Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για το “ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ”

Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για το “ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ”

Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας

/ENGLISH/ GIORGOS ANDREOU on “ARCHiPELAGOS”

ΑΝΑΜΕΣΑ στους Πορτογάλους και τους Έλληνες, λένε, υπάρχει μεγάλη συνάφεια. Είναι δυο λαοί με σπουδαία κατορθώματα στην θάλασσα. Εμείς, από τα αρχαία χρόνια, δώσαμε στο Αρχιπέλαγος, το Αιγαίο πέλαγος δηλαδή, αυτήν την αίγλη με το τρομακτικό και ταυτόχρονα εκθαμβωτικό αρχέτυπο του μεγάλου ταξιδευτή, του Οδυσσέα, του (σχεδόν) υπεριστορικού πια προσώπου, που με μοναδικό τρόπο έχει κατορθώσει να μπει στις συνειδήσεις και τους πολιτισμούς όλων των λαών τού κόσμου, χάρη σ’ εκείνο το μείζον κείμενο, την “Οδύσσεια”, το οποίο στην ουσία τι είναι; Είναι η μάχη ενός ανθρώπου με την θάλασσα – που άλλοτε είναι φίλη του, άλλοτε εχθρά του – για να φτάσει στον τόπο του, στην Ιθάκη, να “νοστίσει”, να φάει νόστιμο ψωμί, να ζήσει αυτό που ο Όμηρος ονομάζει “νόστιμον ήμαρ” – την ημέρα τής επιστροφής στην πατρίδα. Είναι τόσο μεγάλη η σημασία τής λέξης “νόστιμον” που κατέληξε σε μας τους Νεοέλληνες να σημαίνει το φαγητό που είναι ωραίο και δεν είναι άνοστο. Και “άνοστος” είναι αυτός που δεν μπορεί να επιστρέψει στην πατρίδα του. Είναι τα ωραία παιχνίδια που κάνει η γλώσσα.

Θέλω να επισημάνω κάποιους σημαντικούς άξονες αυτής της νέας δουλειάς τής Αμέλιας Μουζ και του Μιχάλη Λουκοβίκα. Δυστυχώς, ζούμε σε μια εποχή στην οποία η ιδέα ενός ηχογραφήματος συνόλου, αυτό που ονομάζουμε concept album, τείνει να καταρρακωθεί και ξαναγυρίζουμε σε μια εποχή με ανεξάρτητα κομμάτια, που παίζονται στο ραδιόφωνο χωρίς καμιά συνοχή. Δεν τα κατηγορώ· και τα ανεξάρτητα τραγούδια ωραία είναι. Αλλά η ιστορία τής ηχογράφησης μας έδωσε τη δυνατότητα να δημιουργηθούν αριστουργήματα, που μοιάζουν με λογοτεχνήματα, με μυθιστορήματα: δηλαδή ένας ολόκληρος δίσκος να έχει ένα ενιαίο θέμα, ή παραλλαγές πάνω σ’ ένα ενιαίο θέμα, να είναι μια ιστορία. Υπάρχουν οι δικοί μας σπουδαίοι συνθέτες, με σημαντικές μελοποιήσεις πάνω σε ποιητές, όπως και μεγάλα ξένα συγκροτήματα, λ.χ. οι Pink Floyd, και πολλοί άλλοι, που έχουν επωφεληθεί από την χρήση τής ηχογράφησης με αυτόν τον τρόπο.

Η Αμέλια και ο Μιχάλης αυτόν τον τρόπο τον αγαπούν, τον έχουν τιμήσει στο έπακρον. Τόσο ο “Περίπλους”, η προηγούμενή τους κοινή προσπάθεια, όσο και το “Αρχιπέλαγος”, αποτελούν ολοκληρωμένες καταδύσεις, ηχητικές, αισθητικές, πολιτισμικές, που δεν μπορείς να τις ακούσεις αποσπασματικά, αλλά οφείλεις να τις ακούσεις ολόκληρες· βλέποντας την εξέλιξη της δικής τους αισθητικής, ευαισθησίας, καλλιτεχνικής στόχευσης, και μέσα από αυτές, όλες τις σημαντικές παραμέτρους που μοιραία έρχονται στο φως, πολύ περισσότερο όταν συναντιούνται δυο πολιτισμοί, συγκλίνοντας αλλά και αποκλίνοντας.

Στο “Αρχιπέλαγος” υπάρχουν και φιλοξενούνται τα πάντα: σπουδαίοι ποιητές που αισθάνομαι την ανάγκη να τους αναφέρω. Ξεκινάμε μ’ έναν ανώνυμο υμνωδό από την Ουγκαρίτ πριν από 3500 χρόνια· είναι ένας χουρριτικός ύμνος, του οποίου παρατίθεται η μουσική, με ελληνικά και πορτογαλικά λόγια, που περιέργως, το μουσικό του μοτίβο μοιάζει πάρα πολύ μ’ έναν πορτογαλικό αντιφασιστικό ύμνο, το “Acordai!” (Ξυπνήστε!). Είναι επίσης η Σαπφώ, ο Ευριπίδης, μ’ ένα χορικό από τον “Ορέστη”, ο Friedrich Hölderlin, o João de Deus, η Rosalía de Castro, ο José Gomes Ferreira, η Hélia Correia και, φυσικά, οι δυο θηριώδεις λογοτεχνικές προσωπικότητες της Πορτογαλίας, ο Fernando Pessoa και ο José Saramago.

Στο επίπεδο της τραγουδοποιίας φιλοξενούνται ο Martín Codax (ένας μεσαιωνικός Γαλικιανός βάρδος), η εξαίρετη Violeta Parra, ο Armando Soares, ο José Niza, και οι δικοί μας Παναγιώτης Τούντας, Γιώργος Μητσάκης, Βασίλης Τσιτσάνης, όπως και κάποιοι συνθέτες, κατ’ εξοχήν ο Ludwig van Beethoven. Τώρα τι δουλειά έχει ο Beethoven σε μια συνάντηση μεταξύ Πορτογάλων και Ελλήνων; Εντάξει, υπάρχουν πάντα και κάποιες καλλιτεχνικές… διαστροφές! Δικαιολογείται βέβαια, διότι κατά έναν περίεργο τρόπο, αυτό το “Πένθιμο εμβατήριο”, στην Δεύτερη Κίνηση της Τρίτης Συμφωνίας, “διαβολικά” και παράδοξα ταίριαξε με μια ποιητική δημιουργία τής σημαντικής λογοτέχνιδας Hélia Correia,^(*) που είναι και φιλέλλην, έχοντας στο ενεργητικό της και σημαντικό έργο υπό την επίδραση του αρχαιοελληνικού κυρίως πνεύματος. Ένας άλλος συνθέτης είναι ο Fernando Lopes-Graça, κι άλλος ένας εγώ… (Δεν αναφέρω τον Μιχάλη και την Αμέλια γιατί δεν τους θεωρώ μόνον συνθέτες αυτής της δουλειάς· τους θεωρώ πυλώνες. Λέω ποιοι φιλοξενούνται στο έργο τους).

• ^(*) Το ποίημα της Hélia Correia, στο οποίο αναφέρεται ο Γιώργος Ανδρέου, είναι “Η τρίτη αθλιότητα” (A Terceira Miséria, 2012), που είναι αφιερωμένο στην Ελλάδα, έχει τον Παρθενώνα στο εξώφυλλο, και θα είναι μεγάλο κρίμα αν δεν εκδοθεί και εδώ σε ελληνική απόδοση.

Με μένα συνέβη το εξής θαυμάσιο: Είχα γράψει ένα μουσικό μοτίβο στο CD “Χελιδόνια τής βροχής” (που ηχογράφησα με την σπουδαία Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων “Αθανάσιος Τσιπινάκης” τού δήμου Πατρέων), και είχα ζητήσει από τον εξαιρετικό ποιητή Διονύση Καρατζά να απαγγείλει τρία ποιήματά του, για να υπάρχει καταγραμμένη η φωνή του μαζί με τα τραγούδια που γέννησε σε μένα η ποίησή του. Διάβασε λοιπόν τα ποιήματα πάνω σε μια μουσική που την ονόμασα “Σαν παιχνίδι”. Ακούγοντας αυτήν τη μουσική, η Αμέλια πήρε ένα ποίημα του Saramago, την “Alegria”, και με έναν μαγικό τρόπο ταίριαξε απόλυτα τη μελωδία με την ποίηση! Υπάρχουν κι άλλα μαγικά: η γυναίκα τού Saramago είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ηθοποιός, που έχει δουλέψει και στην Πάτρα, φιλέλλην επίσης. Συγκινητικές συμπτώσεις…

Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων “Αθανάσιος Τσιπινάκης” τού Δήμου Πατρέων

Στους πολιτισμούς μας, αυτούς που σχετίζονται με την θάλασσα, το ποιητικό φαινόμενο βρίσκεται στο επίκεντρο. Μπορεί εμείς να κολακευόμαστε πως είμαστε μουσικοί, αλλά οι πολιτισμοί στους οποίους ανήκουν Έλληνες και Πορτογάλοι είναι πάνω απ’ όλα πολιτισμοί ποιητικοί. Η μεγάλη τους δυναμική είναι η ποιητική δημιουργία. Θα έλεγα πως η ποιητική δημιουργία, από τον Όμηρο μέχρι τον Pessoa, υπαγορεύει μ’ έναν τρόπο το βλέμμα αυτών των πολιτισμών, τον τρόπο με τον οποίον αντικρίζουν τον εαυτό τους και τον κόσμο, τον τρόπο με τον οποίον επεξεργάζονται την ιδέα τού ταξιδιού. Μεγάλα ποιητικά κείμενα και στους δυο πολιτισμούς ασχολούνται με την θάλασσα, το πέλαγος, την περιπέτεια των ανθρώπων. Υπήρξαν μεγάλοι ταξιδευτές – οι Πορτογάλοι έχουν τους δικούς τους μεγάλους εξερευνητές, λ.χ. Vasco da Gama – άνθρωποι που θαλασσοπνίχτηκαν για να κατανοήσουμε καλύτερα τον κόσμο, να βρούμε καινούργιες θάλασσες και στεριές. Όμως, αυτό που πάνω από όλα ψάχνουν αυτοί οι πολιτισμοί, είναι η βαθύτερη ποιητική σύνδεση της ύπαρξής μας με το σύμπαν γύρω μας.

Fado, του José Malhoa

Δεν είναι τυχαίο ότι αυτοί ακριβώς οι πολιτισμοί, για τους οποίους ο Ποιητικός Τρόπος έχει μεγάλη σημασία, διασώζουν και αυτό που ονομάζουμε λαϊκή κουλτούρα – έχουν τη δική τους Λαϊκή μουσική Παράδοση. Οι Πορτογάλοι το πασίγνωστο Fado, που έχει αγαπηθεί σε όλον τον πλανήτη, εμείς τη μεγάλη μας Δημοτική Παράδοση και ταυτόχρονα, ένα σημαντικό παρακλάδι που ξεπήδησε από αυτήν, το λαϊκό μας τραγούδι· ξεκίνησε από την Σμύρνη ως αστικό τραγούδι κι εξελίχτηκε από Ρεμπέτικο σε Λαϊκό τής πόλης, για να φτάσει στην κορυφαία του εκδοχή με ιδιοφυΐες, όπως ο Τσιτσάνης, ή ο Τούντας λίγο παλαιότερα, ο οποίος είναι μια γέφυρα ανάμεσα στους δυο αυτούς δρόμους.

Τι είναι λοιπόν εκείνο που διασώζει στους εν λόγω πολιτισμούς τη Λαϊκή Παράδοση; (Επειδή υπάρχουν πολιτισμοί – σπουδαίοι σε κάθε επίπεδο – που δεν έχουν πια λαϊκή παράδοση, δεν έχουν λαϊκό τραγούδι δικό τους, παρά μόνον ακαδημαϊκό). Είναι το ποιητικό βλέμμα, η ποιητική συνείδηση, η οποία δεν είναι (μόνον) ατομική. Υπάρχει ένα σύμπαν συλλογικό πίσω από το άτομο στους πολιτισμούς αυτούς. Πιστεύω ακράδαντα πως αυτό το γεννάει η σχέση με το άπειρο που συμβολίζει η θάλασσα. Το νερό είναι το ασυνείδητο, το μεγάλο ταξίδι, το υπόγειο της λογικής μας, όπου εμείς βάζουμε νησιά, δηλαδή τη λογική, μέσα στο υποσυνείδητο της απέραντης θάλασσας. Έτσι γεννιέται η αίσθηση της ενότητας: ενώ είμαστε άτομα, ταυτοχρόνως είμαστε Κοινότητα· και εκφραζόμαστε (πώς αλλιώς;) μέσω της Κοινότητας.

Η σημαντικότερη έκφραση της Κοινότητας είναι η Παράδοση – μουσική, χορευτική, εικαστική. Όποια Παράδοση και να πάρει κανείς ως παράδειγμα, διαπιστώνει την αίσθηση της συνοχής, της πειθαρχίας: πειθαρχώ σ’ ένα μοτίβο που υπάρχει αιώνες τώρα, το επεξεργάζομαι, το γεύομαι, προσθέτω ή αφαιρώ κάτι, και το επιστρέφω για να συνεχίσει μετά από μένα, όταν εγώ δεν θα υπάρχω πια, αλλά θα υπάρχω μέσα από αυτό, θα υπάρχω μέσα σε αυτό. Είναι ένας τρόπος προσέγγισης της πραγματικότητάς μας, ένας τρόπος με τον οποίο οι δύο πολιτισμοί, ο δικός μας και ο πορτογαλικός, έχουν μάθει για αιώνες αιώνων να ζουν και να δημιουργούν.

Παράδοση, του Olin Levi Warner (1895). Μπρούντζινο τύμπανο
πάνω από την είσοδο της Βιβλιοθήκης τού Κογκρέσου στην Washington.

Όλα αυτά μ’ έναν τρόπο είναι καταγραμμένα στο “Αρχιπέλαγος”. Φυσικά μην περιμένετε κάποια μουσικολογική πραγματεία. Κανένας δημιουργός ή καλλιτέχνης δεν χρωστά κάτι τέτοιο. Πρώτα απ’ όλα μετράει το προσωπικό του γούστο, η ψυχική του ευφορία και οι συνδέσεις που έχει ο ίδιος επιλέξει. Υπερασπίζεται ένα προσωπικό του “νόημα” ο καλλιτέχνης, όταν προτείνει ένα έργο τέχνης. Το νόημα όμως αυτό συγχρόνως συμβολίζει και το σύνολο, επειδή ο Τσιτσάνης είναι και όλοι οι άλλοι, όπως κι ο Beethoven μ’ έναν τρόπο είναι όλη η Κλασική μουσική. Άρα η χειρονομία είναι πάντοτε ευρύτερη από την επιλογή τού προσώπου.

Σας καλώ λοιπόν να ακούσετε, να συγκινηθείτε και να αγαπήσετε το “Αρχιπέλαγος”, ως αυτό που είναι: η συνάντηση δυο δημιουργικών ανθρώπων, δυο σημαντικών καλλιτεχνών, δυο εξαίρετων μουσικών-συνθετών, και ο τρόπος με τον οποίον πειθαρχούν στην Παράδοση και συγχρόνως την ανανεώνουν. Επειδή η Παράδοση, όταν μένει στάσιμη και δεν ανανεώνεται, μοιραία θα πεθάνει και θα “καταψυχθεί”. Όπως και μια ανανέωση η οποία “ασεβεί” περισσότερο από ό,τι οφείλει – η τόλμη της δηλαδή διαταράσσει την ισορροπία αισθητικών και ηθικών επιλογών και μετατρέπεται σταδιακά σε παράβαση, σε καταστροφή, σε “αντισυμβατική” στάση, που όμως διαλύει τον ιστό τής Παράδοσης – είναι εξίσου κατακριτέα.

Ο Ναός τού Ποσειδώνα στο Σούνιο· το σημείο από όπου πήδηξε στην θάλασσα ο Αιγέας, αφού ο γιος του, Θησέας, τυφλωμένος από οίηση και ύβρι (σκότωσε μεν τον Μινώταυρο, αλλά χάρη στην Αριάδνη, που μετά την εγκατέλειψε στη Νάξο), ξέχασε να υψώσει το χαρμόσυνο άσπρο πανί για να το δει ο πατέρας του που τον περίμενε με αγωνία…

Νομίζω ότι η Amélia Muge και ο Μιχάλης Λουκοβίκας πέτυχαν αυτήν την θαυμαστή ισορροπία, και δημιούργησαν πραγματικά ένα έργο τέχνης, που εμάς ως Έλληνες μας κολακεύει πάρα πολύ, αφού ονομάζεται “Αρχιπέλαγος”. Υπάρχουν πολλά αρχιπελάγη, αλλά το πρώτο ιστορικά και αθάνατο εις τους αιώνες των αιώνων, χάρη στην “Οδύσσεια” και τον πατέρα πάντων, τον Όμηρο, είναι το Αιγαίον πέλαγος, το οποίο, όπως έγραψε ο Αισχύλος, πολλές φορές το βλέπουμε να ανθίζει από νεκρούς, είτε από τρικυμία, είτε από ναυμαχία ή καταστροφή, είτε από μιαν αδόκητη επιστροφή χωρίς το πανί το άσπρο, όπως αυτή που οδήγησε τον Αιγέα απελπισμένο να πηδήξει στο νερό και γι’ αυτό να ονομαστεί Αιγαίον το πέλαγος.

Πίσω από τους πολιτισμούς μας υπάρχει πάντοτε το δράμα. Όμως, αυτό το δράμα, έχουμε κατακτήσει πια τον τρόπο, την ευγένεια, τη σοφία και την ψυχική αρτιότητα να μην το θρηνούμε, αλλά να το διασώζουμε ως παρακαταθήκη χαρμολύπης, ισορροπίας ανάμεσα στο φως και στο σκοτάδι, στην ζωή και στον θάνατο – αυτή δεν είναι η ανθρώπινη μοίρα, στους αιώνες των αιώνων;

Καλή επιτυχία και συγχαρητήρια για το έργο σας!

Ομιλία κατά την παρουσίαση του “Αρχιπελάγους”
στον “Ιανό” τής Αθήνας στις 4 του Μάη τού 2018

● Δες επίσης: Η MARIA GRACIETE BESSE για το ARCHiPELAGOS
● Καθώς και: Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για τον “ΠΕΡΙΠΛΟΥ”

Χρονικό 11. “ΘΡΑΚΙΑ ΚΑΙ ΑΣΙΑΤΙΣ Η ΜΟΥΣΙΚΗ”

Χρονικό 11. “ΘΡᾼΚΙΑ ΚΑΙ ΑΣΙΑΤΙΣ Η ΜΟΥΣΙΚΗ”

/ENGLISH/ Chronicle 11. “MUSIC IS THRACIAN AND ASIAN”

● “Βαρβάρων” Συμβολή στην Ελληνική Οργανοποιία και Οργανοπαιξία ● Αρχαιολατρία-Προγονοπληξία ● Ψαλτήρια και Πολύχορδα ● Διαπασών, Αρμονία, Πολυφωνία ● Μουσική, Ποίηση, Έθνος ● Λαϊκή ή Λόγια Μουσική ● Ὕδραυλις ● Σταυροφορίες ● Στράβωνος Μουσική

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“… καὶ ἡ μουσικὴ πᾶσα Θρᾳκία καὶ Ἀσιᾶτις νενόμισται.” (Στράβων)

TΟ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΑΥΤΟ του Στράβωνα, περιώνυμου ιστορικού και γεωγράφου, για την επικρατούσα αντίληψη στην εποχή του (64 ΠΚΧ – 24 ΚΧ), περί της θρακικής και ασιατικής προέλευσης της μουσικής πάσης (άρα, και των οργάνων της), επανέρχεται ἐκ τῶν πραγμάτων ξανά και ξανά, σαν leitmotiv, αλλά και ως υπόμνηση, προς όλους εκείνους που αρχίζουν από τη λύρα τού Θράκα Ορφέα και τελειώνουν στον ταμπουρά τού στρατηγού Μακρυγιάννη.

“Εἰς τὴν Τσακωνιὰ συναντᾶται ὁ πανάρχαιος τσακώνικος χορὸς πού, μὲ τὸν ἀπολλώνιο παιωνικὸ ῥυθμὸ τῶν πέντε χρόνων, τὰ φιδίσια κυκλίσματα, στροφές, διπλώματα καὶ ξεδιπλώματα τοῦ χορευτικοῦ ὁμίλου, καὶ μὲ τὸν κορυφαῖο ποὺ φέρνει βόλτες κύκλο τὸν χορό, καὶ κάποτε χορεύει ἀντικριστὰ πρὸς τὸν δεύτερο χορευτή, θυμίζει πύθιο νόμο, ὀρχηστικὸ καὶ μουσικό (πάλη τοῦ Ἀπόλλωνα πρὸς τὸν Πύθωνα),⁽¹⁾ καὶ ὄχι φανταστικοὺς μίτους Θησέα και Ἀριάδνης, ὅπως ἀβασανίστως ἤ ἀνευθύνως διατυμπανίζεται συνήθως ἀπὸ χορευτικὰ συγκροτήματα ἀθηναϊκά.”

• ⁽¹⁾ Νόμος ήταν ο σημαντικότερος τύπος μουσικής σύνθεσης κι εκτέλεσης στην αρχαία Ἑλλάδα. Ο πύθιος ή πυθικός νόμος, που παιζόταν με τον ομώνυμο αυλό, επινοήθηκε από τον Σακάδα και του χάρισε το πρώτο βραβείο τής αυλητικής τέχνης στα Πύθια, το 586 ΠΚΧ. Σκοπός του ήταν η περιγραφή τού αγώνα τού Απόλλωνα με τον Πύθωνα. Άρα, υπήρξε το πρώτο γνωστό είδος προγραμματικής μουσικής – δηλαδή, της περιγραφικής, ή με υπόθεση, σε αντίθεση με την απόλυτη ή αφηρημένη ή καθαρή μουσική (βλέπε Χρονικό 16, υποσημείωση 9, και Χρονικό 21, υποσημείωση 7 με το σχετικό κείμενο).

Σίμων Καράς

Όσο κανείς εμφορείται από αρχαιολατρία, ἤτοι όσο είναι… φορέας τού “ιού”, έχει καλώς. Τι γίνεται, όμως, όταν εκδηλώσει τα συμπτώματα της “νόσου” και καταληφθεί από προγονοπληξία; Αρκεί μια ματιά στο παραπάνω κείμενο, από το σημείωμα που συνοδεύει τον δίσκο με Τραγούδια τῆς Πελοποννήσου, του Συλλόγου πρὸς Διάδοσιν τῆς Ἐθνικῆς Μουσικῆς, γραμμένο, μάλιστα, διὰ χειρὸς τού Σίμωνος Καρά – κι ας είναι, ομολογουμένως, η προσφορά του στον τομέα αυτόν τεράστια και ανεκτίμητη.

Λέγονταν, λοιπόν, όλα αυτά ἑκατέρωθεν με κάθε σοβαρότητα, θαρρείς κι έχει καμιά σημασία, αν ο τσακώνικος χορός θυμίζει πύθιο νόμο, ή αν αναπαριστά, φευγαλέα ή όχι, την έξοδο από τον Λαβύρινθο – τώρα που είναι πια γνωστό πως ο… Μινώταυρος κάθε άλλο παρά νεκρός είναι, και τον δακτυλοδεικτούσε ο ίδιος ο Καράς αμέσως μετά, παραπονούμενος:

“Εἰς τὴν ἄλλοτε ἀχολογοῦσαν ἀπὸ τὰ μουσικὰ ὄργανα Πελοπόννησο,” έλεγε, “εἶναι πρόβλημα νὰ εὕρης ἄξια τοῦ ὀνόματος ὄργανα μουσικά. Ἐχρειάσθη μόχθος καὶ κόπος πολὺς γιὰ νὰ μπορέσωμε νὰ εὕρωμε ἕνα κλαρίνο, ἕνα βιολί, ἤ ἕνα λαοῦτο, σὲ ὁλόκληρους Νομούς, πολλὲς φορὲς νὰ μεταφέρωμε μουσικοὺς πολλὰ χιλιόμετρα, γιὰ νὰ τοὺς ταιριάξωμε μὲ ἄλλους, νὰ κάμουν κομπανία.”

Κανών (κανονάκι, ψαλτήριο)

Αυτή ακριβώς η νοοτροπία τού “πύθιου νόμου” έκανε τον Καρά να διεκδικεί την ελληνικότητα όλων σχεδόν των παραδοσιακών οργάνων, που παίζονται στην Ελλάδα, ή που εικάζεται πως χρησιμοποιήθηκαν κατά το παρελθόν. Σε ανάλογο σημείωμά του, στον δίσκο με Τραγούδια Κωνσταντινουπόλεως καὶ Προποντίδος, έγραφε:

“Τὸ ψαλτήριον κανόνιον, μαζὶ μὲ τὴν ἀρχαιοελληνικὴ καὶ βυζαντινὴ θαμπούρα [το ταμπούρ], χάρις εἰς τὰ πολλὰ ἐλάσματα [τα ‘μανταλάκια’] τοῦ πρώτου, καὶ τοὺς πολλοὺς δεσμοὺς [ή ‘περντέδες’] τῆς δευτέρας, ἦσαν τὰ ὄργανα καὶ θεωρητικῆς διδασκαλίας τῶν μουσικῶν τρόπων (ἤχων) καὶ διαστημάτων παλαιότερον.”

Στην αρχαία Ελλάδα, ο όρος ψαλτήριον ήταν γενικός, δεν είχε οὐδεμία σχέση με την ψαλτική των Βυζαντινών, και αφορούσε όλα τα έγχορδα όργανα που παίζονταν ἀπ’ εὐθείας με τα δάχτυλα, χωρίς πλήκτρο. Στην ίδια κατηγορία συγκαταλέγονταν, μεταξύ άλλων, ο νάβλας (ή η νάβλα), το σιμίκιον και το τρίγωνον (η ἅρπα) Κατά κανόνα, επρόκειτο για πολύχορδα όργανα, όπου βρίσκει κανείς και κάποια τα οποία δεν ήταν “ψαλτικά”, αφού παίζονταν με πλήκτρο. Ίσως το πιο εντυπωσιακό να ήταν η σαμβύκη (ο σάμβυξ), με ύψος που υπερέβαινε το ένα μέτρο κι έμοιαζε με ομώνυμη πολιορκητική μηχανή.

Αρπιστής (Τριγωνοεκτελεστής) τής Κέρου

Φαίνεται, πάντως, ότι τα όργανα αυτής της πολυμελούς οικογένειας, ιδιαίτερα τα πολύχορδα, δεν διέφεραν και πολύ – τουλάχιστον για τους αδαείς, που ήταν επόμενο να τα συγχέουν. Κάποια παίζονταν όρθια, και κατέληξαν στην άρπα, και άλλα οριζόντια, κι έτσι προέκυψαν το κανονάκι και το σαντούρι. Ήταν όργανα γνωστά κι ἐν χρήσει στην Ελλάδα, προτού να γίνει… Ελλάδα, ἤτοι από την (προελληνική) πρώιμη εποχή τού μπρούντζου, της 3ης χιλιετίας ΠΚΧ. Η πιο τρανή απόδειξη είναι ο Αρπιστής (Τριγωνοεκτελεστής) τής Κέρου, ένα υπέροχο κυκλαδικό ειδώλιο, που χρονολογείται στο 2800–2300 ΠΚΧ. Οι Κυκλαδίτες θα πρέπει ν’ αγαπούσαν πολύ τη μουσική και το τρίγωνο, καθώς έχουν βρεθεί και άλλα παρόμοια ειδώλια αρπιστών, όπως και αυλητών.

Και όμως, παρά τη μακρά θητεία αυτών των οργάνων στον ελληνικό χώρο, ο Πλάτων, και κάποιοι άλλοι φιλόσοφοι, τα καταδίκαζαν ως θηλυπρεπῆ, ενώ ο μαθητής τού Αριστοτέλη, ο Ἀριστόξενος ὁ Ταραντίνος, γνωστός ως ὁ Μουσικός, μια σπουδαία μορφή τής μουσικής θεωρίας στην αρχαία Ελλάδα – από τους σκαπανείς τής μουσικολογίας, όπως θα λέγαμε σήμερα – τα ονόμαζε ἔκφυλα, ἤτοι ξένα – με την κυριολεκτική σημασία τής λέξης, και όχι με τη μεταφορική που μας έχει απομείνει.

Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ, εννοείται, δεν είναι κάποια ηθική αποτίμηση, αλλά η προέλευση των οργάνων. Από τις διάφορες συγκεχυμένες μαρτυρίες που υπάρχουν, φαίνεται πως είχαν ασιατική ή θρακική προέλευση – ό,τι μας είπε ο Στράβωνας. Πιο χειροπιαστά είναι τα ευρήματα της αρχαιολογίας, με πληθώρα παραστάσεων αρπιστών, από τις ανασκαφές στην Εγγύς Ανατολή – Αίγυπτο και Μεσοποταμία κυρίως. Ο Αρπιστής τής Κέρου είναι μοναδικός, μα μόνον ως εικαστικό τεχνούργημα.

Στην ίδια περιοχή μάς οδηγεί και τ’ όνομα ενός άλλου παρόμοιου οργάνου, που λεγόταν φοῖνιξ, ή φοινίκιον, με προέλευση πρόδηλα φοινικική. Όμως, η νοοτροπία ικανού αριθμού Nεοελλήνων κρατούσε καλά και στους αρχαίους χρόνους. Έτσι, ο Δήλιος ιστορικός Σῆμος, βάσει του πασίγνωστου σκεπτικού, της πάγιας αντίληψης, “αν δεν παινέψεις το σπίτι σου…”, διατεινόταν πως ο φοίνιξ έφερε αυτήν την ονομασία, επειδή οι βραχίονές του κατασκευάζονταν από ξύλο φοινικιάς και δὴ της Δήλου! Το μόνο που μας μένει από αυτόν τον ισχυρισμό, πάντως, είναι ότι τότε το νησάκι του όχι μόνον είχε κατοίκους, όχι μόνο δεν ήταν κατάξερο, όπως τώρα, αλλά, επιπλέον, είχε πλούσια βλάστηση – ή, τουλάχιστον, υπήρχαν μπόλικες χουρμαδιές!

Επιγόνειον

Βάσει της ίδιας “λογικής”, υποστηρίχθηκε, μεταξύ άλλων, ότι το ἐπιγόνειον, ένα ακόμη πολύχορδο όργανο, ονομάστηκε έτσι επειδή εφευρέτης του ήταν ο Ἐπίγονος ὁ Ἀμβρακιώτης, ένας μουσικός τού 6ου αιώνα ΠΚΧ. Χρειάστηκε μια αυθεντία τής μουσικολογίας, όπως λ.χ. ο Curt Sachs, για ν’ αποκατασταθεί η προφανής ετυμολογία τής λέξης (ἐπὶ + γόνυ), από τον τρόπο που ο μουσικός τοποθετούσε τ’ όργανο πάνω στο γόνατο ή τα γόνατά του.

Κανών, εξάλλου, ήταν το μονόχορδον, ένα όργανο με μια μόνον χορδή, που χρησιμοποίησαν κυρίως οι θεωρητικοί τής μουσικής, για τον προσδιορισμό των μαθηματικών σχέσεων των ήχων (ἐξ οὗ κανών). Συνήθως, το μονόχορδο ονομαζόταν πυθαγόρειος κανών, εφόσον η εφεύρεσή του αποδιδόταν στον Πυθαγόρα (6ος αιώνας ΠΚΧ). Ο μέγας Σάμιος φιλόσοφος, μαθηματικός, και θεωρητικός τής μουσικής, πάντως, προτού να πάει στη Δύση, για να ιδρύσει την σχολή του στον Κρότωνα της Μεγάλης Ελλάδας, είχε τριγυρίσει αρκετά στην Ανατολή, εντρυφώντας ιδίως στα επιτεύγματα των Ασσυρο–βαβυλωνίων κι Αιγυπτίων σε όλους τούς τομείς.

Ο Πολυδεύκης, που μας κατατόπισε στο θέμα τής καταγωγής τού τριχόρδου, λέει τώρα πως το μονόχορδον, το απλούστατο αυτό όργανο, ήταν αραβική επινόηση. Από την πλευρά του, ο Νικόμαχος ὁ Γερασηνός, ένας πυθαγόρειος μαθηματικός και θεωρητικός τής μουσικής τού 2ου αιώνα ΚΧ, γράφει πως το μονόχορδον ονομάζεται από πολλούς φάνδουρος – δηλαδή πανδούρα. Έτσι κλείνει ο κύκλος που άνοιξε με το τρίχορδον, τον πρόγονο της θαμπούρας, ή του ταμπουρά, όλων ἐν γένει των λαουτοειδών με μακρύ μπράτσο, που ήδη γνωρίσαμε (βλέπε Χρονικό 9. Το περιώνυμον τρίχορδον)).

Ναυτικός με λαούτο

“Τὸ σαντούρι, πολύχορδος πηκτὶς κατὰ ἡμίτονα συγκερασμένα”, συνεχίζει ο Καράς να μας… βομβαρδίζει, παρουσιάζοντας τα όργανα που συνοδεύουν τα Τραγούδια Κωνσταντινουπόλεως καὶ Προποντίδος. “Τὸ οὔτι, μεσαιωνικὴ κιθάρα ἄνευ δεσμῶν, μὲ τὸ χόρδισμά της κατὰ τὸ ‘ἀμετάβολον σύστημα’ τῆς Ἀρχαιότητος (τόνος καὶ τρία ἤ τέσσερα τετράχορδα συνημμένα), δείχνει ἑλληνικὴ τὴν καταγωγή της. Τὸ λαοῦτο, ἀρχαιοελληνικὴ καὶ βυζαντινὴ μάγαδις (αἱ διπλαὶ χορδαί του συμφωνοῦν κατὰ τὸ ‘διὰ πασῶν’), ἡρμοσμένο κατὰ πέμπτας.”

Το ότι στην Ελλάδα, όπως, άλλωστε, και στην υπόλοιπη Ευρώπη, το σαντούρι (το “εκατοντάχορδον”)⁽²⁾ παίζεται με διαστήματα συγκερασμένα – ότι δηλαδή αποδίδει “ἔκφυλα”, “πεποιημένα”, μη φυσικά διαστήματα, ανταποκρινόμενα στις απαιτήσεις τής πολυφωνίας, και όχι της ελληνικής “ἐθνικῆς μουσικῆς” – θα περίμενε κανείς ότι θα ενοχλούσε, αν μη τι άλλο, τον Καρά. Όμως, αυτός απλώς το προσπερνά… Σημειώστε ότι το santur, στην κοιτίδα του, το Ιράν, κουρδίζεται με βάση τα διαστήματα του εκάστοτε αποδιδόμενου μουσικού τρόπου (και των συγγενών αρμονιών με τις ίδιες βαθμίδες).

• ⁽²⁾ San-tur: cent (εκατό) και tar (χορδή) – αν και το περσικό σαντούρι έχει μόνον 72 χορδές.

Σαντούρι

Η πηκτίς (ή πῆκτις) και η μάγαδις, που ο Καράς ταύτισε με το σαντούρι και το λαούτο αντίστοιχα, ήταν δυο πανομοιότυπα πολύχορδα ψαλτήρια λυδικής ή θρακικής προέλευσης. Κατά τον Αριστόξενο, μάλιστα, “ἦταν ἕνα καὶ τὸ αὐτὸ ὄργανο”. Λένε πως η πρώτη που χρησιμοποίησε την πηκτίδα ήταν η Λεσβία Σαπφώ, που έζησε περί το 630–570 ΠΚΧ. Ο Αριστόξενος του 4ου αιώνα ΠΚΧ, ζώντας στον ίδιο πολιτισμό που ανέδειξε αυτά τα όργανα, είχε τις βάσιμες πληροφορίες, αλλά και το “νόμιμο δικαίωμα”, να ταυτίζει τα συγκεκριμένα όργανα. Όμως, πού το βρήκε το δικαίωμα αυτό ο Καράς τού 20ού αιώνα ΚΧ; Προφανώς, το… “πήρε από τη σημαία” για “εθνικούς” λόγους!

Για τους ίδιους λόγους – για να δείξει δηλαδή την “άρρηκτη συνέχεια” μεταξύ αρχαίας και σύγχρονης Ελλάδας – ο Καράς ταύτισε το ούτι με τη μεσαιωνική κιθάρα. Η κιθάρα, η Ἀσιάς, η ασσυριακή, μας είναι πλέον γνωστή, όπως και το γενεαλογικό της δένδρο (βλέπε Χρονικό 7, Από την αρχαία κιθάρα στη σύγχρονη). Η πικρή αλήθεια είναι πως, με την έννοια που το θέλει ο Καράς, ούτε η κιθάρα ήταν ελληνική, ούτε το ούτι ή το λαούτο. Το τελευταίο, μάλιστα, ετυμολογικά και οργανολογικά, κατάγεται από το αραβικό ούτι (al ud > laud) – το οποίο επίσης, με τη σειρά του, “ἐκ τῆς Περσίας” έρχεται…⁽³⁾

• ⁽³⁾ “Ἐκ τῆς Περσίας” έρχεται το κατ’ εξοχήν όργανο των Αράβων, το ούτι, που καλείται barbat ή barbud στο Ιράν. Το ίδιο μάλλον ισχύει και με το κατ’ εξοχήν όργανο των Ινδών, το σιτάρ (βλέπε υποσημείωση 7, Χρονικού 7). Και καθώς φαίνεται, στην Περσία εμφανίζεται το πρώτο παγκοσμίως τοξωτό έγχορδο περί τον 10ο αιώνα ΚΧ. Επιπλέον, η περσική κλασική μουσική είναι για μένα η κορυφαία στον χώρο τής Ανατολής. Χαριτολογώντας, έχω πει πως “οι Ιρανοί είναι οι μόνοι που μπορούν να κοιτάξουν κατάματα τον Ludwig” (van Beethoven)!

Διεκδικώντας την ελληνικότητα αυτού του οργάνου (και αρνούμενος την… αραβοπερσικότητά του), ο Καράς καταφεύγει στο κούρδισμά του… “κατὰ τὸ ‘ἀμετάβολον σύστημα’… [με] τετράχορδα συνημμένα” –⁽⁴⁾ σερβίροντας, δηλαδή, στον αναγνώστη κάτι βαρύγδουπο, και αρκούντως ακατανόητο, για λόγους εντυπωσιασμού. Προσωπικά, θεωρώ πως τα συστήματα αυτά μπερδεύουν μάλλον, παρά διαφωτίζουν τον απλό φιλόμουσο. Γι’ αυτό, προτείνω να τα προσπεράσουμε. Δεν ισχύει, όμως, το ίδιο στην περίπτωση του διὰ πασῶν.

• ⁽⁴⁾ Το αρχαίο σύστημα τέλειον ἀμετάβολον έχει τα τετράχορδα συνημμένα, ή διεζευγμένα. (Συνημμένα: το ένα τετράχορδο ακολουθεί το άλλο. Διεζευγμένα: ανάμεσα στα δυο τετράχορδα παρεμβάλλεται ένας τόνος).

Μάγαδις-πηκτίς

Η μάγαδις, όπως και άλλα πολύχορδα, είχε τις χορδές της κουρδισμένες ανά ζεύγη, σε διάστημα ογδόης (οκτάβα, λ.χ. RE-re), που οι αρχαίοι ονόμαζαν “διὰ πασῶν”. Το “μαγαδίζειν” ήταν η εκτέλεση μιας μελωδίας κατά όγδοες. Έτσι, μαγαδίζοντας, παίζουν σήμερα το κανονάκι οι Άραβες. Ο όρος μάγαδις (που προσδιόριζε κι ένα είδος αυλού), λένε ορισμένοι συγγραφείς, προήλθε από τη λέξη μαγάς – τη γέφυρα, τον καβαλάρη, των εγχόρδων. Ο ιστορικός Δοῦρις, πάντως, τον απέδωσε σ’ έναν Θράκα μουσικό, που λεγόταν Μάγδις.

Ο αρχαιοελληνικός μουσικός όρος διαπασῶν είναι ένας από τους πάμπολλους που υιοθέτησαν οι Δυτικοί για ν’ αναπτύξουν και να προσδώσουν κύρος στη μουσική τους. Από την στιγμή που η περικαλλής θυγατέρα των Μουσῶν, η Ελληνίδα Μουσική, έγινε… κοσμοπολίτισσα, περνώντας σε όλες σχεδόν τις γλώσσες τού κόσμου, επόμενο ήταν ν’ ακολουθήσει την ίδια πορεία και η ορολογία της – όμως, με αλλοιωμένη την αρχική σημασία των όρων της. Το διασημότερο “θύμα” αυτής της υιοθεσίας είναι η ἁρμονία. Ανοίγεις λ.χ. κάποιο ελληνικό μουσικό λεξικό και διαβάζεις:

“Αρμονία: η συνήχηση δυο ή περισσοτέρων φθόγγων,⁽⁵⁾ η κάθετη διάσταση της μουσικής. Εμφανίζεται γύρω στον 9ο αιώνα μ.Χ., οπότε έχουμε και τις πρώτες πολυφωνικές συνθέσεις. Μέχρι τότε η μουσική είναι μονοφωνική, στηρίζεται δηλαδή στη μελωδία, ενώ η αρμονία είναι ανύπαρκτη”!

• ⁽⁵⁾ Έπρεπε να γράφει “τριών ή περισσοτέρων φθόγγων”, γιατί αν η συνήχηση περιοριστεί στις δυο νότες, τότε η δυτική αρμονία πάει… περίπατο! Οι άνθρωποι λ.χ. ανέκαθεν τραγουδούσαν “μαγαδίζοντας”: η εκτέλεση κατά όγδοες γίνεται ἐκ τῶν πραγμάτων, καθώς οι άνδρες έχουν βαρύτερη φωνή από τις γυναίκες και τα παιδιά. Αν και ομοφωνική, έχουμε συνήχηση δυο φθόγγων (ετεροφωνία). Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση του ισοκρατήματος. Σημειωτέον πως η παραδοσιακή πολυφωνία σε ολόκληρο τον κόσμο είναι σαφώς αρχαιότερη της λόγιας δυτικοευρωπαϊκής.

Χορός των Μουσών στο Όρος Ἑλικών, συνοδείᾳ τού Απόλλωνα, του Bertel Thorvaldsen (1807)

Αρμονία τροπικής μουσικής: η διάταξη των φθόγγων στην οκτάβα· όχι η συνήχηση, μα η σχέση ενός φθόγγου με όσους προηγήθηκαν και όσους έπονται. Πολυφωνία όπου απουσιάζουν τα μικροδιαστήματα.

Όμως, είναι δυνατόν, αναλογίζεσαι, οι αρχαίοι Ἕλληνες να επινόησαν όρο για κάτι που δεν είχαν;(!) Ψάχνοντάς το, βρίσκεις ότι, για εκείνους, αρμονία ήταν η εκάστοτε διαφορετική διάταξη των φθόγγων μέσα στην οκτάβα (οκτάδα ἐπὶ τὸ ἑλληνικότερον), σ’ ένα σύστημα, που τα μέρη του συνδέονταν με τρόπον ώστε να σχηματίζουν ένα τέλειο σύνολο (ἐξ οὗ και αρμονία) – ήταν ο τρόπος, ο ήχος, ο δρόμος, το μακάμ, το dastgāh, η raga. Άρα, η αρμονία τής τροπικής μουσικής δεν αναφέρεται στη συνήχηση, αλλά στην σχέση ενός φθόγγου με όσους προηγήθηκαν, και όσους έπονται, σ’ ένα σύστημα με διάσταση-διάταξη δυναμική και οριζόντια, και όχι στατική και κάθετη.

Γυναίκες μουσικοί, Al-Andalus (Ανδαλουσία)

Αλλά και η έννοια της συνήχησης, της πολυφωνίας, δεν προέρχεται ἐκ τῆς Ἑσπερίας. Έχουμε δει πως η πολυφωνία δεν είναι μια και μοναδική. Σκεφτείτε πόσα είδη πολυφωνίας έχουμε στην περιοχή μ’ επίκεντρο τα Βαλκάνια, λ.χ. στην Ἤπειρο και την Αλβανία, στην Θρᾴκη (ελληνική, βουλγαρική, τουρκική), στον Καύκασο (Γεωργία και πέριξ), ή στην Κορσική και τη Σαρδηνία, για να μην πάμε παραπέρα. Όπου στη μουσική απουσιάζουν τα μικροδιαστήματα, εμφανίζεται η πολυφωνία. Ήταν αδιανόητη στη μικρασιάτικη μουσική με την ποικιλομορφία των διαστημάτων, μα φυσιολογική στην ηπειρώτικη μουσική, και όποιαν άλλη αναπτύσσεται με βάση την ανημίτονη πεντατονία – την πιο αρχαία κλίμακα, με πέντε βαθμίδες (αντί για επτά), και με ολόκληρους τόνους χωρίς ημιτόνια.

Συναφής με την αρμονία είναι και ο όρος διαπασών, που προήλθε από την φράση “ἡ διὰ πασῶν τῶν χορδῶν συμφωνία”. Ήταν, ἐν ὀλίγοις, η ογδόη, “ἡ καλλίστη συμφωνία”, κατά τον Αριστόξενο. Στα κατοπινά χρόνια, ο όρος διαπασών υποκατέστησε εκείνον της αρμονίας. Για τους Βυζαντινούς ήταν η “διαοκτὼ ἤ δι’ ὀγδόης ἁρμονία”. Σήμερα διαπασών είναι και το χορδιστήρι, ή ένα προκαθορισμένο τονικό ύψος για το κούρδισμα των οργάνων – αν δεν υπονοεί την… πολύ δυνατή ένταση (“το ράδιο παίζει στη διαπασών”).

Θα μπορούσε, βέβαια, ν’ αντιτείνει κάποιος ότι δεν έμεινε αμετάβλητη ούτε η έννοια της μουσικής – και μάλιστα, πως η εξέλιξη αυτή σημειώθηκε κατά την αρχαιοελληνική εποχή. Η λέξη μουσική εμφανίζεται για πρώτη φορά στον 5ο αιώνα ΠΚΧ, στους Ὀλυμπιονίκους και τους Ὕμνους τού Πινδάρου, κι έπειτα στις Ιστορίες τού Ἡροδότου και του Θουκυδίδου. Με τον όρον αυτό, και για μια μακρά περίοδο, οι αρχαίοι εννοούσαν το σύνολο των πνευματικών και διανοητικών επιδόσεων, ειδικά στις καλές τέχνες και τα γράμματα. Όπως λέει ο Πλάτων στην Πολιτεία, για ό,τι αφορά το σώμα είναι η γυμναστική, ενώ για ό,τι αφορά την ψυχή είναι η μουσική. Μια πιο “στενή” έννοια του όρου ήταν η λυρική ποίηση, ἤτοι ποίηση με μουσική, μέλος. Άλλωστε, ποίηση δίχως μουσική ήταν τότε αδιανόητη.

Γυναίκες μουσικοί, Αίγυπτος

Η ανεξαρτητοποίηση των δυο τεχνών συντελείται στον 4ο αιώνα ΠΚΧ. Τότε οι αντίστοιχοι όροι αποκτούν τη σημασία που έχουν πλέον τώρα. Παλαιότερα, φυσικά, ποίηση σήμαινε δημιουργία, κατασκευή (ποιεῖν). Με την ειδική έννοια της δημιουργίας έργων τέχνης, πρώτος θα την χρησιμοποίησε ο Σιμωνίδης ὁ Κεῖος (6ος – 5ος αιώνας), ενώ ως ποιητής νοούνταν ο συνθέτης μουσικής. Τη λέξη μουσική ίσως να την επινόησε ο Λάσος ὁ Ἑρμιονεύς (6ος αιώνας ΠΚΧ), ο οποίος ήταν από τους πρώτους που συνδύαζαν τις ιδιότητες του μουσικού μ’ εκείνες του μουσικολόγου, αφού ασχολήθηκε όχι μόνο με την τέχνη, αλλά και με την επιστήμη τής μουσικής.

Ως προς την αντίληψη της μουσικής, υπήρχαν δυο σχολές: η πυθαγόρεια και η αριστοξένεια. Ο Πυθαγόρας αποδοκίμαζε την κρίση τής μουσικής από τις αισθήσεις (την ακοή). Η αρετή αυτής της τέχνης, τόνιζε, είναι γιατί γίνεται αντιληπτή με τη διάνοια (το πνεύμα). Ο Αριστόξενος, πάλι, υποστήριζε μια διπλή επιστημονική αρχή: από τη μια στηριζόταν στην αίσθηση της ακοής, για την αντίληψη και την κρίση τού ύψους, των διαστημάτων κλπ., και από την άλλη στη διάνοια, για τη διάκριση των μηχανισμών των ήχων.

Cümbüş

Ύστερα απ’ όλες αυτές τις “παρεκκλίσεις” (που ήταν, ἐν μέρει, ο… σκοπός τού Χρονικού αυτού), ας δούμε και κάποια όργανα με “αρνητικές” κατά τον Καρά προδιαγραφές. Ἀπορίας ἄξιον είναι που τα βάζει με το cümbüş, το “τζιμπίσι”, όπως το “εξελληνίζει”,⁽⁶⁾ θεωρώντας το “μιξοβάρβαρο συνταίριασμα δυτικοῦ μπάντζου, λαούτου καὶ οὐτιοῦ”, και διαμαρτυρόμενος επειδή “ὑποκαθιστᾶ τὸ οὔτι (τὴ μεσαιωνικὴ ἀρχαιότροπο κιθάρα)”… Μα στο τζιουνμπούς, το μόνο δυτικό είναι το ηχείο του (το μεταλλικό τού μπάντζου). Ποσῶς, όμως, θα πρέπει να μας απασχολεί το πώς ενισχύεται ο ήχος ενός οργάνου. Το βασικό μέρος είναι το μπράτσο του, και τα διαστήματα που παράγει η ταστιέρα του – και το cümbüş είναι κατά κανόνα άταστο: μπορεί ν’ αποδώσει ακόμη και λεπτές αποχρώσεις τού τόνου, όπως το ούτι, ή το βιολί. Προς τι, λοιπόν, τόσο μένος;

• ⁽⁶⁾ Η λέξη cümbüş, κατά μια εκδοχή (παρατραβηγμένη), προέρχεται από το… ἀρχαιοελληνικὸν συμπόσιον!

Χώρια που, αυθαιρετώντας χωρίς περιστροφές, στον πίνακα περιεχομένων τού δίσκου με τα Τραγούδια Θάσου, Λήμνου καὶ Σαμοθράκης,, μετονομάζει το (απεχθές γι’ αυτόν) μπουζούκι σε… ταμπουρά. Η ειρωνεία είναι πως ακριβώς το αντίθετο, αλλά για εμπορικούς λόγους, έπραξαν οι παραγωγοί ενός δίσκου με κρητικά κομμάτια, προσδιορίζοντας το μπουλγαρί τού Φουσταλιέρη, τον ταμπουρά του, ως… μπουζούκι! Προς τι αυτές οι ταχυδακτυλουργίες; Μήπως διαφυλάσσεται η όποια ελληνικότητα με τέτοιες… τραβεστί μεταμφιέσεις;

Στην αρχαιότητα, μόνο μια από τις τέσσερις αρμονίες είχε ελληνική προέλευση: η δώριος. Οι λύδιος και φρύγιος ήταν “βάρβαρες από
κούνια”, ενώ η τέταρτη… μιξοβάρβαρη: ήταν η μιξολύδιος.

“Μιξοβάρβαρο”, λοιπόν, το cümbüş, σύμφωνα με τον Καρά – κι εγώ σκέφτομαι ότι κατά την αρχαιότητα, μόνο μια από τις τέσσερις βασικές αρμονίες είχε προέλευση ελληνική: η δώριος. Δυο από αυτές, η λύδιος και η φρύγιος, ήταν “βάρβαρες από την κούνια τους” (ἐκ Λυδίας και Φρυγίας προερχόμενες), ενώ η τέταρτη… “μιξοβάρβαρη”: ήταν η μιξολύδιος – δημιουργία, σύμφωνα με τον Αριστόξενο, και πάλι της Σαπφοῦς, από την οποία την παρέλαβαν οι τραγικοί, καθώς το πάθος τής αρμονίας αυτής ταίριαζε στα έργα τους. Όπως σημειώνει ο Πλούταρχος: “ἡ μιξολύδιος δὲ παθητική τίς ἐστι, τραγῳδίαις ἁρμόζουσα”…

Ψαλτήριον

Όλα αυτά, όμως, είναι “λεπτομέρειες”, όταν μιλάς για τον Καρά, που είχα την τύχη ν’ απολαύσω ἐπὶ τὸ ἔργον το 1988, στην τρίτη και (δυστυχώς) τελευταία μουσικολογική συνάντηση των Δελφῶν. Μπορώ λοιπόν να διαβεβαιώσω πως ήταν εξαιρετικός δάσκαλος – και όχι… yalanci, όπως εκείνοι του “ταμπουρά”, που ενδεχομένως να διετέλεσαν μαθητές του (βλέπε Χρονικό 9, Ταμπουράς, πανδούρα και τρίχορδον). Γι’ αυτό επιμένω στην κριτική μου, στοχεύοντας εκείνους μάλλον, παρά τον ίδιο. Ήταν, όντως, “δάσκαλος του γένους” στον τομέα τής ελληνικής παραδοσιακής μουσικής, έστω και αν αυτή δεν υπήρξε ποτέ “ἐθνική”, όπως διατεινόταν στον τίτλο τού συλλόγου του – και δεν νομίζω να εννοούσε την… ethnic! Γι’ αυτό, ας δούμε ἐπὶ τροχάδην την σχέση μουσικής και έθνους.

Μουσική και Έθνος

Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΠΑΛΑΙΑ όσο κι εμείς: είναι σύμφυτη με τον άνθρωπο. Ενώ το έθνος εμφανίζεται σχετικά πρόσφατα στην ιστορία τού ανθρώπου, όχι για να καλύψει κάποιες ιδιαίτερες ανάγκες του, όπως η μουσική, μα για λόγους οικονομικούς, μάλλον, και πολιτικούς. Φυσικά, εννοώ το έθνος-κράτος. Άλλο πράγμα είναι η εθνότητα, που διαμορφώνεται από τα πανάρχαια χρόνια με βάση τα διαφορετικά ανθρώπινα γένη και φύλα. Άρα, η μουσική δεν έχει εθνικά χαρακτηριστικά. Ἐπὶ τῆς οὐσίας, δεν υπάρχει ελληνική, ή τουρκική, ή βουλγαρική, κλπ. μουσική. Χρησιμοποιώντας εθνικούς προσδιορισμούς, εννοούμε απλώς ότι μια μουσική έχει ελληνικούς στίχους, αν πρόκειται για τραγούδι, ή πως ο συνθέτης είναι Έλληνας. Υπάρχουν, όμως, πάρα πολλά “ελληνικά” τραγούδια, που δεν έχουν καμιά σχέση με την ντόπια μουσική παράδοση (είναι δηλαδή pop, rock, tango, mambo, κλπ.), ασχέτως αν έχουν στίχους ελληνικούς, ή ακόμη αν ο συνθέτης τους είναι Έλληνας.

Εθνική μουσική δεν υπάρχει. Η λαϊκή μουσική έχει στοιχεία
εθνοτικά, όχι εθνικά· ενώ η λόγια είναι υπερεθνική.

Ινδός πλανόδιος μουσικός, της Shagufta Mehdi

Η λαϊκή μουσική γεννιέται ως ιδίωμα περιοχών μικρότερων από τα σημερινά έθνη-κράτη, στις συνθήκες τής αγροτικής φυσικής οικονομίας – περιοχές που, κατά κανόνα, ανήκουν πλέον σε γειτονικά έθνη-κράτη (χωρισμένη στα τρία είναι λ.χ. η Θρᾴκη). Οι ρυθμοί εξέλιξής της, καθώς και οι έξωθεν επιδράσεις, καθορίζονται από τη γεωγραφία τής κάθε περιοχής. Έτσι αρθρώνονται τα ξεχωριστά ιδιώματα. Το “πρόβλημα” προκύπτει από την απουσία φυλετικής “καθαρότητας” σε τέτοια μέρη, καθώς κατοικούνται από άτομα διαφόρων εθνοτήτων, με τις ιδιαιτερότητές της η κάθε μια, που βαθμιαία χωνεύονται στο κοινό ιδίωμα, αν και διατηρούν μια κάποια αυτονομία. Και όπως είπαμε, όσο περισσότερες είναι οι εθνότητες, τόσο πλουσιότερο γίνεται και το ιδίωμα (βλέπε Χρονικό 6). Επομένως, η λαϊκή μουσική έχει χαρακτηριστικά εθνοτικά (ethnic), όχι όμως εθνικά (national).

Η λόγια μουσική, από την άλλη μεριά, είναι κοινό έργο τής αφρόκρεμας των μουσικών, που συρρέουν στις μητροπόλεις των πολυεθνικών αυτοκρατοριών. Αφού, λοιπόν, εμπλέκονται άνθρωποι διαφόρων εθνοτήτων, με τις καταβολές του ο καθένας, η μουσική είναι υπερεθνική (ή διεθνική, ποτέ όμως διεθνής). Το ίδιο ισχύει και στην κλασική μουσική τής Ευρώπης, έστω και αν, ἐν πολλοῖς, τα σύνορα εκεί είχαν ήδη χαραχθεί πριν από την περίοδο της πολύ μεγάλης της ακμής. Πώς να προσδιορίσουμε λ.χ. τη μουσική τού Händel; Είναι γερμανική ή αγγλική; Ή του Beethoven; Γερμανική ή αυστριακή; Ή του Chopin; Πολωνική ή γαλλική; Ή όταν ο Bach μεταγράφει Vivaldi; Είναι γερμανική ή ιταλική μουσική; Ή και του Kurt Weill; Είναι μουσική γερμανική, αμερικανική, ή… εβραϊκή;

Οι “εθνικές σχολές”, τέλος, εμφανίζονται αργότερα, με ηχοχρώματα ethnic, αλλά σε φόρμες τής ευρωπαϊκής λόγιας μουσικής. Άρα, ούτε κι εδώ υφίσταται εθνικός χαρακτήρας. Να λ.χ. οι περίφημοι Πίνακες σε Έκθεση του Μόδεστου Μουσόργσκη, ένα κορυφαίο αριστούργημα της “ρώσικης εθνικής σχολής”: ενορχηστρώθηκαν υποδειγματικά από τον Maurice Ravel, που υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες τής “γαλλικής εθνικής σχολής”, κι έτσι αγαπήθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο. Επιπλέον, ο Βάσκος κατά το ήμισυ Ravel, γεννημένος σε κωμόπολη κοντά στην Ισπανία, συνέθεσε αρκετά έργα που εδράζονται στην “ισπανική εθνική σχολή” – όπως έκαναν συνθέτες και από άλλες χώρες, ακόμη και μακρινές, όπως η Ρωσία, ή και οι ΗΠΑ.

Σε τελική ανάλυση, ποσῶς θα πρέπει να μας απασχολεί το θέμα τού εθνικού χαρακτήρα, ή και της εθνικής προέλευσης της μουσικής και των οργάνων της. Όλα αυτά μάς αποσπούν την προσοχή από την ουσία τού θέματος, που είναι η ίδια η μουσική. Στο κάτω-κάτω, ποιος μπορεί να ιχνηλατήσει την εξέλιξή της; Ποιος να ήταν ο πρώτος άνθρωπος που παρατήρησε πως η τεντωμένη χορδή τού τόξου του παράγει κάποιον ήχο; Ποιος, στη συνέχεια, διεπίστωσε πως ο ήχος αλλάζει ανάλογα με το πού πιάνει την χορδή; Ή πως ενισχύεται αν συνδέεται με κάτι κούφιο για να παίξει τον ρόλο τού ηχείου; Διαπιστώσεις που η μια διαδεχόταν την άλλη…

Σε διάφορες περιοχές κι εποχές εμφανίστηκαν παρόμοια
όργανα, μια και στηρίζονται στους ίδιους φυσικούς νόμους.

Οι ανακαλύψεις αυτές είναι τόσο παλιές όσο και ο άνθρωπος. Άρα, θα πρέπει να έγιναν στην Αφρική, αφού εκεί λέγεται πως βρίσκεται το λίκνο του (βλέπε τον αντίλογο στο Χρονικό 3). Τι σημαίνει αυτό; Πως η μουσική και τα όργανά της γεννήθηκαν στην Αφρική; Όχι, βέβαια! Απλώς σημαίνει ότι σε διάφορες ιστορικές εποχές, σε διάφορες περιοχές τού κόσμου, εμφανίστηκαν παρόμοια όργανα, μια και στηρίζονται στους ίδιους φυσικούς νόμους.

Ανακατασκευή αργυρής λύρας τής Ουρ (Σουμερία)

“Ἐκ τοῦ πονηροῦ”, λοιπόν, όλες οι διεκδικήσεις, επειδή η μουσική είναι επίσης προγενέστερη της ιδιοκτησίας, όχι μόνον του έθνους. Τα πράγματα, άλλωστε, είναι απλά – με την προϋπόθεση πως έχουμε απαλλαγεί από τις παρωπίδες τής προγονοπληξίας, και πως η λογική, έστω η κοινή, έχει πρυτανεύσει:

“Ἕνα μουσικὸ ὄργανο λέμε ὅτι ἀνήκει στὴ λαϊκὴ παράδοση μιᾶς χώρας μόνον ὅταν ὁ λαός της ἔχει τραγουδήσει μὲ τὸ ὄργανο αὐτὸ τοὺς πόθους καὶ τοὺς καημούς του, ἰδιαίτερα σὲ ἐποχὲς-σταθμοὺς τῆς ἱστορίας του”, επισημαίνει με απλότητα και σαφήνεια ο Φοῖβος Ἀνωγειανάκης κόβοντας τον “γόρδιο δεσμό”, προσγειώνοντάς μας από τα νεφελώματα της αρχαιολατρίας, και δίνοντάς μας το κλειδί, έτσι ώστε να εμβαθύνουμε στο θέμα μας.

“Μ’ αὐτὸ τὸ κριτήριο κατατάσσει ἡ μουσικολογία ἕνα ὄργανο στὴ λαϊκὴ παράδοση μιᾶς χώρας. Ἐκεῖνο ποὺ τὴν ἐνδιαφέρει εἶναι τὸ μουσικὸ αὐτὸ ὄργανο νὰ ἔχει ἀγαπηθεῖ καὶ χρησιμοποιηθεῖ πλατιὰ ἀπ’ τὸν λαὸ τῆς χώρας αὐτῆς καὶ νὰ ἔχει κατασκευαστεῖ ἀπ’ τοὺς ντόπιους τεχνίτες ἤ ἀπ’ τοὺς ἴδιους τοὺς ντόπιους λαϊκοὺς μουσικούς της, ἀδιαφορώντας ἄν τοῦτο ἔχει ἔρθει ἀπ’ ἔξω, ἀπὸ μιὰν ἄλλη, κοντινὴ ἤ μακρινή, χώρα.”

Ὕδραυλον Ὄργανον

ΜΟΝΟ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΣΚΕΠΤΙΚΟ, μπορούμε να πούμε πως η αρχαία λύρα και κιθάρα, οι βάρβιτος και φόρμιγξ, ήταν ελληνικά όργανα. Γιατί, κακά τα ψέματα: όλα τα όργανα στην αρχαία Ελλάδα είχαν εισαχθεί ἐξ ἀνατολῶν – πλην ενός, που τεκμηριωμένα επινοήθηκε και φτιάχτηκε από Έλληνες – όχι όμως στην κλασική, αλλά κατά την ελληνιστική περίοδο, και μάλιστα, εκτός τής καθεαυτού Ελλάδας: στην Ἀλεξάνδρεια της Αιγύπτου, τη μεγαλύτερη μητρόπολη του ελληνισμού στη μετακλασική εποχή. Και η ειρωνεία τής ιστορίας είναι ότι, αυτό το μοναδικό όργανο με “ελληνική πατέντα” δεν χρησιμοποιείται πλέον στην Ελλάδα, κι έχει δοξαστεί στα χέρια Δυτικών – προεξάρχοντος του Ιωάννη Σεβαστιανού (Johann Sebastian) Bach…

Όλα τα όργανα στην αρχαία Ελλάδα εἰσήχθησαν ἐξ ἀνατολῶν
– πλην της ὑδραύλεως (του εκκλησιαστικού οργάνου), που
επινοήθηκε από Έλληνες, μα δεν παίζεται πια στην Ελλάδα.

Ύδραυλις, Δίον, 1ος αιώνας ΠΚΧ

Το ἐν λόγῳ όργανον είναι η ὕδραυλις, το ὕδραυλον όργανο, ή εκκλησιαστικό, στην πρωτόλειά του μορφή. Εφευρέτης του ήταν ο Αλεξανδρινός μηχανικός Κτησίβιος, του 3ου αιώνα ΠΚΧ. Μερικοί αποδίδουν την εφεύρεση αυτή στον σύγχρονό του, Ἀρχιμήδη, η συμβολή τού οποίου, όμως, θα πρέπει να ήταν έμμεση, λόγω των επιτευγμάτων τού πολυμήχανου πνεύματός του, καθώς υπήρξε η σπουδαιότερη μορφή των θετικών επιστημών τού αρχαίου κόσμου. Δικαίως αυτοί οι Έλληνες επιστήμονες θεωρούνται οι πνευματικοί πατέρες τού Leonardo da Vinci, και τόσων άλλων εφευρετικών μυαλών τής Ευρώπης, από την Αναγέννηση και μετά.

Ο Κτησίβιος, λοιπόν, στηρίχθηκε, προφανώς, στις υδραυλικές εφευρέσεις κι εφαρμογές τού Συρακούσιου, κυρίως στα υδραυλικά ρολόγια – επινόηση που επίσης τους αποδίδεται από κοινού. Εκτός από την ὑδραυλική, ο Κτησίβιος ασχολήθηκε με την πνευματική – την επιστήμη που έχει ως αντικείμενο το πνεύμα, δηλαδή τον αέρα, και τις ποικίλες χρήσεις του.⁽⁷⁾ Θεωρείται, μάλιστα, ο… πνευματικός πατέρας αυτής της επιστήμης, αφού εμβάθυνε σε κάτι που είχαν παρατηρήσει προγενέστεροι: ότι ο αόρατος αέρας είναι υλικό σώμα.

• ⁽⁷⁾ Υδραυλική και πνευματική είναι αδερφές επιστήμες: η πρώτη έχει να κάνει με τα υγρά, η δεύτερη με τ’ αέρια.

Η αλματώδης συρρίκνωση της ελληνικής γλώσσας, ας αναφέρω ἐν παρόδῳ, εξαιτίας τής συρρίκνωσης του ελληνισμού, παράλληλα με την επιβολή τού χριστιανισμού, είχε ως αποτέλεσμα και τη συρρίκνωση της σημασίας αρχαίων όρων, σαν το πνεῦμα (πνοή), όπου απέμειναν μόνον έννοιες σε αντιπαραβολή προς την ὕλη (νοῦς, ψυχή). Το ἀρχαῖον πνεῦμα, βλέπετε, ἀπωλέσθη μόλις έγινε “Ἅγιον Πνεῦμα”! Γι’ αυτό, παρ’ όλες τις πραγματείες των Αλεξανδρινών περί πνευματικής, το σχετικό λήμμα απουσιάζει από τα νεοελληνικά λεξικά…

Μια ύδραυλις βρέθηκε στις ανασκαφές στο Aquincum (νυν Βουδαπέστη) το 1931

● Καθαρευουσιάνικα λεξικά ίσως έχουν τον ανάλογο, υποτίθεται, νεοελληνικό όρο αεριολογία (παραλίγο… αερολογία!) – που όχι μόνον είναι γελοίος, αλλά και λανθασμένος, δεδομένου ότι μιλάμε για επιστήμη, όχι για φιλολογία (είναι και θέμα καταλήξεων: οι επιστήμες δεν είναι… λόγια· τελειώνουν σε -ική, όχι σε -λογία). Πλέον ο όρος πνευματική (στ’ αγγλικά pneumatics) συναντάται μόνον σε ξενόγλωσσα λεξικά, που κι αυτά τον μεταφράζουν ως αεριολογία… Αν και η ελληνική είναι η αρχαιότερη καταγεγραμμένη ζωντανή γλώσσα παγκοσμίως, η αρχική έννοια του όρου πνευματικός (ο σχετικός με την πνοή, τον αέρα) χάθηκε στα νέα ελληνικά: μοναδική ίσως εξαίρεση τα λεγόμενα πνευματικά εργαλεία (αυτά που εκμεταλλεύονται την πίεση του αέρα). Η λέξη υπάρχει σε ρομανικές γλώσσες – pneumatico (ιταλικά), pneu (γαλλικά και πορτογαλικά), neumático (ισπανικά) – με την έννοια του ελαστικού με αέρα (στ’ αγγλικά, pneumatic tire). Στα νέα ελληνικά, η σχετική λέξη σαμπρέλα είναι γαλλικό δάνειο (chambre à air, αεροθάλαμος). Επομένως, για το ίδιο περίπου πράγμα, οι μεν “βάρβαροι” χρησιμοποιούν ελληνική λέξη, οι δε Έλληνες “βαρβαρική” (γαλλική)…

Ποια πνευματική, λοιπόν; Έτσι κι αλλιώς, όλα τα έργα τού Κτησίβιου έχουν χαθεί. Το αντίθετο ισχύει στην περίπτωση ενός μεταγενέστερου συναδέλφου του, που τουλάχιστον ένα μέρος τού έργου του έχει διασωθεί – παρ’ όλο που παραμένει ὁμοίως αφανής μεταξύ των Ελλήνων. Ήταν κι αυτός Αλεξανδρινός, ονομαζόταν Ἣρων, κι έζησε προφανώς στον 1ο ΚΧ αιώνα. Εκτός των πολλών και όντως θαυμαστών του εφευρέσεων – όπως η αἰολόσφαιρα (ατμομηχανή), ο ἀνεμότροχος (αιολική ενέργεια), και διάφορες πύλες που άνοιγαν αυτόματα – ασχολήθηκε και με το ύδραυλον όργανον του Κτησίβιου, βάσει των αρχών τής πνευματικής. Οι σύγχρονοι Έλληνες, πάντως, αν τυχόν πληροφορηθούν την ύπαρξή του, θα πρέπει ν’ ανατρέξουν σε ξένες εκδόσεις για περισσότερα στοιχεία, αφού οι διατριβές του δεν εκδόθηκαν ποτέ στην Ελλάδα…⁽⁸⁾

• ⁽⁸⁾ Και να ήταν μόνον ο Ήρων; Η… ειρωνεία είναι ότι στην Φιλοσοφική σχολή μελετούσαμε την αρχαία ελληνική γραμματεία με βιβλία που είχαν εκδοθεί στην… Οξφόρδη! Και αυτό γιατί οι ελληνικές εκδόσεις δεν είχαν (ούτε κι έχουν, αν δεν κάνω λάθος) την αρτιότητά τους…

Το έργο των ἐν λόγῳ Αλεξανδρινών μηχανικών δεν ήταν δυνατόν να περάσει απαρατήρητο στην Ρώμη, ή και την Κωνσταντινούπολη, που ήταν μεγάλες δυνάμεις. Οι Βυζαντινοί επιστήμονες θαύμασαν κυρίως τα “αὐτόματα” του Ἥρωνος και τα τελειοποίησαν. Στ’ ανάκτορά τους υπήρχαν διάφοροι τέτοιοι μηχανισμοί (χρυσά πλατάνια με πουλιά να κελαηδούν, λιοντάρια ή και άλλα άγρια ζώα να βρυχώνται απειλητικά, στρέφοντας τους λαιμούς τους, γρύπες ν’ ανοιγοκλείνουν τα φτερά τους, κ.ά.), αποσκοπώντας στον εντυπωσιασμό των ξένων επισκεπτών.

Εκκλησιαστικό όργανο

Εξίσου εντυπωσιακή ήταν φυσικά και η ύδραυλις, και το όργανο από μουσικό κατάντησε… διπλωματικό. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε΄, ο επιλεγόμενος… Κοπρώνυμος (8ος αιώνας),⁽⁹⁾ δώρισε ένα όργανο στον Φράγκο βασιλιά Πιπίνο τον… Κοντό, και η συνέχεια είναι λίγο-πολύ γνωστή (η διεθνής του ονομασία είναι πλέον η ελληνική λέξη organ). Ἰδοὺ τι επιπτώσεις μπορεί να έχει η ανταλλαγή δώρων μεταξύ “γαλαζοαίματων” στην ιστορία, ιδίως της μουσικής. Αν και η διπλωματία δεν προήγαγε ποτέ τον πολιτισμό, η πολιτική επηρεάζει την ανάπτυξή του – κατά κανόνα αρνητικά.

• ⁽⁹⁾ Οι εκκλησιαστικοί κύκλοι, οπωσδήποτε, τον… φιλοδώρησαν με αυτό το επίθετο, αφού ήταν εικονοκλάστης. Είπαν πως, τάχα, κατά τη βάπτισή του, τα… αμόλησε στην κολυμπήθρα! Οι συνήθεις εκκλησιαστικές κακοήθειες…

Σταυροφορίες

ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΑΥΤΟ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ της πολιτικής ιστορίας. Παρά τα δώρα των Βυζαντινών προς τους Ευρωπαίους, το υποβόσκον σχίσμα των Εκκλησιών επισημοποιήθηκε, το Βατικανό κήρυξε τον “ιερό πόλεμο” κατά των “απίστων” (μάλλον υπό τους ήχους… εκκλησιαστικών οργάνων!),⁽¹⁰⁾ κι έτσι εγκαινιάστηκαν οι Σταυροφορίες, που κατέληξαν στην πρώτη άλωση της Πόλης, αφού και οι Ορθόδοξοι είχαν περιληφθεί στους “άπιστους” – ή έστω στους “αιρετικούς”, που είναι πάντα… χειρότεροι των απίστων! Ο έλεγχος της Ανατολής καθιστούσε αναγκαία την κατάλυση της Ρωμανίας, και το μοίρασμα της λείας μεταξύ των Φράγκων λαφυραγωγών και των Ενετών καθοδηγητών τους.

• ⁽¹⁰⁾ Πώς γίνεται η αυτοδιαφημιζόμενη “θρησκεία τής αγάπης” να μαστίζεται από χιονοστιβάδες σχισμάτων και (“ιερών” ή “ανίερων”) πολέμων; Ο χριστιανισμός αναδεικνύεται πρωταθλητής κι εδώ, ακολουθούμενος από τις άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες, τον ιουδαϊσμό και το Ισλάμ.

Αυτό το σημείο καμπής ήταν η αρχή τού τέλους, αφήνοντας ανεξίτηλη την σφραγίδα της στην ιστορία όχι μόνον της Μεσογείου, ή και της Ευρώπης, μα και ολόκληρου του κόσμου, αφού στο εξής τίποτε δεν θα ήταν όπως πριν. Είχε σημάνει το τέλος τής ιστορίας που ξεκίνησε στην Εγγύς Ανατολή κατά τη νεολιθική εποχή, με τη γέννηση του πολιτισμού και, φυσικά, τη Μεσόγειο στο επίκεντρο των εξελίξεων. Η πάλαι ποτέ mare nostrum περιθωριοποιήθηκε ἐκ τῶν πραγμάτων. Εξωμεσογειακές δυνάμεις ρυθμίζουν πλέον τις τύχες της.

Σταυροφορίες (1096-1204): 1η (μωβ διαδρομή), 2η (πράσινη), 3η (κόκκινη), και 4η (πορτοκαλί):
από τη Βενετία στην… Κωνσταντινούπολη, τον απώτερο στόχο Ενετών και Φράγκων.

Κατά την πάγια τακτική τους, οι θύτες φρόντισαν για την “απαλλαγή” τους, μέσω της προπαγάνδας τους, που αναπαράγουν ακόμη και τα θύματά τους – ίσως επειδή θύτες και θύματα είναι τώρα “σύμμαχοι”, “εταίροι”. Ο εξωραϊσμός αγγίζει, πρώτα, το γκροτέσκο (με τις… “σταυροφορίες υπέρ τής ειρήνης”, ως αποκορύφωμα της υποκρισίας), κι έπειτα, το μακάβριο – μόλις αρχίσουν οι βομβαρδισμοί υπέρ των… “ανθρωπίνων δικαιωμάτων”!

“Ιεροί” πόλεμοι: το γκροτέσκο – “σταυροφορίες υπέρ τής ειρήνης” –
και το μακάβριο – βόμβες υπέρ των… “ανθρωπίνων δικαιωμάτων”!
Σταυροφόροι: οι πάλαι ποτέ “ελευθερωτές” τής Ιερουσαλήμ το 1099, μεταμορφώθηκαν σε “κατακτητές” τής Κωνσταντινούπολης το 1204…

Ας ξανανοίξουμε, λοιπόν, τα λεξικά μας: οι σταυροφόροι ήταν οι “πολεμιστές τού μεσαίωνα που έλαβαν μέρος στις εκστρατείες των χριστιανών τής Δύσης εναντίον αλλοθρήσκων, κυρίως για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων”! Από ποιους; Μα από τους “άπιστους”, τους μουσουλμάνους. Καθόλου δεν φαίνεται ν’ απασχολεί τους Έλληνες λεξικογράφους κλπ. πως οι ἐν λόγῳ τόποι είναι εξίσου “άγιοι” και για το Ισλάμ, ή πως οι μωαμεθανοί μάλλον είναι πιο “πιστοί” από τους χριστιανούς. Ειλικρινά, δεν αντιλαμβάνομαι πώς μπορούν Έλληνες ιστορικοί να χαρακτηρίζουν τους σταυροφόρους “ελευθερωτές” τής Ιερουσαλήμ το 1099, αλλά “κατακτητές” τής Κωνσταντινούπολης το 1204…

Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους
το 1204, του Domenico Robusti Tintoretto

● Οι Σταυροφορίες, που προώθησαν κι ευλόγησαν οι πάπες, στόχο είχαν την επιβολή διὰ τῆς βίας τού καθολικισμού σε όλη την Ευρώπη και τη δυτική Ασία στις αρχές τής 2ης χιλιετίας ΚΧ. (Για τη βίαιη επιβολή τού χριστιανισμού κατά την 1η χιλιετία ΚΧ, βλέπε Χρονικά 23-24: Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού). Ὡς ἐκ τούτου, στράφηκαν εναντίον μουσουλμάνων και ορθοδόξων στην Ανατολή, ή “παγανιστών”, “αιρετικών”, και “αφορισμένων”, στη Δύση, για ποικίλους λόγους, πολιτικοοικονομικούς ή/και θρησκευτικούς. Ξεχωρίζουν εδώ οι Βόρειες ή Βαλτικές Σταυροφορίες, οι κατά Αλβιγηνών ή Καθαρών, και κατά τής Αραγωνίας, καθώς και η Ιβηρική Reconquista. Οι Βόρειες ή Βαλτικές Σταυροφορίες (13ος αιώνας) ήταν εκστρατείες αποικισμού κι εκχριστιανισμού ενάντια κυρίως σε παγανιστικούς βαλτικούς, φινλανδικούς και δυτικούς σλαβικούς λαούς τής Βαλτικής, όπως και σε ορθόδοξους Σλάβους τής Ανατολής. Η Σταυροφορία των Αλβιγηνών (1209-1229) ήταν η 20ετής εκστρατεία εξόντωσης των “καθαρών” τής νότιας Γαλλίας. Ο “καθαρισμός” ήταν μια χριστιανική σέκτα που είχε εξαπλωθεί στη νότια Ευρώπη μεταξύ 12ου και 14ου αιώνα. Όσο για την Σταυροφορία τής Αραγωνίας (1284-1285), δεν είχε καν κάποιο θρησκευτικό “φύλλο συκής”. Έγινε επειδή η Αραγώνα κατέκτησε τη Σικελία, αψηφώντας την “Αγία Έδρα”. Τέλος, η Reconquista διήρκεσε 780 χρόνια (711-1492), από την αραβική κατάκτηση της Ιβηρίας, ως την πτώση τού τελευταίου μουσουλμανικού βασιλείου τής Γρανάδας.

● Υπήρξαν και πολλοί άλλοι “ιεροί πόλεμοι” με πρωτοβουλία τού Βατικανού: τον 13ο αιώνα, ο πάπας Γρηγόριος Δ’ κήρυξε πόλεμο ενάντια στις… μαύρες γάτες, που τις θεωρούσε “όργανα του Σατανά”! Διέταξε λοιπόν την εξολόθρευσή τους ἁπανταχοῦ της Ευρώπης… Αυτή, όμως, η “Σταυροφορία τής Γάτας” απετέλεσε boomerang, προκαλώντας την αύξηση του αριθμού των αρουραίων, που ήταν φορείς τής πανούκλας…

Αυλητής με δίαυλο σε συμπόσιο,
του ζωγράφου Εὐαίωνος

ΠΑΡΕΚΚΛΙΝΑΜΕ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ μας ίσως, μα το θέμα μας ἐπὶ τῆς οὐσίας δεν ήταν τόσο η θρακική και ασιατική προέλευση της μουσικής, όσο η ματαιότητα της αρχαιολατρίας και προγονοπληξίας, που είναι κενές περιεχομένου. Ἰδοὺ η ύδραυλις που είχαμε την ευτυχία να μας αποκαλυφθεί στο Δῖον:⁽¹¹⁾ στις πρώτες ανακοινώσεις για το εύρημα, είπαν ότι τάχα παιζόταν πολυφωνικά. Αυτό δεν συνεπάγεται πως η μουσική τής ύστερης αρχαιότητας ήταν επίσης πολυφωνική; Προηγήθηκε διεξοδική έρευνα, ή ειπώθηκε ἐλαφρᾷ τῇ καρδίᾳ; Επιδιωκόμενος σκοπός ήταν η αναπαλαίωση του οργάνου, ή ίσως η αναβάπτισή του στην κολυμπήθρα τής ευρωπαϊκής πολυφωνίας;

• ⁽¹¹⁾ Στο Δίον έχει βρεθεί και μια επιτύμβια στήλη με παράσταση νάβλα.

Θα μπορούσαμε, μήπως, να υποθέσουμε πως εκείνοι οι αρχαίοι μουσικοί, που εικονίζονται συχνά-πυκνά με δίαυλο (δυο αυλούς), έπαιζαν… primo-secondo;⁽¹²⁾ Ή, μήπως, πως η σῦριγξ, ο αὐλὸς τοῦ Πανός, ως πολυκάλαμος που είναι, έχει πολυφωνικές δυνατότητες; Θεωρώ αδιανόητο να ήταν η ύδραυλις κατάλληλη για την… Τοκάτα και Φούγκα τού Bach, όπως και το εκκλησιαστικό όργανο αδυνατεί να αποδώσει συνθέσεις τής τροπικής μουσικής. Το εκάστοτε όργανο κατασκευάζεται βάσει προδιαγραφών τής μουσικής που ετάχθη να εκτελεί.

• ⁽¹²⁾ Η κυρίαρχη σήμερα διφωνία, το primo-secondo (διάστημα 3ης), αντιμετωπιζόταν τόσο από τους αρχαίους Έλληνες, όσο και από τους Βυζαντινούς, ως κακοφωνία.

“Ψιλά γράμματα”, θα πούνε οι κυνικοί. Κάποιοι θιασώτες τού… Jurassic Park έχουν βαλθεί να ανακτήσει η ύδραυλις τον χαμένο χρόνο, να κατακτήσει το ρεπερτόριο του εκκλησιαστικού οργάνου, και να αποκτήσει σύγχρονο δικό της. Κι εμείς ζητωκραυγάζουμε τους… κλωνοποιητές!

Η κατά Στράβωνα μουσική

Μπρούντζινη κεφαλή τού Ορφέα (460 ΠΚΧ)

Ἀπὸ δὲ τοῦ μέλους καὶ τοῦ ῥυθμοῦ καὶ τῶν οργάνων, καὶ ἡ μουσικὴ πᾶσα Θρᾳκία
καὶ Ἀσιᾶτις νενόμισται δῆλον δὲ ἔκ τε τῶν τόπων, ἐν οἷς αἱ Μοῦσαι τετίμηνται…

Από τη μελωδία και τον ρυθμό και τα όργανά της, η μουσική πάσα θεωρείται θρακική και ασιατική. Και αυτό είναι ξεκάθαρο, πρώτον, από τα μέρη όπου τιμώνται οι Μούσες, επειδή η Πιερία, και ο Ὄλυμπος, και η Πίμπλεια, και τα Λείβηθρα (Λίβηθρα),⁽¹³⁾ ήταν στ’ αρχαία χρόνια θρακικά μέρη και όρη, αν και τώρα κατέχονται από τους Μακεδόνες· αλλά και ο Ἑλικών ήταν αφιερωμένος στις Μούσες από τους Θρᾷκες που εγκαταστάθηκαν στη Βοιωτία, τους ίδιους που αφιέρωσαν το σπήλαιο στις νύμφες τις καλούμενες Λειβηθρίδες. Όμως κι εκείνοι που συγκέντρωσαν την προσοχή τους στη μουσική των πρώιμων χρόνων καλούνται Θράκες· εννοώ τον Ὀρφέα, τον Μουσαῖο, και τον Θάμυρι· αλλά και ο Εὔμολπος πήρε το όνομά του από εκεί. Κι εκείνοι οι δημιουργοί που έχουν αφιερώσει ολόκληρη την Ἀσία, μέχρι την Ἰνδία, στον Διόνυσο,⁽¹⁴⁾ αντλούν ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον τη μουσική από εκεί. Κι ένας δημιουργός λέει, “παίζοντας την ασιατική κιθάρα”· ο δε άλλος ονομάζει τους αυλούς “Βερεκύντιους” και “Φρύγιους”·⁽¹⁵⁾ ενώ κάποια όργανα καλούνται με βαρβαρικά ονόματα, “νάβλας”, “σαμβύκη”, “βάρβιτος”, “μάγαδις”, και διάφορα άλλα…

• ⁽¹³⁾ Η Πίμπλεια ήταν μια κωμόπολη στην περιοχή τού Δίου. Ήταν περίφημη στην αρχαιότητα ως γενέθλια πόλη τού Ορφέα. Άλλοι επέμεναν πως ο μέγας μουσικός γεννήθηκε και θάφτηκε από τις Μούσες στα Λείβηθρα. Ο τάφος του, όπου τα πουλιά κελαηδούσαν, καταστράφηκε αργότερα από πλημμύρα. Υπάρχουν, τέλος, κι εκείνοι που λένε πως ο Ορφέας απλώς έζησε για κάποιο διάστημα στα Λείβηθρα.

• ⁽¹⁴⁾ Βλέπε τα Διονυσιακά, το ελληνικό έπος τού Νόννου τού Πανοπολίτη (από την Πανόπολι, νῦν Αχμίμ, της Άνω Αιγύπτου). Αποτελείται από 48 ραψωδίες, και περιγράφει την ζωή και τον θρίαμβο του Διονύσου, και κυρίως την εκστρατεία του ως τις Ινδίες. Είναι γραμμένο στον 5ο αιώνα ΚΧ, σε ομηρική διάλεκτο και δακτυλικά εξάμετρα κι έχει έκταση όση και τα δυο έπη τού Ομήρου μαζί. Τα όσα περιγράφονται εκεί εκτυλίσσονται σε όλα τα τότε γνωστά μέρη τής Γης.

• ⁽¹⁵⁾ Βερεκύντιος: από τον Βερέκυντο, ένα βουνό τής Φρυγίας, όπου λατρευόταν η Κυβέλη–Ῥέα ἡ Βερεκύντιος, στις όχθες τού Σαγγάριου.

Επόμενο Χρονικό 12. “ΜΗ ΚΑΚΟΥΡΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗΝ!” ● “Χρυσοῦς Αἰών” και “Παρακμή” ● Καινοτόμοι και Συντηρητικοί ● Γραφή-Σημειογραφία ● Μουσική Προφορά ● Ωδεία ● Λαογραφία ● Συλλογική κι Επώνυμη Δημιουργία ● Δημοκρατία και Τέχνη

• >> Χρονικό 12. “ΜΗ ΚΑΚΟΥΡΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗΝ!”
• << Χρονικό 10. Η… “ΓΛΩΣΣΑ-ΗΛΙΟΣ”

Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

/ENGLISH/ Chronicle 17. MINOAN CRETAN THALASSOCRACY

● Μινωική Κοινωνία και Τέχνη ● Γραμμική Α και Β, Δίσκος Φαιστού
● Κασσιτερούχο Κρατέρωμα (Μπρούντζος) ● Ταυροκαθάψια

Χελιδόνια και κρίνα… (Λεπτομέρεια fresco Θήρας-Σαντορίνης, ±1650 ΠΚΧ)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Το ανάκτορο του Μίνωα στην Κνωσό

Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ο κορυφαίος των Αιγαιακών πολιτισμών τής λεγόμενης “εποχής τού χαλκού”,⁽¹⁾ γεννήθηκε στο νησί τής Κρήτης, άκμασε από τον 30ό έως τον 15ο αιώνα ΠΚΧ, κι έπειτα πέρασε στη λήθη. Ήρθε ξανά στο φως στις αρχές τού 20ού αιώνα ΚΧ, χάρη στον Βρετανό αρχαιολόγο Arthur Evans. Ο όρος “μινωικός” αναφέρεται στον θρυλικό Μίνωα. Στοιχεία δεν υπάρχουν, όμως θεωρούμε ότι δεν ήταν όνομα, αλλά βασιλικός τίτλος. Στην Ὀδύσσεια,, την οποίαν ο Ὅμηρος συνέθεσε αιώνες αφότου έπαψε να υφίσταται ο πολιτισμός αυτός, οι κάτοικοι του νησιού λέγονται Ἐτεοκρῆτες (“αληθινοί Κρῆτες”). Προφανέστατα, υπήρξαν όντως απόγονοι των Μινωιτών. Τ’ όνομα Μινώα είχε δοθεί σε αρκετούς οικισμούς τού Αἰγαίου και του Ἰονίου, ενώ απαντάται επίσης στη Σικελία και την Χαναάν. Η ρίζα μιν– εμφανίζεται σε ορισμένες γλώσσες τού Αιγαίου, σε τοπωνύμια, αλλά και στ’ όνομα κάποιων αυτοχθόνων τού αρχιπελάγους, που ονομάζονταν Μινύες.

Μπρούντζινος Ἀπόλλων με λύρα, Πομπηία

• ⁽¹⁾ Αναζητώντας το λήμμα “εποχή τού χαλκού” στην ελληνική Βικιπαίδεια, ανακατευθύνεσαι στο λήμμα “εποχή τού ορείχαλκου”. Ο όρος “εποχή τού χαλκού” χρησιμοποιείται συμβατικά στα ελληνικά· είναι η λανθασμένη απόδοση του αγγλικού Bronze Age: ἐπὶ τῆς οὐσίας, πρέπει να μιλάμε για εποχή τού μπρούντζου ή, αν θέλετε, του κρατερώματος. Προσπαθώντας ο συντάκτης τού ἐν λόγῳ λήμματος να διορθώσει το λάθος, διαπράττει ένα άλλο, μεγαλύτερο, καθώς διακατέχεται από σύγχυση ως προς τα μέταλλα αυτά: τον χαλκό, τον ορείχαλκο (των προϊστορικών, ή των ιστορικών χρόνων), και το κρατέρωμα-μπρούντζο, που απουσιάζει από το λήμμα του, αφού εσφαλμένα το ταυτίζει με τον “ορείχαλκο”. Έτσι προκύπτει τραγέλαφος, δεδομένου ότι ο ίδιος μιλά για μια χρονική περίοδο πριν από την εποχή τού σιδήρου, αλλά ο αναγνώστης, αναζητώντας πληροφορίες περί “ορειχάλκου”, μεταφέρεται στην… ελληνιστική εποχή, ἤτοι μετά από την εποχή τού σιδήρου. Πιο πολλά περί μετάλλων στη συνέχεια…

Υποθέτουμε πως οι Κρήτες δεν ήταν Ινδοευρωπαίοι, αλλά μεσογειακός λαός, συγγενικός, ίσως, με τους Πελασγούς και με τους Μινύες – τους κατοίκους τού Αιγαίου πριν από την έλευση των Ἑλλήνων. Η Κρήτη δεν δέχθηκε επιδρομές για πολλούς αιώνες και κατάφερε ν’ αναπτύξει πολιτισμό που διακρινόταν για την προσωπικότητα και την ιδιομορφία του, έναν από τους πιο προηγμένους στη Μεσόγειο κατά την εποχή τού μπρούντζου, μαζί μ’ εκείνον της Αιγύπτου. Η Γραμμική Α, η μινωική γραφή, δεν έχει μέχρι στιγμής αποκρυπτογραφηθεί – σε αντίθεση με την παράγωγή της, Γραμμική Β, τη μυκηναϊκή γραφή, παρά τις ομοιότητες. Συνδέεται, προφανώς, με μη ινδοευρωπαϊκή γλώσσα τού Αιγαίου. (Περί Αιγαίου, Κρήτης, Μινωιτών, Μυκηναίων, κλπ. βλέπε το Χρονικό 3· περί Πελασγών, Μινύων, Ελλήνων, το Χρονικό 15, υποσημείωση 7, και το Χρονικό 20, Πελασγοί και Φιλισταίοι-Peleset)..

Η χάρη στο Αιγαίο: η τέχνη των Μινωιτών (Eugene Hirschfeld)

“Η Κρήτη ήταν σ’ ευνοϊκή θέση ως προς τους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους”, παρατηρεί εύστοχα ο Eugene Hirschfeld στο κείμενό του, Η χάρη στο Αιγαίο: η τέχνη των Μινωιτών. “Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ο Μίνωας ήταν ο πρώτος που δημιούργησε ναυτικό:

Η ζωφόρος τού [μινωικού] στόλου
(λεπτομέρεια) στο Ακρωτήρι Θήρας

“‘Ο πρώτος άνθρωπος που ξέρουμε από την παράδοση πως ίδρυσε ναυτικό είναι ο Μίνως. Έγινε κύριος της θάλασσας που τώρα λέγεται ελληνική και κυβέρνησε τις Κυκλάδες, δημιουργώντας στα περισσότερά τους νησιά τις πρώτες αποικίες… κι έτσι έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του ώστε να καταστείλει την πειρατεία στα νερά αυτά, αναγκαίο βήμα ώστε να εξασφαλίσει τα έσοδα για λογαριασμό του.’⁽²⁾

• ⁽²⁾ Η πειρατεία είναι πανάρχαια· καθώς φαίνεται, εμφανίζεται μαζί με τη ναυσιπλοΐα. Κατά την αρχαιότητα, γνωστοί πειρατές ήταν οι Τυρρηνοί, οι Ιλλυριοί, και οι Θρᾷκες. Οι κάτοικοι της Λήμνου, που ήταν ορμητήριο Θρακών πειρατών, αντιστάθηκαν στον εξελληνισμό τους για πολλά χρόνια. Κατά τον 1ο αιώνα ΠΚΧ, εμφανίστηκαν ως και πειρατικά κράτη στα παράλια της Μικρασίας, δημιουργώντας σοβαρό πρόβλημα στο εμπόριο των ρωμαϊκών χρόνων.

“Με τον εμπορικό τους στόλο, οι Μινωίτες έφτασαν να κυριαρχούν στις θάλασσες, καλύπτοντας αποστάσεις εκατοντάδων μιλίων αναζητώντας εμπορικά αγαθά, από την Ισπανία στα δυτικά ως τη Συρία στ’ ανατολικά…⁽³⁾ Είναι πιθανόν μέτρο τόσο της γεωγραφικής απομόνωσης των Μινωιτών, όσο και της δύναμης του στόλου τους, το ότι οι παράκτιες πόλεις τους δεν φαίνεται να χρειάζονταν ιδιαίτερη οχύρωση. Κι έτσι, η περίοδος της ακμής τους ονομάστηκε από τον Arthur Evans, Pax Minoica, ‘Μινωική ειρήνη’ – μια εποχή που οι πόλεις δεν χρειάζονταν τείχη.⁽⁴⁾ Φυσικά, όπως και στην Pax Romana, μια τέτοια ειρήνη, αν όντως υπήρξε, θα ήταν αποτέλεσμα στρατιωτικής ισχύος μάλλον, παρά πασιφισμός.”

Το ναυαγισμένο πλοίο (Uluburun) ναυπηγημένο ξανά

• ⁽³⁾ “Δεν πρέπει να υποτιμούμε σε καμιά περίπτωση την έκταση των επαφών στον αρχαίο κόσμο”, υποσημειώνει ο Hirschfeld. “Δείτε για παράδειγμα το ναυάγιο της ύστερης εποχής τού μπρούντζου [στο Uluburun], μ’ εντυπωσιακά ποικίλο φορτίο διεθνών εμπορευμάτων από τη βόρεια Ευρώπη, την Αφρική και τη Μεσοποταμία.”

● Το πλοίο ήταν παρόμοιο μ’ ελληνορωμαϊκά σκάφη μεταγενέστερης εποχής, και βρέθηκε το 1982 από έναν σφουγγαρά στη νοτιοδυτική Τουρκία. Έτσι ήρθε και πάλι στο φως μια από τις καταπληκτικότερες συλλογές ειδών τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου που έχουν βρεθεί στη Μεσόγειο, χρονολογημένη στα τέλη τού 14ου αιώνα ΠΚΧ.

• ⁽⁴⁾ Παρ’ όλο που το όραμα του Evans περί Pax Minoica δέχθηκε πρόσφατα επικρίσεις, φαίνεται πως στο νησί είχαν γίνει ελάχιστες ένοπλες συγκρούσεις πριν από τη μυκηναϊκή περίοδο που ακολούθησε. Αρχαιολόγοι τονίζουν πως συχνά οι Μινωίτες παρουσιάζουν όπλα στην τέχνη τους, αλλ’ αποκλειστικά σε τελετουργικό πλαίσιο. Οι ισχυρισμοί ότι δεν παρήγαγαν όπλα είναι εσφαλμένοι: τα μινωικά ξίφη ήταν τα καλύτερα σε ολόκληρο το Αιγαίο. Επίσης, δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία για την ύπαρξη μινωικού στρατού, ή για επικυριαρχία των Μινωιτών σε λαούς εκτός Κρήτης.

Οι Πλειάδες, του συμβολιστή Elihu Vedder (1885)

● Οι Μινωίτες Κρήτες χρησιμοποιούσαν την αστρονομική ναυσιπλοΐα. Άλλωστε, όπως φαίνεται, είχαν γνώσεις αστρονομίας: στ’ ανάκτορα και στα ιερά τους, στις κορυφές των βουνών, υπάρχουν αρχιτεκτονικά στοιχεία που ευθυγραμμίζονται με τον ανατέλλοντα ήλιο στις ισημερίες, ή και με την ανατολή και δύση ορισμένων αστέρων. Οι Κρήτες πήγαιναν στην Θήρα, την Αίγυπτο, την Ιβηρία… Ακόμη και για το ταξίδι στη Σαντορίνη, χρειάζονταν πάνω από μια μέρα. Άρα, ήταν στο μέσον τής θάλασσας τη νύχτα, και οι ναυτικοί παρατηρούσαν για τον προσανατολισμό τους κάποια αστέρια, ιδίως τον αστερισμό τής Μεγάλης Άρκτου. Η αστρονομική ναυσιπλοΐα αποδεικνύεται… “εγγράφως” στην Ομήρου Οδύσσεια, όπου η Καλυψώ δίνει οδηγίες στον Ὀδυσσέα να έχει την Άρκτο στ’ αριστερά του, και ταυτόχρονα να παρατηρεί την θέση των Πλειάδων (της πούλιας), του Βοώτη που δύει αργά, και του Ωρίωνα, καθώς θα φεύγει από την Ωγυγία και θα διασχίζει τον ωκεανό, με κατεύθυνση προς ανατολάς. Η αστρονομική ναυσιπλοΐα ήταν εξίσου σημαντική με τη ναυπηγική: η ανάπτυξη της ναυτικής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας αποτελεί προϋπόθεση της επέκτασης του μεσογειακού πολιτισμού.

● Η γνώση αυτή χαρακτήριζε όλους τους μεγάλους ναυτιλιακούς πολιτισμούς. Πριν από τους Μινωίτες και τους Μυκηναίους, πολύ πριν από τους Φοίνικες, που έπονται όλων, ένας τέτοιος θαλασσινός λαός, που κάλυπτε μεγάλες αποστάσεις με τα πλοία του, ήταν οι Κᾶρες. Κατά τον Θουκυδίδη, ήταν κυρίως οι Κάρες αυτοί που είχαν εγκατασταθεί στις Κυκλάδες (και σε άλλα νησιά τού Αιγαίου) πριν από τους Κρήτες. Η επέκταση των Μινωιτών σε αυτήν την περιοχή, κατά τη μέση εποχή τού μπρούντζου, φαίνεται πως έγινε σε βάρος τους, αφού απωθήθηκαν προς ανατολάς, προς τη μετέπειτα Καρία τής Μικρασίας, και πολλοί στράφηκαν στην πειρατεία ως τρόπο ζωής. Είναι τότε που ο Μίνως δημιουργεί το ναυτικό του, ώστε να ελέγχει το Αιγαίο, καταστέλλοντας την πειρατεία. Η ειρωνεία τής ιστορίας είναι πως οι Κάρες δεν βρήκαν την ησυχία τους ούτε στα μικρασιατικά παράλια. Οι ελληνικές αποικίες τής Δωρίδας και της Ιωνίας τούς απώθησαν στην ενδοχώρα, και αυτοί που ξεκίνησαν ως θαλασσινός λαός κατέληξαν στεριανοί… (βλέπε τον χάρτη).

Το ένα μετά το άλλο, τα μοναδικά χαρακτηριστικά αυτού του αξιοθαύμαστου πολιτισμού φαίνεται να προκύπτουν από ένα και μόνο: την θαλασσοκρατορία των Μινωιτών, τη “γεωγραφική απομόνωση και τη δύναμη του στόλου τους”, όπως λέει ο Eugene Hirschfeld, εξηγώντας αμέσως μετά:

Η τοιχογραφία των δελφινιών στην Κνωσό

“Ως πολιτισμός θαλάσσιων συναλλαγών, δεν αποτελεί έκπληξη πως οι Μινωίτες μάς άφησαν ορισμένες όμορφες νωπογραφίες πλοίων τους, εκείνων των ξύλινων ιστιοφόρων που ήταν ανώτερα όλων στη Μεσόγειο. Ίσως λόγω αυτού του στόλου και της προστασίας των θαλασσών, οι στρατιωτικές παραστάσεις στη μινωική τέχνη είναι ασυνήθιστες. Ως το 1450 π.Χ., δεν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις πως οι Μινωίτες διεξήγαγαν πολέμους με οποιονδήποτε άλλον πολιτισμό. Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τους συγχρόνους τους: οι πόλεις-κράτη τής Μεσοποταμίας ήταν διαρκώς σ’ εμπόλεμη κατάσταση, απαθανατίζοντας τα κατορθώματά τους σ’ έργα όπως η Στήλη των Γυπών, ενώ οι Αιγύπτιοι κάλυπταν τα τοιχώματα των τάφων με παραστάσεις στρατιωτικής μεγαλοπρέπειας. Οι Μινωίτες προτιμούσαν σκηνές ελεύθερου χρόνου ή αθλοπαιδιές. Τους άρεζε να διακοσμούν τους τοίχους με τοιχογραφίες δελφινιών, λουλουδιών, και ψαριών. Η τέχνη τους έχει χάρη, κίνηση και ζωντάνια, που την ξεχωρίζει από την τέχνη τής Αιγύπτου και της Σουμερίας, και… η δεξιοτεχνία τους δεν έχει ταίρι.”

Παράδοξος πολιτισμός: μεγάλη δύναμη χωρίς μιλιταρισμό· παλάτι
που δεν ήταν βασιλική κατοικία, ούτε ο άναξ δοξαζόταν· θρησκεία
χωρίς μεγαλοπρέπεια· οι γυναίκες ίσες με τους άνδρες κι ελεύθερες.

Το μινωικό ανάκτορο της Κνωσού (σε αναπαράσταση)
– ο Λαβύρινθος του Μινώταυρου στα μάτια Ελλήνων…

Ο πολιτισμός αυτός είναι, πράγματι, ένα εκπληκτικό παράδοξο: Μια μεγάλη δύναμη χωρίς στρατιωτική αριστοκρατία· ένα παλάτι που δεν ήταν βασιλική κατοικία, ούτε και ο άναξ δοξαζόταν· μια θρησκεία χωρίς μεγαλοπρέπεια· ενώ οι γυναίκες (φαίνεται πως) ήταν ίσες με τους άνδρες κι ελεύθερες. Η ελευθερία έκφρασης, άλλωστε, υπήρξε βασικό χαρακτηριστικό τής μινωικής τέχνης.

“Οι Μινωίτες ήταν ικανότατοι αρχιτέκτονες, με υψηλή αισθητική, και τ’ ανάκτορα περιλαμβάνονται στα σπουδαιότερα έργα τής τέχνης τους. Το πιο γνωστό είναι το ανάκτορο της Κνωσού, που συχνά αποκαλείται το ‘Παλάτι τού Μίνωα’: είναι ένα πολυώροφο συγκρότημα, με διαδρόμους, δωμάτια και σκάλες, χτισμένο γύρω από μια κεντρική αυλή, διέθετε εντυπωσιακές υδραυλικές εγκαταστάσεις, υπέροχες νωπογραφίες, κίονες και κήπους.⁽⁵⁾ Το μπέρδεμα των επισκεπτών, που βρίσκονταν μέσα σε αυτήν την πολύπλοκη αρχιτεκτονική ενός παλατιού με χίλια και πλέον δωμάτια, πιστεύεται πως ενέπνευσε τον μύθο τού Λαβύρινθου του Μινώταυρου. Η Κνωσός ήταν μια ολόκληρη κοινότητα, κέντρο θρησκευτικό, παραγωγής αγγείων και αποθήκευσης εμπορικών αγαθών, αλλά και χώρος εορταστικών εκδηλώσεων. Γι’ αυτόν τον λόγο ο όρος ‘παλάτι’ δεν είναι κατάλληλος για την περιγραφή αυτών των μινωικών συγκροτημάτων.”

• ⁽⁵⁾ Το ανάκτορο της Κνωσού ήταν πενταπλάσιο του Buckingham, με 3-4 ορόφους, τουαλέτες με “καζανάκια”, θερμαινόμενο νερό, και αποχέτευση. Χιλιετίες μετά, οι Βερσαλλίες δεν είχαν διόλου τουαλέτες, εκτός από τις βασιλικές, και τα κτήρια και οι κήποι βρομούσαν απαίσια!

● Περί μινωικής αρχιτεκτονικής και νωπογραφίας, καθώς και της διάδοσής τους στην Εγγύς Ανατολή με περιοδεύοντες Μινωίτες μάστορες και καλλιτέχνες, βλέπε το Χρονικό 27.

Ιερά σύμβολα:
ταύρος και λάβρυς

“Ευρισκόμενοι επικεφαλής μιας εμπορικής αυτοκρατορίας, οι Κρήτες βασιλιάδες ήταν εξαιρετικά πλούσιοι. Συνεπώς, είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι δεν φαίνεται να είχαν παραγγείλει καθόλου αγάλματα, μνημεία, καταλόγους βασιλέων, ή άλλα έργα, ώστε να καυχηθούν για την εξουσία και το αξίωμά τους… Δεν βρίσκουμε τίποτε ανάλογο με τα επιβλητικά μνημεία των βασιλέων-θεών τής Αιγύπτου. Δεν έχουμε καμιά καταγραφή, είτε για τον βασιλιά Μίνωα, ή για οποιοδήποτε άλλο όνομα μονάρχη, άνδρα ή γυναίκας… Κατά τον ιστορικό R. F. Willetts, η προφανής μετριοπάθεια της μινωικής αριστοκρατίας μπορεί να εξηγηθεί από τη διαφορά στις θρησκευτικές προτεραιότητες: οι Μινωίτες δεν είχαν σκοπό να συνδέσουν τον βασιλιά με τους αθάνατους θεούς, όπως οι Αιγύπτιοι, ή και οι Μεσοποτάμιοι, αλλά μάλλον λάτρευαν την φύση με τον ιδιαίτερο τρόπο που την αντιμετώπιζαν. Από την άποψη αυτή, οι παραστάσεις που εξυμνούσαν τον βασιλιά ήταν περιττές.”

Η Θεά των Φιδιών

“Οι γυναίκες τού μινωικού πολιτισμού φαίνεται πως απολάμβαναν υψηλότερη θέση από ό,τι συνηθιζόταν κατά την εποχή τού μπρούντζου… Υπηρετούσαν ως διοικητικές υπάλληλοι και ιέρειες… Η σχετική ισότητα των γυναικών ενδεχομένως να οφείλεται στην απουσία στρατιωτικής απειλής, δίνοντας έτσι πολύ μικρότερη ώθηση στην καλλιέργεια της ιδέας ενός άνδρα πολεμιστή και, άρα, μεγαλύτερο ρόλο και σεβασμό στις γυναίκες. Βλέποντας εικόνες νεαρών γυναικών να κάνουν τούμπες πάνω σε ταύρους μαζί με άνδρες, το δελεαστικό συμπέρασμα είναι πως οι γυναίκες απολάμβαναν μεγάλη ελευθερία… Όσον αφορά την θρησκεία, η μινωική τέχνη διαθέτει ειδώλια φαγεντιανής τής ‘θεάς των φιδιών’, και νωπογραφίες… στις οποίες οι ιέρειες είναι περισσότερες των ιερέων. Παραστάσεις ανδρών θεών τού μινωικού πολιτισμού κατά την ακμή του δεν έχουν βρεθεί. Η εξέχουσα θέση που είχαν προφανώς οι γυναίκες στη μινωική θρησκεία μάς κάνει να υποθέτουμε πως η κύρια θεότητα ή οι θεότητες της μινωικής Κρήτης μπορεί να ήταν θηλυκού γένους, λ.χ. θεά γη ή θεά μητέρα.”

“Η απουσία μαχών, βασιλιάδων, κομπαστικών επιγραφών
και ιστορικών γεγονότων στη μινωική τέχνη είναι κάτι
το εκπληκτικό για την εποχή”. (Eugene Hirschfeld)

Μινωίτισσα καλλονή στην Θήρα

Τι συμπεράσματα βγαίνουν;

“Η μινωική τέχνη δίνει, όντως, μεγαλύτερη έμφαση στον αυθορμητισμό και την επινοητικότητα, και είναι λιγότερο θρησκευτική και τυποποιημένη… είναι λιγότερο περιορισμένη από άκαμπτες συμβάσεις και τη γεωμετρία”, παρατηρεί επίσης ο Eugene Hirschfeld. “Η απουσία μαχών, βασιλιάδων, κομπαστικών επιγραφών και ιστορικών γεγονότων στην ἐν λόγῳ τέχνη είναι κάτι το εκπληκτικό για την εποχή. Πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε τις διαφοροποιήσεις αυτές, αλλά χωρίς να πέσουμε σε χονδροειδείς διατυπώσεις που χρησιμοποιούνταν κάποιες φορές στο παρελθόν, όπως ν’ αντιπαραθέτουμε καλλιεργημένους Μινωίτες σε βάρβαρους Μυκηναίους.

“Η πρώτη εξήγηση του Arnold Hauser για τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τής τέχνης των Μινωιτών είναι ο σχετικά περιορισμένος ρόλος τής θρησκείας στην κοινωνία τους. Τα μινωικά ιερά φαίνεται πως ήταν μικρά, ακόμα και στ’ ανάκτορα, βρίσκονταν σε σπίτια ή σε σημεία απόμερα, όπως σε λόφους και σπηλιές. Καμιά σύγκριση με τη μεγάλη λατρεία των νεκρών που βλέπουμε στην Αίγυπτο, ή τα μεγαλεπήβολα έργα που τη συνόδευαν. Υπήρχε, επομένως, μικρότερη ώθηση προς συμβάσεις αυστηρά επιβαλλόμενες. Θαυμάζει επίσης τον αστικό χαρακτήρα τής πολιτιστικής ζωής που εμφανίστηκε μ’ επίκεντρο τ’ ανάκτορα:

“‘Η ελευθερία τής κρητικής τέχνης μπορεί να εξηγηθεί ἐν μέρει από τον εξαιρετικά σημαντικό ρόλο που η αστική ζωή και το εμπόριο έπαιξαν στην οικονομία τού νησιού… Η αστική ζωή δεν ήταν πιθανόν πουθενά τόσο πολύ ανεπτυγμένη όσο στην Κρήτη’.

“Το ‘ανάκτορο’ ήταν το κέντρο τής μινωικής ζωής: του εμπορίου και της γεωργίας, αλλ’ επίσης της τέχνης. Ήταν πιθανόν αυτός ο συνδυασμός τού εμπορίου και της κουλτούρας, στο πλαίσιο μιας μακράς εσωτερικής σταθερότητας, που έδωσε στη μινωική τέχνη την αστική της ζωντάνια. Η γεωπολιτική κατάσταση της Κρήτης ενδεχομένως να άσκησε επίσης κάποιαν επίδραση. Με την φυσική προστασία τής θάλασσας και στηριζόμενοι στον στόλο τους, οι Μινωίτες δεν είχαν σχεδόν καμιάν ανάγκη να φοβούνται εισβολή. Ελλείψει μιας τάξης πολεμιστών, όχι μόνον τα δικαιώματα των γυναικών ήταν πιο σεβαστά από ό,τι στους περισσότερους πολιτισμούς τής εποχής τού μπρούντζου, αλλά και η τέχνη επίσης αντιμετώπιζε λιγότερους περιορισμούς επιβαλλόμενους από τον στρατό και την θρησκεία.”

“Ήταν ίσως ο συνδυασμός τού εμπορίου και της κουλτούρας, στο
πλαίσιο μιας μακράς εσωτερικής σταθερότητας, που έδωσε στη
μινωική τέχνη την αστική της ζωντάνια”. (Eugene Hirschfeld)

Ο μυστηριώδης Δίσκος τής Φαιστού (πίσω πλευρά)

“Είναι πολύ πιθανόν η γραφή να εμφανίστηκε στον μινωικό πολιτισμό για τον ίδιο λόγο που αυτό έγινε και στη Σουμερία: για να κρατούν λογαριασμούς”, προσθέτει ο Hirschfeld. “Μια πρώιμη εικονογραφική γραφή… αντικαταστάθηκε, γύρω στο 1700 π.Χ., από μιαν άλλη που αντιπροσώπευε ήχους, δηλαδή ένα πραγματικό αλφάβητο, γνωστό ως Γραμμική Α… [που] δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί ακόμη… Αν υπάρχει μυθοπλαστική λογοτεχνία μεταξύ των γραπτών αυτών, δεν μπορούμε να τη διαβάσουμε. Δεν έχουμε καθόλου μινωική ποίηση, ούτε τραγούδια, ούτε ιστορία, ούτε και ιερή γραφή. Είναι ένας μεγάλος πολιτισμός, αλλά σιωπηλός”…⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ “Ένα από τα πιο μυστηριώδη αντικείμενα της αρχαιολογίας είναι ο Δίσκος τής Φαιστού”, σχολιάζει ο Hirschfeld. “Ένας πήλινος δίσκος που καλύπτεται και στις δύο πλευρές από σπείρες συμβόλων αποτυπωμένων με σφραγίδες… Τα σύμβολα αυτά δεν ανήκουν σε κανένα από τα προαναφερθέντα συστήματα γραφής.”

● Ο δίσκος, πλάτους 15 εκατοστών, είναι όντως μοναδικός, επειδή όλα τα σύμβολα φαίνεται να έχουν εντυπωθεί στον πηλό με 45 σφραγίδες, αναπαράγοντας ένα σώμα κειμένου με τους επαναχρησιμοποιήσιμους χαρακτήρες. Ο Γερμανός τυπογράφος και γλωσσολόγος, Herbert Brekle, τονίζει πως ο δίσκος είναι ένα πρώιμο έγγραφο κινητών τυπογραφικών στοιχείων, αφού πληροί τα βασικά κριτήρια της τυπογραφίας, ενώ ο Αμερικανός γεωγράφος, ιστορικός ανθρωπολόγος και συγγραφέας, Jared Diamond, τον περιέγραψε ως “μακράν το παλαιότερο έντυπο έγγραφο στον κόσμο”. Ο δίσκος ανακαλύφθηκε στο ανάκτορο της Φαιστού το 1908, από τον Ιταλό αρχαιολόγο, Luigi Pernier, εξάπτοντας την φαντασία επαγγελματιών, όπως κι ερασιτεχνών. Από τότε πολλοί επιχείρησαν να τον αποκρυπτογραφήσουν – αλλ’ εἰς μάτην…

“Δεν έχουμε καθόλου μινωική ποίηση, ούτε τραγούδια, ιστορία, ή
ιερή γραφή. Αν υπάρχει μυθοπλαστική λογοτεχνία, δεν μπορούμε
να τη διαβάσουμε. Είναι ένας μεγάλος πολιτισμός, αλλά σιωπηλός.”
(Eugene Hirschfeld)

Μινωικό εμπόριο κι επιρροές

Θηραίες αντιλόπες

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΜΙΝΩΙΚΟΥ πολιτισμού εκτός Κρήτης φαίνεται με τα μινωικά τεχνουργήματα που εντοπίζουμε στην ηπειρωτική Ἑλλάδα. Μετά από το 1700 ΠΚΧ, ο υλικός πολιτισμός των Ελλήνων βρέθηκε σε νέο, υψηλότερο επίπεδο, λόγω μινωικών επιρροών. Οι σχέσεις τής Κρήτης με την Αίγυπτο ήταν σημαντικές, καθώς εξήγαγε διάφορα είδη, όπως αγγεία, και εισήγαγε ποικίλα εμπορεύματα, ιδίως πάπυρο, μαζί με τις καλλιτεχνικές ιδέες. Επίσης, τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά χρησίμευσαν ως πρότυπο για τα μινωικά εικονογράμματα, από τα οποία προέκυψε η Γραμμική Α. Τα μινωικά παλάτια καταλήφθηκαν αργότερα από τους Μυκηναίους (μέσα 15ου αιώνα ΠΚΧ), με την προσαρμογή τής μινωικής γραφής στις ανάγκες τής γλώσσας τους, μιας μορφής ελληνικών: ήταν η Γραμμική Β. Οι Μυκηναίοι προτίμησαν, γενικά, να προσαρμόσουν, αντί να καταστρέψουν, την κρητική κουλτούρα, θρησκεία, και τέχνη, διαχειριζόμενοι το οικονομικό σύστημα και την γραφειοκρατία των Μινωιτών. Μετά από σχεδόν δυο αιώνες μερικής ανάκαμψης, κατά τον 13ο αιώνα ΠΚΧ, οι πιο πολλές κρητικές πόλεις μαζί με τ’ ανάκτορά τους έπεσαν σε παρακμή. Όταν κάποια στιγμή η εποχή τού μπρούντζου κατέρρευσε, η Κρήτη δεν θα ένιωσε την αγωνία τού θανάτου…

Θηραίος ψαράς

Οι Μινωίτες Κρήτες ήταν έμποροι, και οι πολιτισμικές τους επαφές έφτασαν πολύ πιο πέρα από τον χώρο τής Κρήτης – στην χαλκοφόρο Κύπρο και τη Μικρά Ασία, την Αίγυπτο και την Χαναάν, τα Βαλκάνια και την περιοχή τού Εὐξείνου, ιδίως στην Κολχίδα (Αμπχαζία–Γεωργία), στη Μεσοποταμία, μέχρι και στο μακρινό Αφγανιστάν. Παραστάσεις στις Θήβες τής Αιγύπτου, από τον 15ο αιώνα ΠΚΧ, απεικονίζουν κάποιους Μινωίτες να φέρουν δώρα. Επιγραφές καταγράφουν αυτούς τους ανθρώπους ως προερχόμενους από τα “νησιά στο μέσον τής θάλασσας”, και μάλλον αναφέρονται σε Κρήτες εμπόρους, ή επισήμους, που έφεραν δώρα από τη μεγαλόνησο. Οι μινωικές τεχνικές και τεχνοτροπίες στα κεραμικά απετέλεσαν, παράλληλα, πρότυπο για την κυρίως Ελλάδα. Εκτός τής Θήρας, κρητικές αποικίες ιδρύθηκαν και στα Κύθηρα, ένα νησί κοντά στην ηπειρωτική χώρα, που δέχθηκε μινωικές επιδράσεις κατά την 3η χιλιετία, και παρέμεινε μινωικό στον πολιτισμό για χίλια χρόνια, μέχρι την κατάληψή του από τους Μυκηναίους στον 13ο αιώνα, καθώς επίσης στη Μῆλο, την Κέα, την Αἴγινα, την Ῥόδο, και τη Μίλητο. Οι Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα βρίσκονταν σε τροχιά γύρω από τον κρητικό πολιτισμό.

Μεγάλα οικοδομήματα βρέθηκαν ακόμα και στις “φτωχές” περιοχές, φανερώνοντας μια κοινωνική ισότητα και ίση κατανομή τού πλούτου. Υπήρχε υψηλός βαθμός οργάνωσης, χωρίς ίχνος των στρατιωτικών αριστοκρατιών που χαρακτήρισαν τους επόμενους πολιτισμούς…

Ορισμένες τοποθεσίες στην Κρήτη τονίζουν την εξωστρέφεια της κοινωνίας. Το ανάκτορο της Κάτω Ζάκρου λ.χ. βρίσκεται σ’ έναν κόλπο, εκατό μέτρα από την τωρινή ακτογραμμή. Ο μεγάλος αριθμός των εργαστηρίων και ο πλούτος των υλικών εκεί, υποδηλώνουν ένα κέντρο εισαγωγών κι εξαγωγών. Αυτές οι δραστηριότητες αποδίδονται περίτεχνα στις καλλιτεχνικές παραστάσεις τής θάλασσας, με πλοία και ναύτες, όπως Η ζωφόρος τού στόλου στην Θήρα. Ο Όμηρος κατέγραψε μια παράδοση πως η Κρήτη είχε 90 πόλεις. Οικοδομήματα μεγάλα, με πολλά δωμάτια, ανακαλύφθηκαν ακόμα και σε “φτωχές” περιοχές, φανερώνοντας μια κοινωνική ισότητα με την ίση κατανομή τού πλούτου που προερχόταν από το εμπόριο. Υπήρχε υψηλός βαθμός οργάνωσης, αλλά χωρίς ίχνος των στρατιωτικών αριστοκρατιών, που χαρακτήρισαν τους επόμενους πολιτισμούς. Ενώ οι Μυκηναίοι βασίζονταν στις επεκτατικές κατακτήσεις, οι Μινωίτες ήταν λαός εμπορικός, ασχολούμενος πρωτίστως με το εξωτερικό εμπόριο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα πρέπει να είχαν εμπλακεί και στο τόσο κρίσιμο κατά την εποχή τού μπρούντζου εμπόριο του κασσίτερου: η κράση κασσίτερου με χαλκό, προφανώς από την Κύπρο, χρησίμευε στην παραγωγή μπρούντζου. Η μινωική παρακμή φαίνεται πως συσχετίζεται με την παρακμή τής χρήσης των μπρούντζινων εργαλείων και την αντικατάστασή τους από τα σιδερένια.

Ολόκληρη η περίφημη Ζωφόρος τού [μινωικού] στόλου στο Ακρωτήρι τής Θήρας

Μπρούντζος (κρατέρωμα) και ορείχαλκος ή χαλκοπυρίτης

Θρακικό μπρούντζινο ελάφι, 9ος-6ος αιώνας ΠΚΧ

● Ο μπρούντζος φτιαχνόταν αρχικά με την φυσική ή τεχνητή κράση χαλκού και αρσενικού. Στα τέλη τής 3ης χιλιετίας ΠΚΧ, το αρσενικό αντικαταστάθηκε από τον κασσίτερο, επειδή η διαδικασία κράσης μπορούσε να ελεγχθεί ευκολότερα, και το κράμα ήταν πιο ανθεκτικό. Επίσης, σε αντίθεση με το αρσενικό, ο κασσίτερος δεν είναι τοξικός. Το κασσιτερούχο κρατέρωμα εμφανίζεται στα τέλη τής 4ης χιλιετίας στην Περσία, τη Μεσοποταμία, την Κίνα. Τα μεταλλεύματα κασσίτερου και χαλκού σπάνια γειτονεύουν (ανάμεσα στις λίγες εξαιρέσεις ήταν μια περιοχή τής Περσίας). Άρα, η επεξεργασία μπρούντζου προϋπέθετε ανέκαθεν το εμπόριο. Η κύρια πηγή κασσίτερου στην Εὐρώπη ήταν τα κοιτάσματα της Κορνουάλλης στην Αγγλία, που μεταφέρονταν μέχρι και στην ανατολική Μεσόγειο. Αν και το κρατέρωμα είναι γενικά σκληρότερο από τον σφυρήλατο σίδηρο, η εποχή τού μπρούντζου έδωσε την θέση της στην εποχή τού σιδήρου, αφού οι άνθρωποι μπορούσαν ευκολότερα να βρουν κι επεξεργαστούν τον σίδηρο, έστω και αν το μέταλλο δεν ήταν καλής ποιότητας. Γι’ αυτό και το κρατέρωμα ήταν περιζήτητο ακόμη και στην εποχή τού σιδήρου: Ρωμαίοι αξιωματικοί λ.χ. είχαν μπρούντζινα σπαθιά, ενώ οι “πεζικάριοι” σιδερένια. Αρχαιολόγοι υποψιάζονται πως κάποια πολύ σοβαρή διαταραχή στην εμπορία κασσίτερου προκάλεσε την μετάβαση. Οι μαζικές μεταναστεύσεις λαών (±1200–1100 ΠΚΧ) περιόρισαν την αποστολή κασσίτερου πέριξ τής Μεσογείου (ή και από την Βρετανία), εξαντλώντας τ’ αποθέματα και αυξάνοντας τις τιμές. Όταν οι άνθρωποι έμαθαν πώς να παράγουν τον χάλυβα, απέκτησαν ένα μέταλλο πολύ ανθεκτικότερο του μπρούντζου, με κόψη που διατηρείται πιο αιχμηρή. Υπάρχουν πολλά κράματα κρατερώματος. Το σύγχρονο είναι κατά κανόνα 88% χαλκός και 12% κασσίτερος. Ιστορικά οι μπρούντζοι έχουν σύνθεση που ποικίλλει πάρα πολύ, καθώς οι περισσότεροι μεταλλουργοί θα χρησιμοποιούσαν, προφανώς, ό,τι υλικό είχαν στη διάθεσή τους.

Προκολομβιανός “άνθρωπος-πουλί”, ορείχαλκος (tumbaga)

● Ο μπρούντζος, όπως είδαμε, συγχέεται πολύ συχνά με τον ὀρείχαλκο. Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς αναφέρουν τον ορείχαλκο, αλλά δεν είναι καθόλου σίγουρο πως εννοούν το ίδιο μέταλλο μ’ εμάς. Εκείνος ο ορείχαλκος αναφέρεται κυρίως στην ιστορία τής Ἀτλαντίδος, όπως την αφηγείται ο Πλάτων στον διάλογό του, Κριτίας. Πρώτος ο Ἡσίοδος λέει, στον 7ο αιώνα ΠΚΧ, πως ο Ἡρακλῆς φορούσε ορειχάλκινες κνημίδες, ενώ κι άλλη αναφορά υπάρχει σ’ έναν oμηρικό ύμνο προς την Ἀφροδίτη. Ο Πλάτωνας λέει ότι το μέταλλο υπολειπόταν σε αξία μόνον έναντι του χρυσού. Στην εποχή του, ωστόσο, ο ορείχαλκος ήταν γνωστός μόνον ως όνομα. Σύμφωνα με τον Πλίνιο τον πρεσβύτερο, έπαψε να κυκλοφορεί επειδή τα μεταλλεία είχαν πλέον εξαντληθεί. Ο διεθνής όρος ορείχαλκος προέρχεται από τα ελληνικά (ὄρος + χαλκός). Θεωρείται πως ο ορείχαλκος του Πλάτωνα ήταν είτε κράμα χρυσού-χαλκού, ή ένα άγνωστο πλέον μέταλλο, ή ακόμα μυθικό, όπως η Ατλαντίδα. Οι Ρωμαίοι μετέγραψαν το orichalcum ως aurichalcum, που μάλλον σημαίνει κυριολεκτικά χρυσός χαλκός. Το κράμα tumbaga των Άνδεων είναι κάτι αντίστοιχο, δεδομένου ότι πρόκειται για κράμα χρυσού-χαλκού. Στην Αἰνειάδα, του Βιργιλίου, γίνεται λόγος για ένα κράμα χρυσού-αργύρου. Η λέξη ορείχαλκος χρησιμοποιήθηκε σε νεότερα χρόνια για να περιγράψει τον χαλκοπυρίτη, ή το μπράσο (brass), δηλαδή ένα κράμα χαλκού-σιδήρου, ή χαλκού-ψευδαργύρου. Το χρώμα τού ορείχαλκου-μπράσου είναι χρυσοκίτρινο, ενώ εκείνο του μπρούντζου-κρατερώματος καφέ-κόκκινο.⁽⁷⁾

Γαλλικό κόρνο (ορει)χάλκινο (μπράσο)

• ⁽⁷⁾ Είχα κάποτε στα νιάτα μου την αφελή εντύπωση, βάσει μιας μηχανιστικής αντίληψης περί διαδοχής των εποχών (όπου αυτή που έπεται είναι… “νομοτελειακά” ανώτερη αυτής που προηγήθηκε), πως η εποχή τού σιδήρου υπήρξε ανώτερη της εποχής τού μπρούντζου – στα πάντα. Γενικά αυτό ευσταθεί. Υπάρχουν, όμως, κάποια λογικά κενά, μερικές παραδοξότητες, κυρίως στην αρχή τής νέας εποχής, αφού πρέπει ν’ αποδεχθείς πως οι “σιδερένιοι” Δωριεῖς ήταν φορείς ανώτερου πολιτισμού συγκριτικά με τους “μπρούντζινους” Ἀχαιούς.

● Ανάλογη φενάκη, με την ευκαιρία, είναι και η ιδέα περί “ανωτερότητας” του μονοθεϊσμού έναντι του πολυθεϊσμού, ενώ στην πραγματικότητα είναι τεράστια οπισθοδρόμηση – μάρτυς μου ο… χριστιανικός σκοταδισμός: όταν ο φανατικός διεκδικεί την αποκλειστικότητα στην αλήθεια, όταν χάνεται η πολυθεϊστική ανεκτικότητα, τότε το αποτέλεσμα είναι η Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσα… όχι του Ισραήλ, αλλά του μίσους μεταξύ των μονοθεϊστών!

● Τα σιδερένια όπλα, που προέκυψαν ἐξ ἀνάγκης, ήταν “φτωχά όπλα” και, ταυτόχρονα, τα “όπλα των φτωχών”. Έπαψε, συνεπώς, το μονοπώλιο των αριστοκρατών στον πόλεμο. Και κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει πως… “εκδημοκρατίστηκε ο πόλεμος”. Είναι, όμως, “δημοκρατικό” το δικαίωμα του φονεύειν;(!)

Πού έβρισκαν οι Κρήτες κασσίτερο για την παραγωγή μπρούντζου;
Αναμφίβολα, τα μινωικά πλοία μετέφεραν βρετανικό κασσίτερο…

Ο Θησέας με την Αριάδνη και τον Μινώταυρο,
ψηφιδωτό στην Πάφο: κρητικό θέμα στην Κύπρο.

Οι Κασσιτερίδες

Η ΚΥΠΡΟΣ ΗΤΑΝ ΤΟ “ΧΑΛΚΙΝΟ νησί” τής Μεσογείου. Η λέξη copper προέρχεται από τη λατινική φράση Cyprium (aes), δηλαδή “Κυπριανόν (μέταλλο)”. Το τοπωνύμιον Κύπρος μάλλον προέρχεται ετυμολογικά από τις σουμεριακές λέξεις για τον χαλκό, ή και τον μπρούντζο (zubar / kubar), λόγω των τεράστιων κοιτασμάτων χαλκού. Άρα, το κρίσιμο ερώτημα είναι: πού έβρισκαν οι Μινωίτες κασσίτερο – το απαραίτητο μετάλλευμα – για την παραγωγή μπρούντζου; Ο κασσίτερος ήταν πολύ σπάνιος στην ανατολική Μεσόγειο. Η μόνη γνωστή πηγή κασσιτερίτη στην περιοχή βρισκόταν στο Kestel-Göltepe του Ταύρου, στη νότια-κεντρική Ανατολία. Η εξόρυξη άρχισε στα τέλη τής 4ης χιλιετίας και τερματίστηκε στα μέσα τού 19ου αιώνα ΠΚΧ, όταν πλέον έγινε αντιοικονομική, είτε το μετάλλευμα εξαντλήθηκε. Υπήρχαν άλλες τρεις πηγές στη διάθεση των Μινωιτών: το μακρινό βορειοανατολικό Αφγανιστάν, η κεντρική Ευρώπη (Βοημία κυρίως), και η Δύση, με τις τεράστιες ποσότητες κασσίτερου σε μέρη όπως η Ιβηρία, η Βρετάνη, της βορειοδυτικής Γαλλίας, και ιδίως η Κορνουάλλη, της νοτιοδυτικής Βρετανίας. Για τους Κρήτες θαλασσοπόρους, η Δύση ήταν ο προορισμός που μάλλον προτιμούσαν.⁽⁸⁾ Και όταν τα μεταλλεία στον Ταύρο έκλεισαν, ο δυτικός κασσίτερος έγινε σαφώς κρισιμότερος, και τότε οι Κρήτες θα μονοπώλησαν τη διάθεση κασσίτερου στην ανατολική Μεσόγειο με τον στόλο τους, εμπορικό και πολεμικό. Μινωικά προϊόντα δείχνουν πως υπήρχε εκτεταμένο δίκτυο με την ηπειρωτική Ελλάδα, την Ανατολία, την Κύπρο, τη Συρία, την Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία, και δυτικά, ως την Ιβηρία, ή και παραπέρα. Το εμπόριο σε κοντινές αποστάσεις γινόταν απευθείας, ενώ σε μακρινά μέρη θα μπορούσε κάλλιστα να γίνεται έμμεσα, μέσω μεσαζόντων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα μινωικά πλοία μετέφεραν βρετανικό κασσίτερο. Αν έριχναν και άγκυρα στα βρετανικά λιμάνια είναι μια άλλη ιστορία.

• ⁽⁸⁾ Όχι πως οι Μινωίτες αδιαφόρησαν για τον προερχόμενο ἐξ ἀνατολῶν κασσίτερο: πινακίδα των αρχείων τής Μάρι, ενός σπουδαίου εμπορικού κόμβου στον Ευφράτη, στη Μεσοποταμία, μνημονεύει κάποιον Κρήτα αγοραστή κασσίτερου από πράκτορες των ανακτόρων τής Μάρι, διευκρινίζοντας πως η συναλλαγή έγινε στην Ουγκαρίτ. Το μετάλλευμα προερχόταν, ἐν μέρει, από το ΒΑ Αφγανιστάν, όπου βρέθηκαν μινωικά τέχνεργα. Άλλοι, πάλι, λένε πως η πινακίδα αυτή, αντιθέτως, αναφερόταν στην αγορά κρητικού κασσίτερου από τη Μάρι (500 κιλά, το 1670 ΠΚΧ). Η Μεσοποταμία, λένε, εισήγαγε κασσίτερο από Κρήτη και χαλκό από Κύπρο για να φτιάχνει μπρούντζο. Ως προς τον κασσίτερο της κεντρικής Ευρώπης, αυτός μεταφερόταν στη Μεσόγειο μέσω του Δρόμου τού Ἠλέκτρου, που ένωνε τη Βαλτική με την Αδριατική.

Η νωπογραφία των κυανοπιθήκων τής Θήρας

Σε αντίθεση με τη Βαβυλωνία και την Αίγυπτο, που στηρίζονταν κυρίως στη γεωργική παραγωγή, το πλεόνασμα της Κρήτης προερχόταν από το εμπόριο. Οι Κρήτες ήταν απαράμιλλοι υπερπόντιοι έμποροι, αφέντες των θαλασσών, έχοντας στη διάθεσή τους το πιο προηγμένο ναυτικό που είχε υπάρξει ποτέ. Αντάλλασσαν όχι μόνο τα δικά τους βιοτεχνικά προϊόντα “Made in Crete”, λ.χ. κεραμικά ή μεταλλουργικά, μα ενεργούσαν και ως ενδιάμεσοι, εμπορευόμενοι πρώτες ύλες και τελικά προϊόντα σε όλη τη Μεσόγειο, και πέρα από αυτήν. Οι πολυτιμότερες επανεξαγωγές τους ήταν τ’ αγγεία, ο κασσίτερος, ο χρυσός, ο άργυρος, ο χαλκός. Δραστηριοποιούνταν όχι μόνον στην Ανατολή, μα και στη Δύση, ιδρύοντας παντού ἐμπόρια. Οι προνομιακοί τους εταίροι στην Ανατολή ήταν σίγουρα οι Αιγύπτιοι, ενώ σημαντικότεροι εταίροι τους στην Εσπερία θα πρέπει να ήταν οι Ίβηρες, καθώς η χερσόνησος ήταν πλούσια σε μέταλλα, όχι μόνον σε άργυρο, αλλά και κασσίτερο. Το εμπόριο του κασσίτερου ήταν πολύ προσοδοφόρο, ιδίως τότε, στην εποχή τού μπρούντζου, επειδή, όπως είδαμε, πρόκειται για ένα ουσιαστικό συστατικό τού κρατερώματος, και είναι σπάνιο: μόνον ο χρυσός κι ο άργυρος σπανίζουν περισσότερο. Επιπλέον, οι Ίβηρες θα πρέπει να ήξεραν, προφανώς, την ρότα προς τις Κασσιτερίδες…⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ Οι Κασσιτερίδες, δηλαδή οι Νήσοι τού Κασσίτερου (Cassiterides: το ελληνικό τοπωνύμιο, μέσω των λατινικών, πέρασε και σε άλλες γλώσσες), πιστεύεται ότι βρίσκονταν κάπου κοντά στις δυτικές ακτές τής Ευρώπης. Αρχαίοι συγγραφείς (λ.χ. Στράβων, Ποσειδώνιος, Διόδωρος Σικελιώτης, κλπ.) τις περιέγραψαν ως νησίδες στ’ ανοικτά τής ΒΔ Ιβηρίας· ενώ ο Διονύσιος ο Περιηγητής τις ανέφερε σε συνδυασμό με τις μυθικές Ἑσπερίδες. Ο Στησίχορος και ο Στράβων έγραψαν πως οι Εσπερίδες ήταν στην θρυλική Ταρτησσό (όπου θα ταξιδέψουμε ἐν εὐθέτῳ χρόνῳ). Ωστόσο, η υπόθεση που γίνεται γενικά αποδεκτή τώρα, άσχετα από τις πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων, είναι πως οι Κασσιτερίδες συνδέονταν με τα Βρετανικά νησιά ἐν γένει, ἕνεκα των τεράστιων τότε κοιτασμάτων κασσιτερίτη στην Κορνουάλλη. (Έχει απομείνει πια ελάχιστο μετάλλευμα λόγω της υπερεκμετάλλευσής του επί χιλιετίες. Βλέπε και Χρονικό 26 (Παλαιότερες πολιτικές ομάδες) περί Κασσιτερίδων).

Ταυροκαθάψια: “τα έμαθαν οι λαοί τής Ιβηρικής από τους Κρήτες
τής 3ης χιλιετίας π.Χ., ή άραγε οι Ίβηρες ήταν οι δάσκαλοι, αφού οι
ταύροι μεταφέρονταν στην Κρήτη από την χερσόνησο;” (Barreto)

Κρητικό χρυσό δαχτυλίδι: κυκλικός μαγικός
χορός τεσσάρων γυναικών (1500 ΠΚΧ)

Τα μέταλλα ήταν απλώς η απαρχή των πολύ ευρύτερων οικονομικών, αλλά και πολιτισμικών ανταλλαγών. Πολλοί Ίβηρες εντυπωσιάζονται τώρα από το γεγονός ότι, πριν από χιλιετίες, οι Μινωίτες είχαν δικές τους “ταυρομαχίες”. Στο δίγλωσσο βιβλίο του (στα πορτογαλικά και αγγλικά) Fado – Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση, ο Mascarenhas Barreto θεωρεί πως οι “pegas” (που αντιστοιχούν στα μινωικά ταυροκαθάψια, καθώς και σε άλλα ανάλογα παράτολμα “παιχνίδια” με τους ταύρους), ίσως προήλθαν από τις νεολιθικές κυνηγετικές τελετουργίες, και αναρωτιέται

“αν οι λαοί τής Ιβηρικής χερσονήσου τις έμαθαν από τους Κρήτες τής 3ης χιλιετίας π.Χ., ή αν οι ίδιοι ενδεχομένως να ήταν οι δάσκαλοι, αφού οι ταύροι μεταφέρονταν στο νησί τής Κρήτης από το φυσικό τους περιβάλλον στην χερσόνησο” (βλέπε και Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, Κρητοϊβηρικοί δεσμοί).

Αλλά, όταν κάποιος μιλάει για τέτοιες εκτεταμένες ανταλλαγές, που λάμβαναν χώρα κατά την 3η χιλιετία ΠΚΧ, με έθιμα που υιοθετούνταν, και ταύρους που μεταφέρονταν σε τόσο μακρινές αποστάσεις, είναι πράγματι τόσο σημαντικό να γνωρίζουμε ποιος μιμήθηκε ποιον;

Ταυροκαθάψια σε νωπογραφία τής Κνωσού (15ος αιώνας ΠΚΧ)

Επόμενο Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ ● Stonehenge ● Δωριείς και Λαοί τής Θάλασσας ● Μυστήρια ● Τρωικός και Κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου

• >> Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ
• << Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ