήθιστες. Ως το 1450 π.Χ., δεν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις πως οι Μινωίτες διεξήγαγαν πολέμους με οποιονδήποτε άλλον πολιτισμό. Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τους συγχρόνους τους: οι πόλεις-κράτη τής Μεσοποταμίας ήταν διαρκώς σ’ εμπόλεμη κατάσταση, απαθανατίζοντας τα κατορθώματά τους σ’ έργα όπως η Στήλη των Γυπών, ενώ οι Αιγύπτιοι κάλυπταν τα τοιχώματα των τάφων με παραστάσεις στρατιωτικής μεγαλοπρέπειας. Οι Μινωίτες προτιμούσαν σκηνές ελεύθερου χρόνου ή αθλοπαιδιές. Τους άρεζε να διακοσμούν τους τοίχους με τοιχογραφίες δελφινιών, λουλουδιών, και ψαριών. Η τέχνη τους έχει χάρη, κίνηση και ζωντάνια, που την ξεχωρίζει από την τέχνη τής Αιγύπτου και της Σουμερίας, και… η δεξιοτεχνία τους δεν έχει ταίρι.”

Παράδοξος πολιτισμός: μεγάλη δύναμη χωρίς μιλιταρισμό· παλάτι
που δεν ήταν βασιλική κατοικία, ούτε ο άναξ δοξαζόταν· θρησκεία
χωρίς μεγαλοπρέπεια· οι γυναίκες ίσες με τους άνδρες κι ελεύθερες.

Το μινωικό ανάκτορο της Κνωσού (σε αναπαράσταση)
– ο Λαβύρινθος του Μινώταυρου στα μάτια Ελλήνων…

Ο πολιτισμός αυτός είναι, πράγματι, ένα εκπληκτικό παράδοξο: Μια μεγάλη δύναμη χωρίς στρατιωτική αριστοκρατία· ένα παλάτι που δεν ήταν βασιλική κατοικία, ούτε και ο άναξ δοξαζόταν· μια θρησκεία χωρίς μεγαλοπρέπεια· ενώ οι γυναίκες (φαίνεται πως) ήταν ίσες με τους άνδρες κι ελεύθερες. Η ελευθερία έκφρασης, άλλωστε, υπήρξε βασικό χαρακτηριστικό τής μινωικής τέχνης.

“Οι Μινωίτες ήταν ικανότατοι αρχιτέκτονες, με υψηλή αισθητική, και τ’ ανάκτορα περιλαμβάνονται στα σπουδαιότερα έργα τής τέχνης τους. Το πιο γνωστό είναι το ανάκτορο της Κνωσού, που συχνά αποκαλείται το ‘Παλάτι τού Μίνωα’: είναι ένα πολυώροφο συγκρότημα, με διαδρόμους, δωμάτια και σκάλες, χτισμένο γύρω από μια κεντρική αυλή, διέθετε εντυπωσιακές υδραυλικές εγκαταστάσεις, υπέροχες νωπογραφίες, κίονες και κήπους.⁽⁵⁾ Το μπέρδεμα των επισκεπτών, που βρίσκονταν μέσα σε αυτήν την πολύπλοκη αρχιτεκτονική ενός παλατιού με χίλια και πλέον δωμάτια, πιστεύεται πως ενέπνευσε τον μύθο τού Λαβύρινθου του Μινώταυρου. Η Κνωσός ήταν μια ολόκληρη κοινότητα, κέντρο θρησκευτικό, παραγωγής αγγείων και αποθήκευσης εμπορικών αγαθών, αλλά και χώρος εορταστικών εκδηλώσεων. Γι’ αυτόν τον λόγο ο όρος ‘παλάτι’ δεν είναι κατάλληλος για την περιγραφή αυτών των μινωικών συγκροτημάτων.”

• ⁽⁵⁾ Το ανάκτορο της Κνωσού ήταν πενταπλάσιο του Buckingham, με 3-4 ορόφους, τουαλέτες με “καζανάκια”, θερμαινόμενο νερό, και αποχέτευση. Χιλιετίες μετά, οι Βερσαλλίες δεν είχαν διόλου τουαλέτες, εκτός από τις βασιλικές, και τα κτήρια και οι κήποι βρομούσαν απαίσια!

● Περί μινωικής αρχιτεκτονικής και νωπογραφίας, καθώς και της διάδοσής τους στην Εγγύς Ανατολή με περιοδεύοντες Μινωίτες μάστορες και καλλιτέχνες, βλέπε το Χρονικό 27.

Ιερά σύμβολα:
ταύρος και λάβρυς

“Ευρισκόμενοι επικεφαλής μιας εμπορικής αυτοκρατορίας, οι Κρήτες βασιλιάδες ήταν εξαιρετικά πλούσιοι. Συνεπώς, είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι δεν φαίνεται να είχαν παραγγείλει καθόλου αγάλματα, μνημεία, καταλόγους βασιλέων, ή άλλα έργα, ώστε να καυχηθούν για την εξουσία και το αξίωμά τους… Δεν βρίσκουμε τίποτε ανάλογο με τα επιβλητικά μνημεία των βασιλέων-θεών τής Αιγύπτου. Δεν έχουμε καμιά καταγραφή, είτε για τον βασιλιά Μίνωα, ή για οποιοδήποτε άλλο όνομα μονάρχη, άνδρα ή γυναίκας… Κατά τον ιστορικό R. F. Willetts, η προφανής μετριοπάθεια της μινωικής αριστοκρατίας μπορεί να εξηγηθεί από τη διαφορά στις θρησκευτικές προτεραιότητες: οι Μινωίτες δεν είχαν σκοπό να συνδέσουν τον βασιλιά με τους αθάνατους θεούς, όπως οι Αιγύπτιοι, ή και οι Μεσοποτάμιοι, αλλά μάλλον λάτρευαν την φύση με τον ιδιαίτερο τρόπο που την αντιμετώπιζαν. Από την άποψη αυτή, οι παραστάσεις που εξυμνούσαν τον βασιλιά ήταν περιττές.”

Η Θεά των Φιδιών

“Οι γυναίκες τού μινωικού πολιτισμού φαίνεται πως απολάμβαναν υψηλότερη θέση από ό,τι συνηθιζόταν κατά την εποχή τού μπρούντζου… Υπηρετούσαν ως διοικητικές υπάλληλοι και ιέρειες… Η σχετική ισότητα των γυναικών ενδεχομένως να οφείλεται στην απουσία στρατιωτικής απειλής, δίνοντας έτσι πολύ μικρότερη ώθηση στην καλλιέργεια της ιδέας ενός άνδρα πολεμιστή και, άρα, μεγαλύτερο ρόλο και σεβασμό στις γυναίκες. Βλέποντας εικόνες νεαρών γυναικών να κάνουν τούμπες πάνω σε ταύρους μαζί με άνδρες, το δελεαστικό συμπέρασμα είναι πως οι γυναίκες απολάμβαναν μεγάλη ελευθερία… Όσον αφορά την θρησκεία, η μινωική τέχνη διαθέτει ειδώλια φαγεντιανής τής ‘θεάς των φιδιών’, και νωπογραφίες… στις οποίες οι ιέρειες είναι περισσότερες των ιερέων. Παραστάσεις ανδρών θεών τού μινωικού πολιτισμού κατά την ακμή του δεν έχουν βρεθεί. Η εξέχουσα θέση που είχαν προφανώς οι γυναίκες στη μινωική θρησκεία μάς κάνει να υποθέτουμε πως η κύρια θεότητα ή οι θεότητες της μινωικής Κρήτης μπορεί να ήταν θηλυκού γένους, λ.χ. θεά γη ή θεά μητέρα.”

“Η απουσία μαχών, βασιλιάδων, κομπαστικών επιγραφών
και ιστορικών γεγονότων στη μινωική τέχνη είναι κάτι
το εκπληκτικό για την εποχή”. (Eugene Hirschfeld)

Μινωίτισσα καλλονή στην Θήρα

Τι συμπεράσματα βγαίνουν;

“Η μινωική τέχνη δίνει, όντως, μεγαλύτερη έμφαση στον αυθορμητισμό και την επινοητικότητα, και είναι λιγότερο θρησκευτική και τυποποιημένη… είναι λιγότερο περιορισμένη από άκαμπτες συμβάσεις και τη γεωμετρία”, παρατηρεί επίσης ο Eugene Hirschfeld. “Η απουσία μαχών, βασιλιάδων, κομπαστικών επιγραφών και ιστορικών γεγονότων στην ἐν λόγῳ τέχνη είναι κάτι το εκπληκτικό για την εποχή. Πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε τις διαφοροποιήσεις αυτές, αλλά χωρίς να πέσουμε σε χονδροειδείς διατυπώσεις που χρησιμοποιούνταν κάποιες φορές στο παρελθόν, όπως ν’ αντιπαραθέτουμε καλλιεργημένους Μινωίτες σε βάρβαρους Μυκηναίους.

“Η πρώτη εξήγηση του Arnold Hauser για τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τής τέχνης των Μινωιτών είναι ο σχετικά περιορισμένος ρόλος τής θρησκείας στην κοινωνία τους. Τα μινωικά ιερά φαίνεται πως ήταν μικρά, ακόμα και στ’ ανάκτορα, βρίσκονταν σε σπίτια ή σε σημεία απόμερα, όπως σε λόφους και σπηλιές. Καμιά σύγκριση με τη μεγάλη λατρεία των νεκρών που βλέπουμε στην Αίγυπτο, ή τα μεγαλεπήβολα έργα που τη συνόδευαν. Υπήρχε, επομένως, μικρότερη ώθηση προς συμβάσεις αυστηρά επιβαλλόμενες. Θαυμάζει επίσης τον αστικό χαρακτήρα τής πολιτιστικής ζωής που εμφανίστηκε μ’ επίκεντρο τ’ ανάκτορα:

“‘Η ελευθερία τής κρητικής τέχνης μπορεί να εξηγηθεί ἐν μέρει από τον εξαιρετικά σημαντικό ρόλο που η αστική ζωή και το εμπόριο έπαιξαν στην οικονομία τού νησιού… Η αστική ζωή δεν ήταν πιθανόν πουθενά τόσο πολύ ανεπτυγμένη όσο στην Κρήτη’.

“Το ‘ανάκτορο’ ήταν το κέντρο τής μινωικής ζωής: του εμπορίου και της γεωργίας, αλλ’ επίσης της τέχνης. Ήταν πιθανόν αυτός ο συνδυασμός τού εμπορίου και της κουλτούρας, στο πλαίσιο μιας μακράς εσωτερικής σταθερότητας, που έδωσε στη μινωική τέχνη την αστική της ζωντάνια. Η γεωπολιτική κατάσταση της Κρήτης ενδεχομένως να άσκησε επίσης κάποιαν επίδραση. Με την φυσική προστασία τής θάλασσας και στηριζόμενοι στον στόλο τους, οι Μινωίτες δεν είχαν σχεδόν καμιάν ανάγκη να φοβούνται εισβολή. Ελλείψει μιας τάξης πολεμιστών, όχι μόνον τα δικαιώματα των γυναικών ήταν πιο σεβαστά από ό,τι στους περισσότερους πολιτισμούς τής εποχής τού μπρούντζου, αλλά και η τέχνη επίσης αντιμετώπιζε λιγότερους περιορισμούς επιβαλλόμενους από τον στρατό και την θρησκεία.”

“Ήταν ίσως ο συνδυασμός τού εμπορίου και της κουλτούρας, στο
πλαίσιο μιας μακράς εσωτερικής σταθερότητας, που έδωσε στη
μινωική τέχνη την αστική της ζωντάνια”. (Eugene Hirschfeld)

Ο μυστηριώδης Δίσκος τής Φαιστού (πίσω πλευρά)

“Είναι πολύ πιθανόν η γραφή να εμφανίστηκε στον μινωικό πολιτισμό για τον ίδιο λόγο που αυτό έγινε και στη Σουμερία: για να κρατούν λογαριασμούς”, προσθέτει ο Hirschfeld. “Μια πρώιμη εικονογραφική γραφή… αντικαταστάθηκε, γύρω στο 1700 π.Χ., από μιαν άλλη που αντιπροσώπευε ήχους, δηλαδή ένα πραγματικό αλφάβητο, γνωστό ως Γραμμική Α… [που] δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί ακόμη… Αν υπάρχει μυθοπλαστική λογοτεχνία μεταξύ των γραπτών αυτών, δεν μπορούμε να τη διαβάσουμε. Δεν έχουμε καθόλου μινωική ποίηση, ούτε τραγούδια, ούτε ιστορία, ούτε και ιερή γραφή. Είναι ένας μεγάλος πολιτισμός, αλλά σιωπηλός”…⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ “Ένα από τα πιο μυστηριώδη αντικείμενα της αρχαιολογίας είναι ο Δίσκος τής Φαιστού”, σχολιάζει ο Hirschfeld. “Ένας πήλινος δίσκος που καλύπτεται και στις δύο πλευρές από σπείρες συμβόλων αποτυπωμένων με σφραγίδες… Τα σύμβολα αυτά δεν ανήκουν σε κανένα από τα προαναφερθέντα συστήματα γραφής.”

● Ο δίσκος, πλάτους 15 εκατοστών, είναι όντως μοναδικός, επειδή όλα τα σύμβολα φαίνεται να έχουν εντυπωθεί στον πηλό με 45 σφραγίδες, αναπαράγοντας ένα σώμα κειμένου με τους επαναχρησιμοποιήσιμους χαρακτήρες. Ο Γερμανός τυπογράφος και γλωσσολόγος, Herbert Brekle, τονίζει πως ο δίσκος είναι ένα πρώιμο έγγραφο κινητών τυπογραφικών στοιχείων, αφού πληροί τα βασικά κριτήρια της τυπογραφίας, ενώ ο Αμερικανός γεωγράφος, ιστορικός ανθρωπολόγος και συγγραφέας, Jared Diamond, τον περιέγραψε ως “μακράν το παλαιότερο έντυπο έγγραφο στον κόσμο”. Ο δίσκος ανακαλύφθηκε στο ανάκτορο της Φαιστού το 1908, από τον Ιταλό αρχαιολόγο, Luigi Pernier, εξάπτοντας την φαντασία επαγγελματιών, όπως κι ερασιτεχνών. Από τότε πολλοί επιχείρησαν να τον αποκρυπτογραφήσουν – αλλ’ εἰς μάτην…

“Δεν έχουμε καθόλου μινωική ποίηση, ούτε τραγούδια, ιστορία, ή
ιερή γραφή. Αν υπάρχει μυθοπλαστική λογοτεχνία, δεν μπορούμε
να τη διαβάσουμε. Είναι ένας μεγάλος πολιτισμός, αλλά σιωπηλός.”
(Eugene Hirschfeld)

Μινωικό εμπόριο κι επιρροές

Θηραίες αντιλόπες

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΜΙΝΩΙΚΟΥ πολιτισμού εκτός Κρήτης φαίνεται με τα μινωικά τεχνουργήματα που εντοπίζουμε στην ηπειρωτική Ἑλλάδα. Μετά από το 1700 ΠΚΧ, ο υλικός πολιτισμός των Ελλήνων βρέθηκε σε νέο, υψηλότερο επίπεδο, λόγω μινωικών επιρροών. Οι σχέσεις τής Κρήτης με την Αίγυπτο ήταν σημαντικές, καθώς εξήγαγε διάφορα είδη, όπως αγγεία, και εισήγαγε ποικίλα εμπορεύματα, ιδίως πάπυρο, μαζί με τις καλλιτεχνικές ιδέες. Επίσης, τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά χρησίμευσαν ως πρότυπο για τα μινωικά εικονογράμματα, από τα οποία προέκυψε η Γραμμική Α. Τα μινωικά παλάτια καταλήφθηκαν αργότερα από τους Μυκηναίους (μέσα 15ου αιώνα ΠΚΧ), με την προσαρμογή τής μινωικής γραφής στις ανάγκες τής γλώσσας τους, μιας μορφής ελληνικών: ήταν η Γραμμική Β. Οι Μυκηναίοι προτίμησαν, γενικά, να προσαρμόσουν, αντί να καταστρέψουν, την κρητική κουλτούρα, θρησκεία, και τέχνη, διαχειριζόμενοι το οικονομικό σύστημα και την γραφειοκρατία των Μινωιτών. Μετά από σχεδόν δυο αιώνες μερικής ανάκαμψης, κατά τον 13ο αιώνα ΠΚΧ, οι πιο πολλές κρητικές πόλεις μαζί με τ’ ανάκτορά τους έπεσαν σε παρακμή. Όταν κάποια στιγμή η εποχή τού μπρούντζου κατέρρευσε, η Κρήτη δεν θα ένιωσε την αγωνία τού θανάτου…

Θηραίος ψαράς

Οι Μινωίτες Κρήτες ήταν έμποροι, και οι πολιτισμικές τους επαφές έφτασαν πολύ πιο πέρα από τον χώρο τής Κρήτης – στην χαλκοφόρο Κύπρο και τη Μικρά Ασία, την Αίγυπτο και την Χαναάν, τα Βαλκάνια και την περιοχή τού Εὐξείνου, ιδίως στην Κολχίδα (Αμπχαζία–Γεωργία), στη Μεσοποταμία, μέχρι και στο μακρινό Αφγανιστάν. Παραστάσεις στις Θήβες τής Αιγύπτου, από τον 15ο αιώνα ΠΚΧ, απεικονίζουν κάποιους Μινωίτες να φέρουν δώρα. Επιγραφές καταγράφουν αυτούς τους ανθρώπους ως προερχόμενους από τα “νησιά στο μέσον τής θάλασσας”, και μάλλον αναφέρονται σε Κρήτες εμπόρους, ή επισήμους, που έφεραν δώρα από τη μεγαλόνησο. Οι μινωικές τεχνικές και τεχνοτροπίες στα κεραμικά απετέλεσαν, παράλληλα, πρότυπο για την κυρίως Ελλάδα. Εκτός τής Θήρας, κρητικές αποικίες ιδρύθηκαν και στα Κύθηρα, ένα νησί κοντά στην ηπειρωτική χώρα, που δέχθηκε μινωικές επιδράσεις κατά την 3η χιλιετία, και παρέμεινε μινωικό στον πολιτισμό για χίλια χρόνια, μέχρι την κατάληψή του από τους Μυκηναίους στον 13ο αιώνα, καθώς επίσης στη Μῆλο, την Κέα, την Αἴγινα, την Ῥόδο, και τη Μίλητο. Οι Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα βρίσκονταν σε τροχιά γύρω από τον κρητικό πολιτισμό.

Μεγάλα οικοδομήματα βρέθηκαν ακόμα και στις “φτωχές” περιοχές, φανερώνοντας μια κοινωνική ισότητα και ίση κατανομή τού πλούτου. Υπήρχε υψηλός βαθμός οργάνωσης, χωρίς ίχνος των στρατιωτικών αριστοκρατιών που χαρακτήρισαν τους επόμενους πολιτισμούς…

Ορισμένες τοποθεσίες στην Κρήτη τονίζουν την εξωστρέφεια της κοινωνίας. Το ανάκτορο της Κάτω Ζάκρου λ.χ. βρίσκεται σ’ έναν κόλπο, εκατό μέτρα από την τωρινή ακτογραμμή. Ο μεγάλος αριθμός των εργαστηρίων και ο πλούτος των υλικών εκεί, υποδηλώνουν ένα κέντρο εισαγωγών κι εξαγωγών. Αυτές οι δραστηριότητες αποδίδονται περίτεχνα στις καλλιτεχνικές παραστάσεις τής θάλασσας, με πλοία και ναύτες, όπως Η ζωφόρος τού στόλου στην Θήρα. Ο Όμηρος κατέγραψε μια παράδοση πως η Κρήτη είχε 90 πόλεις. Οικοδομήματα μεγάλα, με πολλά δωμάτια, ανακαλύφθηκαν ακόμα και σε “φτωχές” περιοχές, φανερώνοντας μια κοινωνική ισότητα με την ίση κατανομή τού πλούτου που προερχόταν από το εμπόριο. Υπήρχε υψηλός βαθμός οργάνωσης, αλλά χωρίς ίχνος των στρατιωτικών αριστοκρατιών, που χαρακτήρισαν τους επόμενους πολιτισμούς. Ενώ οι Μυκηναίοι βασίζονταν στις επεκτατικές κατακτήσεις, οι Μινωίτες ήταν λαός εμπορικός, ασχολούμενος πρωτίστως με το εξωτερικό εμπόριο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα πρέπει να είχαν εμπλακεί και στο τόσο κρίσιμο κατά την εποχή τού μπρούντζου εμπόριο του κασσίτερου: η κράση κασσίτερου με χαλκό, προφανώς από την Κύπρο, χρησίμευε στην παραγωγή μπρούντζου. Η μινωική παρακμή φαίνεται πως συσχετίζεται με την παρακμή τής χρήσης των μπρούντζινων εργαλείων και την αντικατάστασή τους από τα σιδερένια.

Ολόκληρη η περίφημη Ζωφόρος τού [μινωικού] στόλου στο Ακρωτήρι τής Θήρας

Μπρούντζος (κρατέρωμα) και ορείχαλκος ή χαλκοπυρίτης

Θρακικό μπρούντζινο ελάφι, 9ος-6ος αιώνας ΠΚΧ

● Ο μπρούντζος φτιαχνόταν αρχικά με την φυσική ή τεχνητή κράση χαλκού και αρσενικού. Στα τέλη τής 3ης χιλιετίας ΠΚΧ, το αρσενικό αντικαταστάθηκε από τον κασσίτερο, επειδή η διαδικασία κράσης μπορούσε να ελεγχθεί ευκολότερα, και το κράμα ήταν πιο ανθεκτικό. Επίσης, σε αντίθεση με το αρσενικό, ο κασσίτερος δεν είναι τοξικός. Το κασσιτερούχο κρατέρωμα εμφανίζεται στα τέλη τής 4ης χιλιετίας στην Περσία, τη Μεσοποταμία, την Κίνα. Τα μεταλλεύματα κασσίτερου και χαλκού σπάνια γειτονεύουν (ανάμεσα στις λίγες εξαιρέσεις ήταν μια περιοχή τής Περσίας). Άρα, η επεξεργασία μπρούντζου προϋπέθετε ανέκαθεν το εμπόριο. Η κύρια πηγή κασσίτερου στην Εὐρώπη ήταν τα κοιτάσματα της Κορνουάλλης στην Αγγλία, που μεταφέρονταν μέχρι και στην ανατολική Μεσόγειο. Αν και το κρατέρωμα είναι γενικά σκληρότερο από τον σφυρήλατο σίδηρο, η εποχή τού μπρούντζου έδωσε την θέση της στην εποχή τού σιδήρου, αφού οι άνθρωποι μπορούσαν ευκολότερα να βρουν κι επεξεργαστούν τον σίδηρο, έστω και αν το μέταλλο δεν ήταν καλής ποιότητας. Γι’ αυτό και το κρατέρωμα ήταν περιζήτητο ακόμη και στην εποχή τού σιδήρου: Ρωμαίοι αξιωματικοί λ.χ. είχαν μπρούντζινα σπαθιά, ενώ οι “πεζικάριοι” σιδερένια. Αρχαιολόγοι υποψιάζονται πως κάποια πολύ σοβαρή διαταραχή στην εμπορία κασσίτερου προκάλεσε την μετάβαση. Οι μαζικές μεταναστεύσεις λαών (±1200–1100 ΠΚΧ) περιόρισαν την αποστολή κασσίτερου πέριξ τής Μεσογείου (ή και από την Βρετανία), εξαντλώντας τ’ αποθέματα και αυξάνοντας τις τιμές. Όταν οι άνθρωποι έμαθαν πώς να παράγουν τον χάλυβα, απέκτησαν ένα μέταλλο πολύ ανθεκτικότερο του μπρούντζου, με κόψη που διατηρείται πιο αιχμηρή. Υπάρχουν πολλά κράματα κρατερώματος. Το σύγχρονο είναι κατά κανόνα 88% χαλκός και 12% κασσίτερος. Ιστορικά οι μπρούντζοι έχουν σύνθεση που ποικίλλει πάρα πολύ, καθώς οι περισσότεροι μεταλλουργοί θα χρησιμοποιούσαν, προφανώς, ό,τι υλικό είχαν στη διάθεσή τους.

Προκολομβιανός “άνθρωπος-πουλί”, ορείχαλκος (tumbaga)

● Ο μπρούντζος, όπως είδαμε, συγχέεται πολύ συχνά με τον ὀρείχαλκο. Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς αναφέρουν τον ορείχαλκο, αλλά δεν είναι καθόλου σίγουρο πως εννοούν το ίδιο μέταλλο μ’ εμάς. Εκείνος ο ορείχαλκος αναφέρεται κυρίως στην ιστορία τής Ἀτλαντίδος, όπως την αφηγείται ο Πλάτων στον διάλογό του, Κριτίας. Πρώτος ο Ἡσίοδος λέει, στον 7ο αιώνα ΠΚΧ, πως ο Ἡρακλῆς φορούσε ορειχάλκινες κνημίδες, ενώ κι άλλη αναφορά υπάρχει σ’ έναν oμηρικό ύμνο προς την Ἀφροδίτη. Ο Πλάτωνας λέει ότι το μέταλλο υπολειπόταν σε αξία μόνον έναντι του χρυσού. Στην εποχή του, ωστόσο, ο ορείχαλκος ήταν γνωστός μόνον ως όνομα. Σύμφωνα με τον Πλίνιο τον πρεσβύτερο, έπαψε να κυκλοφορεί επειδή τα μεταλλεία είχαν πλέον εξαντληθεί. Ο διεθνής όρος ορείχαλκος προέρχεται από τα ελληνικά (ὄρος + χαλκός). Θεωρείται πως ο ορείχαλκος του Πλάτωνα ήταν είτε κράμα χρυσού-χαλκού, ή ένα άγνωστο πλέον μέταλλο, ή ακόμα μυθικό, όπως η Ατλαντίδα. Οι Ρωμαίοι μετέγραψαν το orichalcum ως aurichalcum, που μάλλον σημαίνει κυριολεκτικά χρυσός χαλκός. Το κράμα tumbaga των Άνδεων είναι κάτι αντίστοιχο, δεδομένου ότι πρόκειται για κράμα χρυσού-χαλκού. Στην Αἰνειάδα, του Βιργιλίου, γίνεται λόγος για ένα κράμα χρυσού-αργύρου. Η λέξη ορείχαλκος χρησιμοποιήθηκε σε νεότερα χρόνια για να περιγράψει τον χαλκοπυρίτη, ή το μπράσο (brass), δηλαδή ένα κράμα χαλκού-σιδήρου, ή χαλκού-ψευδαργύρου. Το χρώμα τού ορείχαλκου-μπράσου είναι χρυσοκίτρινο, ενώ εκείνο του μπρούντζου-κρατερώματος καφέ-κόκκινο.⁽⁷⁾

Γαλλικό κόρνο (ορει)χάλκινο (μπράσο)

• ⁽⁷⁾ Είχα κάποτε στα νιάτα μου την αφελή εντύπωση, βάσει μιας μηχανιστικής αντίληψης περί διαδοχής των εποχών (όπου αυτή που έπεται είναι… “νομοτελειακά” ανώτερη αυτής που προηγήθηκε), πως η εποχή τού σιδήρου υπήρξε ανώτερη της εποχής τού μπρούντζου – στα πάντα. Γενικά αυτό ευσταθεί. Υπάρχουν, όμως, κάποια λογικά κενά, μερικές παραδοξότητες, κυρίως στην αρχή τής νέας εποχής, αφού πρέπει ν’ αποδεχθείς πως οι “σιδερένιοι” Δωριεῖς ήταν φορείς ανώτερου πολιτισμού συγκριτικά με τους “μπρούντζινους” Ἀχαιούς.

● Ανάλογη φενάκη, με την ευκαιρία, είναι και η ιδέα περί “ανωτερότητας” του μονοθεϊσμού έναντι του πολυθεϊσμού, ενώ στην πραγματικότητα είναι τεράστια οπισθοδρόμηση – μάρτυς μου ο… χριστιανικός σκοταδισμός: όταν ο φανατικός διεκδικεί την αποκλειστικότητα στην αλήθεια, όταν χάνεται η πολυθεϊστική ανεκτικότητα, τότε το αποτέλεσμα είναι η Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσα… όχι του Ισραήλ, αλλά του μίσους μεταξύ των μονοθεϊστών!

● Τα σιδερένια όπλα, που προέκυψαν ἐξ ἀνάγκης, ήταν “φτωχά όπλα” και, ταυτόχρονα, τα “όπλα των φτωχών”. Έπαψε, συνεπώς, το μονοπώλιο των αριστοκρατών στον πόλεμο. Και κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει πως… “εκδημοκρατίστηκε ο πόλεμος”. Είναι, όμως, “δημοκρατικό” το δικαίωμα του φονεύειν;(!)

Πού έβρισκαν οι Κρήτες κασσίτερο για την παραγωγή μπρούντζου;
Αναμφίβολα, τα μινωικά πλοία μετέφεραν βρετανικό κασσίτερο…

Ο Θησέας με την Αριάδνη και τον Μινώταυρο,
ψηφιδωτό στην Πάφο: κρητικό θέμα στην Κύπρο.

Οι Κασσιτερίδες

Η ΚΥΠΡΟΣ ΗΤΑΝ ΤΟ “ΧΑΛΚΙΝΟ νησί” τής Μεσογείου. Η λέξη copper προέρχεται από τη λατινική φράση Cyprium (aes), δηλαδή “Κυπριανόν (μέταλλο)”. Το τοπωνύμιον Κύπρος μάλλον προέρχεται ετυμολογικά από τις σουμεριακές λέξεις για τον χαλκό, ή και τον μπρούντζο (zubar / kubar), λόγω των τεράστιων κοιτασμάτων χαλκού. Άρα, το κρίσιμο ερώτημα είναι: πού έβρισκαν οι Μινωίτες κασσίτερο – το απαραίτητο μετάλλευμα – για την παραγωγή μπρούντζου; Ο κασσίτερος ήταν πολύ σπάνιος στην ανατολική Μεσόγειο. Η μόνη γνωστή πηγή κασσιτερίτη στην περιοχή βρισκόταν στο Kestel-Göltepe του Ταύρου, στη νότια-κεντρική Ανατολία. Η εξόρυξη άρχισε στα τέλη τής 4ης χιλιετίας και τερματίστηκε στα μέσα τού 19ου αιώνα ΠΚΧ, όταν πλέον έγινε αντιοικονομική, είτε το μετάλλευμα εξαντλήθηκε. Υπήρχαν άλλες τρεις πηγές στη διάθεση των Μινωιτών: το μακρινό βορειοανατολικό Αφγανιστάν, η κεντρική Ευρώπη (Βοημία κυρίως), και η Δύση, με τις τεράστιες ποσότητες κασσίτερου σε μέρη όπως η Ιβηρία, η Βρετάνη, της βορειοδυτικής Γαλλίας, και ιδίως η Κορνουάλλη, της νοτιοδυτικής Βρετανίας. Για τους Κρήτες θαλασσοπόρους, η Δύση ήταν ο προορισμός που μάλλον προτιμούσαν.⁽⁸⁾ Και όταν τα μεταλλεία στον Ταύρο έκλεισαν, ο δυτικός κασσίτερος έγινε σαφώς κρισιμότερος, και τότε οι Κρήτες θα μονοπώλησαν τη διάθεση κασσίτερου στην ανατολική Μεσόγειο με τον στόλο τους, εμπορικό και πολεμικό. Μινωικά προϊόντα δείχνουν πως υπήρχε εκτεταμένο δίκτυο με την ηπειρωτική Ελλάδα, την Ανατολία, την Κύπρο, τη Συρία, την Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία, και δυτικά, ως την Ιβηρία, ή και παραπέρα. Το εμπόριο σε κοντινές αποστάσεις γινόταν απευθείας, ενώ σε μακρινά μέρη θα μπορούσε κάλλιστα να γίνεται έμμεσα, μέσω μεσαζόντων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα μινωικά πλοία μετέφεραν βρετανικό κασσίτερο. Αν έριχναν και άγκυρα στα βρετανικά λιμάνια είναι μια άλλη ιστορία.

• ⁽⁸⁾ Όχι πως οι Μινωίτες αδιαφόρησαν για τον προερχόμενο ἐξ ἀνατολῶν κασσίτερο: πινακίδα των αρχείων τής Μάρι, ενός σπουδαίου εμπορικού κόμβου στον Ευφράτη, στη Μεσοποταμία, μνημονεύει κάποιον Κρήτα αγοραστή κασσίτερου από πράκτορες των ανακτόρων τής Μάρι, διευκρινίζοντας πως η συναλλαγή έγινε στην Ουγκαρίτ. Το μετάλλευμα προερχόταν, ἐν μέρει, από το ΒΑ Αφγανιστάν, όπου βρέθηκαν μινωικά τέχνεργα. Άλλοι, πάλι, λένε πως η πινακίδα αυτή, αντιθέτως, αναφερόταν στην αγορά κρητικού κασσίτερου από τη Μάρι (500 κιλά, το 1670 ΠΚΧ). Η Μεσοποταμία, λένε, εισήγαγε κασσίτερο από Κρήτη και χαλκό από Κύπρο για να φτιάχνει μπρούντζο. Ως προς τον κασσίτερο της κεντρικής Ευρώπης, αυτός μεταφερόταν στη Μεσόγειο μέσω του Δρόμου τού Ἠλέκτρου, που ένωνε τη Βαλτική με την Αδριατική.

Η νωπογραφία των κυανοπιθήκων τής Θήρας

Σε αντίθεση με τη Βαβυλωνία και την Αίγυπτο, που στηρίζονταν κυρίως στη γεωργική παραγωγή, το πλεόνασμα της Κρήτης προερχόταν από το εμπόριο. Οι Κρήτες ήταν απαράμιλλοι υπερπόντιοι έμποροι, αφέντες των θαλασσών, έχοντας στη διάθεσή τους το πιο προηγμένο ναυτικό που είχε υπάρξει ποτέ. Αντάλλασσαν όχι μόνο τα δικά τους βιοτεχνικά προϊόντα “Made in Crete”, λ.χ. κεραμικά ή μεταλλουργικά, μα ενεργούσαν και ως ενδιάμεσοι, εμπορευόμενοι πρώτες ύλες και τελικά προϊόντα σε όλη τη Μεσόγειο, και πέρα από αυτήν. Οι πολυτιμότερες επανεξαγωγές τους ήταν τ’ αγγεία, ο κασσίτερος, ο χρυσός, ο άργυρος, ο χαλκός. Δραστηριοποιούνταν όχι μόνον στην Ανατολή, μα και στη Δύση, ιδρύοντας παντού ἐμπόρια. Οι προνομιακοί τους εταίροι στην Ανατολή ήταν σίγουρα οι Αιγύπτιοι, ενώ σημαντικότεροι εταίροι τους στην Εσπερία θα πρέπει να ήταν οι Ίβηρες, καθώς η χερσόνησος ήταν πλούσια σε μέταλλα, όχι μόνον σε άργυρο, αλλά και κασσίτερο. Το εμπόριο του κασσίτερου ήταν πολύ προσοδοφόρο, ιδίως τότε, στην εποχή τού μπρούντζου, επειδή, όπως είδαμε, πρόκειται για ένα ουσιαστικό συστατικό τού κρατερώματος, και είναι σπάνιο: μόνον ο χρυσός κι ο άργυρος σπανίζουν περισσότερο. Επιπλέον, οι Ίβηρες θα πρέπει να ήξεραν, προφανώς, την ρότα προς τις Κασσιτερίδες…⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ Οι Κασσιτερίδες, δηλαδή οι Νήσοι τού Κασσίτερου (Cassiterides: το ελληνικό τοπωνύμιο, μέσω των λατινικών, πέρασε και σε άλλες γλώσσες), πιστεύεται ότι βρίσκονταν κάπου κοντά στις δυτικές ακτές τής Ευρώπης. Αρχαίοι συγγραφείς (λ.χ. Στράβων, Ποσειδώνιος, Διόδωρος Σικελιώτης, κλπ.) τις περιέγραψαν ως νησίδες στ’ ανοικτά τής ΒΔ Ιβηρίας· ενώ ο Διονύσιος ο Περιηγητής τις ανέφερε σε συνδυασμό με τις μυθικές Ἑσπερίδες. Ο Στησίχορος και ο Στράβων έγραψαν πως οι Εσπερίδες ήταν στην θρυλική Ταρτησσό (όπου θα ταξιδέψουμε ἐν εὐθέτῳ χρόνῳ). Ωστόσο, η υπόθεση που γίνεται γενικά αποδεκτή τώρα, άσχετα από τις πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων, είναι πως οι Κασσιτερίδες συνδέονταν με τα Βρετανικά νησιά ἐν γένει, ἕνεκα των τεράστιων τότε κοιτασμάτων κασσιτερίτη στην Κορνουάλλη. (Έχει απομείνει πια ελάχιστο μετάλλευμα λόγω της υπερεκμετάλλευσής του επί χιλιετίες. Βλέπε και Χρονικό 26 (Παλαιότερες πολιτικές ομάδες) περί Κασσιτερίδων).

Ταυροκαθάψια: “τα έμαθαν οι λαοί τής Ιβηρικής από τους Κρήτες
τής 3ης χιλιετίας π.Χ., ή άραγε οι Ίβηρες ήταν οι δάσκαλοι, αφού οι
ταύροι μεταφέρονταν στην Κρήτη από την χερσόνησο;” (Barreto)

Κρητικό χρυσό δαχτυλίδι: κυκλικός μαγικός
χορός τεσσάρων γυναικών (1500 ΠΚΧ)

Τα μέταλλα ήταν απλώς η απαρχή των πολύ ευρύτερων οικονομικών, αλλά και πολιτισμικών ανταλλαγών. Πολλοί Ίβηρες εντυπωσιάζονται τώρα από το γεγονός ότι, πριν από χιλιετίες, οι Μινωίτες είχαν δικές τους “ταυρομαχίες”. Στο δίγλωσσο βιβλίο του (στα πορτογαλικά και αγγλικά) Fado – Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση, ο Mascarenhas Barreto θεωρεί πως οι “pegas” (που αντιστοιχούν στα μινωικά ταυροκαθάψια, καθώς και σε άλλα ανάλογα παράτολμα “παιχνίδια” με τους ταύρους), ίσως προήλθαν από τις νεολιθικές κυνηγετικές τελετουργίες, και αναρωτιέται

“αν οι λαοί τής Ιβηρικής χερσονήσου τις έμαθαν από τους Κρήτες τής 3ης χιλιετίας π.Χ., ή αν οι ίδιοι ενδεχομένως να ήταν οι δάσκαλοι, αφού οι ταύροι μεταφέρονταν στο νησί τής Κρήτης από το φυσικό τους περιβάλλον στην χερσόνησο” (βλέπε και Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, Κρητοϊβηρικοί δεσμοί).

Αλλά, όταν κάποιος μιλάει για τέτοιες εκτεταμένες ανταλλαγές, που λάμβαναν χώρα κατά την 3η χιλιετία ΠΚΧ, με έθιμα που υιοθετούνταν, και ταύρους που μεταφέρονταν σε τόσο μακρινές αποστάσεις, είναι πράγματι τόσο σημαντικό να γνωρίζουμε ποιος μιμήθηκε ποιον;

Ταυροκαθάψια σε νωπογραφία τής Κνωσού (15ος αιώνας ΠΚΧ)

Επόμενο Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ ● Stonehenge ● Δωριείς και Λαοί τής Θάλασσας ● Μυστήρια ● Τρωικός και Κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου

• >> Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ
• << Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ