Χρονικό 5. ΙΒΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

Χρονικό 5. ΙΒΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

/ENGLISH/ Chronicle 5. IBERIA’S ODYSSEY

● Έλληνες στην Πορτογαλία ● Fado και Μοίρα ●
Οδυσσέας και Καλυψώ στη Λισαβόνα· ο Γιος τους
στο Santarém ● Κρητοϊβηρικοί Δεσμοί: Λατρεία
τού Ταύρου (Ταυροκαθάψια, Ταυρομαχίες)

Η λεζάντα: “Mosaic of a Phoenician trading ship”. Σχεδόν κάθε λέξη και ψέμα: το πλοίο ούτε φοινικικό είναι, ούτε εμπορικό· κι από κάτω με μεγάλα, ΚΕΦΑΛΑΙΑ γράμματα: ΟΔΥΣΣΕΙΑ! (Βλέπετε τι μπορεί να συμβεί αν δεν διαβάζετε ελληνικά!)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΣΕ ΜΑΚΡΙΝΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ, πριν ακόμη από τον 6ο αιώνα π.Χ., οι Ἕλληνες αποίκισαν το μέρος που αποτελεί τώρα πορτογαλικό έδαφος, εκμεταλλευόμενοι ορυχεία, ιδρύοντας και περιτειχίζοντας πόλεις, ιδίως κατά μήκος των ακτών και στις λεκάνες των μεγαλύτερων ποταμών”.

Το fado ανακηρύχθηκε άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Το ρεμπέτικο επίσης, μετά
από χρόνια: κάλλιο αργά παρά ποτέ!

Με μια τέτοια ιστορική αναδρομή, αρχίζει ο Augusto Mascarenhas Barretο το δίγλωσσο βιβλίο του (σε πορτογαλικά και αγγλικά) περί Fado / Origens líricas e motivação poética (Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση). Είναι η αφετηρία τού πρώτου κεφαλαίου (Ταυτότητα και πηγές), μετά από τα προκαταρκτικά περί fado: το αστικό λαϊκό τραγούδι τής Πορτογαλίας γεννήθηκε σε δυο από τις αρχαιότερες πόλεις της, τη Λισαβόνα και την Coimbra (με διακριτό είδος στην κάθε μια), ενώ έχει προβηγκιανή προέλευση, με αραβικές μελωδικές και ποιητικές επιρροές, είναι και τρόπος ζωής (όπως το ρεμπέτικο, το flamenco, το blues, το tango, και όποια άλλη αυθεντική λαϊκή έκφραση, όσο “ταπεινή” ή “περιθωριακή” θεωρείται η προέλευσή της), και διακατέχεται από νοσταλγία, από saudade, μια λέξη-κλειδί στο fado, που και αυτή επίσης από τους Άραβες έλκει την καταγωγή. Απαντάται παρεφθαρμένη κατά τι και αλλού: είναι λ.χ. η sodade τού Πράσινου Ακρωτηρίου, και χαρακτηρίζει το νοσταλγικό τραγούδι του, τη morna.

“Οι Έλληνες”, αναφέρει επίσης ο Πορτογάλος ερευνητής, συγγραφέας και ποιητής, “αναμίχθηκαν με τους ιθαγενείς κατοίκους και τους Ίβηρες, κληροδοτώντας τους κάποια εθνοτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Οι Ίβηρες υποθέτουμε πως ήταν ένας λαός με προέλευση την ανατολική Ευρώπη. Ίβηρος ήταν το αρχαίο όνομα του ποταμού Έβρου στην Ισπανία.”

Πολύ παράξενες, όντως, αυτές οι συμπτώσεις στα τοπωνύμια. Δεν είναι μόνον ο Ἕβρος τής Θρᾴκης. Είναι επίσης η καυκάσια Ιβηρία, δυτικά τής καυκάσιας… Αλβανίας (στο Αζερμπαϊτζάν) – δηλαδή η καυκάσια Γεωργία, στην ενδοχώρα τής αρχαίας Κολχίδας, πατρίδας τής Μήδειας, με το χρυσόμαλλο δέρας, τους Αργοναύτες και τον Ἰάσονα. Η λογική λέει πως εκεί θα πρέπει να βρίσκεται η κοιτίδα των Ιβήρων – όμως, οι πιο πολλοί ερευνητές δείχνουν, αντίθετα, προς την κατεύθυνση της ανατολικής Μεσογείου, ή της Βόρειας Αφρικής.

Βορείως της μεγάλης Αρμενίας, μεταξύ Ευξείνου και Κασπίας: Κολχίδα, Ιβηρία
και Αλβανία τού Καυκάσου. Ακόμη βορειότερα οι Αμαζόνες.

“Η ελληνική Μοίρα βρίσκεται στο πνεύμα τού fado”. (Mascarenhas Barretο)

Από τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά που οι Έλληνες άφησαν κληρονομιά στην Ιβηρία, ο Μασκαρένηας Μπαρρέτο επισημαίνει, μεταξύ άλλων, τη Μοῖρα:

“Η ελληνική Μοίρα βρίσκεται στο πνεύμα τού fado. Η λέξη fado, προερχόμενη από το λατινικό fatum, σημαίνει μοίρα, ριζικό – αυτό που προείπε ο Χρησμός και τίποτα δεν μπορεί να το αλλάξει. Αργότερα, με τη Μοίρα συνδυάστηκε επίσης ο αραβικός φαταλισμός”, η μοιρολατρία.

Βλέπετε πως οι ξένοι αποδίδουν στους Έλληνες πολιτισμικά χαρακτηριστικά που οι ίδιοι υποστηρίζουν, αντίθετα, ότι προέκυψαν ως αποτέλεσμα των 400 χρόνων τού οθωμανικού ζυγού…

Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ στην Οδύσσεια Λισαβόνα

Ο Οδυσσέας τυφλώνει τον Πολύφημο, σε πρωτοαττικό αμφορέα (7ος αιώνας ΠΚΧ)

ΠΟΛΥ ΠΙΟ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΑ είναι όσα αναφέρει η πορτογαλική μυθολογία για τις περιπέτειες του “πολύτροπου” Οδυσσέα στην Ιβηρία· ανάμεσα στ’ άλλα, λένε, ίδρυσε και περιτείχισε τη Λισαβόνα:

“Ο θρύλος”, σημειώνει ο Barreto, “αποδίδει την ανέγερση των αρχαίων τειχών τής Λισαβόνας στον μεγάλο Έλληνα ήρωα της αρχαιότητας, τον Ὀδυσσέα, βασιλιά τής Ἰθάκης και πορθητή τής Τροίας, που υποτίθεται πως έδωσε στον τόπο τ’ όνομα Ulissea, απ’ όπου προέκυψε η λέξη Ulissipo [ή Olisipo].⁽¹⁾ Το σίγουρο, πάντως, είναι πως στη Λισαβόνα εγκαταστάθηκαν οι Φοίνικες, γύρω στο 600 π.Χ., ονομάζοντάς την Alis Ubbo, που πάει να πει Ήρεμος Κόλπος. Την πόλη επισκέπτονταν σίγουρα Έλληνες και Καρχηδόνιοι, συνάπτοντας εμπορικές σχέσεις με τους πρωτόγονους λαούς που ζούσαν στην χώρα. Αυτές οι φυλές, αφού αναμίχθηκαν με τους Κέλτες και τους Ίβηρες, σχημάτισαν μιαν εθνική υποομάδα: τους Κελτίβηρες.

• ⁽¹⁾ Ulissea, δηλαδή Οδύσσεια, από τη λατινική εκδοχή τού ονόματος του ήρωά μας, Ulysses, ή Ulisses, ἐξ οὗ και Ulissípolis (Οδυσσούπολις) > Ulissipo(na), ή Olisipo(na) > Λισαβόνα.

“Ο θρύλος αποδίδει την ανέγερση των αρχαίων τειχών τής Λισαβόνας
στον μεγάλο Έλληνα ήρωα της αρχαιότητας, τον Οδυσσέα” (Barretο)

“Θεός Όφις”: βρέθηκε στην Tavira –
τη μόνη πορτογαλική πόλη, δίπλα στην ανδαλουσιανή Huelva, όπου όντως εγκαταστάθηκαν οι Φοίνικες

● “Θρύλος” η Ulissipo τού Οδυσσέα, κατά τον Barreto, αλλά “σίγουρο” γεγονός η Alis Ubbo των Φοινίκων: η “κλασική” επιστημονικοφανής παραφιλολογία. Άραγε, πώς συνδυάζει το συμπέρασμα αυτό με την αφετηρία του ότι “σε μακρινούς καιρούς, πριν ακόμη από τον 6ο αιώνα π.Χ., οι Έλληνες αποίκισαν το νῦν πορτογαλικό έδαφος”; “Το σίγουρο, πάντως, είναι πως” (αν, φυσικά, μιλάμε βάσει δεδομένων) ούτε οι Έλληνες, ούτε και οι Φοίνικες, ή οι Καρχηδόνιοι, εγκαταστάθηκαν στην Πορτογαλία, μια και δεν μπορούσε να συγκριθεί με την Ανδαλουσία, που ήταν μαγνήτης, λόγω ορυκτού πλούτου και στρατηγικής σημασίας. Η μόνη περιοχή πορτογαλικού ενδιαφέροντος, που τους τράβηξε την προσοχή, ήταν η επίσης πλούσια σε ορυκτά Γαλικία (εννοώ τη Γαλικία τής Ιβηρίας, και όχι την… συνονόματή της τής ανατολικής Ευρώπης). Αυτό το τοπωνύμιο, Alis (ή Allis) Ubbo (ή Ubo), αποδίδεται επίσης ως Ασφαλής (ή Γαλήνιος, Υπέροχος, Μαγευτικός, Ευχάριστος) Λιμένας (ή Κόλπος, Κολπίσκος, Όρμος, Καταφύγιο, Ακτή): όλες οι παραλλαγές περιγράφουν ένα καλό αγκυροβόλι και, συνεπώς, έχουν κάποια σχέση με την θάλασσα.

“Σε περίοδο της Αρχαιότητας, το Κάλιαρι, η τωρινή πρωτεύουσα της Σαρδηνίας, ονομαζόταν Caralis. Κατά πάσα πιθανότητα, το τοπωνύμιο προέρχεται από όρο σημιτικό, τη λέξη car, που σημαίνει ‘λευκός βράχος’,” έγραψε inter alia ο Δημήτρης Μιχαλόπουλος, σε άρθρο του σχετικά με τη μυκηναϊκή παρουσία στη Σαρδηνία.

● Υποθέτουμε, λοιπόν, ότι Caralis σήμαινε Κόλπος (ή Λιμάνι κλπ.) με τον λευκό βράχο, τοπωνύμιο που θα πρέπει να έδωσαν οι πανταχού παρόντες Φοίνικες. Μπορούμε, άραγε, να συσχετίσουμε τη σημιτική λέξη alis με την ινδοευρωπαϊκή ρίζα sal– (π.χ. salt, αλάτι στ’ αγγλικά, και ἅλς, αλάτι, μα και θάλασσα, στ’ αρχαία ελληνικά); Αν ναι, ινδοευρωπαϊκές και σημιτικές γλώσσες μάλλον είχαν κάποιον κοινό παρονομαστή – τουλάχιστον σε θέματα κοινού ενδιαφέροντος, σαν τη ναυσιπλοΐα: αυτός ο κοινός παρονομαστής θα ήταν, προφανώς, δάνειες λέξεις από μεσογειακές γλώσσες, όπως λ.χ. τα μινωικά κρητικά – την γλώσσα των θαλασσοκρατόρων τής Μεσογείου.

Μια αγγλική φρεγάτα στα ταραγμένα νερά τού Τάγου περνά
από τον Πύργο τού Belém, του John Thomas Serres (1823)

“Κατά τους Καρχηδονιακούς πολέμους”, συνεχίζει ο Barreto, “οι Ρωμαίοι εισέβαλαν στην Ιβηρική χερσόνησο, και το 205 π.Χ. η πόλη, που τότε ονομαζόταν Olissipo, αναβαθμίστηκε στην κατηγορία ενός ρωμαϊκού municipium. Το 100 μ.Χ. μετονομάστηκε σε Felicitas Julia, προς τιμήν τού Ιούλιου Καίσαρα, μ’ ένα όνομα που αποτελεί υπόσχεση καλοτυχίας. Το έτος 376 εισέβαλαν στην χερσόνησο οι Βησιγότθοι. Κατά τον 5ο αιώνα η περιοχή βρισκόταν υπό τον έλεγχο των Ρωμαίων και των βαρβάρων, αλλά το 522, μετά από την αποχώρηση των Ρωμαίων, σχηματίστηκε ενιαίο βησιγοτθικό βασίλειο, και η πόλη ήταν γνωστή ως Olissipona. Το 711, οι Άραβες, που εισέβαλαν στην χερσόνησο από τη Βόρεια Αφρική, κατέλαβαν την πόλη και την ονόμασαν Lissibona. Το 1147, τέλος, η πόλη ανακτήθηκε από τον Dom Afonso Henriques.”

Olissipo-Λισαβόνα με το λιμάνι στον Τάγο (16ος αιώνας)

Έτσι φτάσαμε στη Lisboa, τη σημερινή πρωτεύουσα της Πορτογαλίας. Όμως, η ιστορία δεν τελειώνει εδώ· έχει και συνέχεια:

“Η Santarém, που δεσπόζει στον ποταμό Τάγο, πιστεύεται πως ιδρύθηκε κατά τον 10ο αιώνα π.Χ. από έναν Έλληνα στην καταγωγή, που λεγόταν Άβιδις [Αbidis, ή Habis],⁽²⁾ και ο οποίος της έδωσε το όνομα Έσχα-Άβιδις [Esca-Abidis]. Παππούς τού πρίγκιπα, που λέγεται πως ίδρυσε επίσης πόλεις… στην Ισπανία, ήταν ο Γρήγορις [Gregoris, ή Gárgoris], βασιλιάς τής Ιβηρικής χερσονήσου. Θρυλείται πως ο Άβιδις ήταν γιός τού Οδυσσέα, ο οποίος, προδίδοντας την εμπιστοσύνη που του έδειξε ο Γρήγορις, παραχωρώντας του την Alis Ubbo, παντρεύτηκε μυστικά την κόρη τού Ιβήρου βασιλιά, Καλυψώ. Μόλις το έμαθε ο Γρήγορις, έσπευσε με τον στρατό του εναντίον τής Λισαβόνας. Τότε ο Οδυσσέας διέφυγε διὰ θαλάσσης, εγκαταλείποντας τη σύζυγό του”…

• ⁽²⁾ Habis, Habido, Abido, Abidas, Αbidis, Gabis, Gabid: οι διάφορες εκδοχές τού ονόματός του, ανάλογα με τις ποικίλες παραλλαγές τού μύθου (βλέπε Χρονικό 21. Ιβηρικό “El Dorado”, Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου).

“Η Santarém πιστεύεται πως ιδρύθηκε στον 10ο αιώνα π.Χ. από έναν Έλληνα στην καταγωγή”, γιό τού Οδυσσέα και της Καλυψώς. (Barretο)

Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ, με τον Ἔρωτα
(ή τον… Άβιδι;), του Gerard de Lairesse

Ώστε η Καλυψώ δεν ήταν νύμφη, στη νήσο Ὠγυγία, όπως μας λέει ο Ὅμηρος. Ανασκευάζοντας τον μέγιστο των ῥαψῳδῶν, οι Λουζιτανοί υιοθετούν την Καλυψώ, παρουσιάζοντάς την ως πριγκίπισσα της Ιβηρίας, αφού πατέρας της δεν ήταν ο Ἄτλας, μα ο Γρήγορις-Gárgoris. Σημειωτέον ότι παραμένουμε στα ίδια μέρη, όπου είχε φτάσει παλαιότερα και ο Ἡρακλῆς, για τα μήλα των Ἑσπερίδων και τα βόδια τού Γηρυόνη. Εικάζεται πως κοντά στις Ηράκλειες Στήλες πρέπει να βρισκόταν και η Ωγυγία, μια και ο Οδυσσέας χρειάστηκε να ταξιδεύει επί 18 μέρες, με ανατολική κατεύθυνση, για να φτάσει στην Σχερία, το νησί των Φαιάκων, που πολλοί ταυτίζουν με την Κέρκυρα. Σύμφωνα με μια εκδοχή, η Ωγυγία ήταν μια από τις στήλες, η νῦν ισπανική Ceuta στο Μαρόκο, απέναντι από την άλλη στήλη, τον βράχο τού Γιβραλτάρ. Αν και δεν είναι νησί τώρα, δεν αποκλείεται να ήταν κατά την ομηρική εποχή.

Σύμφωνα με τον Ἡσίοδο, ο πορθητής τής Τροίας, αλλά και ικανού αριθμού… γυναικών (πολύτροπος γαρ), απέκτησε συνολικά 16 γιους και μια κόρη από έξι γυναίκες. Στον μακρύ κατάλογό του, όμως, δεν περιλαμβάνει κανένα παιδί από την Καλυψώ, ή κάποιαν άλλη, που να λέγεται Άβιδις, Habis, ή κάπως έτσι. Τρεις γιους απέκτησε από την Πηνελόπη, έναν από την κόρη τού Θόαντα του Αἰτωλοῦ, οκτώ γιους και μια κόρη από την Κίρκη, δυο γιους από την Καλυψώ, έναν από την Καλλιδίκη, τη βασίλισσα των Θεσπρωτών, που την παντρεύτηκε αργότερα, κι έναν ακόμη από την Εὐίππη, κόρη τού Τυρίμμα, του βασιλιά τής Δωδώνης. Σημειώστε πως αν δεχτούμε το ησιόδειο γενεαλογικό δένδρο τού Οδυσσέα, με τα εννέα παιδιά από την Κίρκη και τα δυο από την Καλυψώ, θα πρέπει ν’ αντιστρέψουμε τον κατά τον Όμηρο χρόνο παραμονής του κοντά στις δυο νύμφες (έναν χρόνο με την Κίρκη κι επτά με την Καλυψώ).

Κίρκη, του Charles Gumery

Οπωσδήποτε, με τέτοια πανσπερμία, ο Οδυσσέας θα κινδύνευε περισσότερο να σκοτωθεί από το χέρι κάποιου… δικού του – ὅπερ καὶ ἐγένετο: Σύμφωνα με τη συνέχεια της Ὀδύσσειας, το τελευταίο επεισόδιο του ἐπικοῦ κύκλου, την Τηλεγόνεια, ή Τηλεγονία, ή Θεσπρωτίδα, που αποδίδεται στον Εὐγάμμονα τὸν Κυρηναῖο, ή στον Κιναίθωνα τὸν Λακεδαιμόνιο, ο Τηλέγονος, γιος του από την Κίρκη, αναζητώντας τον πατέρα του, αποβιβάζεται στην Ιθάκη και – κατά την προσφιλή συνήθεια της εποχής – κατασφάζει τους πάντες, ανάμεσά τους τον γεννήτορά του. Συνειδητοποιώντας πως έγινε πατροκτόνος, τον πιάνουν οι τύψεις, παίρνει την σορό, τον ετεροθαλή αδερφό του, Τηλέμαχο, και την Πηνελόπη, και τους πάει στο νησί τής μάνας του, που τους κάνει αθάνατους. Το έπος τελειώνει εκεί, μ’ ένα happy end αντάξιο ελληνικής ταινίας τού ’60: με τους γάμους τής Κίρκης με τον Τηλέμαχο και της Πηνελόπης με τον Τηλέγονο! Μόνον τον καημένο τον Οδυσσέα τον έφαγε το μαύρο χώμα!

Ανάλογο τέλος περιμένει τον ήρωά μας και στην Θεία Κωμωδία, του Dante Alighieri. O πατέρας τής ιταλικής ποίησης παραθέτει μιαν άλλη παράδοση, παραλλαγή τής ομηρικής εκδοχής, κατά την οποία ο Οδυσσέας αφηγείται πως δεν γύρισε ποτέ στην Ιθάκη. Από το νησί τής Κίρκης, την Αἴα, Αἰαία, ή Αἰαίη,⁽³⁾ βγήκε μέσω των Ἡρακλείων στηλῶν στον Ἀτλαντικό, διέσχισε τον Ισημερινό, πλέοντας στο νότιο ημισφαίριο επί πέντε μήνες, ώσπου έφτασε σ’ ένα ψηλό βουνό. Εκείνη την στιγμή σηκώθηκε σίφουνας, που στριφογύρισε τρεις φορές το πλοίο και το βούλιαξε. Εκεί πνίγηκαν ἅπαντες. Πού όμως; Ήταν στον “άλλο” κόσμο, ή στον “νέο” κόσμο, την Αμερική; Η λογική, με βάση τις γνώσεις που έχουμε πλέον για τον κόσμο, μας κάνει να σφάλλουμε. Άλλωστε, η αφήγηση γίνεται στην Κόλαση του Δάντη (βλέπε Χρονικό 15, Ὁμήρου Ὀδυσσείας περίπλους).

• ⁽³⁾ Πρόκειται γι’ άλλη μια σύμπτωση τοπωνυμίων με την πρωτεύουσα της Κολχίδας, Αία (το Κουτάισι). Αλλά εδώ υπάρχει εξήγηση· η Κίρκη ήταν αδερφή τού βασιλιά τής Κολχίδας, Αἰήτη, και θεία τής Μήδειας, με την οποία είχε πολλά κοινά: τις μαγικές ικανότητες, όπως και το ταμπεραμέντο. Κάποιοι λένε πως η Κίρκη εξορίστηκε στο απομονωμένο της νησί από τους υπηκόους της και τον πατέρα της, επειδή σκότωσε τον άντρα της…
  

Οι Λουζιτανοί, πάντως, δεν ενδιαφέρονται να βγουν… “στὸν πηγαιμὸ γιὰ τὴν Ἰθάκη”, ούτε και νοιάζονται για την τύχη τού Οδυσσέα, σαν εγκατέλειψε την Καλυψώ. Ασχολούνται, όπως είναι φυσικό, με τὰ τοῦ οἴκου τους, και πιο πολύ τραβά την προσοχή τους ένας δικός “τους” ήρωας, όπως ο Άβιδις-Habis:

Ρωμαϊκό ψηφιδωτό, Pedrosa de la Vega (Καστίλλη και Λεόν). Μοναδικό για την
εποχή δείγμα διαφάνειας.

“Σαν γεννήθηκε ο Άβιδις,” λέει ο Barreto, “ο Γρήγορις διέταξε να τον πετάξουν σε μια σπηλιά για να τον κατασπαράξουν τ’ άγρια θηρία. Ανταποκρινόμενος, ωστόσο, στις ικεσίες τής κόρης του, συναίνεσε να παραδοθεί το παιδί στη Μοίρα, σύμφωνα με το πανάρχαιο έθιμο, κι έτσι το έβαλαν σ’ ένα καλάθι, που το παρέσυρε το ρεύμα τού ποταμού [Τάγου].⁽⁴⁾ Το παιδί υιοθετήθηκε από μια ελαφίνα, και όταν βρέθηκε αργότερα σε άγρια κατάσταση από κάποιους κυνηγούς, το αναγνώρισε η μητέρα του από ένα σημάδι. Ο Γρήγορις ξέχασε τον προηγούμενο θυμό του και του έδωσε δασκάλους, έτσι ώστε να τον διαδεχτεί στη διακυβέρνηση της χερσονήσου. Το τοπωνύμιο Έσχα-Άβιδις, ή Εσχάλαβις (Escalabis), στα ελληνικά σημαίνει ‘τροφή που έφαγε ο Άβιδις’,⁽⁵⁾ σε ανάμνηση του τόπου όπου ανατράφηκε από την ελαφίνα.

• ⁽⁴⁾ Βιβλική η εικόνα, που μας παραπέμπει στον “Μωυσή μωρό” στα νερά τού Νείλου: οὐδεμία πρωτοτυπία στην ιουδαϊκή μυθολογία, αν και περιβάλλεται πλέον από “δογματικό κύρος”… (Βλέπε και Χρονικό 18, υποσημείωση 2, και Χρονικό 21, υποσημείωση 5).

• ⁽⁵⁾ Η ἐσχάρα, ή σχάρα, είναι συνώνυμη στ’ αρχαία ελληνικά με την ἑστία, που η αρχική της σημασία ήταν πυροστιά (πῦρ + ἑστία), φωτιά στο τζάκι, όπου ετοίμαζαν το φαγητό. Η ἑστία συνεκδοχικά απέκτησε και τις έννοιες της οικίας, οικογένειας, ή πατρίδας, μα και του βωμού, του θυσιαστήριου, ενώ συνδέθηκε με την θεά Ἑστία. Από την ἑστία βγαίνει και το εστιατόριο. Η ἐσχάρα παραπέμπει επίσης στο τζάκι, το μαγκάλι, τον βωμό, και την φωτιά σε κάθε σκοπιά τού στρατοπέδου.

“Ως προς την ιστορία, οι Ρωμαίοι ανοικοδόμησαν την πόλη το 153 μ.Χ. και την ονόμασαν Scalabis-castrum, ενώ ο Ιούλιος Καίσαρας την ανέδειξε σε πρωτεύουσα – μια από τις τέσσερις της Λουζιτανίας. Το 500 μ.Χ., όταν οι Βησιγότθοι έφτασαν στη Λουζιτανία, οι βάρβαροι και οι Λουζιτανοί συγχωνεύτηκαν σ’ έναν λαό. Το 632 στο Tomar μαρτύρησε η μοναχή Ειρήνη. Η σορός της πετάχτηκε στο ποτάμι και τα νερά τη μετέφεραν στην Scalabis. Μετά από 19 χρόνια, ο βασιλιάς Ρεκεσβίντος, που ήταν καθολικός,⁽⁶⁾ άλλαξε τ’ όνομα της πόλης από Scalabis σε Santa Irene. Όταν οι Άραβες κατέλαβαν την πόλη (715), την είπαν Chantireyn”, κι έτσι οδηγηθήκαμε στη σημερινή ονομασία Santarém.

• ⁽⁶⁾ “Καθολικός” γράφει από κεκτημένη ταχύτητα ο ξεναγός μας, αντί για “χριστιανός”, όπως θα ήταν πρέπον, αφού δεν είχε γίνει ακόμη το Σχίσμα.

Η άφιξη του Αινεία στο Παλλάντιον, του Claude Lorrain

Οι Οδύσσειες του Τρωικού: Αποικισμός τής Ιβηρίας

Ο ΤΡΩΙΚΟΣ, ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ, δεν ήταν πόλεμος ηρωικός. Συνοδεύτηκε από μαζικές μετακινήσεις των “Λαών τής Θάλασσας” προς ανατολάς (βλέπε Χρονικά 18, 19, 20), και την “έξοδο” Ελλήνων και Τρώων προς δυσμάς. Οι Τρώες ήταν σε αναζήτηση νέας πατρίδας, ενώ οι Έλληνες “ήρωες”, όσοι επέζησαν, ύστερα από δεκάχρονη απουσία, και με τα λάφυρα πενιχρά, όπως λέει ο Στράβων, ήταν ανεπιθύμητοι (βλέπε Χρονικό 20, κατάληξη), και είτε είχαν κακό τέλος (λ.χ. Ἀγαμέμνων), ή κατάντησαν πειρατές. Αυτή ήταν η τύχη ηρώων – που αργότερα τραγούδησαν οι ποιητές – όπως οι Αἰνείας, Ἀντήνωρ και Ὀψικέλλας· ή και Διομήδης, Μενέλαος, Μενεσθεύς, Ὀδυσσεύς, Τεῦκρος…

Ο Αινείας σχετίζεται με την Ρώμη, οι Αντήνωρ και Οψικέλλας ίδρυσαν πόλεις στα ΒΑ τής Ιταλίας, ενώ ο τελευταίος κατέληξε στη Βισκαΐα. Από τους Έλληνες, ο Διομήδης, γιος τού Τυδέως, έφτασε στη Λουζιτανία και Γαλικία, όπου ίδρυσε την Τύδη (νῦν Tui), πόλη αιτωλική, καθώς λέει ο Silius Italicus. Ο Μενεσθέας, ο επικεφαλής των Αθηναίων στον Τρωικό, εκδιώχθηκε από την Ἀθήνα, καθώς λέγεται, και κατέληξε με το πλήρωμά του στην Ανδαλουσία, στις εκβολές τού ποταμού Criso, νῦν Guadalete, όπου ίδρυσε αποικία στ’ όνομά του, αλλά και μαντείο: ήταν ο Μενεσθέως Λιμήν, το σημερινό Puerto de Santa María (βλέπε Χρονικό 22). Ο Οδυσσέας, όπως είπαμε, ίδρυσε και περιτείχισε τη Λισαβόνα, ενώ ο Τεύκρος κατέληξε στη Λουζιτανία και Γαλικία, ιδρύοντας τη μετέπειτα ρωμαϊκή Pontevedra (βλέπε Χρονικό 20, Τεῦκρος τῆς Τρωάδος καὶ τῆς Σαλαμῖνος), αφού πρώτα πέρασε από τη Μαστία, ή Μασσία, τη μελλοντική Νέα Καρχηδόνα (προφανώς τη σημερινή Καρθαγένη, στη Murcia). Ορισμένοι περιλαμβάνουν και το Aveiro στις πόλεις που φέρεται να ίδρυσαν οι Έλληνες στη Λουζιτανία. Γι’ αυτό, λένε, οι γυναίκες εκεί είναι τόσο ωραίες!

Ο Τεύκρος και οι σύντροφοί του, λέει ο Στράβωνας, έγιναν γεννήτορες φυλών στη Γαλικία, όπως οι Ἕλληνες και Ἀμφιλοχεῖς. Κάτι ανάλογο συνέβη και στην Κανταβρία με κάποιους Σπαρτιάτες. Σχετικά στοιχεία παραθέτει ο Πομπήιος Τρόγος, που μετέφρασε στα λατινικά ιστορίες από την ελληνική γραμματεία. Ο Ιουστίνος, που επιμελήθηκε μια επιτομή τού έργου τού Τρόγου, λέει πως οι Γαλικιανοί διατείνονται ότι κατάγονται από τους Έλληνες (Gallaeci graecam sibi originem asserunt). Αυτό ίσως εξηγείται κι από την προέλευση των Κελτών, που, κατά τον Ἡρόδοτο, φαίνεται να ήταν η Θρᾴκη, και πιθανόν μιλούσαν και ελληνικά (για τα κοινά Κελτών και Θρᾳκῶν, βλέπε Χρονικό 20, υποσημείωση 7).

Έλληνες στην Ιβηρία: Αθηνά, Άτλας και Ηρακλής με τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων (μαρμάρινο ανάγλυφο, 5ος αι. ΠΚΧ)

Ο Ισίδωρος της Σεβίλλης (Híspalis), επικαλούμενος Λατίνους συγγραφείς, λέει παράλληλα ότι, λόγω της καταγωγής τους, “οι Γαλικιανοί είναι προικισμένοι με μεγάλη εφευρετικότητα”. Ο δε Ιερώνυμος συμφωνεί και επαυξάνει: “… σχεδόν όλα τα νησιά, τα ποτάμια, ή τα παραθαλάσσια εδάφη ολόκληρης της σφαίρας, κατοικούνται από Έλληνες που κατείχαν όλα τα παράλια μέρη, από τα όρη τού Αμανού [Nur] και του Ταύρου [Μικρασία] ως τον Βρετανικό Ωκεανό.”

Κατά τον Στράβωνα, όλοι ἐν γένει οι Βόρειοι ορεσίβιοι (σε Γαλικία, Αστούριες, Κανταβρία, Βισκαΐα) έφτιαχναν εκατόμβες ritu graeco και παντρεύονταν more graeco. Στην Κανταβρία υπήρχαν επίσης Μεσσήνιοι και Τρώες, εκτός από τους Λάκωνες, που σταδιακά επεκτάθηκαν ως και τις εκβολές τού Δούρου.

Η Ομήρου Οδύσσεια είναι μια και μοναδική, όμως οι Οδύσσειες του Τρωικού ήταν πολλές, και από τις δυο εμπόλεμες πλευρές, εμπλουτίζοντας ἐν τέλει με “νέο αίμα” τη δυτική Μεσόγειο – κυρίως την Ιταλία και την Ιβηρία.

Κρητοϊβηρικοί δεσμοί λόγω Μινωικής Θαλασσοκρατορίας. Κοινό
πολιτισμικό στοιχείο Κρητών και Ιβήρων: η λατρεία τού ταύρου.

ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΪΒΗΡΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ, που σαφώς υπαινίσσεται η πορτογαλική μυθολογία, ανάγονται σ’ εποχές κατά πολύ παλαιότερες του Τρωικού πολέμου, εποχές προελληνικές, της Μινωικής Θαλασσοκρατίας (ή Θαλασσοκρατορίας) στη Μεσόγειο: ήταν δηλαδή κρητοϊβηρικοί. Ένα κοινό πολιτισμικό χαρακτηριστικό Κρητῶν και Ιβήρων ήταν η λατρεία τού ταύρου: τα ταυροκαθάψια, όπως και οι ταυρομαχίες (βλέπε Χρονικό 17. Κρητομινωική Θαλασσοκρατορία, κατάληξη).

Ταυροκαθάψια σε μινωική νωπογραφία

Ο Στράβων, ιστορικός και γεωγράφος τής ρωμαϊκής εποχής, που γεννήθηκε στην Ἀμάσεια του Πόντου (64-63 ΠΚΧ) και πέθανε μάλλον στην Ρώμη (24 ΚΧ), αναφέρεται, μεταξύ άλλων (Memoriae Historicae, Ἱστορικαὶ ἀναμνήσεις), στους έφιππους Λουζιτανούς ταυρομάχους (“… οι παράκτιοι λαοί, που αρέσκονται ν’ αντιμετωπίζουν έφιπποι τους άγριους ιβηρικούς ταύρους”, γράφει)⁽⁷⁾.

• ⁽⁷⁾ Κατά τον Καίσαρα, ο πρόγονος του ιβηρικού ταύρου, aurochs, “είναι κάπως μικρότερος από τον ελέφαντα, ταχύς και δυνατός· επιτίθεται σε ανθρώπους, όπως και στα ζώα”. Ένα τέτοιο άγριο ζώο, που τ’ ονόμασαν βούβαλο, κυνήγησε ο Καρλομάγνος. Επίσης, θεωρείται πιθανόν, το άγριο ον που σκότωσε ο Αϊ Γιώργης να ήταν aurochs, κι όχι δράκοντας, όπως οι εικαστικοί τον αναπαριστούν. Ο aurochs (aur = ἄγριος + ochs = βοῦς), ή urus, είναι ο bos primogenius, που έχει εκλείψει στην αρχική του μορφή: επιβίωνε ως το 1627 σε δάσος τής Πολωνίας.

Εκτός από την έφιππη ταυρομαχία, υπάρχει και η pega – από το ρήμα pegar, που σημαίνει αρπάζω, πιάνω… εννοείται τον ταύρο από τα κέρατα! Σ’ ένα, μάλιστα, είδος πέγκας, ο λεγόμενος forcado δεν είναι μόνον εντελώς άοπλος, αλλά δεν έχει και τίποτε για να κοροϊδέψει τον επιτιθέμενο ταύρο (λ.χ. κάπα). Πρέπει ν’ αντέξει την αρχική σύγκρουση, και με το τρομερό βάρος τού ζώου επαυξημένο λόγω της ταχύτητας, καθώς και τα επακόλουθα τινάγματα του ταύρου, ώστε ν’ απαλλαγεί από τον ανεπιθύμητο, που κυριολεκτικά τού έχει κάτσει στο σβέρκο.

Αναπαράσταση ανάγλυφης νωπογραφίας ταύρου στα
βόρεια Προπύλαια της Κνωσού από τον Arthur Evans

Στην pega υπάρχουν και άλλοι forcados, συνήθως οκτώ, που βοηθούν στην καθήλωση του ταύρου. Είναι αυτή ακριβώς η εικόνα που έχουμε και από τα ταυροκαθάψια σε τοιχογραφία τού 15ου αιώνα ΠΚΧ στην Κνωσό. Δεν είναι εντυπωσιακό; Μάλιστα, ανάμεσα στους ταυροκαθάπτες περιλαμβάνονται και γυναίκες!

Και για να φτάσουμε στην άλλη άκρη τής Μεσογείου: η παλαιότερη γνωστή περιγραφή ταυροκαθαψίων υπάρχει στο περίφημο Έπος τού Γιλγαμές, του μυθικού ήρωα της Μεσοποταμίας, που τ’ όνομά του συνδέθηκε με τον μάταιο αγώνα του για την απόκτηση της αθανασίας. Είναι έπος που ανάγεται στο 2100 ΠΚΧ περίπου, και περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ο ήρωας και ο σύντροφός του, Ενκίντου, σκοτώνουν τον ουράνιο ταύρο, που η θεά Ίσταρ έστειλε για να τιμωρήσει τον Γιλγαμές, επειδή απέκρουσε τον έρωτά της:

“Ο Ενκίντου αρπάζει τον ουράνιο ταύρο από τα κέρατα,” και ο Γιλγαμές “πλησιάζει αργά και πηδά στην πλάτη του· κι έπειτα τον αρπάζει από την ουρά”…

“Οι pegas”, εκτιμά ο Barreto, “πιθανόν να έχουν την προέλευσή τους στις νεολιθικές κυνηγετικές τελετουργίες. Αναρωτιόμαστε αν οι λαοί τής Ιβηρικής χερσονήσου τις έμαθαν από τους Κρήτες τής 3ης χιλιετίας π.Χ., ή αν αυτοί οι λαοί ήταν οι δάσκαλοι, δεδομένου πως οι ταύροι μεταφέρονταν στην νήσο τής Κρήτης από την χερσόνησο, όπου ήταν το φυσικό τους περιβάλλον.”

Όταν όμως μιλάς για τόσο εκτεταμένες ανταλλαγές εδώ και πέντε χιλιετίες – είτε για ταυροκαθάψια, ή και για φορτία ταύρων από την Ιβηρία στην Κρήτη – είναι δυνατόν να σε απασχολούν ψευδοπροβλήματα, ως προς το ποιοι ήταν οι πρώτοι διδάξαντες;

● Τα ταυροκαθάψια ήταν μινωικό τελετουργικό σχετικό με τη λατρεία τού ταύρου όπου, σε αντίθεση με την ταυρομαχία, ο ταύρος δεν σκοτωνόταν. Πέρασε στους Μυκηναίους και ονομάστηκε στα ελληνικά ταυροκαθάψια: από τις λέξεις ταῦρος και κάθαψις, ένα σπάνιο ουσιαστικό που απαρτίζεται από τα κατά– και ἅπτομαι. Έτσι, ταυροκαθάψια σημαίνει κυριολεκτικά “άγγιγμα του ταύρου”. Παραστάσεις (νωπογραφίες, αγαλματίδια, σφραγίδες) τού τελετουργικού, εκτός από την Κρήτη, την Πελοπόννησο, και κάποια άλλα μέρη τής Ελλάδας, έχουν βρεθεί στη Μικρά Ασία (Σμύρνη και Χαττούσα), στην Χαναάν, την Αίγυπτο, τη Βακτρία, αλλά και την Κοιλάδα τού Ινδού.


Ταχύτητα και γενναιότητα του Juanito Apinani στην αρένα τής Μαδρίτης, από τα χαρακτικά “Ταυρομαχία” τού Goya (1815-16)

● Ταυροκαθάψια στην Ισπανία ήταν οι recortes. Οι recortadores συναγωνίζονταν στο ν’ αποφεύγουν ή και να υπερπηδούν ταύρους, χωρίς κάπα, ή ξίφος. Κάποιοι, μάλιστα, χρησιμοποιούσαν ένα μακρύ κοντάρι, κάνοντας κυριολεκτικά ἅλμα ἐπὶ κοντῷ πάνω από το επιτιθέμενο ζώο, που δεν είχε σχοινί, ή κάτι παρόμοιο, να το συγκρατεί για λόγους ασφαλείας. Οι recortes ήταν συνηθισμένες στον 19ο αιώνα. Απεικονίζονται σε χαρακτικά (οξυγραφίες) τού ζωγράφου Francisco Goya.

● Στην Πορτογαλία, η δεύτερη φάση τής ταυρομαχίας ήταν η pega (“λαβή”), στην οποίαν αναφέρεται ο Barreto. Οι forcados προκαλούσαν τότε το ζώο άμεσα, χωρίς προστασία ή όπλο. Ο “κορυφαίος” έκανε τον ταύρο να επιτεθεί για να εκτελέσει μια pega de cara (“λαβή προσώπου”), αρπάζοντας το κεφάλι, ενώ οι σύντροφοί του τον περικύκλωναν για να τον καθηλώσουν. Ο ταύρος δεν σκοτωνόταν στην αρένα, μπροστά στο κοινό, αλλ’ αργότερα, από κάποιον χασάπη. Υπήρχαν ταύροι που, εξαιτίας εξαιρετικών επιδόσεων, γιατρεύονταν και αφήνονταν ελεύθεροι σε βοσκότοπους γι’ αναπαραγωγή ως τον θάνατό τους.

● Σε μιαν “ασφαλέστερη” παραλλαγή τού τελετουργικού, στη γαλλική Γασκωνία, χρησιμοποιούνταν όχι ταύροι, αλλά μοσχάρια, που είχαν επιπλέον μακριά σχοινιά δεμένα στα κέρατα τους για να τα ελέγχουν, καθώς κατευθύνονταν προς τους sauteurs (άλτες) και τους écarteurs (εκείνους που προσπαθούσαν ν’ αποφύγουν το ζώο), για να μην ποδοπατηθούν, ή χτυπηθούν με τα κέρατα, αν αποτύγχαναν σε κάποια προσπάθεια.

● Στη μακρινή Νότια Ινδία, στο Tamil Nadu, υπήρχε ένα σχετικό τελετουργικό, το jallikattu, κατά τους εορτασμούς τής συγκομιδής. Οι συμμετέχοντες πηδούσαν πάνω στον ταύρο, προσπαθώντας να πιάσουν τα χρήματα, που βρίσκονταν σε πακετάκια, δεμένα στα κέρατά του, ως έπαθλο. Ήταν ένα έθιμο αρχαίο, καθώς βρίσκουμε απεικονίσεις του σε βραχογραφίες, που χρονολογούνται στον 3ο ΠΚΧ αιώνα τουλάχιστον.

Επόμενο Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo) ● Ρομά, Bartók, Pohren και Flamenco ● Lorca, Falla, Pedrell και Cante Jondo

• >> Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo)
• << Χρονικό 4. Περί ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

/ENGLISH/ Chronicle 21: IBERIAN “EL DORADO”

● Μινωίτες, Μυκηναίοι, Φοίνικες στην Ιβηρία ● Ἑσπερίδες, Μακάρων Νῆσοι
● Σαρδηνία ● Ὀδυσσεύς, Καλυψώ, Ὀφιοῦσα ● Ταρτησσός

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΣΥΧΝΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΚΑΝΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΟΣ με ισχυρισμούς πως υπήρχαν επαφές ανάμεσα στα απώτερα δυτικά παράλια της σημερινής Ισπανίας και Πορτογαλίας, και στην Κρήτη των μινωικών χρόνων”, σχολιάζει ο Dan Stanislawski στη Μελέτη ιστορικοπολιτικής γεωγραφίας: Η ιδιαιτερότητα της Πορτογαλίας, και πιο συγκεκριμένα στο 7ο κεφάλαιο, για τις Επαφές μεταξύ των αρχαίων πολιτισμών τής ανατολικής Μεσογείου και της Ιβηρίας.

“Δεν πρόκειται απλώς για ιδέα δελεαστική, αλλά και για λογική υπόθεση, καθώς οι Μινωίτες ήταν ικανοί στη ναυσιπλοΐα, το εμπόριο, και την ανίχνευση μετάλλων. Αν είχαν μάθει κάτι για την Ιβηρική χερσόνησο, θα τους είχε κάλλιστα προσελκύσει. Όμως, ενώ πιθανότατα χρησιμοποιούσαν τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου που οδηγούσε προς δυσμάς (Rhys Carpenter, Οι Ἕλληνες στην Ισπανία), μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πειστικές ενδείξεις περί αυτού. Οι ανασκαφές στην Αλμερία για τον πολιτισμό Los Millares, χρονολογημένο μάλλον στο 2000–1800 π.Χ., αποκάλυψαν κάποια είδη που θυμίζουν αιγαιακούς πολιτισμούς, μα δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ώστε ν’ αποδεικνύει σαφώς τη σύνδεση. Τέτοια είδη δεν αντιπροσωπεύουν μάλλον τίποτε περισσότερο από κάποιον περιστασιακό παραλληλισμό. Άλλα ευρήματα, μιας κάπως μεταγενέστερης περιόδου στην Ισπανία, παρέχουν πιο συγκεκριμένες ενδείξεις επαφών με τις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου, εφόσον μπορούν άψογα ν’ αντιστοιχιστούν με υλικά από την αιγυπτιακή Αμάρνα, του 1400–1200 π.Χ. Τα αιγυπτιακά εμπορικά είδη αυτής της χρονικής περιόδου είναι πολύ γνωστά στην ισπανική αρχαιολογία, και σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται (almost surely may be associated) [!] με Φοίνικες μεσάζοντες. Προς το παρόν, τέτοια είδη ίσως αποτελούν τις παλαιότερες ενδείξεις για άμεσες επαφές μεταξύ Ιβηρίας και θαλασσοπόρων τής ανατολικής Μεσογείου.”

Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου για
την παραγωγή μπρούντζου; Ποιοι ήταν οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι
έμποροι για τη μεταφορά τού πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο;

Los Millares: μακέτα τού οικισμού με τα τείχη του

Να λοιπόν ένα “άψογο” δείγμα τής “κλασικής” νοοτροπίας των καθιερωμένων ιστορικών: επιφυλακτικοί, όταν γράφουν, ή μιλούν, για τους Μινωίτες, ακόμη και για τους Έλληνες, αλλά ομιλητικότατοι, όταν αναφέρονται από καθέδρας στους Φοίνικες! Όντως, γιατί ήταν τόσο δύσκολο να φτάσουν στην Ιβηρία οι Αιγαιώτες; Οπωσδήποτε, δεν ήταν κατώτεροι των Φοινίκων στη ναυτοσύνη, κι επιπλέον, το Αἰγαῖον είναι πολύ πιο κοντά στην Ιβηρία, σε σύγκριση με την Φοινίκη. Εκτός αυτού, ποιος ήλεγχε τότε (“1400-1200 π.Χ.”) στη Μεσόγειο το εμπόριο; Οι Φοίνικες, ή οι Μυκηναῖοι – που ο Stanislawski τούς “λησμονεί”;(!) Γιατί “σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται με Φοίνικες μεσάζοντες” τα εμπορικά είδη ἐξ Αἰγύπτου που βρέθηκαν στην Ισπανία; Το κρίσιμο ερώτημα, όμως, που η ἐν λόγῳ νοοτροπία δεν απαντά, είναι: Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου, για την παραγωγή μπρούντζου; Ποιοι ήταν τότε οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι έμποροι, για τη μεταφορά τού πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο; Προφανέστατα, οι Μυκηναίοι. Να γιατί οι αποδείξεις για την παρουσία Αιγαιωτών στην Ιβηρία κάθε άλλο παρά “πειστικές” είναι… Υπάρχει, όμως, και η “αντίρροπη” οπτική γωνία, με λεπτομερείς περιγραφές Μινωιτών να εξορύσσουν μέταλλα στη λίμνη Superior, και να τα μεταφέρουν, μέσω του ποταμού Μισσισσιππή, στον Κόλπο τού Μεξικού, για την αποστολή τους στη Μεσόγειο! Αν και αυτό δεν μπορεί ν’ αποκλειστεί, δεν έχω καμιά πρόθεση να σας πάω τόσο μακριά. Καλύτερα να παραμείνουμε στο έδαφος της Ιβηρίας…

Los Millares, της Marianne Weil, χυτός μπρούντζος (2008)

Υπάρχουν κάποιοι “μη καθιερωμένοι” ιστορικοί, που συνδέουν την ξεχωριστή κουλτούρα Los Millares, στην Αλμερία, με τον Πρώιμο μινωικό αποικισμό τής Ισπανίας (W. Sheppard Baird). Ίσως μεγαλύτερο ενδιαφέρον να παρουσιάζει ο επόμενος πολιτισμός, ο αργαρικός, που άνθισε στην περιοχή El Argar, επίσης στην Αλμερία, στη σημερινή ανατολική Ανδαλουσία, μεταξύ τού 1800 και 1300 ΠΚΧ. Η ἐν λόγῳ κουλτούρα χαρακτηρίζεται από την πρώιμη υιοθέτηση του μπρούντζου, που της επέτρεψε να κυριαρχήσει τοπικά στους γείτονές της, οι οποίοι ήταν ακόμη στην εποχή τού χαλκού (την χαλκολιθική).⁽¹⁾ Οι τεχνικές εξόρυξης και μεταλλουργίας των ανθρώπων τού αργαρικού πολιτισμού ήταν προηγμένες, με το ασήμι, το χρυσάφι, και τον μπρούντζο, που εξόρυσσαν ή επεξεργάζονταν, φτιάχνοντας όπλα και κοσμήματα. Ανέπτυξαν εξελιγμένες τεχνικές, και συναλλάσσονταν με άλλες φυλές.

• ⁽¹⁾ Να το επαναλάβω, για να εμπεδωθεί: Bronze Age είναι η εποχή τού μπρούντζου (αν θέλετε, του κρατερώματος), και όχι η εποχή τού χαλκού, όπως επικράτησε να λέγεται. Υπήρξε, όντως, εποχή τού χαλκού, στο μεταίχμιο της νεολιθικής περιόδου και της εποχής τού μπρούντζου (ἐξ οὗ χαλκολιθική), προτού, δηλαδή, ο άνθρωπος ν’ ανακαλύψει πόσο πιο ανθεκτικό γινόταν το μέταλλο, αν έβαζε και λίγο κασσίτερο στον χαλκό, φτιάχνοντας μπρούντζο. Ο πολιτισμός Los Millares υπάγεται στην ἐν λόγῳ μεταβατική περίοδο. Κάποιος προσπάθησε να διορθώσει το λάθος στη Βικιπαίδεια, διαπράττοντας ακόμη μεγαλύτερο ατόπημα: απέδωσε το Bronze Age ως “εποχή τού ορείχαλκου” (θεωρώντας πιθανόν τη λέξη μπρούντζος “μαλλιαρή”, και τη λέξη κρατέρωμα “εξεζητημένη”)! Αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν κάποιο άγνωστο και στους ίδιους μέταλλο της προϊστορίας, τον ὀρείχαλκο. Ο γνωστός μας ορείχαλκος (ο χαλκοπυρίτης: κράμα χαλκού με σίδηρο, ή ψευδάργυρο), ἤτοι το μπράσο, φτιάχτηκε στα ελληνιστικά χρόνια. Πόσο αναχρονιστική υπήρξε όντως αυτή η “διόρθωση”… (Βλέπε Χρονικό 17, υποσημείωση 1, και κατόπιν Μπρούντζος-κρατέρωμα και ορείχαλκος ή χαλκοπυρίτης).

Αργαρικό χρυσό ξίφος

Η αρχαία παράδοση της ομαδικής ταφής, που αποτελεί χαρακτηριστικό τής ευρωπαϊκής μεγαλιθικής κουλτούρας, εγκαταλείφθηκε υπέρ των ατομικών τάφων, ενώ παράλληλα, οι θολωτοί τάφοι αντικαταστάθηκαν από μικρούς κιβωτιόσχημους. Οι νέες συνήθειες κατάγονταν μάλλον από την ανατολική Μεσόγειο, κατά πάσα πιθανότητα τις Μυκήνες, παρακάμπτοντας τη Σικελία και την Ιταλία, όπου η παράδοση της ομαδικής ταφής συνεχίστηκε για κάποιο διάστημα ακόμα. Στην επόμενη φάση τού ἐν λόγῳ πολιτισμού, από το 1500 ΠΚΧ περίπου και μετά, η ταφή μέσα σε πίθους (μεγάλα πιθάρια) απαντάται συχνότερα. Το έθιμο αυτό, που παρέμεινε αποκλειστικά στους κόλπους τής αργαρικής κουλτούρας, πρέπει να είχε επίσης προέλευση την Ἑλλάδα, όπου χρησιμοποιήθηκε μετά από το 2000 ΠΚΧ. Οι πολιτισμικές ανταλλαγές στην περιοχή τής Μεσογείου, κατά τη μυκηναϊκή εποχή, είναι σαφέστατες, με την αργαρική κουλτούρα να υιοθετεί ελληνικά ταφικά έθιμα, ενώ και οι Έλληνες εισήγαγαν τον ιβηρικό θολωτό τάφο.

Σημειώστε πως όποιος έφθανε στην Ιβηρία, μπορούσε να βρει εύκολα τον δρόμο προς τα μεταλλεύματα κασσίτερου της Βρετάνης και της Κορνουάλλης, μέσω των πολιτισμών τού μπρούντζου τής δυτικής Ιβηρίας, που είχαν κάποιο βαθμό επικοινωνίας, όχι μόνο μεταξύ τους, μα και με άλλες κουλτούρες τού Ατλαντικού, όπως της Βρετανίας και της Γαλλίας. Πρόκειται για το λεγόμενο σύμπλεγμα της ατλαντικής εποχής τού μπρούντζου, γύρω στο 1300–700 ΠΚΧ, που απαρτιζόταν από πολιτισμούς όπως της Ανδαλουσίας, της Πορτογαλίας, της Γαλικίας, της Αρμορίκης (η περιοχή τής Γαλατίας με την Βρετάνη), ή των Βρετανικών νήσων. Η ατλαντική εποχή τού μπρούντζου χαρακτηριζόταν από οικονομικές και πολιτισμικές ανταλλαγές, με συγγένειες και συνάφειες, που είναι φανερές στις παράκτιες κοινότητες από τη Γαλικία ως την Σκωτία, ενώ οι εμπορικές επαφές εκτεινόταν από την Μεσόγειο μέχρι την Σκανδιναβία.

Ο Ηρακλής μάχεται με τον Γηρυόνη (περί το 540 ΠΚΧ)

Ο επόμενος αξιοσημείωτος πολιτισμός υπήρξε αυτός της Ταρτησσού, μιας παράκτιας πόλης με λιμάνι, και της γύρω περιοχής στη νότια Ιβηρία (κυρίως Ανδαλουσία). Ήταν η πρώτη αναπτυγμένη πολιτισμικά και πολιτικά Πολιτεία τής χερσονήσου στο τέλος τής 2ης χιλιετίας ΠΚΧ. Η περιοχή υποδηλώνεται και στην ελληνική μυθολογία τής ίδιας περιόδου, ως υπόμνηση της παρουσίας των Μυκηναίων με τις εξορμήσεις τους στην Ιβηρία. Ο Ἡρακλῆς πήγε εκεί για να επιτελέσει δυο άθλους: να σκοτώσει τον Γηρυόνη, αποκτώντας τα βόδια του, και να κλέψει τα μήλα των Ἑσπερίδων. Ο Γηρυόνης ζούσε στην Ἐρύθεια (Ἐρυθείη, ή Ἐρυθηίδα), ένα νησί των Εσπερίδων, στη μακρινή Δύση (το… Far West τού αρχαίου κόσμου): Ἑσπερία ήταν η Δύση, ιδίως η Ιβηρία, ενώ Ερύθεια λεγόταν μια από τις Εσπερίδες, αλλά και η κόρη τού φοβερού και τρομερού γίγαντα. “Ο Γηρυόνης σκοτώθηκε από την υπέρτερη δύναμη του Ηρακλή στην περιτριγυρισμένη από θάλασσα Ερυθηίδα”, μας λέει ο Ἡσίοδος στην Θεογονία του. Ο Ηρακλής έστησε δυο τεράστιες πέτρες, τις λεγόμενες Ηράκλειες Στήλες, για να σταθεροποιήσει την περιοχή, και να διασφαλίσει έτσι τον διάπλου τού στενού τού Γιβραλτάρ. Ίδρυσε και αποικίες, μεταξύ πολλών άλλων τα Γάδειρα, στο νησί τού Γηρυόνη, όπου οι Φοίνικες θ’ αποκτούσαν αργότερα την έδρα των επιχειρήσεών τους: το Gadir (νῦν Cádiz). Ένας τύμβος, κοντά στα Γάδειρα, ήταν, λένε, ο τάφος τού Γηρυόνη. Υπάρχουν, μάλιστα, κάποιοι μύθοι πως ο Ηρακλής είναι επίσης θαμμένος στην Ισπανία.

Ο Γηρυόνης φιγουράρει μεταξύ των μυθικών βασιλιάδων τής Ταρτησσού. Ο εγγονός του, Νώραξ (Norax, ή Norace), κατέκτησε τη νότια Σαρδηνία, ίδρυσε την πόλη Νώρα, κι έγινε ήρωας της νουραγικής μυθολογίας. Υπαγόρευσε τους πρώτους νόμους, χώρισε την κοινωνία σε “επτά τάξεις”, και υποχρέωσε τους αριστοκράτες να εργάζονται. Αργότερα, ο Gárgoris εισήγαγε το εμπόριο, τη μελισσοκομία, και νέα γεωργικά εργαλεία, όπως το αλέτρι. Άλλοι, πάλι, λένε πως τις γεωργικές καινοτομίες τις εισήγαγε ο γιος (κι εγγονός) του, ο Habis (Habido, Abido, Abidas, Abidis, Gabis, ή Gabid, όπως αναφέρεται σε ποικίλες παραλλαγές τού θρύλου), που τον διαδέχθηκε στον θρόνο. Οι μεταγενέστερες γενιές Ελλήνων συνέδεσαν την περιοχή με την Ταρτησσό. Επιπλέον, οι αρχαίοι πίστευαν ότι κάπου έξω από τις Ηράκλειες στήλες βρίσκονταν ο Κῆπος τῶν Ἑσπερίδων και οι Μακάρων νῆσοι, τα Ἠλύσια πεδία.

Ἡρακλῆς, Ἑσπερίδες, Μακάρων νῆσοι, Σαρδηνία

Μπρούντζινη πλάκα με τη Μέδουσα

● O Ἡρακλῆς ήταν δισέγγονος του Περσέα, του θρυλικού ιδρυτή των Μυκηνών, που σκότωσε τη Γοργόνα Μέδουσα. Για να το πετύχει αυτό, έπρεπε να βρει τις Εσπερίδες, ώστε να τον εξοπλίσουν κατάλληλα. Ἐν τέλει, κόβοντας το κεφάλι τής Μέδουσας, από τον λαιμό της ξεπήδησαν ο Πήγασος και ο Χρυσάωρ (χρυσὸς + ἄορ = σπαθί, ἤτοι “Χρυσοσπάθης”), λόγω της συνεύρεσής της με τον Ποσειδῶνα. Ο Χρυσάωρ έγινε βασιλιάς τής Ιβηρίας. Γιος και διάδοχός του ήταν ο Γηρυόνης, που ζούσε σε νησί των Εσπερίδων, την Ερύθεια, την “ερυθρά νήσο” τής εσπέρας, επειδή την έλουζαν οι ακτίνες τού ήλιου κατά τη δύση του. Την ταύτιζαν με τα Γάδειρα, μα υπάρχουν και άλλες εκδοχές, όπως οι Βαλεαρίδες, ή και το Δέλτα στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ (βλέπε Χρονικό 26, Η Ταρτησσός και οι Φοίνικες). Καθώς πήγαινε ο Ηρακλής προς την περιοχή, μας λέει ο Ἡρόδοτος, διέσχιζε την έρημο της “Λιβύης”, ἤτοι του Μαγρέμπ, και αγανάκτησε τόσο από την ζέστη, ώστε έριξε ένα βέλος του ενάντια στον Ἥλιο. “Θαυμάζοντας το θάρρος του”, ο θεός έδωσε στον ήρωα το χρυσό του κύπελλο (το σκάφος), με το οποίο έπλεε στις θάλασσες από τη Δύση στην Ανατολή κάθε βράδυ. Με αυτό έφτασε ο Ηρακλής στην Ερύθεια. Ήταν ένα αγαπημένο θέμα των αγγειογράφων. Αντίθετα, ο Διόδωρος λέει πως ο Ηρακλής πήγε στην Εσπερία διὰ θαλάσσης, αφού συγκέντρωσε στην Κρήτη μεγάλο στόλο, ώστε να πολεμήσει εναντίον τού πλούσιου βασιλιά τής Ιβηρίας, του Χρυσάωρος, και των τριών γιων του. Ο Στησίχορος συνέθεσε ένα τραγούδι για τον Γηρυόνη, με τίτλο Γηρυονηΐς (6ος αιώνας), κάνοντας την πρώτη αναφορά στην Ταρτησσό, και διευκρινίζοντας ότι βρίσκεται δίπλα στις Εσπερίδες. Την εκδοχή θα επαναλάβει κατόπιν ο Στράβων στα Γεωγραφικά του.

Ο Ηρακλής, ο Πάνας, ένας σάτυρος και γυναίκες
στον Κήπο των Εσπερίδων, του Ζωγράφου των
Εσπερίδων, ὑδρία (στάμνα), αρχές 4ου αιώνα ΠΚΧ

Ο γυρισμός στην Ελλάδα με τα βόδια ήταν άθλος τού Ηρακλή. Αρχικά, διέσχισε τα Πυρηναία, που ο ίδιος δημιούργησε, όταν η αγαπημένη του, Πυρήνη, γέννησε ένα ερπετό, κατατρομοκρατήθηκε και άρχισε να τρέχει στο δάσος, ώσπου ξεψύχησε. Ο ήρωας έφτιαξε τον τύμβο της, συγκεντρώνοντας βράχους και σχηματίζοντας έτσι τα Πυρηναία. Σαν βρέθηκε στη Γαλατία, έφτασε στην περιοχή τού Μονακό, όπου έδιωξε τους παλαιούς θεούς. Γι’ αυτό χτίστηκε σ’ ένα ακρωτήρι ο ναός τού Ηρακλή Μόνοικου (μόνος + οἶκος)· ονομάστηκε έτσι επειδή ήταν ο μοναδικός στη μετέπειτα Κυανή Ακτή. Στον 6ο αιώνα ΠΚΧ, οι Φωκαείς έχτισαν εκεί την αποικία Μόνοικος. Το μοναδικό βαθύ λιμάνι στο Μονακό είναι αφιερωμένο στον μεγάλο ήρωα: Port Hercule. Παράλληλα, ο Ηρακλής ίδρυσε τις πόλεις Ἀλεσία και Νέμαυσο, κι έγινε ο πατέρας των Κελτών. Φτάνοντας στη Λιγυρία, δυο γίγαντες, ο Ἀλεβίων και ο Βεργίων, γιοι τού Ποσειδώνα, θέλησαν ν’ αρπάξουν τα βόδια, μα πλήρωσαν με την ζωή τους. Στην αναμέτρηση αυτή είχε τη βοήθεια του Δία, που έριξε στους γίγαντες μια βροχή από πέτρες. Η διαδρομή στην Ιταλία ήταν σχετικά ήρεμη, ως τα νότια της χερσονήσου, κοντά στο Ῥήγιον, όταν ένα βόδι πήδηξε στην θάλασσα κι έφτασε στη Σικελία, όπου το ιδιοποιήθηκε ένας άλλος γιος τού Ποσειδώνα, ο Ἔρυξ, βασιλιάς τής ομώνυμης πόλης και άριστος πυγμάχος. Ο Ηρακλής πάλεψε μαζί του και τον σκότωσε για να πάρει πίσω το ζώο. Το μοναδικό πρόβλημα που προέκυψε κατόπιν ήταν στην Θρᾴκη, όταν η Ἥρα τρέλανε τα βόδια. Ο Ηρακλής χρειάστηκε να φτάσει ως τον Ἑλλήσποντο για να τα ξαναμαζέψει, και τελικά να τα παραδώσει στον Εὐρυσθέα, που τα θυσίασε στη σύζυγο και αδερφή τού Δία.

● Οι Ἑσπερίδες, στην ελληνική μυθολογία, ήταν νύμφες, λάτρεις τού τραγουδιού, που φρόντιζαν έναν γαλήνιο κήπο στη δυτική άκρη τού κόσμου, κοντά στα όρη τού Άτλαντα της βορειοδυτικής Αφρικής, “στο χείλος τού μεγάλου Ωκεανού που περιβάλλει την οικουμένη”. Θεωρούνταν κόρες τού Ἕσπερου, ἤτοι εσπερινού, ή και αποσπερίτη: του πλανήτη τής Ἀφροδίτης. Ήταν τρεις (όπως και άλλες ελληνικές τριάδες, σαν τις Χάριτες, ή και τις Μοίρες): η Αἴγλη (“εκθαμβωτική”), η Ἀρέθουσα (“υδροχόος”), και η Ἐρύθεια (“ερυθρά”). Ο Κήπος των Εσπερίδων ήταν το περιβόλι τής Ήρας στη Δύση, όπου υπήρχε κάποιο δέντρο, ή άλσος, που έβγαζε “χρυσά μήλα”, τα οποία χάριζαν την αθανασία. Σε κατοπινά χρόνια συνέδεσαν τα φρούτα αυτά με τα πορτοκάλια, που ήταν άγνωστα στην Εὐρώπη και τη Μεσόγειο πριν από τον Μεσαίωνα. Βάσει της υπόθεσης αυτής, η ελληνική βοτανική ονόμασε όλα τα κιτροειδή “ἑσπεριδοειδῆ” – υπονοώντας ότι μας ήρθαν από τη Δύση, ενώ στην πραγματικότητα κατάγονται από την Ανατολή: τη νοτιοανατολική Ἀσία.⁽²⁾

Παραδοσιακό Rabelo στον Δούρο, που μετέφερε
επί αιώνες ανθρώπους και αγαθά, κυρίως κρασί.

• ⁽²⁾ Σε ορισμένες γλώσσες, η λέξη πορτοκάλι προέρχεται από τ’ όνομα της Πορτογαλίας, της πάλαι ποτέ κύριας πηγής των εισαγωγών: πορτοκάλι στα ελληνικά, portokal στα βουλγάρικα και σλαβομακεδόνικα, portocală στα ρουμάνικα, και phortokhali στα γεωργιανά· ή portogallo, purtualle, σε διαλέκτους τής νότιας Ιταλίας. Σχετικά ονόματα βρίσκουμε και σε μη ευρωπαϊκές γλώσσες: portakal στα τούρκικα, al-burtuqal στ’ αράβικα, porteghal στα πέρσικα, και birtukan στα αμχαρικά (την αιθιοπική γλώσσα).

● Όσο για τη λέξη Πορτογαλία, αυτή προέρχεται από το ρωμαϊκό Portus Cale, που εξελίχθηκε σε Portugale κατά τον 7ο-8ο αιώνα ΚΧ. Το Cale ήταν ένας πρώιμος οικισμός στις εκβολές τού ποταμού Δούρου, στα βόρεια της χώρας. Μυστήριο καλύπτει την ετυμολογία τού ονόματος, ή και την ταυτότητα των ιδρυτών τής πόλης. Κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν πως οι πρώτοι κάτοικοι του Cale ήταν Έλληνες, και ότι τ’ όνομα προέρχεται από την ελληνική λέξη κάλλος, λόγω της ομορφιάς τής κοιλάδας τού Δούρου. Η γενικά αποδεκτή εξήγηση, όμως, είναι πως πρόκειται για εθνώνυμο, προερχόμενο από τους Callaeci, ή Gallaeci, που ζούσαν εκεί. Το ίδιο ισχύει για τα ονόματα Γαλικία και Γάια, όπως λέγεται η δίδυμη πόλη τού Πόρτο, στις εκβολές τού Δούρου. (Για τον ελληνικό αποικισμό Λουζιτανίας-Γαλικίας, βλέπε Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

● Ποταμός Δοῦρος: ίσως < Δούριος: δουρά, ξυλεία, ή Δωρίας: Δωρίς.

Μακαρονησία: Αζόρες, Μαδέρα, Κανάρια και Πράσινο Ακρωτήρι

● Οι Μακάρων νῆσοι, στην ελληνική, αλλά και την κέλτικη μυθολογία, ήταν ένας παράδεισος γαλήνιος, χωρίς χειμώνες, όπου γίνονταν δεκτοί ήρωες και άλλοι θνητοί που είχαν την θεϊκή εύνοια. Οι Έλληνες πίστευαν ότι τα νησιά βρίσκονταν στον Δυτικό ωκεανό, στον Ωκεάνιο ποταμό που περιέβαλλε τη γη. Ο Στράβων τα τοποθετούσε απέναντι από τη Μαυριτανία, τη Δυτική Σαχάρα και το Μαρόκο (“Μαυρουσία”). Ήταν νήσοι πέρα από τα πέρατα της γης, όπου δεν έπεφταν ποτέ χιόνια ή δυνατές βροχές, αλλά ο Ωκεανός έστελνε πάντα ζωογόνα την πνοή τού Ζέφυρου για να δροσίζει ευεργετικά τους ανθρώπους. Ο Πλούταρχος, που συχνά-πυκνά αναφερόταν στα νησιά, τα τοποθετούσε με βεβαιότητα στον Ατλαντικό, λέγοντας πως έφτανε κανείς εκεί από την Ιβηρία μετά από ολιγοήμερο ταξίδι:

“Λένε πως πρόκειται για δυο νησιά, που χωρίζονται από έναν πολύ στενό πορθμό, σε απόσταση [2000 χιλιομέτρων] από την Αφρική… Μια ακράδαντη πεποίθηση έχει ριζώσει, ακόμη και μεταξύ των βαρβάρων, πως εκεί βρίσκονται τα Ηλύσια πεδία, και ο τόπος διαμονής των Μακάρων, που τραγούδησε ο Ὅμηρος.”

Η σύγχρονη γεωγραφία ονομάζει αυτά τα νησιά Μακαρονησία (από το ελληνικό τους όνομα Μακάρων νῆσοι). Είναι τέσσερα αρχιπελάγη: οι Αζόρες και η Μαδέρα (Πορτογαλία), τα Κανάρια (Ισπανία), και το Πράσινο Ακρωτήρι.

Νουραγικό μεταλλικό μοντέλο πλοίου

● Οι διασυνδέσεις Ιβηρίας και Σαρδηνίας, που υποδηλώνει σαφώς η μυθολογία, επιβεβαιώνονται από αρχαιολογικά, αρχιτεκτονικά, γλωσσικά, πολιτισμικά, ή και ιστορικά στοιχεία. Στ’ ανατολικά τους, οι Σαρδηνοί είχαν, φυσικά, επαφές με τους Μυκηναίους, που συναλλάσσονταν σε όλη τη δυτική Μεσόγειο, καθώς και με τους Κρῆτες, λ.χ. με την Κυδωνία, τα σημερινά Χανιά, όπως φαίνεται από τ’ αγγεία που αποκάλυψαν οι ανασκαφές στη Σαρδηνία. Προφανώς οι επιρροές ήταν ευρύτερες. Μια βαθμιδωτή πυραμίδα στο Monte d’Accoddi, κοντά στο Σάσσαρι, παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με το μνημειακό συγκρότημα Los Millares, στην Ανδαλουσία, ή επίσης με κατοπινά οικοδομήματα στις Βαλεαρίδες. Ορισμένοι μελετητές βρίσκουν ομοιότητες με μεσοποτάμια κτίσματα, και τις αποδίδουν σε μεταναστεύσεις, ιδίως Σουμερίων, στη δυτική Μεσόγειο. Έλληνες ιστορικοί και γεωγράφοι χαρακτήριζαν τα μυστηριώδη μεγαλιθικά nuraghe ως δαιδάλεια, αποδίδοντάς τα, εμμέσως, στον Δαίδαλο, που εγκαταστάθηκε στη Σικελία, κι έπειτα στη Σαρδηνία, αφού απέδρασε από την Κρήτη, όπου, μεταξύ άλλων, είχε χτίσει τον Λαβύρινθο. Λένε πως ο Μίνως τον κυνήγησε ως τη Σικελία, αλλά ο Δαίδαλος κατάφερε να τον σκοτώσει.

Με το ξεκίνημα του νουραγικού πολιτισμού στον 18ο αιώνα κατά την χαλκολιθική περίοδο, ο χαλκός χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή όπλων και άλλων ειδών. Σύντομα το νησί, που ήταν πλούσιο σε ορυκτά, κυρίως χαλκό και μόλυβδο, γέμισε καμίνια για την παραγωγή κραμάτων, που μεταφέρονταν στα λιμάνια όλης τής λεκάνης τής Μεσογείου – πιθανόν με πλοία μινωικά, αργότερα μυκηναϊκά, ίσως και σαρδηνιακά. Ο νουραγικός πολιτισμός απέκτησε έμπειρους μεταλλουργούς, από τους σπουδαιότερους παραγωγούς μετάλλων στην Ευρώπη. Περνώντας στην εποχή τού μπρούντζου, άρχισαν να φτιάχνουν πλήθος προϊόντων με αυτό το νέο κράμα, όπως όπλα, εργαλεία, ή αναθήματα, λ.χ. μπρούντζινα πλοία, που δείχνουν την στενή τους σχέση με την θάλασσα. Μα η Σαρδηνία δεν συγκαταλεγόταν στον σημαντικό εκείνον χάρτη των πηγών κασσίτερου της αρχαιότητας (Κορνουάλλη-Ντέβον, Βρετάνη, Ιβηρία, Βοημία–Σαξωνία). Ωστόσο, λόγω του υπόλοιπου ορυκτού της πλούτου, απετέλεσε κέντρο εμπορίας μετάλλων τής εποχής εκείνης, και δεν αποκλείεται να εισήγαγε κασσίτερο από την Ιβηρία, για να τον διαθέτει μετά στην υπόλοιπη Μεσόγειο. Συνεπώς, οι έμποροι από το Αιγαίο, όπως και άλλες περιοχές, όπου ο κασσίτερος σπάνιζε, έριχναν πάρα πολύ συχνά άγκυρα στα λιμάνια της. Έτσι εξηγούνται και οι πολιτισμικές επιρροές στη νουραγική κουλτούρα, από τους πολιτισμούς των Μυκηνών, της Κρήτης, και της Κύπρου, καθώς και η παρουσία μυκηναϊκών, κρητικών, και κυπριακών αγγείων, ή και ντόπιων αντιγράφων τους, σε 5-6 νουραγικές κοινότητες, που αποτελούσαν διαμετακομιστικούς κόμβους κατά την ύστερη εποχή τού μπρούντζου.

Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής

Όπως είδαμε και στο προηγούμενο Χρονικό, εκείνη την εποχή (15ος – 13ος αιώνας ΠΚΧ) σημειώθηκαν τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμών, μεταξύ των οποίων και των Λαών τής Θάλασσας, που έφεραν την καταστροφή στους Μυκηναίους και τους Χετταίους, ενώ αποπειράθηκαν να καταλάβουν την Αίγυπτο. Υπενθυμίζουμε πως ορισμένοι μελετητές συνδέουν μια από τις φυλές των Λαών τής Θάλασσας, τους Shardana, με τους Σαρδηνούς τής νουραγικής εποχής, που εγκαταστάθηκαν στο νησί είτε πριν, ή μετά από την αποτυχημένη εισβολή στην Αίγυπτο. Πρόκειται γι’ αμφιλεγόμενες θεωρίες, που δεν αποδέχονται οι περισσότεροι αρχαιολόγοι και ιστορικοί. Ο Σιμωνίδης ὁ Κεῖος, ωστόσο, σ’ ένα χαμένο έργο του, που αναφέρει ο Ζηνόβιος, έκανε λόγο για επιδρομές Σαρδηνών στην Κρήτη, κατά την περίοδο της εισβολής των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο. Αυτό ίσως να επιβεβαιώνει πως οι Σαρδηνοί, κατά τη νουραγική εποχή, σύχναζαν και στην ανατολική Μεσόγειο. Επιπλέον, έχουν βρεθεί νουραγικά αγγεία τού 13ου αιώνα στην Τίρυνθα, και την περιοχή τού σικελικού Ακράγαντα, κατά μήκος τής θαλάσσιας ρότας που συνέδεε το ανατολικό με το δυτικό τμήμα τής mare nostrum.

Το δεύτερο σε μέγεθος νησί τής Μεσογείου, μετά από τη Σικελία, ονομαζόταν από τους Έλληνες Ἰχνοῦσα. Πήρε τ’ όνομα Σαρδηνία μάλλον από τον Σάρδο, μυθικό ήρωα του νουραγικού πανθέου, που αποίκισε το νησί από τη Λιβύη. Πατέρας του ήταν ο Μακήρις, σχετιζόμενος ίσως με τον Φοίνικα Μελκάρτ, που ταυτιζόταν με τον Λίβυο Ηρακλή. Συναφής παράδοση συνέδεε τον Σάρδο με τους Ηρακλείδες, που εγκαταστάθηκαν εκεί μ’ επικεφαλής τον Ιόλαο, ανιψιό τού Ηρακλή, σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη. Ο Ἰόλαος θεωρείται γενάρχης τής φυλής των Ιολαίων,⁽³⁾ που, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες Καρχηδονίων και Ρωμαίων, έμειναν ανυπότακτοι. Ίδρυσε επίσης πολλές πόλεις, από τον Εὔξεινο Πόντο ως τη Σικελία και τη Σαρδηνία, ζητώντας τη συνδρομή τού Δαίδαλου. Είναι εντυπωσιακό πως οικοδομήματα του τελευταίου σώζονταν ακόμη κατά την εποχή τού Διόδωρου (1ος αιώνας ΠΚΧ). Τέλος, γύρω στα 1000 ΠΚΧ, πρωτοεμφανίστηκαν ἐπὶ σκηνῆς οι Φοίνικες, ρίχνοντας ολοένα και συχνότερα άγκυρα σε ήδη υφιστάμενα λιμάνια, όπως Caralis, Νώρα, Βύθια, Σολκοί, Θάρρος, και Ὀλβία (ελληνικά ονόματα τα πιο πολλά), ενώ από τον 8ο αιώνα, άρχισαν να ιδρύουν (ή να ιδιοποιούνται) οχυρά και πόλεις, κυρίως στα στρατηγικής σημασίας νοτιοδυτικά παράλια.⁽⁴⁾

• ⁽³⁾ Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής: Κορσικανοί (ίσως από Λιγυρία) αποίκισαν την Κορσική από τη βόρεια Σαρδηνία· Βάλαροι των Βαλεαρίδων (από Ιβηρία, ή νότια Γαλλία, σχετιζόμενοι με τους Βάσκους) αποίκισαν τα βόρεια-κεντρικά τής Σαρδηνίας· Ιολαίοι (από βόρεια Αφρική, ή δυτική Σικελία, ή ανατολική Μεσόγειο) αποίκισαν τα κεντρικά-νότια. Οι διάλεκτοι Gallurese, Logudorese, και Campidanese, αντιστοιχούν ενδεχομένως στις ἐν λόγῳ φυλές.

Launeddas

• ⁽⁴⁾ Η Σαρδηνία και η Κορσική αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση και στη μουσική, καλλιεργώντας μια από τις παλαιότερες μορφές φωνητικής πολυφωνίας, εξίσου αρχαίας με την πολυφωνία τής Ηπείρου (μαζί και της Αλβανίας). Η UNESCO ανακήρυξε αυτό το είδος τραγουδιού, cantu a tenore, ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά, το 2005. Το cantu a cuncordu, ένα παρόμοιο στυλ, αντιστοιχεί στην κορσικάνικη paghjella, κι έχει χαρακτήρα θρησκευτικό.

● Η πολυφωνία επεκτείνεται και στα όργανα. Ένα χαρακτηριστικό πολυφωνικό πνευστό, που απαρτίζεται από τρεις αυλούς, είναι οι launeddas (το λεγόμενο “τριπλό κλαρίνο” ή “τρίαυλος”). Οι αυλοί παίζονται με κυκλική αναπνοή, και ο ήχος τους μπορεί να είναι συνεχής. Ο ένας αποτελεί τον ισοκράτη, οι άλλοι δυο αποδίδουν τη μελωδία σε τρίτες κι έκτες. Οι πρόγονοι των launeddas μάλλον βρίσκονταν στην Αίγυπτο των αρχών τής 3ης χιλιετίας ΠΚΧ. Εκείνοι οι αυλοί με γλωσσίδα λέγονταν memet· αναπαραστάσεις τους βρίσκουμε σε ανάγλυφα τάφων, ή και σε πυραμίδες. Οι launeddas εμφανίζονται στον 8ο αιώνα ΠΚΧ τουλάχιστον, και ως τώρα συνοδεύουν θρησκευτικές τελετές, ή χορούς (su ballu). Οι μουσικοί αποδίδουν εκτεταμένες παραλλαγές κάποιων μελωδικών φράσεων, κι έτσι ένας σκοπός μπορεί να διαρκέσει ως μια ώρα, δημιουργώντας ήχους που, όπως εύστοχα παρατήρησε ο Alessio Surian, ανήκουν στους “στοιχειωδέστερους και με τον μεγαλύτερο συντονισμό τής ευρωπαϊκής μουσικής”.

Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου

Γραφή Κυνητών με ανθρώπινη φιγούρα (8ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο GÁRGORIS ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΩΣ ΜΥΘΙΚΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ ενός από τους λαούς τής Ταρτησσού, στη νότια Πορτογαλία (Algarve και κάτω Alentejo), στο δυτικό άκρο τής Ευρώπης: ήταν οι Κυνήτες, Κυνήσιοι, ή Κόνιοι, τους οποίους ο Ηρόδοτος διέκρινε από τους Κέλτες. Ο βασιλιάς, λέει ο θρύλος, είχε αιμομικτικές σχέσεις με την κόρη του, που τ’ όνομά της δεν έχει διασωθεί. Το… “μοιραίο” συνέβη μια μέρα που την τσίμπησε μέλισσα· ο Gárgoris θέλησε να γιατρέψει την πληγή, μαλάσσοντάς την με το στόμα του, με αποτέλεσμα να κυριευτούν από το πάθος (είναι άγνωστο πού ακριβώς ήταν το τσίμπημα)! Όταν έμεινε έγκυος, την φυλάκισε, και διέταξε την θανάτωση του παιδιού. Το εγκατέλειψαν σ’ έναν λόφο, δίπλα σε άγρια θηρία που, ωστόσο, το θήλασαν και το περιέθαλψαν. Σαν έμαθε ο βασιλιάς πως ο γιος (κι εγγονός) του ήταν ζωντανός, διέταξε να τον πάρουν από την σπηλιά, και να προκαλέσουν τον θάνατό του με κάποιον άλλον τρόπο: να τον ποδοπατήσουν βόδια σε άτακτη φυγή, να τον κατασπαράξουν σκύλοι και πεινασμένοι χοίροι, ή αλλιώς, να τον πετάξουν στην θάλασσα για να πνιγεί. Όμως, χάρη στην προστάτιδα Μοίρα, ο Habis (Abidas) κατάφερε να επιβιώσει: όλα τα ζωντανά τον φρόντισαν, ενώ η θάλασσα, μ’ ένα της κύμα, τον έβγαλε σώο στην ακτή. Τελικά, αναθράφηκε από μια ελαφίνα (τ’ όνομά του, στην γλώσσα των Κυνητών, σημαίνει ελάφι), μεγάλωσε σαν θηρίο, κι έγινε επιτήδειος ληστής, μα τον έπιασαν κάτι αγρότες, που τον οδήγησαν στον βασιλιά. Τότε αυτός, βλέποντας ορισμένα ἐκ γενετῆς σημάδια, κατάλαβε πως ήταν ο γιος (κι εγγονός) του. Εντυπωσιασμένος από το θαύμα τής επιβίωσής του απ’ όλες τις δοκιμασίες, τον όρισε διάδοχο του θρόνου… Τον θρύλο κατέγραψε ο γαλατικής καταγωγής Λατίνος ιστορικός, Πομπήιος Τρόγος (1ος αιώνας ΠΚΧ), ενώ τον αφηγήθηκε έμμετρα ο Jerónimo de Arbolanche στο ποίημά του, Abidas (1566).

Περσέας και Ανδρομέδα (1572), του Gustave Moreau

Σύμφωνα με τον Λατίνο ιστορικό, Ιουστίνο, που συνέγραψε την Ἐπιτομὴ τῶν Φιλιππικῶν τοῦ Πομπηίου Τρόγου, ο Habis, ως βασιλιάς πλέον, προχώρησε σε ρηξικέλευθες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, “κατανέμοντας τους πολίτες μεταξύ επτά πόλεων”, και απαγορεύοντας τη δουλεία λόγω χρεών, που ήταν σύνηθες φαινόμενο στ’ αρχαία χρόνια. Ο Ιουστίνος σχολίασε επίσης τις αναλογίες τού θρύλου με παρόμοιες ιστορίες γι’ άλλους γενάρχες όπως οι Περσεύς, Μωυσής, Ρωμύλος και Ρώμος, εκφράζοντας την άποψη πως ο Habis υπερτερεί έναντι των ιδρυτών τής Ρώμης, που αναγκάστηκαν απλώς να έχουν ως τροφό μια λύκαινα, χωρίς να περάσουν από χίλιες δυο δοκιμασίες, ώστε να επιδείξουν ανάλογη ή και υπέρτερη ικανότητα επιβίωσης.⁽⁵⁾ Με τόσο χαρισματικό βασιλιά, η περιοχή μεταξύ των εκβολών τού Γουαδαλκιβίρ κι εκείνων τού Σάδου, στο Σετούμπαλ, μεταμορφώθηκε θεαματικά, αφού ο Habis εισήγαγε τη γεωργία, με την σπορά των σιτηρών, και την εκτροφή των βοοειδών, κι έτσι βελτίωσε τη διατροφή των υπηκόων του. Οι απόγονοί του κυβέρνησαν την περιοχή για αιώνες. Σπουδαίο υπήρξε επίσης το νομοθετικό του έργο, με τους έμμετρους νόμους που θέσπισε, και οι οποίοι σταδιακά εμπλουτίστηκαν, αριθμώντας “ἕξ χιλιάδες ἔπη”,⁽⁶⁾ κατά την ακμή τής Ταρτησσού, σύμφωνα με τον Στράβωνα. Η παράδοση των έμμετρων νόμων φαίνεται πως ξεκίνησε σ’ εποχές αρχαϊκές, όταν η γραφή δεν ήταν διαδεδομένη, για ν’ απομνημονεύουν οι άνθρωποι και να τηρούν τους νόμους.⁽⁷⁾ Αυτοί οι έμμετροι νόμοι ήταν προφανώς γραμμένοι στην ταρτήσσια, ή νοτιοδυτική γραφή,⁽⁸⁾ την αρχαιότερη των παλαιοϊβηρικών (7ος – 5ος αιώνας ΠΚΧ). Εκτεινόταν ανάμεσα στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ κι εκείνες του Σάδου, ή στο εσωτερικό τής Ιβηρίας, φτάνοντας προς ανατολάς ως το Alicante και τη Murcia, όπου καλλιεργήθηκε η ελληνοϊβηρική γραφή. Δεν υπάρχει σύμπνοια μεταξύ των μελετητών για την προέλευση αυτών των ιβηρικών γραφών. Κάποιοι υποστηρίζουν πως ήταν το φοινικικό abjad, άλλοι πως συνέβαλε και το ελληνικό αλφάβητο. Άρα, κανένας δεν φαίνεται να δίνει προτεραιότητα στην ελληνική γραφή. Φεῦ! Οι “Φοινικολάτρες” δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν καμιά “φοινικοïβηρική” γραφή!

Οδυσσέας και Καλυψώ, του Max Beckmann

• ⁽⁵⁾ Σχολίασα τις αναλογίες με τον “Μωυσή μωρό” (βλέπε Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, υποσημείωση 4): ο Habis υπερτερεί κατά κράτος! Ως προς τον Περσέα, να υπενθυμίσω πως όταν ήταν μωρό, ο παππούς Ἀκρίσιος, φοβούμενος έναν χρησμό ότι θα τον σκοτώσει ο εγγονός του, τον πέταξε στην θάλασσα, μαζί με τη μάνα του, Δανάη, μέσα σε μια ξύλινη λάρνακα. Στις δοκιμασίες του, όταν μεγάλωσε (αποκεφάλισε τη Μέδουσα, κι έσωσε την Αιθιοπίδα πριγκίπισσα, Ἀνδρομέδα, από το Κῆτος), δεν θα έβγαινε νικητής, αν δεν ήταν γιος τού Δία – άρα, υπερτερεί όλων!

• ⁽⁶⁾ Ἔπος είναι, μεταξύ άλλων: λέξη, στίχος, στροφή, ποίημα, άσμα, νουθεσία, ρητό, χρησμός.

• ⁽⁷⁾ Περί αρχαιοελληνικών μουσικών νόμων, και την αρχαία παράδοση να άδονται οι νόμοι απ’ τον λαό για ν’ απομνημονεύονται και να τηρούνται, βλέπε Χρονικό 11, υποσημείωση 1, και Χρονικό 16, υποσημείωση 9.

• ⁽⁸⁾ Ή νοτιο-λουζιτανική γραφή, ή βαστουλο–τουρδητανική, ή κι escrita conia (γραφή Κυνητών).

Οι Gárgoris και Habis πρωταγωνιστούν σε διάφορες παραλλαγές τού ἐν λόγῳ θρύλου. Σε μια από αυτές, ο πρώτος παραλληλίζεται με τον Κρόνο που τρώει τα παιδιά του, ενώ, αντίθετα, ο δεύτερος παρουσιάζεται ως θύμα διώξεων, επειδή εισήγαγε τη γεωργία στη βουκολική Ταρτησσό. Μια άλλη εκδοχή, που παρεισέφρησε εντελώς απροσδόκητα σ’ ένα βιβλίο περί fado, είναι προφανώς μεταγενέστερη, αποσιωπώντας το στοιχείο τής αιμομιξίας, ώστε να καταστεί η ιστορία ηθικά μη επιλήψιμη. Συνδυάζει αυτόν τον θρύλο με τον μύθο τής ίδρυσης της Λισαβόνας, όπως και με την Ὀδύσσεια, διανθίζοντας έτσι την ιστορία με τους προσφιλείς μας ομηρικούς ήρωες. Σε αυτήν την εκδοχή, που αφηγείται ο Mascarenhas Barreto, στο βιβλίο του, Fado / Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση, με τις πολυάριθμες παρενθετικές μυθολογικές ή ιστορικές του υποσημειώσεις, ο Gárgoris παρουσιάζεται ως ο Ίβηρας βασιλιάς Gregoris, ενώ η κόρη του δεν είναι άλλη από την Καλυψώ. Άρα, την πατρότητα του γιου της την “επωμίζεται” ο Ὀδυσσεύς, ενώ η Ὠγυγία δεν είναι νησί, αλλά οικισμός στις εκβολές τού Τάγου. Ο βασιλιάς τής Ἰθάκης, λέει αυτή η εκδοχή, περιτείχισε την πόλη, και την ονόμασε Ulissea (Οδύσσεια) – ἐξ οὗ Olisipo(na), δηλαδή Λισαβόνα – ενώ ο γιος που απέκτησε με την Καλυψώ, ο Abidis, αφού πέρασε τις δοκιμασίες που είδαμε παραπάνω, ίδρυσε την Scalabis (Santarém), και άλλες πόλεις (λ.χ. Astorga, Astigi, στην Ισπανία· βλέπε Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ στην Οδύσσεια Λισαβόνα).

Olisipo (Λισαβόνα), Sintra, Scalabis (Santarém),
και Salacia (Alcácer do Sal)

Πολλές εκδοχές υπάρχουν και για τον θρύλο τής ίδρυσης της Λισαβόνας. Σε μια από αυτές, ο Οδυσσέας είδε ένα αστροπελέκι ν’ αστράφτει στον ουρανό και να προκαλεί πυρκαγιά στο έδαφος, σε μιαν άγνωστη χώρα. Τότε ο Ζεύς, ο μέγας θεός των κεραυνών, του είπε να χτίσει μια πόλη σ’ εκείνο το σημείο. Σε αυτήν την χώρα, λέει μια άλλη εκδοχή, βασίλευε η γοητευτική Οφιούσα, που αντί για πόδια, είχε μια τεράστια φιδίσια ουρά. Η βασίλισσα ερωτεύτηκε τρελά τον Οδυσσέα και, για να τον έχει στο πλευρό της, του προσέφερε τον θρόνο τού βασιλείου της. Ο ήρωάς μας, ως πονηρός που ήταν, προσποιήθηκε πως δέχεται, γιατί φοβόταν για την ζωή του αν αρνιόταν. Μα ταυτόχρονα, γέμιζε κρυφά το πλοίο του με προμήθειες. Και μια νύχτα, ενώ η βασίλισσα κοιμόταν, ο Οδυσσέας και το πλήρωμά του χάθηκαν στο σκοτάδι. Εξοργισμένη το πρωί, η Οφιούσα χτυπούσε την τεράστια ουρά της τόσο δυνατά στο έδαφος, ώστε δημιούργησε τους επτά λόφους, όπου είναι χτισμένη η Λισαβόνα. Ὀφιοῦσα,, φυσικά, είναι η Χώρα τῶν Ὄφεων-Ἑρπετῶν, όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες την ατλαντική Ιβηρία, τη σημερινή Πορτογαλία και Γαλικία, και ειδικότερα την περιοχή γύρω από τις εκβολές τού Τάγου.

Θηλυκὸν Οὐραῖον Ἑρπετόν, μια μορφή τής Ἴσιδος
(αδερφής πιθανόν, ή μητέρας τής Οφιούσας…!)

● Η Οφιούσα των Ελλήνων ήταν για τους Ρωμαίους η Oestriminis (η Άκρα, ή Άπω Δύση, στα λατινικά), κάτι σαν το finis terrae, “τέλος τού κόσμου” (με την οπτική ενός Μεσόγειου). Ο Αβιηνός, Ρωμαίος ποιητής τού 4ου αιώνα ΚΧ, στο έργο του, Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές), ανέπλασε τον Μασσαλιώτη περίπλου, του 6ου αιώνα ΠΚΧ, ένα ημερολόγιο καταστρώματος άγνωστου Έλληνα θαλασσοπόρου, κι έγραψε πως οι Oestrimni, που ζούσαν στην περιοχή ἐπὶ μακρόν, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους λόγω εισβολής ερπετών. Στην πραγματικότητα, τα ερπετά δεν ήταν φίδια, αλλά άνθρωποι, πιθανότατα οι Saephes, ή Ophis (“λαός των ερπετών”), και Dragani (“λαός των δράκων”), που ήρθαν να εγκατασταθούν σε αυτήν την γη. Οι Saephes ζούσαν σε ορεινή περιοχή, δίπλα στις εκβολές τού Τάγου, όπου υπήρχε ένα νησί, που ο Αβιηνός ονόμασε Ποιητάνιον. Συμμαχώντας με μιαν άλλη φυλή, τους Cempsi, κατάφεραν να πάρουν αυτά τα εδάφη διὰ τῆς βίας από τους Oestrimni. Οι νεοφερμένοι ήταν, προφανώς, είτε πρωτο-Κέλτες, ή Κελτίβηρες, ενώ οι Oestrimni οι παλαιολιθικοί κάτοικοι της ατλαντικής Ιβηρίας.

Οι Όφεις, που λάτρευαν τα ερπετά, ζούσαν στα βουνά τής βόρειας Πορτογαλίας και Γαλικίας, ή στις εκβολές των ποταμών Δούρου, Κάβαδου, Τάγου, και Σάδου. Οι Σαίφες, μαζί με τους Κέμψους, ζούσαν στην γη των Κυνητών (το Algarve και Κάτω Alentejo, όπου βασίλεψε ο Gárgoris). Οι Κέμψοι, ίσως με σημαντικές γερμανικές και λίγυες προσμίξεις, έφτασαν στην Ιβηρία γύρω στο 650 ΠΚΧ, κι εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα τού Τάγου, ή και στην χερσόνησο του Σετούμπαλ, όπου ο Αβιηνός προσδιόρισε το σημερινό Ακρωτήρι Espichel ως lugum cempsicum. Οι Δρακάνοι, τέλος, κατάγονταν μάλλον από τη Λιγυρία, περιοχή τής ΒΔ Ιταλίας, κι έφτασαν στη ΒΔ Ιβηρία (Κανταβρία, Αστούριες, Γαλικία, και Μπέιρα) με κέλτικες προσμίξεις, ήταν Κελτολίγυρες. Τ’ όνομά τους δείχνει πως έφεραν τους δράκους στην Ιβηρία, όπου οι ντόπιοι πρέπει να είχαν ήδη στη λατρεία τους τούς δικούς τους γρύπες.

Ένα άλλο υπερφυσικό ον, στους θρύλους τής Πορτογαλίας και της Γαλικίας, είναι η Moura encantada (μαγεμένη). Ένας θρύλος αναφέρει ότι στο θερινό ηλιοστάσιο, ένα νεαρό θηλυκό ερπετό, μια χθόνια θεά, αποκάλυπτε κρυμμένους θησαυρούς σε όσους τριγυρνούσαν στα δάση. Η παρθένα, έλεγαν, ζούσε στην περιοχή τού Πόρτο. Κατά το ηλιοστάσιο, οργάνωναν γιορτές προς τιμήν της. Στο υπόλοιπο της χρονιάς, γινόταν φίδι και ζούσε κάτω από βράχια. Ως προσφορά, οι βοσκοί τής άφηναν λίγο γάλα από τα κοπάδια τους.

Καλυψώ και Οδυσσέας, του William Russell Flint

Ως προς την Καλυψώ, κατά την ελληνική μυθολογία, δεν ήταν πριγκίπισσα, αλλά νύμφη, στη νήσο τής Ωγυγίας, κόρη τού Άτλαντα, γι’ αυτό ονομαζόταν και Ατλαντίδα (Όμηρος), ή και Ωκεανίδα, ήταν δηλαδή μια από τις κόρες τού Ὠκεανοῦ (Ησίοδος). Ωστόσο, και οι δύο εκδοχές συνδέονται με την περιοχή των Ηρακλείων στηλών, ή με τον Ατλαντικό ωκεανό. Ο Ἄτλας, ο Τιτάνας που συγκρατούσε την ουράνια σφαίρα, ταυτίστηκε με την οροσειρά τού Άτλαντα στη βορειοδυτική Αφρική. Αρχαίοι μελετητές τού έργου και της γεωγραφίας τού Ομήρου,⁽⁹⁾ μεταξύ άλλων, ο Στράβων και ο Πλούταρχος, εξέφρασαν την άποψη πως η Ωγυγία, ή και η Σχερία, το νησί των Φαιάκων, βρίσκονταν στον Ατλαντικό, και ορισμένοι ταύτισαν κάποιο από τα νησιά, ή και τα δυο, με την Ἀτλαντίδα. Ο Πλούταρχος γράφει και πάλι με μεγάλη σαφήνεια πως

“ένα Ὠγύγιο νησί βρίσκεται μακριά, στ’ ανοιχτά τής θάλασσας, σε απόσταση ενός πενθήμερου ταξιδιού από την Βρετανία, με κατεύθυνση προς δυσμάς”.⁽¹⁰⁾

Κάνει επίσης λόγο για τη “μεγάλη ήπειρο”, που ερμηνεύθηκε είτε ως αναφορά στην Αμερική, ή ως υπαινιγμός στην Ατλαντίδα. Πολλά χαρακτηριστικά των Φαιάκων, όπως η ναυτοσύνη τους, υποδηλώνουν είτε τη μινωική Κρήτη, ή την Ατλαντίδα. Η περιγραφή τού παλατιού τους παραπέμπει σε προηγμένο πολιτισμό. Ιδίως τα πλοία τους ήταν εκπληκτικά, εντελώς διαφορετικά από τα καράβια τού Τρωικού πολέμου, και μάλιστα… κατευθυνόμενα με την σκέψη!⁽¹¹⁾ Εδώ στηρίζεται η άποψη πως ήταν ο Όμηρος, πριν από τον Πλάτωνα, που μίλησε πρώτος για την Ατλαντίδα.

Ο Δευκαλίων και η Πύρρα, ρίχνοντας πέτρες πίσω τους για να “ξαναγεννήσουν” το ανθρώπινο γένος,
του Andrea del Minga

• ⁽⁹⁾ Για τη γεωγραφία τής Οδύσσειας, βλέπε Χρονικό 15. Πλώρη για Rio de Janeiro!, Παράρτημα: Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια.

• ⁽¹⁰⁾ Η Ωγυγία, συνδεδεμένη με τον Ὠγύγιο κατακλυσμό, και τον μυθικό βασιλιά τής Ἀττικῆς, ή Βοιωτίας, Ὠγύγη ή Ὠγύγο, παραπέμπει σ’ έννοιες όπως αρχέγονος, πανάρχαιος, πρωταρχικός, υποδηλώνοντας ότι το νησί τής Καλυψώς ήταν αρχαιότατο. Όταν ο Αἰσχύλος αποκαλεί τον Νείλο Ωγύγιο, κάθε άλλο παρά υπονοεί πως το νησί βρισκόταν στην Αίγυπτο, όπως κάποιοι επιπόλαια σκέφτηκαν.

● Η ελληνική μυθολογία αναφέρεται σε τρεις κατακλυσμούς: του Ωγύγη, του Δευκαλίωνα, και του Δάρδανου.

• ⁽¹¹⁾ Πλοία προγραμματισμένα ηλεκτρονικά: ό,τι καλύτερο μπορεί να έχει στη διάθεσή του ένας Περίπλους στο Αρχιπέλαγος! Φυσικά, σὺν τοῖς ἄλλοις, με αυτήν την τεχνολογία κατὰ νοῦ, η ιδέα πως η Σχερία-Φαιακία μπορεί να ήταν η Κέρκυρα θα πρέπει ν’ αποκλειστεί. Πιθανότερο φαντάζει οι Φαίακες να ήταν τελικά Μινωίτες με την Κνωσό και τα εκπληκτικά τους πλοία!

● Ο Όμηρος ανέφερε πως ήταν πλοία ταχύτερα από τα γεράκια, ενώ ο βασιλιάς Ἀλκίνοος εξήγησε λεπτομερώς στον Οδυσσέα ποιες ακριβώς πληροφορίες έπρεπε να δώσει στα σκάφη για να τον οδηγήσουν στην Ιθάκη:

“Πες μου την χώρα, τον λαό, και την πόλη σου, ώστε τα πλοία μας να χαράξουν αναλόγως τον προορισμό τους, και να σε μεταφέρουν εκεί. Γιατί οι Φαίακες δεν έχουν καπετάνιους: τα σκάφη τους δεν έχουν πηδάλια σαν αυτά που έχουν τα καράβια άλλων λαών, μα τα ίδια τα πλοία κατανοούν το τι σκεφτόμαστε και τι θέλουμε. Ξέρουν όλες τις πόλεις και τις χώρες σε ολόκληρο τον κόσμο, και μπορούν να διασχίζουν με άνεση την θάλασσα, ακόμη και όταν είναι καλυμμένη από ομίχλη και σύννεφα, ώστε να μην υπάρχει κίνδυνος να ναυαγήσουν, ή και να πάθουν οποιαδήποτε ζημιά.”

Όμηρος

“Παραμύθια”! Όπως και για την ίδρυση της Λισαβόνας, η επωδός που ακούμε ξανά και ξανά, μετά από αυτές τις ιστορίες, είναι πως πρόκειται για μύθους. Η πραγματικότητα είναι άλλη. Ξανά και ξανά, οι περί Ελλήνων παραδόσεις είναι “θρύλοι”, εκείνες περί Φοινίκων “ιστορία”… Μάλλον αληθεύει ότι, δυτικά των Ηρακλείων στηλών, ίσως δεν υπήρξαν διόλου ελληνικοί οικισμοί παρά μόνον ταξίδια εξερευνητικά. Ο μύθος τής ίδρυσης του Olisipo από τον Οδυσσέα δεν είναι παρά μύθος. Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει το παραμικρό στοιχείο που να στηρίζει την “ιστορία” τής ίδρυσης της Λισαβόνας “γύρω στο 600 π.Χ.”, ή στο μακρινό 1200 ΠΚΧ, από τους Φοίνικες, με τ’ όνομα Alis Ubbo (“Ασφαλές Λιμάνι”), έστω και αν υπήρχαν στην Ulissea-Olissipona κάποιοι οργανωμένοι οικισμοί με σαφείς μεσογειακές επιρροές, είτε εκείνη τη μακρινή εποχή, ή και αργότερα· μύθος είναι και αυτή…⁽¹²⁾ Παρομοίως, μ’ εξαίρεση τα εξερευνητικά ταξίδια των Φοινίκων και των Καρχηδονίων, δεν υπήρξαν, ή τουλάχιστον δεν έχουν εντοπιστεί, αποικίες τους πέρα από το Algarve, ειδικότερα στην Balsa–Tavira,⁽¹³⁾ κοντά στα σύνορα Ισπανίας-Πορτογαλίας, με σημαντικές φοινικικές εγκαταστάσεις, ή κι επιρροές, από τον 8ο αιώνα ΠΚΧ και μετά. Οι φοινικικές επιδράσεις στο έδαφος της Πορτογαλίας οφείλονται κυρίως στις εμπορικές και πολιτισμικές ανταλλαγές με την Ταρτησσό.

• ⁽¹²⁾ Ένας τέτοιος οικισμός είναι το Κάστρο τού Zambujal, ο πιο σημαντικός τής χαλκολιθικής περιόδου (εποχής τού χαλκού) στην χερσόνησο της Λισαβόνας. Φαίνεται πως εκεί οι ντόπιοι συγκατοικούσαν με αποίκους από την ανατολική Μεσόγειο. Η οικονομία τους είχε ως βάση την εντατική γεωργία· παράλληλα, ασχολούνταν με την εξόρυξη, την εκμετάλλευση ορυκτών και τη μεταλλουργία χαλκού, με αποτέλεσμα να προκύψουν έντονες εμπορικές ανταλλαγές, εντός κι εκτός τής χερσονήσου, μεταξύ 3000 και 1700 ΠΚΧ. Οι κάτοικοι εισήγαγαν ορυκτά, όπως χαλκό, και αμφιβολιτικούς λίθους, καθώς επίσης ελεφαντόδοντο και χρυσό. Ο χώρος έχει συντηρηθεί σχετικά καλά, με κάποιους τοίχους να έχουν ακόμη ύψος 4 μέτρα, καθώς η κοινότητα είχε φτιάξει τείχος για να προστατευτεί από ενδεχόμενες επιθέσεις.

Balsa: νόμισμα με παράσταση αλόγου και ψαριού (50 ΠΚΧ)

• ⁽¹³⁾ Η Tavira εμφανίστηκε στα τέλη τής εποχής τού μπρούντζου (1000–800 ΠΚΧ). Οι Φοίνικες την ιδιοποιήθηκαν κατά τον 8ο αιώνα, κι έτσι έγινε μια από τις πρώτες τους εγκαταστάσεις στην ιβηρική Δύση. Δημιούργησαν “ένα αποικιακό αστικό κέντρο, με τεράστια τείχη, δυο λιμάνια, δυο τουλάχιστον ναούς, και με κανονικό αστικό σχέδιο” – χαρακτηριστικό που παραπέμπει, ωστόσο, σε πολεοδομία των αρχαίων Ελλήνων, και όχι των Φοινίκων, ή άλλων σημιτικών λαών (βλέπε στο Χρονικό 22, στο ξεκίνημα, τη σύγκριση του Στράβωνα ανάμεσα στην φοινικική Μάλακα και την ελληνική Μαινάκη, στην περιοχή τής σημερινής Μάλαγας, βάσει της δόμησής τους). Το φοινικικό όνομα της πόλης ήταν Baal Saphon, ή Baal Shamin, από τα ονόματα των θεών των κεραυνών, ή τ’ ουρανού, που λάτρευαν οι ΒΔ σημιτικοί λαοί και οι Μεσοποτάμιοι. Σταδιακά, τ’ όνομά της συντομεύτηκε σε Balsa. Άλλοι, αντίθετα, επιμένουν πως το τοπωνύμιο Balsa έχει προέλευση ιβηρική, ίσως βασκική. Απαντάται πλέον και σε άλλα μέρη τού κόσμου.

Στα τέλη τού 6ου αιώνα ΠΚΧ, η Tavira καταστράφηκε βίαια λόγω συγκρούσεων, κι ερημώθηκε για έναν αιώνα. Αυτό ίσως συνέβη κατά τη συντριβή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους. Το 410 ΠΚΧ, στη μετα-ταρτήσσια, τουρδητανική περίοδο, οι ιβηρικές αποικίες απαλλάχτηκαν από την καρχηδονιακή ηγεμονία. Ως αποτέλεσμα, ήρθε η ανάκαμψη, με την αστική άνθιση της περιοχής, οπότε και η Tavira αναβίωσε κι αναπτύχθηκε περαιτέρω. Αλλά η αναγέννηση δεν κράτησε πολύ: η πόλη καταστράφηκε κι ερημώθηκε ξανά, στα τέλη τού 4ου αιώνα. Αφού η Καρχηδόνα ισοπεδώθηκε, οι Ρωμαίοι ίδρυσαν, στα μέσα τού 1ου αιώνα ΠΚΧ, ένα λιμάνι, σε απόσταση 7 χιλιομέτρων από την Tavira, που κληρονόμησε τ’ όνομα Balsa.

“Ταρτήσσιον ὄλβιον ἄστυ” (Ἡρόδοτος)

Αργανθώνιος

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΤΑΡΤΗΣΣΟ. Αυτή η θρυλική πολιτεία εμφανίζεται, περί τα μέσα τής 1ης χιλιετίας ΠΚΧ, σ’ ελληνικές και ανατολικές πηγές. Κατά πάσα πιθανότητα, ο Όμηρος ήταν και πάλι ο πρώτος που, στην Ἰλιάδα, μίλησε για μια χρυσοφόρο γη, στα δυτικά όρια του κόσμου (Ιβηρία), πριν από τον μεγάλο ωκεανό (τον Ατλαντικό), όπου οι άνθρωποι ζούσαν πολλά χρόνια, ευτυχισμένοι μες στα πλούτη τους. Το Ταρτήσσιον ὄλβιον ἄστυ, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, βρισκόταν λίγο έξω από τις Ηράκλειες στήλες, στις εκβολές, και πιο συγκεκριμένα, στο Δέλτα τού ομώνυμου ποταμού, και βασιλιάς του ήταν ο περιώνυμος κι αιωνόβιος Αργανθώνιος – μ’ ένα όνομα που, οπωσδήποτε, μας παραπέμπει στον μεγάλο του πλούτο.

Ένας άλλος ιστορικός, ο Ἔφορος, περιέγραψε στον 4ο ΠΚΧ αιώνα

“μια πολύ ευημερούσα αγορά, ὀνόματι Ταρτησσός, πλούσια σε κασσίτερο που μεταφέρει ο ποταμός, καθώς και σε χρυσό και χαλκό από κέλτικα εδάφη.”

Όμως, περί τα τέλη τής χιλιετίας, φαίνεται ότι τ’ όνομά της έπεσε σε αχρηστία, δημιουργώντας την εντύπωση πως η πόλη μπορεί να είχε αφανιστεί, εξαιτίας φυσικών, ή και άλλων αιτίων. Η Ταρτησσός, όπως και η Θήρα, συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες να ήταν το μέρος όπου βρισκόταν η Ατλαντίδα. Ίσως να είχαν και πολλά άλλα κοινά, εξαιτίας μινωικών επιρροών. Οι Ανδαλουσιανοί, όπως οι Έλληνες, ωφελήθηκαν ίσως από τους Κρήτες όχι μόνον οικονομικά, αλλά και πολιτισμικά. Τ’ αρχαιολογικά ευρήματα εκεί έχουν δημιουργήσει μιαν εικόνα ενός εκτεταμένου πολιτισμού, με τον πυρήνα ν’ απλώνεται από την κοιλάδα τού Γουαδαλκιβίρ ως την Ουέλβα, επηρεάζοντας και το σύνολο της νότιας Ιβηρίας, από τις εκβολές τού Τάγου ως και τη νότια περιοχή τής χώρας τής Βαλένσιας. Ο Παυσανίας (2ος αιώνας ΚΧ) προσδιόρισε το ποτάμι κι έδωσε λεπτομέρειες για την τοποθεσία τής πόλης:

Άποψη του ποταμού Γουαδαλκιβίρ (1854), του Manuel Barrón y Carrillo

“Λένε πως Ταρτησσός ονομάζεται ένα ποτάμι στη γη των Ιβήρων, που χύνεται στην θάλασσα από δύο βραχίονες,⁽¹⁴⁾ και πως, μεταξύ αυτών των δύο βραχιόνων, βρίσκεται μια πόλη με το ίδιο όνομα. Ο ποταμός είναι ο μεγαλύτερος στην Ιβηρία και παλιρροϊκός, και σε μια μετέπειτα περίοδο ονομάστηκε Βαέτης”, (ή Βαῖτις). Ενώ οι Μαυρούσιοι τον ονόμασαν αργότερα Μεγάλο Ποταμό (Γουαδαλκιβίρ).⁽¹⁵⁾

• ⁽¹⁴⁾ Ο Στράβων περιγράφει επίσης δυο βραχίονες στις εκβολές τού ποταμού, με τη δημιουργία ενός Δέλτα: “αἱ ἐκβολαὶ τοῦ Βαίτιος διχῆ σχιζόμεναι· ἡ δὲ ἀπολαμβανομένη νῆσος ὑπὸ τῶν στομάτων ἑκατόν, ὡς δ’ ἔνιοι, καὶ πλειόνων σταδίων, ἀφορίζει παραλίαν.” Στο χωρίο αυτό δεν αναφέρει την Ταρτησσό – που, πάντως, τη μνημονεύει ο μεταγενέστερός του, Παυσανίας. Η χώρα, λέει ο Στράβων, διαθέτει “φυσικά όρια”: είναι οι ποταμοί Ἄνας (Guadiana) και Βαέτης ή Βαῖτις (Guadalquivir), που εύγλωττα καλείται “ἀργυρὸς ποταμός”. Το τοπωνύμιον Ταρτησσίς αναφερόταν στην χώρα, ενώ η πρωτεύουσα ονομαζόταν Ταρτησσός, όπως και το ποτάμι.

• ⁽¹⁵⁾ Για τον Αριστοτέλη ήταν… παμμέγιστος ποταμός, αφού νόμιζε πως πήγαζε στα Πυρηναία! Ακόμη και οι διάνοιες, βλέπετε, μπορεί να σφάλλουν οικτρά! Λανθάνει όμως και ο Παυσανίας, αφού ο Γουδαλκιβίρ είναι μόλις ο πέμπτος σε μήκος ποταμός τής Ιβηρίας· προηγούνται κατά σειρά οι ποταμοί Τάγος, Έβρος, Δούρος και Γουαδιάνα. Σύμφωνα με τον Λίβιο, ο Γουαδαλκιβίρ για τους ντόπιους (Ταρτήσσιους και Τουρδητανούς) ήταν ο Κέρτις ή Ρέρκης ποταμός.

Ιβηρία: Ταρτησσός, Οφιούσα, Κελτική, Oestrimni, Dragani, Saephes, Cempsi, Κυνήτες (7ος-5ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο ανατολικός βραχίονας, ο μοναδικός που υφίσταται ακόμη, ήταν πολύ πιο απλωμένος τότε. Ο δυτικός βραχίονας δεν υπάρχει πια, αλλά πιστεύεται πως βρισκόταν κοντά στην Ουέλβα. Τώρα σε αυτήν την περιοχή υπάρχουν μόνο λίμνες. Εκείνη την εποχή, ανάμεσα στους δυο βραχίονες του ποταμού, υπήρχε μια μεγάλη λιμνοθάλασσα, μ’ ένα τουλάχιστον νησί μέσα της, όπου βρισκόταν, μάλλον, η θρυλική πόλη τής Ταρτησσού. Το τοπίο είναι εντελώς διαφορετικό τώρα. Ορισμένα ευρήματα μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως θα πρέπει να συνέβησαν δύο φυσικές καταστροφές (σεισμοί με τσουνάμι), που προκάλεσαν την καταβύθιση των νησιών και της γύρω ξηράς – μια από τις οποίες συνέβη γύρω στο 1500 ΠΚΧ, ενώ η άλλη περί το 200 ΚΧ.⁽¹⁶⁾ Συνεπώς, οι συμφορές αυτές δεν συνδέονται με τον αφανισμό τής Ταρτησσού, της οποίας οι περισσότεροι οικισμοί εγκαταλείφθηκαν εντελώς ανεξήγητα, στο μεταίχμιο του 6ου και του 5ου αιώνα ΠΚΧ…

• ⁽¹⁶⁾ Οι παραπάνω φυσικές καταστροφές είναι σημαντικές αφού μας δίνουν κάποια στοιχεία για την πόλη τής Ταρτησσού – την ίδρυση και την εξαφάνισή της. Η πρώτη καταστροφή, γύρω στο 1500 ΠΚΧ, υποδηλώνει πως η πόλη ιδρύθηκε προφανώς κατά την περίοδο που ακολούθησε της καταστροφής, δηλαδή κάποια στιγμή στο δεύτερο μισό τής 2ης χιλιετίας ΠΚΧ. Όσο για τη δεύτερη καταστροφή, περί το 200 ΚΧ, αυτή θα πρέπει να άλλαξε και πάλι τόσο δραματικά την τοπογραφία τής περιοχής ώστε δεν κατέστη δυνατός ο εντοπισμός τής πόλης μέχρι σήμερα. Επιπλέον, δεν γνωρίζουμε την έκταση των καταστροφών που προκάλεσαν οι Καρχηδόνιοι, όταν εξαφάνισαν τον ταρτήσσιο πολιτισμό ἀπὸ προσώπου γῆς. Να γιατί η Ταρτησσός ως τις μέρες μας παραμένει μια πόλη θρυλική.

Οι Ταρτήσσιοι, ως εξαιρετικοί μηχανικοί, διέθεταν κάποιο εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων ενός παλιρροϊκού ποταμού. Ο Στράβων μάς περιγράφει μια κοινωνία προηγμένη και αστικοποιημένη, με πλείστες ανθηρές πόλεις στις όχθες τού Ταρτησσού-Βαέτη-Γουαδαλκιβίρ:

Θησαυρός τής Ταρτησσού, El Carambolo

“Σοφώτατοι δ’ ἐξετάζονται τῶν Ἰβήρων οὗτοι, καὶ γραμματικῇ χρῶνται, καὶ τῆς παλαιᾶς μνήμης ἔχουσι συγγράμματα καὶ ποιήματα καὶ νόμους ἐμμέτρους ἑξακισχιλίων ἐπῶν, ὥς φασι”…

(“Θεωρούνται οι πιο μορφωμένοι των Ιβήρων, έχουν γραφή, και ιστορικά χρονικά, και ποιήματα, κι έμμετρους νόμους έξι χιλιάδων επών, καθώς λένε”).

Η κουλτούρα τους χωρίζεται κυρίως σε δύο περιόδους: Η πρώτη ονομάζεται “γεωμετρική”, και συμπίπτει με την ύστερη εποχή τού μπρούντζου, από το 1200 ως το 750 ΠΚΧ – αντιστοιχεί, δηλαδή, περίπου στην ελληνική γεωμετρική τέχνη (Βίοι Παράλληλοι τεχνών; Ίσως)… Η δεύτερη περίοδος χαρακτηρίζεται “ανατολίζουσα”, επηρεασμένη από Φοίνικες και Έλληνες, μεταξύ 750 και 550 ΠΚΧ, οπότε και αντικαταστάθηκε από τον κλασικό ιβηρικό πολιτισμό. Κάποια παρόμοια μετάβαση στον λουζιτανικό πολιτισμό συνέβη στη νότια περιοχή τής Πορτογαλίας, κυρίως στο Algarve και το Κάτω Alentejo, προεκτεινόμενη παράκτια ως τις εκβολές τού Τάγου. Σημαντικές εξελίξεις τής περιόδου ήταν η εισαγωγή τού κεραμικού τροχού, καθώς και άλλες πρόοδοι της τεχνικής, λ.χ. αρχιτεκτονική, όπως και της γεωργίας. Άλλη μια αξιοσημείωτη εξέλιξη ήταν η περαιτέρω εξειδίκευση και κοινωνική διαστρωμάτωση. Πάρα πολύ σπουδαία καινοτομία υπήρξε η γραφή. Με την άφιξη των Ελλήνων, που η επιρροή τους ξεπερνούσε κατά πολύ την έκταση του αποικισμού τους,⁽¹⁷⁾ ο “οριενταλισμός” άρχισε να μετασχηματίζεται σε ιβηρικό πολιτισμό, ιδίως στα νοτιοανατολικά. Η ελληνική επιρροή είναι ορατή στην σταδιακή αλλαγή τής αρχιτεκτονικής των μνημείων, προσεγγίζοντας τα πρότυπα του ελληνικού κόσμου ολοένα και περισσότερο. Η ιβηρική γραφή εξελίχθηκε από τη λεγόμενη νοτιοδυτική, ή και ταρτήσσια γραφή, μ’ έντονες τις ελληνικές επιδράσεις. Σε αρκετές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε και μια παραλλαγή τού ελληνικού αλφαβήτου (ιβηροϊωνική γραφή) για την καταγραφή ιβηρικών κειμένων.

• ⁽¹⁷⁾ Υπάρχουν χάρτες που δείχνουν μόνο μια ελληνική αποικία σε όλη την Ιβηρία: το Ἐμπόριο. Όλοι οι άλλοι οικισμοί προσδιορίζονται ως ντόπιοι ή φοινικικοί. Ακόμη και η Ἄκρα Λευκή (ένα τοπωνύμιο που το απαρτίζουν δυο ελληνικές λέξεις) επισημαίνεται ως φοινικική αποικία! Με
  ποιο μαγικό ραβδί, λοιπόν, εξαπλώθηκαν οι ελληνικές πολιτισμικές επιρροές; Πώς μπόρεσαν
  να διεισδύσουν ακόμη και στην φοινικική σφαίρα επιρροής;

Η κουλτούρα (από την φράση “cultura animi”, του Κικέρωνα) είναι και υλική: πρόκειται για τα τεχνουργήματα που δημιουργεί μια κοινωνία, αλλά και για το πώς αυτά αντιστοιχούν στις κοινωνικές σχέσεις. Δίχως καταμερισμό τής εργασίας και τεχνολογία, πάντως, ο πολιτισμός είναι αδιανόητος. Κουλτούρα και πολιτισμός απαιτούν μια οικονομική βάση ώστε να ευδοκιμήσουν. Στην περίπτωση της Ιβηρίας, τα μέταλλα ήταν αυτά που άνοιξαν τον δρόμο προς την αυγή τής εποχής τού μπρούντζου, ενώ αργότερα, η πορεία επιταχύνθηκε, όταν επιτόπου κατέφθασαν ορισμένοι Ανατολίτες. Η εξόρυξη και η τήξη των μετάλλων ξεκίνησαν πριν από τον ερχομό των Μινωιτών, των Ελλήνων, και των Φοινίκων. Οι Ίβηρες συνέλλεγαν μέταλλα στις αποθέσεις των ποταμών τής Ταρτησσού από πολύ παλιά. Τα ορυχεία λ.χ. του Río Tinto, στις όχθες τού ποταμού που εκβάλλει στον κόλπο των Γαδείρων, στην Ουέλβα, υπολογίζεται πως είναι 8.000–10.000 ετών. Τα εκμεταλλεύτηκαν για χαλκό, ασήμι, χρυσάφι, και άλλα ορυκτά, Ίβηρες, Ταρτήσσιοι, Φοίνικες, Έλληνες, Ρωμαίοι, Βησιγότθοι, Μαυρούσιοι, και Ισπανοί, για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, που ο τόπος έχει μετατραπεί σε ζώνη περιβαλλοντικής καταστροφής.⁽¹⁸⁾

Río Tinto: όμορφα χρώματα αλλά… δηλητηριώδη!

• ⁽¹⁸⁾ Η περιοχή τού Tinto, λόγω της εκμετάλλευσής της επί δέκα χιλιετίες, μοιάζει με “σεληνιακό τοπίο”, αν μη τι άλλο χειρότερο. Πρόσφατα έγινε επίκεντρο κι επιστημονικού ενδιαφέροντος, λόγω της παρουσίας των λεγόμενων ακραιόφιλων αερόβιων βακτηρίων που ζουν στο νερό. Οι ακραίες συνθήκες στον Río Tinto αναλογούν, προφανώς, σε άλλες περιοχές τού ηλιακού συστήματος, που πιστεύεται πως διαθέτουν νερό σε υγρή μορφή, όπως λ.χ. το υπέδαφος του Άρη, ή το φεγγάρι Ευρώπη τού Δία, όπου κάτω από την παγωμένη της επιφάνεια, σύμφωνα με διάφορες θεωρίες, υπάρχει ένας όξινος ωκεανός νερού. Έτσι, το ποτάμι ενδιαφέρει τώρα τους αστροβιολόγους.

El Corazón de la Tierra: η Καρδιά τής Γης – ξεριζωμένη…

Στηριζόμενοι ἐν μέρει στην έρευνά τους στον Río Tinto, δυο επιστήμονες της NASA ανέφεραν το 2005 πως έχουν βρει ισχυρές ενδείξεις, κατά τις οποίες υπάρχει και τώρα ζωή στον Άρη! Αναγκάστηκαν ν’ ανακαλέσουν, αλλά ποιος ξέρει; Μπορεί μια μέρα οι Αμερικανοί να έχουν… Αρειανούς δούλους! Ορίστε, λοιπόν, γιατί η Ευρώπη, παραμένοντας εσαεί δορυφόρος, ήδη μεταλλάσσεται σε… Ευρώπη τού Δία, ενώ κινείται αμείλικτα προς τις πύλες τού El Dorado, τις οποίες φρουρεί ο πάντα άγρυπνος Κέρβερος!

Γιγάντιοι πίδακες υδρατμών εκτινάσσονται μάλλον στην παγωμένη επιφάνεια της Ευρώπης

Η κοπή νομισμάτων, από τον 7ο αιώνα ΠΚΧ, αύξησε την ζήτηση γι’ ασήμι και μπρούντζο. Έτσι, οι εμπορικές ανταλλαγές, που ως τότε αφορούσαν κυρίως είδη πολυτελείας, απέκτησαν ευρύτερη οικονομική βάση. Είναι η εποχή που η εξόρυξη αργύρου προσέλαβε, όντως, βιομηχανικές διαστάσεις στην επαρχία τής Ουέλβας. Η πρωτεύουσά της συνδεόταν οπωσδήποτε με την Ταρτησσό. Βρέθηκε εκεί η μεγαλύτερη ποσότητα εισαγόμενων ειδών πολυτελείας, και θα πρέπει να ήταν πολύ σημαντικό κέντρο. Οι ανασκαφές στην καρδιά τής πόλης αποκάλυψαν ένα μεγάλο εμποροβιοτεχνικό κέντρο, που κράτησε για αιώνες. Έχουν βρεθεί περίπου 90.000 ὄστρακα (πήλινα θραύσματα), εγχώρια, αλλά και εισαγόμενα (φοινικικά κι ελληνικά). Αυτά τ’ αγγεία, που χρονολογούνται από τον 10ο έως τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, είναι παλαιότερα από τα ευρήματα σε άλλα φοινικικά εμπόρια. Η συνύπαρξη ξένων προϊόντων και υλικών μαζί με ντόπια, μας επιτρέπει να φανταστούμε το αρχαίο λιμάνι τής Ουέλβας ως σημαντικό κόμβο υποδοχής, κατασκευής, και αποστολής ποικίλων προϊόντων διαφόρων και μακρινών προελεύσεων ή προορισμών. Ευρήματα σε άλλα μέρη τής πόλης μάς βοηθούν να εκτιμήσουμε την έκτασή της σε 200 περίπου στρέμματα – άρα, ήταν αρκετά μεγαλύτερη από τις πόλεις τής Ιβηρίας εκείνης της εποχής. Η ανάλυση των γραπτών πηγών, και των προϊόντων που έχουν ανασκαφεί, ανάμεσά τους και χιλιάδες ελληνικά αγγεία, μερικά από τα οποία είναι έργα εξαιρετικής ποιότητας, γνωστών ζωγράφων και αγγειοπλαστών, δημιουργεί την εντύπωση πως ίσως εκεί να βρισκόταν η χαμένη πόλη τής Ταρτησσού.

Επόμενο Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ ● Ταρτησσός (Β) ● Αποικίες Προβηγκίας, Ιβηρίας, Μαυρουσίας ● Δρόμοι Κασσίτερου-Αργύρου ● Δημόκριτος και Πλάτων ● Τοπογραφία τῆς Πέραν τῶν Ἡρακλείων Στηλῶν Θαλάσσης

• >> Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ
• << Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ


Ωκεανός, ρωμαϊκό ψηφιδωτό στην Ossonoba, νῦν Faro, στο Algarve τής Πορτογαλίας

Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

/ENGLISH/ Chronicle 17. MINOAN CRETAN THALASSOCRACY

● Μινωική Κοινωνία και Τέχνη ● Γραμμική Α και Β, Δίσκος Φαιστού
● Κασσιτερούχο Κρατέρωμα (Μπρούντζος) ● Ταυροκαθάψια

Χελιδόνια και κρίνα… (Λεπτομέρεια fresco Θήρας-Σαντορίνης, ±1650 ΠΚΧ)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Το ανάκτορο του Μίνωα στην Κνωσό

Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ο κορυφαίος των Αιγαιακών πολιτισμών τής λεγόμενης “εποχής τού χαλκού”,⁽¹⁾ γεννήθηκε στο νησί τής Κρήτης, άκμασε από τον 30ό έως τον 15ο αιώνα ΠΚΧ, κι έπειτα πέρασε στη λήθη. Ήρθε ξανά στο φως στις αρχές τού 20ού αιώνα ΚΧ, χάρη στον Βρετανό αρχαιολόγο Arthur Evans. Ο όρος “μινωικός” αναφέρεται στον θρυλικό Μίνωα. Στοιχεία δεν υπάρχουν, όμως θεωρούμε ότι δεν ήταν όνομα, αλλά βασιλικός τίτλος. Στην Ὀδύσσεια,, την οποίαν ο Ὅμηρος συνέθεσε αιώνες αφότου έπαψε να υφίσταται ο πολιτισμός αυτός, οι κάτοικοι του νησιού λέγονται Ἐτεοκρῆτες (“αληθινοί Κρῆτες”). Προφανέστατα, υπήρξαν όντως απόγονοι των Μινωιτών. Τ’ όνομα Μινώα είχε δοθεί σε αρκετούς οικισμούς τού Αἰγαίου και του Ἰονίου, ενώ απαντάται επίσης στη Σικελία και την Χαναάν. Η ρίζα μιν– εμφανίζεται σε ορισμένες γλώσσες τού Αιγαίου, σε τοπωνύμια, αλλά και στ’ όνομα κάποιων αυτοχθόνων τού αρχιπελάγους, που ονομάζονταν Μινύες.

Μπρούντζινος Ἀπόλλων με λύρα, Πομπηία

• ⁽¹⁾ Αναζητώντας το λήμμα “εποχή τού χαλκού” στην ελληνική Βικιπαίδεια, ανακατευθύνεσαι στο λήμμα “εποχή τού ορείχαλκου”. Ο όρος “εποχή τού χαλκού” χρησιμοποιείται συμβατικά στα ελληνικά· είναι η λανθασμένη απόδοση του αγγλικού Bronze Age: ἐπὶ τῆς οὐσίας, πρέπει να μιλάμε για εποχή τού μπρούντζου ή, αν θέλετε, του κρατερώματος. Προσπαθώντας ο συντάκτης τού ἐν λόγῳ λήμματος να διορθώσει το λάθος, διαπράττει ένα άλλο, μεγαλύτερο, καθώς διακατέχεται από σύγχυση ως προς τα μέταλλα αυτά: τον χαλκό, τον ορείχαλκο (των προϊστορικών, ή των ιστορικών χρόνων), και το κρατέρωμα-μπρούντζο, που απουσιάζει από το λήμμα του, αφού εσφαλμένα το ταυτίζει με τον “ορείχαλκο”. Έτσι προκύπτει τραγέλαφος, δεδομένου ότι ο ίδιος μιλά για μια χρονική περίοδο πριν από την εποχή τού σιδήρου, αλλά ο αναγνώστης, αναζητώντας πληροφορίες περί “ορειχάλκου”, μεταφέρεται στην… ελληνιστική εποχή, ἤτοι μετά από την εποχή τού σιδήρου. Πιο πολλά περί μετάλλων στη συνέχεια…

Υποθέτουμε πως οι Κρήτες δεν ήταν Ινδοευρωπαίοι, αλλά μεσογειακός λαός, συγγενικός, ίσως, με τους Πελασγούς και με τους Μινύες – τους κατοίκους τού Αιγαίου πριν από την έλευση των Ἑλλήνων. Η Κρήτη δεν δέχθηκε επιδρομές για πολλούς αιώνες και κατάφερε ν’ αναπτύξει πολιτισμό που διακρινόταν για την προσωπικότητα και την ιδιομορφία του, έναν από τους πιο προηγμένους στη Μεσόγειο κατά την εποχή τού μπρούντζου, μαζί μ’ εκείνον της Αιγύπτου. Η Γραμμική Α, η μινωική γραφή, δεν έχει μέχρι στιγμής αποκρυπτογραφηθεί – σε αντίθεση με την παράγωγή της, Γραμμική Β, τη μυκηναϊκή γραφή, παρά τις ομοιότητες. Συνδέεται, προφανώς, με μη ινδοευρωπαϊκή γλώσσα τού Αιγαίου. (Περί Αιγαίου, Κρήτης, Μινωιτών, Μυκηναίων, κλπ. βλέπε το Χρονικό 3· περί Πελασγών, Μινύων, Ελλήνων, το Χρονικό 15, υποσημείωση 7, και το Χρονικό 20, Πελασγοί και Φιλισταίοι-Peleset)..

Η χάρη στο Αιγαίο: η τέχνη των Μινωιτών (Eugene Hirschfeld)

“Η Κρήτη ήταν σ’ ευνοϊκή θέση ως προς τους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους”, παρατηρεί εύστοχα ο Eugene Hirschfeld στο κείμενό του, Η χάρη στο Αιγαίο: η τέχνη των Μινωιτών. “Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ο Μίνωας ήταν ο πρώτος που δημιούργησε ναυτικό:

Η ζωφόρος τού [μινωικού] στόλου
(λεπτομέρεια) στο Ακρωτήρι Θήρας

“‘Ο πρώτος άνθρωπος που ξέρουμε από την παράδοση πως ίδρυσε ναυτικό είναι ο Μίνως. Έγινε κύριος της θάλασσας που τώρα λέγεται ελληνική και κυβέρνησε τις Κυκλάδες, δημιουργώντας στα περισσότερά τους νησιά τις πρώτες αποικίες… κι έτσι έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του ώστε να καταστείλει την πειρατεία στα νερά αυτά, αναγκαίο βήμα ώστε να εξασφαλίσει τα έσοδα για λογαριασμό του.’⁽²⁾

• ⁽²⁾ Η πειρατεία είναι πανάρχαια· καθώς φαίνεται, εμφανίζεται μαζί με τη ναυσιπλοΐα. Κατά την αρχαιότητα, γνωστοί πειρατές ήταν οι Τυρρηνοί, οι Ιλλυριοί, και οι Θρᾷκες. Οι κάτοικοι της Λήμνου, που ήταν ορμητήριο Θρακών πειρατών, αντιστάθηκαν στον εξελληνισμό τους για πολλά χρόνια. Κατά τον 1ο αιώνα ΠΚΧ, εμφανίστηκαν ως και πειρατικά κράτη στα παράλια της Μικρασίας, δημιουργώντας σοβαρό πρόβλημα στο εμπόριο των ρωμαϊκών χρόνων.

“Με τον εμπορικό τους στόλο, οι Μινωίτες έφτασαν να κυριαρχούν στις θάλασσες, καλύπτοντας αποστάσεις εκατοντάδων μιλίων αναζητώντας εμπορικά αγαθά, από την Ισπανία στα δυτικά ως τη Συρία στ’ ανατολικά…⁽³⁾ Είναι πιθανόν μέτρο τόσο της γεωγραφικής απομόνωσης των Μινωιτών, όσο και της δύναμης του στόλου τους, το ότι οι παράκτιες πόλεις τους δεν φαίνεται να χρειάζονταν ιδιαίτερη οχύρωση. Κι έτσι, η περίοδος της ακμής τους ονομάστηκε από τον Arthur Evans, Pax Minoica, ‘Μινωική ειρήνη’ – μια εποχή που οι πόλεις δεν χρειάζονταν τείχη.⁽⁴⁾ Φυσικά, όπως και στην Pax Romana, μια τέτοια ειρήνη, αν όντως υπήρξε, θα ήταν αποτέλεσμα στρατιωτικής ισχύος μάλλον, παρά πασιφισμός.”

Το ναυαγισμένο πλοίο (Uluburun) ναυπηγημένο ξανά

• ⁽³⁾ “Δεν πρέπει να υποτιμούμε σε καμιά περίπτωση την έκταση των επαφών στον αρχαίο κόσμο”, υποσημειώνει ο Hirschfeld. “Δείτε για παράδειγμα το ναυάγιο της ύστερης εποχής τού μπρούντζου [στο Uluburun], μ’ εντυπωσιακά ποικίλο φορτίο διεθνών εμπορευμάτων από τη βόρεια Ευρώπη, την Αφρική και τη Μεσοποταμία.”

● Το πλοίο ήταν παρόμοιο μ’ ελληνορωμαϊκά σκάφη μεταγενέστερης εποχής, και βρέθηκε το 1982 από έναν σφουγγαρά στη νοτιοδυτική Τουρκία. Έτσι ήρθε και πάλι στο φως μια από τις καταπληκτικότερες συλλογές ειδών τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου που έχουν βρεθεί στη Μεσόγειο, χρονολογημένη στα τέλη τού 14ου αιώνα ΠΚΧ.

• ⁽⁴⁾ Παρ’ όλο που το όραμα του Evans περί Pax Minoica δέχθηκε πρόσφατα επικρίσεις, φαίνεται πως στο νησί είχαν γίνει ελάχιστες ένοπλες συγκρούσεις πριν από τη μυκηναϊκή περίοδο που ακολούθησε. Αρχαιολόγοι τονίζουν πως συχνά οι Μινωίτες παρουσιάζουν όπλα στην τέχνη τους, αλλ’ αποκλειστικά σε τελετουργικό πλαίσιο. Οι ισχυρισμοί ότι δεν παρήγαγαν όπλα είναι εσφαλμένοι: τα μινωικά ξίφη ήταν τα καλύτερα σε ολόκληρο το Αιγαίο. Επίσης, δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία για την ύπαρξη μινωικού στρατού, ή για επικυριαρχία των Μινωιτών σε λαούς εκτός Κρήτης.

Οι Πλειάδες, του συμβολιστή Elihu Vedder (1885)

● Οι Μινωίτες Κρήτες χρησιμοποιούσαν την αστρονομική ναυσιπλοΐα. Άλλωστε, όπως φαίνεται, είχαν γνώσεις αστρονομίας: στ’ ανάκτορα και στα ιερά τους, στις κορυφές των βουνών, υπάρχουν αρχιτεκτονικά στοιχεία που ευθυγραμμίζονται με τον ανατέλλοντα ήλιο στις ισημερίες, ή και με την ανατολή και δύση ορισμένων αστέρων. Οι Κρήτες πήγαιναν στην Θήρα, την Αίγυπτο, την Ιβηρία… Ακόμη και για το ταξίδι στη Σαντορίνη, χρειάζονταν πάνω από μια μέρα. Άρα, ήταν στο μέσον τής θάλασσας τη νύχτα, και οι ναυτικοί παρατηρούσαν για τον προσανατολισμό τους κάποια αστέρια, ιδίως τον αστερισμό τής Μεγάλης Άρκτου. Η αστρονομική ναυσιπλοΐα αποδεικνύεται… “εγγράφως” στην Ομήρου Οδύσσεια, όπου η Καλυψώ δίνει οδηγίες στον Ὀδυσσέα να έχει την Άρκτο στ’ αριστερά του, και ταυτόχρονα να παρατηρεί την θέση των Πλειάδων (της πούλιας), του Βοώτη που δύει αργά, και του Ωρίωνα, καθώς θα φεύγει από την Ωγυγία και θα διασχίζει τον ωκεανό, με κατεύθυνση προς ανατολάς. Η αστρονομική ναυσιπλοΐα ήταν εξίσου σημαντική με τη ναυπηγική: η ανάπτυξη της ναυτικής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας αποτελεί προϋπόθεση της επέκτασης του μεσογειακού πολιτισμού.

● Η γνώση αυτή χαρακτήριζε όλους τους μεγάλους ναυτιλιακούς πολιτισμούς. Πριν από τους Μινωίτες και τους Μυκηναίους, πολύ πριν από τους Φοίνικες, που έπονται όλων, ένας τέτοιος θαλασσινός λαός, που κάλυπτε μεγάλες αποστάσεις με τα πλοία του, ήταν οι Κᾶρες. Κατά τον Θουκυδίδη, ήταν κυρίως οι Κάρες αυτοί που είχαν εγκατασταθεί στις Κυκλάδες (και σε άλλα νησιά τού Αιγαίου) πριν από τους Κρήτες. Η επέκταση των Μινωιτών σε αυτήν την περιοχή, κατά τη μέση εποχή τού μπρούντζου, φαίνεται πως έγινε σε βάρος τους, αφού απωθήθηκαν προς ανατολάς, προς τη μετέπειτα Καρία τής Μικρασίας, και πολλοί στράφηκαν στην πειρατεία ως τρόπο ζωής. Είναι τότε που ο Μίνως δημιουργεί το ναυτικό του, ώστε να ελέγχει το Αιγαίο, καταστέλλοντας την πειρατεία. Η ειρωνεία τής ιστορίας είναι πως οι Κάρες δεν βρήκαν την ησυχία τους ούτε στα μικρασιατικά παράλια. Οι ελληνικές αποικίες τής Δωρίδας και της Ιωνίας τούς απώθησαν στην ενδοχώρα, και αυτοί που ξεκίνησαν ως θαλασσινός λαός κατέληξαν στεριανοί… (βλέπε τον χάρτη).

Το ένα μετά το άλλο, τα μοναδικά χαρακτηριστικά αυτού του αξιοθαύμαστου πολιτισμού φαίνεται να προκύπτουν από ένα και μόνο: την θαλασσοκρατορία των Μινωιτών, τη “γεωγραφική απομόνωση και τη δύναμη του στόλου τους”, όπως λέει ο Eugene Hirschfeld, εξηγώντας αμέσως μετά:

Η τοιχογραφία των δελφινιών στην Κνωσό

“Ως πολιτισμός θαλάσσιων συναλλαγών, δεν αποτελεί έκπληξη πως οι Μινωίτες μάς άφησαν ορισμένες όμορφες νωπογραφίες πλοίων τους, εκείνων των ξύλινων ιστιοφόρων που ήταν ανώτερα όλων στη Μεσόγειο. Ίσως λόγω αυτού του στόλου και της προστασίας των θαλασσών, οι στρατιωτικές παραστάσεις στη μινωική τέχνη είναι ασυνήθιστες. Ως το 1450 π.Χ., δεν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις πως οι Μινωίτες διεξήγαγαν πολέμους με οποιονδήποτε άλλον πολιτισμό. Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τους συγχρόνους τους: οι πόλεις-κράτη τής Μεσοποταμίας ήταν διαρκώς σ’ εμπόλεμη κατάσταση, απαθανατίζοντας τα κατορθώματά τους σ’ έργα όπως η Στήλη των Γυπών, ενώ οι Αιγύπτιοι κάλυπταν τα τοιχώματα των τάφων με παραστάσεις στρατιωτικής μεγαλοπρέπειας. Οι Μινωίτες προτιμούσαν σκηνές ελεύθερου χρόνου ή αθλοπαιδιές. Τους άρεζε να διακοσμούν τους τοίχους με τοιχογραφίες δελφινιών, λουλουδιών, και ψαριών. Η τέχνη τους έχει χάρη, κίνηση και ζωντάνια, που την ξεχωρίζει από την τέχνη τής Αιγύπτου και της Σουμερίας, και… η δεξιοτεχνία τους δεν έχει ταίρι.”

Παράδοξος πολιτισμός: μεγάλη δύναμη χωρίς μιλιταρισμό· παλάτι
που δεν ήταν βασιλική κατοικία, ούτε ο άναξ δοξαζόταν· θρησκεία
χωρίς μεγαλοπρέπεια· οι γυναίκες ίσες με τους άνδρες κι ελεύθερες.

Το μινωικό ανάκτορο της Κνωσού (σε αναπαράσταση)
– ο Λαβύρινθος του Μινώταυρου στα μάτια Ελλήνων…

Ο πολιτισμός αυτός είναι, πράγματι, ένα εκπληκτικό παράδοξο: Μια μεγάλη δύναμη χωρίς στρατιωτική αριστοκρατία· ένα παλάτι που δεν ήταν βασιλική κατοικία, ούτε και ο άναξ δοξαζόταν· μια θρησκεία χωρίς μεγαλοπρέπεια· ενώ οι γυναίκες (φαίνεται πως) ήταν ίσες με τους άνδρες κι ελεύθερες. Η ελευθερία έκφρασης, άλλωστε, υπήρξε βασικό χαρακτηριστικό τής μινωικής τέχνης.

“Οι Μινωίτες ήταν ικανότατοι αρχιτέκτονες, με υψηλή αισθητική, και τ’ ανάκτορα περιλαμβάνονται στα σπουδαιότερα έργα τής τέχνης τους. Το πιο γνωστό είναι το ανάκτορο της Κνωσού, που συχνά αποκαλείται το ‘Παλάτι τού Μίνωα’: είναι ένα πολυώροφο συγκρότημα, με διαδρόμους, δωμάτια και σκάλες, χτισμένο γύρω από μια κεντρική αυλή, διέθετε εντυπωσιακές υδραυλικές εγκαταστάσεις, υπέροχες νωπογραφίες, κίονες και κήπους.⁽⁵⁾ Το μπέρδεμα των επισκεπτών, που βρίσκονταν μέσα σε αυτήν την πολύπλοκη αρχιτεκτονική ενός παλατιού με χίλια και πλέον δωμάτια, πιστεύεται πως ενέπνευσε τον μύθο τού Λαβύρινθου του Μινώταυρου. Η Κνωσός ήταν μια ολόκληρη κοινότητα, κέντρο θρησκευτικό, παραγωγής αγγείων και αποθήκευσης εμπορικών αγαθών, αλλά και χώρος εορταστικών εκδηλώσεων. Γι’ αυτόν τον λόγο ο όρος ‘παλάτι’ δεν είναι κατάλληλος για την περιγραφή αυτών των μινωικών συγκροτημάτων.”

• ⁽⁵⁾ Το ανάκτορο της Κνωσού ήταν πενταπλάσιο του Buckingham, με 3-4 ορόφους, τουαλέτες με “καζανάκια”, θερμαινόμενο νερό, και αποχέτευση. Χιλιετίες μετά, οι Βερσαλλίες δεν είχαν διόλου τουαλέτες, εκτός από τις βασιλικές, και τα κτήρια και οι κήποι βρομούσαν απαίσια!

● Περί μινωικής αρχιτεκτονικής και νωπογραφίας, καθώς και της διάδοσής τους στην Εγγύς Ανατολή με περιοδεύοντες Μινωίτες μάστορες και καλλιτέχνες, βλέπε το Χρονικό 27.

Ιερά σύμβολα:
ταύρος και λάβρυς

“Ευρισκόμενοι επικεφαλής μιας εμπορικής αυτοκρατορίας, οι Κρήτες βασιλιάδες ήταν εξαιρετικά πλούσιοι. Συνεπώς, είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι δεν φαίνεται να είχαν παραγγείλει καθόλου αγάλματα, μνημεία, καταλόγους βασιλέων, ή άλλα έργα, ώστε να καυχηθούν για την εξουσία και το αξίωμά τους… Δεν βρίσκουμε τίποτε ανάλογο με τα επιβλητικά μνημεία των βασιλέων-θεών τής Αιγύπτου. Δεν έχουμε καμιά καταγραφή, είτε για τον βασιλιά Μίνωα, ή για οποιοδήποτε άλλο όνομα μονάρχη, άνδρα ή γυναίκας… Κατά τον ιστορικό R. F. Willetts, η προφανής μετριοπάθεια της μινωικής αριστοκρατίας μπορεί να εξηγηθεί από τη διαφορά στις θρησκευτικές προτεραιότητες: οι Μινωίτες δεν είχαν σκοπό να συνδέσουν τον βασιλιά με τους αθάνατους θεούς, όπως οι Αιγύπτιοι, ή και οι Μεσοποτάμιοι, αλλά μάλλον λάτρευαν την φύση με τον ιδιαίτερο τρόπο που την αντιμετώπιζαν. Από την άποψη αυτή, οι παραστάσεις που εξυμνούσαν τον βασιλιά ήταν περιττές.”

Η Θεά των Φιδιών

“Οι γυναίκες τού μινωικού πολιτισμού φαίνεται πως απολάμβαναν υψηλότερη θέση από ό,τι συνηθιζόταν κατά την εποχή τού μπρούντζου… Υπηρετούσαν ως διοικητικές υπάλληλοι και ιέρειες… Η σχετική ισότητα των γυναικών ενδεχομένως να οφείλεται στην απουσία στρατιωτικής απειλής, δίνοντας έτσι πολύ μικρότερη ώθηση στην καλλιέργεια της ιδέας ενός άνδρα πολεμιστή και, άρα, μεγαλύτερο ρόλο και σεβασμό στις γυναίκες. Βλέποντας εικόνες νεαρών γυναικών να κάνουν τούμπες πάνω σε ταύρους μαζί με άνδρες, το δελεαστικό συμπέρασμα είναι πως οι γυναίκες απολάμβαναν μεγάλη ελευθερία… Όσον αφορά την θρησκεία, η μινωική τέχνη διαθέτει ειδώλια φαγεντιανής τής ‘θεάς των φιδιών’, και νωπογραφίες… στις οποίες οι ιέρειες είναι περισσότερες των ιερέων. Παραστάσεις ανδρών θεών τού μινωικού πολιτισμού κατά την ακμή του δεν έχουν βρεθεί. Η εξέχουσα θέση που είχαν προφανώς οι γυναίκες στη μινωική θρησκεία μάς κάνει να υποθέτουμε πως η κύρια θεότητα ή οι θεότητες της μινωικής Κρήτης μπορεί να ήταν θηλυκού γένους, λ.χ. θεά γη ή θεά μητέρα.”

“Η απουσία μαχών, βασιλιάδων, κομπαστικών επιγραφών
και ιστορικών γεγονότων στη μινωική τέχνη είναι κάτι
το εκπληκτικό για την εποχή”. (Eugene Hirschfeld)

Μινωίτισσα καλλονή στην Θήρα

Τι συμπεράσματα βγαίνουν;

“Η μινωική τέχνη δίνει, όντως, μεγαλύτερη έμφαση στον αυθορμητισμό και την επινοητικότητα, και είναι λιγότερο θρησκευτική και τυποποιημένη… είναι λιγότερο περιορισμένη από άκαμπτες συμβάσεις και τη γεωμετρία”, παρατηρεί επίσης ο Eugene Hirschfeld. “Η απουσία μαχών, βασιλιάδων, κομπαστικών επιγραφών και ιστορικών γεγονότων στην ἐν λόγῳ τέχνη είναι κάτι το εκπληκτικό για την εποχή. Πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε τις διαφοροποιήσεις αυτές, αλλά χωρίς να πέσουμε σε χονδροειδείς διατυπώσεις που χρησιμοποιούνταν κάποιες φορές στο παρελθόν, όπως ν’ αντιπαραθέτουμε καλλιεργημένους Μινωίτες σε βάρβαρους Μυκηναίους.

“Η πρώτη εξήγηση του Arnold Hauser για τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τής τέχνης των Μινωιτών είναι ο σχετικά περιορισμένος ρόλος τής θρησκείας στην κοινωνία τους. Τα μινωικά ιερά φαίνεται πως ήταν μικρά, ακόμα και στ’ ανάκτορα, βρίσκονταν σε σπίτια ή σε σημεία απόμερα, όπως σε λόφους και σπηλιές. Καμιά σύγκριση με τη μεγάλη λατρεία των νεκρών που βλέπουμε στην Αίγυπτο, ή τα μεγαλεπήβολα έργα που τη συνόδευαν. Υπήρχε, επομένως, μικρότερη ώθηση προς συμβάσεις αυστηρά επιβαλλόμενες. Θαυμάζει επίσης τον αστικό χαρακτήρα τής πολιτιστικής ζωής που εμφανίστηκε μ’ επίκεντρο τ’ ανάκτορα:

“‘Η ελευθερία τής κρητικής τέχνης μπορεί να εξηγηθεί ἐν μέρει από τον εξαιρετικά σημαντικό ρόλο που η αστική ζωή και το εμπόριο έπαιξαν στην οικονομία τού νησιού… Η αστική ζωή δεν ήταν πιθανόν πουθενά τόσο πολύ ανεπτυγμένη όσο στην Κρήτη’.

“Το ‘ανάκτορο’ ήταν το κέντρο τής μινωικής ζωής: του εμπορίου και της γεωργίας, αλλ’ επίσης της τέχνης. Ήταν πιθανόν αυτός ο συνδυασμός τού εμπορίου και της κουλτούρας, στο πλαίσιο μιας μακράς εσωτερικής σταθερότητας, που έδωσε στη μινωική τέχνη την αστική της ζωντάνια. Η γεωπολιτική κατάσταση της Κρήτης ενδεχομένως να άσκησε επίσης κάποιαν επίδραση. Με την φυσική προστασία τής θάλασσας και στηριζόμενοι στον στόλο τους, οι Μινωίτες δεν είχαν σχεδόν καμιάν ανάγκη να φοβούνται εισβολή. Ελλείψει μιας τάξης πολεμιστών, όχι μόνον τα δικαιώματα των γυναικών ήταν πιο σεβαστά από ό,τι στους περισσότερους πολιτισμούς τής εποχής τού μπρούντζου, αλλά και η τέχνη επίσης αντιμετώπιζε λιγότερους περιορισμούς επιβαλλόμενους από τον στρατό και την θρησκεία.”

“Ήταν ίσως ο συνδυασμός τού εμπορίου και της κουλτούρας, στο
πλαίσιο μιας μακράς εσωτερικής σταθερότητας, που έδωσε στη
μινωική τέχνη την αστική της ζωντάνια”. (Eugene Hirschfeld)

Ο μυστηριώδης Δίσκος τής Φαιστού (πίσω πλευρά)

“Είναι πολύ πιθανόν η γραφή να εμφανίστηκε στον μινωικό πολιτισμό για τον ίδιο λόγο που αυτό έγινε και στη Σουμερία: για να κρατούν λογαριασμούς”, προσθέτει ο Hirschfeld. “Μια πρώιμη εικονογραφική γραφή… αντικαταστάθηκε, γύρω στο 1700 π.Χ., από μιαν άλλη που αντιπροσώπευε ήχους, δηλαδή ένα πραγματικό αλφάβητο, γνωστό ως Γραμμική Α… [που] δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί ακόμη… Αν υπάρχει μυθοπλαστική λογοτεχνία μεταξύ των γραπτών αυτών, δεν μπορούμε να τη διαβάσουμε. Δεν έχουμε καθόλου μινωική ποίηση, ούτε τραγούδια, ούτε ιστορία, ούτε και ιερή γραφή. Είναι ένας μεγάλος πολιτισμός, αλλά σιωπηλός”…⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ “Ένα από τα πιο μυστηριώδη αντικείμενα της αρχαιολογίας είναι ο Δίσκος τής Φαιστού”, σχολιάζει ο Hirschfeld. “Ένας πήλινος δίσκος που καλύπτεται και στις δύο πλευρές από σπείρες συμβόλων αποτυπωμένων με σφραγίδες… Τα σύμβολα αυτά δεν ανήκουν σε κανένα από τα προαναφερθέντα συστήματα γραφής.”

● Ο δίσκος, πλάτους 15 εκατοστών, είναι όντως μοναδικός, επειδή όλα τα σύμβολα φαίνεται να έχουν εντυπωθεί στον πηλό με 45 σφραγίδες, αναπαράγοντας ένα σώμα κειμένου με τους επαναχρησιμοποιήσιμους χαρακτήρες. Ο Γερμανός τυπογράφος και γλωσσολόγος, Herbert Brekle, τονίζει πως ο δίσκος είναι ένα πρώιμο έγγραφο κινητών τυπογραφικών στοιχείων, αφού πληροί τα βασικά κριτήρια της τυπογραφίας, ενώ ο Αμερικανός γεωγράφος, ιστορικός ανθρωπολόγος και συγγραφέας, Jared Diamond, τον περιέγραψε ως “μακράν το παλαιότερο έντυπο έγγραφο στον κόσμο”. Ο δίσκος ανακαλύφθηκε στο ανάκτορο της Φαιστού το 1908, από τον Ιταλό αρχαιολόγο, Luigi Pernier, εξάπτοντας την φαντασία επαγγελματιών, όπως κι ερασιτεχνών. Από τότε πολλοί επιχείρησαν να τον αποκρυπτογραφήσουν – αλλ’ εἰς μάτην…

“Δεν έχουμε καθόλου μινωική ποίηση, ούτε τραγούδια, ιστορία, ή
ιερή γραφή. Αν υπάρχει μυθοπλαστική λογοτεχνία, δεν μπορούμε
να τη διαβάσουμε. Είναι ένας μεγάλος πολιτισμός, αλλά σιωπηλός.”
(Eugene Hirschfeld)

Μινωικό εμπόριο κι επιρροές

Θηραίες αντιλόπες

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΜΙΝΩΙΚΟΥ πολιτισμού εκτός Κρήτης φαίνεται με τα μινωικά τεχνουργήματα που εντοπίζουμε στην ηπειρωτική Ἑλλάδα. Μετά από το 1700 ΠΚΧ, ο υλικός πολιτισμός των Ελλήνων βρέθηκε σε νέο, υψηλότερο επίπεδο, λόγω μινωικών επιρροών. Οι σχέσεις τής Κρήτης με την Αίγυπτο ήταν σημαντικές, καθώς εξήγαγε διάφορα είδη, όπως αγγεία, και εισήγαγε ποικίλα εμπορεύματα, ιδίως πάπυρο, μαζί με τις καλλιτεχνικές ιδέες. Επίσης, τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά χρησίμευσαν ως πρότυπο για τα μινωικά εικονογράμματα, από τα οποία προέκυψε η Γραμμική Α. Τα μινωικά παλάτια καταλήφθηκαν αργότερα από τους Μυκηναίους (μέσα 15ου αιώνα ΠΚΧ), με την προσαρμογή τής μινωικής γραφής στις ανάγκες τής γλώσσας τους, μιας μορφής ελληνικών: ήταν η Γραμμική Β. Οι Μυκηναίοι προτίμησαν, γενικά, να προσαρμόσουν, αντί να καταστρέψουν, την κρητική κουλτούρα, θρησκεία, και τέχνη, διαχειριζόμενοι το οικονομικό σύστημα και την γραφειοκρατία των Μινωιτών. Μετά από σχεδόν δυο αιώνες μερικής ανάκαμψης, κατά τον 13ο αιώνα ΠΚΧ, οι πιο πολλές κρητικές πόλεις μαζί με τ’ ανάκτορά τους έπεσαν σε παρακμή. Όταν κάποια στιγμή η εποχή τού μπρούντζου κατέρρευσε, η Κρήτη δεν θα ένιωσε την αγωνία τού θανάτου…

Θηραίος ψαράς

Οι Μινωίτες Κρήτες ήταν έμποροι, και οι πολιτισμικές τους επαφές έφτασαν πολύ πιο πέρα από τον χώρο τής Κρήτης – στην χαλκοφόρο Κύπρο και τη Μικρά Ασία, την Αίγυπτο και την Χαναάν, τα Βαλκάνια και την περιοχή τού Εὐξείνου, ιδίως στην Κολχίδα (Αμπχαζία–Γεωργία), στη Μεσοποταμία, μέχρι και στο μακρινό Αφγανιστάν. Παραστάσεις στις Θήβες τής Αιγύπτου, από τον 15ο αιώνα ΠΚΧ, απεικονίζουν κάποιους Μινωίτες να φέρουν δώρα. Επιγραφές καταγράφουν αυτούς τους ανθρώπους ως προερχόμενους από τα “νησιά στο μέσον τής θάλασσας”, και μάλλον αναφέρονται σε Κρήτες εμπόρους, ή επισήμους, που έφεραν δώρα από τη μεγαλόνησο. Οι μινωικές τεχνικές και τεχνοτροπίες στα κεραμικά απετέλεσαν, παράλληλα, πρότυπο για την κυρίως Ελλάδα. Εκτός τής Θήρας, κρητικές αποικίες ιδρύθηκαν και στα Κύθηρα, ένα νησί κοντά στην ηπειρωτική χώρα, που δέχθηκε μινωικές επιδράσεις κατά την 3η χιλιετία, και παρέμεινε μινωικό στον πολιτισμό για χίλια χρόνια, μέχρι την κατάληψή του από τους Μυκηναίους στον 13ο αιώνα, καθώς επίσης στη Μῆλο, την Κέα, την Αἴγινα, την Ῥόδο, και τη Μίλητο. Οι Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα βρίσκονταν σε τροχιά γύρω από τον κρητικό πολιτισμό.

Μεγάλα οικοδομήματα βρέθηκαν ακόμα και στις “φτωχές” περιοχές, φανερώνοντας μια κοινωνική ισότητα και ίση κατανομή τού πλούτου. Υπήρχε υψηλός βαθμός οργάνωσης, χωρίς ίχνος των στρατιωτικών αριστοκρατιών που χαρακτήρισαν τους επόμενους πολιτισμούς…

Ορισμένες τοποθεσίες στην Κρήτη τονίζουν την εξωστρέφεια της κοινωνίας. Το ανάκτορο της Κάτω Ζάκρου λ.χ. βρίσκεται σ’ έναν κόλπο, εκατό μέτρα από την τωρινή ακτογραμμή. Ο μεγάλος αριθμός των εργαστηρίων και ο πλούτος των υλικών εκεί, υποδηλώνουν ένα κέντρο εισαγωγών κι εξαγωγών. Αυτές οι δραστηριότητες αποδίδονται περίτεχνα στις καλλιτεχνικές παραστάσεις τής θάλασσας, με πλοία και ναύτες, όπως Η ζωφόρος τού στόλου στην Θήρα. Ο Όμηρος κατέγραψε μια παράδοση πως η Κρήτη είχε 90 πόλεις. Οικοδομήματα μεγάλα, με πολλά δωμάτια, ανακαλύφθηκαν ακόμα και σε “φτωχές” περιοχές, φανερώνοντας μια κοινωνική ισότητα με την ίση κατανομή τού πλούτου που προερχόταν από το εμπόριο. Υπήρχε υψηλός βαθμός οργάνωσης, αλλά χωρίς ίχνος των στρατιωτικών αριστοκρατιών, που χαρακτήρισαν τους επόμενους πολιτισμούς. Ενώ οι Μυκηναίοι βασίζονταν στις επεκτατικές κατακτήσεις, οι Μινωίτες ήταν λαός εμπορικός, ασχολούμενος πρωτίστως με το εξωτερικό εμπόριο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα πρέπει να είχαν εμπλακεί και στο τόσο κρίσιμο κατά την εποχή τού μπρούντζου εμπόριο του κασσίτερου: η κράση κασσίτερου με χαλκό, προφανώς από την Κύπρο, χρησίμευε στην παραγωγή μπρούντζου. Η μινωική παρακμή φαίνεται πως συσχετίζεται με την παρακμή τής χρήσης των μπρούντζινων εργαλείων και την αντικατάστασή τους από τα σιδερένια.

Ολόκληρη η περίφημη Ζωφόρος τού [μινωικού] στόλου στο Ακρωτήρι τής Θήρας

Μπρούντζος (κρατέρωμα) και ορείχαλκος ή χαλκοπυρίτης

Θρακικό μπρούντζινο ελάφι, 9ος-6ος αιώνας ΠΚΧ

● Ο μπρούντζος φτιαχνόταν αρχικά με την φυσική ή τεχνητή κράση χαλκού και αρσενικού. Στα τέλη τής 3ης χιλιετίας ΠΚΧ, το αρσενικό αντικαταστάθηκε από τον κασσίτερο, επειδή η διαδικασία κράσης μπορούσε να ελεγχθεί ευκολότερα, και το κράμα ήταν πιο ανθεκτικό. Επίσης, σε αντίθεση με το αρσενικό, ο κασσίτερος δεν είναι τοξικός. Το κασσιτερούχο κρατέρωμα εμφανίζεται στα τέλη τής 4ης χιλιετίας στην Περσία, τη Μεσοποταμία, την Κίνα. Τα μεταλλεύματα κασσίτερου και χαλκού σπάνια γειτονεύουν (ανάμεσα στις λίγες εξαιρέσεις ήταν μια περιοχή τής Περσίας). Άρα, η επεξεργασία μπρούντζου προϋπέθετε ανέκαθεν το εμπόριο. Η κύρια πηγή κασσίτερου στην Εὐρώπη ήταν τα κοιτάσματα της Κορνουάλλης στην Αγγλία, που μεταφέρονταν μέχρι και στην ανατολική Μεσόγειο. Αν και το κρατέρωμα είναι γενικά σκληρότερο από τον σφυρήλατο σίδηρο, η εποχή τού μπρούντζου έδωσε την θέση της στην εποχή τού σιδήρου, αφού οι άνθρωποι μπορούσαν ευκολότερα να βρουν κι επεξεργαστούν τον σίδηρο, έστω και αν το μέταλλο δεν ήταν καλής ποιότητας. Γι’ αυτό και το κρατέρωμα ήταν περιζήτητο ακόμη και στην εποχή τού σιδήρου: Ρωμαίοι αξιωματικοί λ.χ. είχαν μπρούντζινα σπαθιά, ενώ οι “πεζικάριοι” σιδερένια. Αρχαιολόγοι υποψιάζονται πως κάποια πολύ σοβαρή διαταραχή στην εμπορία κασσίτερου προκάλεσε την μετάβαση. Οι μαζικές μεταναστεύσεις λαών (±1200–1100 ΠΚΧ) περιόρισαν την αποστολή κασσίτερου πέριξ τής Μεσογείου (ή και από την Βρετανία), εξαντλώντας τ’ αποθέματα και αυξάνοντας τις τιμές. Όταν οι άνθρωποι έμαθαν πώς να παράγουν τον χάλυβα, απέκτησαν ένα μέταλλο πολύ ανθεκτικότερο του μπρούντζου, με κόψη που διατηρείται πιο αιχμηρή. Υπάρχουν πολλά κράματα κρατερώματος. Το σύγχρονο είναι κατά κανόνα 88% χαλκός και 12% κασσίτερος. Ιστορικά οι μπρούντζοι έχουν σύνθεση που ποικίλλει πάρα πολύ, καθώς οι περισσότεροι μεταλλουργοί θα χρησιμοποιούσαν, προφανώς, ό,τι υλικό είχαν στη διάθεσή τους.

Προκολομβιανός “άνθρωπος-πουλί”, ορείχαλκος (tumbaga)

● Ο μπρούντζος, όπως είδαμε, συγχέεται πολύ συχνά με τον ὀρείχαλκο. Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς αναφέρουν τον ορείχαλκο, αλλά δεν είναι καθόλου σίγουρο πως εννοούν το ίδιο μέταλλο μ’ εμάς. Εκείνος ο ορείχαλκος αναφέρεται κυρίως στην ιστορία τής Ἀτλαντίδος, όπως την αφηγείται ο Πλάτων στον διάλογό του, Κριτίας. Πρώτος ο Ἡσίοδος λέει, στον 7ο αιώνα ΠΚΧ, πως ο Ἡρακλῆς φορούσε ορειχάλκινες κνημίδες, ενώ κι άλλη αναφορά υπάρχει σ’ έναν oμηρικό ύμνο προς την Ἀφροδίτη. Ο Πλάτωνας λέει ότι το μέταλλο υπολειπόταν σε αξία μόνον έναντι του χρυσού. Στην εποχή του, ωστόσο, ο ορείχαλκος ήταν γνωστός μόνον ως όνομα. Σύμφωνα με τον Πλίνιο τον πρεσβύτερο, έπαψε να κυκλοφορεί επειδή τα μεταλλεία είχαν πλέον εξαντληθεί. Ο διεθνής όρος ορείχαλκος προέρχεται από τα ελληνικά (ὄρος + χαλκός). Θεωρείται πως ο ορείχαλκος του Πλάτωνα ήταν είτε κράμα χρυσού-χαλκού, ή ένα άγνωστο πλέον μέταλλο, ή ακόμα μυθικό, όπως η Ατλαντίδα. Οι Ρωμαίοι μετέγραψαν το orichalcum ως aurichalcum, που μάλλον σημαίνει κυριολεκτικά χρυσός χαλκός. Το κράμα tumbaga των Άνδεων είναι κάτι αντίστοιχο, δεδομένου ότι πρόκειται για κράμα χρυσού-χαλκού. Στην Αἰνειάδα, του Βιργιλίου, γίνεται λόγος για ένα κράμα χρυσού-αργύρου. Η λέξη ορείχαλκος χρησιμοποιήθηκε σε νεότερα χρόνια για να περιγράψει τον χαλκοπυρίτη, ή το μπράσο (brass), δηλαδή ένα κράμα χαλκού-σιδήρου, ή χαλκού-ψευδαργύρου. Το χρώμα τού ορείχαλκου-μπράσου είναι χρυσοκίτρινο, ενώ εκείνο του μπρούντζου-κρατερώματος καφέ-κόκκινο.⁽⁷⁾

Γαλλικό κόρνο (ορει)χάλκινο (μπράσο)

• ⁽⁷⁾ Είχα κάποτε στα νιάτα μου την αφελή εντύπωση, βάσει μιας μηχανιστικής αντίληψης περί διαδοχής των εποχών (όπου αυτή που έπεται είναι… “νομοτελειακά” ανώτερη αυτής που προηγήθηκε), πως η εποχή τού σιδήρου υπήρξε ανώτερη της εποχής τού μπρούντζου – στα πάντα. Γενικά αυτό ευσταθεί. Υπάρχουν, όμως, κάποια λογικά κενά, μερικές παραδοξότητες, κυρίως στην αρχή τής νέας εποχής, αφού πρέπει ν’ αποδεχθείς πως οι “σιδερένιοι” Δωριεῖς ήταν φορείς ανώτερου πολιτισμού συγκριτικά με τους “μπρούντζινους” Ἀχαιούς.

● Ανάλογη φενάκη, με την ευκαιρία, είναι και η ιδέα περί “ανωτερότητας” του μονοθεϊσμού έναντι του πολυθεϊσμού, ενώ στην πραγματικότητα είναι τεράστια οπισθοδρόμηση – μάρτυς μου ο… χριστιανικός σκοταδισμός: όταν ο φανατικός διεκδικεί την αποκλειστικότητα στην αλήθεια, όταν χάνεται η πολυθεϊστική ανεκτικότητα, τότε το αποτέλεσμα είναι η Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσα… όχι του Ισραήλ, αλλά του μίσους μεταξύ των μονοθεϊστών!

● Τα σιδερένια όπλα, που προέκυψαν ἐξ ἀνάγκης, ήταν “φτωχά όπλα” και, ταυτόχρονα, τα “όπλα των φτωχών”. Έπαψε, συνεπώς, το μονοπώλιο των αριστοκρατών στον πόλεμο. Και κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει πως… “εκδημοκρατίστηκε ο πόλεμος”. Είναι, όμως, “δημοκρατικό” το δικαίωμα του φονεύειν;(!)

Πού έβρισκαν οι Κρήτες κασσίτερο για την παραγωγή μπρούντζου;
Αναμφίβολα, τα μινωικά πλοία μετέφεραν βρετανικό κασσίτερο…

Ο Θησέας με την Αριάδνη και τον Μινώταυρο,
ψηφιδωτό στην Πάφο: κρητικό θέμα στην Κύπρο.

Οι Κασσιτερίδες

Η ΚΥΠΡΟΣ ΗΤΑΝ ΤΟ “ΧΑΛΚΙΝΟ νησί” τής Μεσογείου. Η λέξη copper προέρχεται από τη λατινική φράση Cyprium (aes), δηλαδή “Κυπριανόν (μέταλλο)”. Το τοπωνύμιον Κύπρος μάλλον προέρχεται ετυμολογικά από τις σουμεριακές λέξεις για τον χαλκό, ή και τον μπρούντζο (zubar / kubar), λόγω των τεράστιων κοιτασμάτων χαλκού. Άρα, το κρίσιμο ερώτημα είναι: πού έβρισκαν οι Μινωίτες κασσίτερο – το απαραίτητο μετάλλευμα – για την παραγωγή μπρούντζου; Ο κασσίτερος ήταν πολύ σπάνιος στην ανατολική Μεσόγειο. Η μόνη γνωστή πηγή κασσιτερίτη στην περιοχή βρισκόταν στο Kestel-Göltepe του Ταύρου, στη νότια-κεντρική Ανατολία. Η εξόρυξη άρχισε στα τέλη τής 4ης χιλιετίας και τερματίστηκε στα μέσα τού 19ου αιώνα ΠΚΧ, όταν πλέον έγινε αντιοικονομική, είτε το μετάλλευμα εξαντλήθηκε. Υπήρχαν άλλες τρεις πηγές στη διάθεση των Μινωιτών: το μακρινό βορειοανατολικό Αφγανιστάν, η κεντρική Ευρώπη (Βοημία κυρίως), και η Δύση, με τις τεράστιες ποσότητες κασσίτερου σε μέρη όπως η Ιβηρία, η Βρετάνη, της βορειοδυτικής Γαλλίας, και ιδίως η Κορνουάλλη, της νοτιοδυτικής Βρετανίας. Για τους Κρήτες θαλασσοπόρους, η Δύση ήταν ο προορισμός που μάλλον προτιμούσαν.⁽⁸⁾ Και όταν τα μεταλλεία στον Ταύρο έκλεισαν, ο δυτικός κασσίτερος έγινε σαφώς κρισιμότερος, και τότε οι Κρήτες θα μονοπώλησαν τη διάθεση κασσίτερου στην ανατολική Μεσόγειο με τον στόλο τους, εμπορικό και πολεμικό. Μινωικά προϊόντα δείχνουν πως υπήρχε εκτεταμένο δίκτυο με την ηπειρωτική Ελλάδα, την Ανατολία, την Κύπρο, τη Συρία, την Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία, και δυτικά, ως την Ιβηρία, ή και παραπέρα. Το εμπόριο σε κοντινές αποστάσεις γινόταν απευθείας, ενώ σε μακρινά μέρη θα μπορούσε κάλλιστα να γίνεται έμμεσα, μέσω μεσαζόντων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα μινωικά πλοία μετέφεραν βρετανικό κασσίτερο. Αν έριχναν και άγκυρα στα βρετανικά λιμάνια είναι μια άλλη ιστορία.

• ⁽⁸⁾ Όχι πως οι Μινωίτες αδιαφόρησαν για τον προερχόμενο ἐξ ἀνατολῶν κασσίτερο: πινακίδα των αρχείων τής Μάρι, ενός σπουδαίου εμπορικού κόμβου στον Ευφράτη, στη Μεσοποταμία, μνημονεύει κάποιον Κρήτα αγοραστή κασσίτερου από πράκτορες των ανακτόρων τής Μάρι, διευκρινίζοντας πως η συναλλαγή έγινε στην Ουγκαρίτ. Το μετάλλευμα προερχόταν, ἐν μέρει, από το ΒΑ Αφγανιστάν, όπου βρέθηκαν μινωικά τέχνεργα. Άλλοι, πάλι, λένε πως η πινακίδα αυτή, αντιθέτως, αναφερόταν στην αγορά κρητικού κασσίτερου από τη Μάρι (500 κιλά, το 1670 ΠΚΧ). Η Μεσοποταμία, λένε, εισήγαγε κασσίτερο από Κρήτη και χαλκό από Κύπρο για να φτιάχνει μπρούντζο. Ως προς τον κασσίτερο της κεντρικής Ευρώπης, αυτός μεταφερόταν στη Μεσόγειο μέσω του Δρόμου τού Ἠλέκτρου, που ένωνε τη Βαλτική με την Αδριατική.

Η νωπογραφία των κυανοπιθήκων τής Θήρας

Σε αντίθεση με τη Βαβυλωνία και την Αίγυπτο, που στηρίζονταν κυρίως στη γεωργική παραγωγή, το πλεόνασμα της Κρήτης προερχόταν από το εμπόριο. Οι Κρήτες ήταν απαράμιλλοι υπερπόντιοι έμποροι, αφέντες των θαλασσών, έχοντας στη διάθεσή τους το πιο προηγμένο ναυτικό που είχε υπάρξει ποτέ. Αντάλλασσαν όχι μόνο τα δικά τους βιοτεχνικά προϊόντα “Made in Crete”, λ.χ. κεραμικά ή μεταλλουργικά, μα ενεργούσαν και ως ενδιάμεσοι, εμπορευόμενοι πρώτες ύλες και τελικά προϊόντα σε όλη τη Μεσόγειο, και πέρα από αυτήν. Οι πολυτιμότερες επανεξαγωγές τους ήταν τ’ αγγεία, ο κασσίτερος, ο χρυσός, ο άργυρος, ο χαλκός. Δραστηριοποιούνταν όχι μόνον στην Ανατολή, μα και στη Δύση, ιδρύοντας παντού ἐμπόρια. Οι προνομιακοί τους εταίροι στην Ανατολή ήταν σίγουρα οι Αιγύπτιοι, ενώ σημαντικότεροι εταίροι τους στην Εσπερία θα πρέπει να ήταν οι Ίβηρες, καθώς η χερσόνησος ήταν πλούσια σε μέταλλα, όχι μόνον σε άργυρο, αλλά και κασσίτερο. Το εμπόριο του κασσίτερου ήταν πολύ προσοδοφόρο, ιδίως τότε, στην εποχή τού μπρούντζου, επειδή, όπως είδαμε, πρόκειται για ένα ουσιαστικό συστατικό τού κρατερώματος, και είναι σπάνιο: μόνον ο χρυσός κι ο άργυρος σπανίζουν περισσότερο. Επιπλέον, οι Ίβηρες θα πρέπει να ήξεραν, προφανώς, την ρότα προς τις Κασσιτερίδες…⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ Οι Κασσιτερίδες, δηλαδή οι Νήσοι τού Κασσίτερου (Cassiterides: το ελληνικό τοπωνύμιο, μέσω των λατινικών, πέρασε και σε άλλες γλώσσες), πιστεύεται ότι βρίσκονταν κάπου κοντά στις δυτικές ακτές τής Ευρώπης. Αρχαίοι συγγραφείς (λ.χ. Στράβων, Ποσειδώνιος, Διόδωρος Σικελιώτης, κλπ.) τις περιέγραψαν ως νησίδες στ’ ανοικτά τής ΒΔ Ιβηρίας· ενώ ο Διονύσιος ο Περιηγητής τις ανέφερε σε συνδυασμό με τις μυθικές Ἑσπερίδες. Ο Στησίχορος και ο Στράβων έγραψαν πως οι Εσπερίδες ήταν στην θρυλική Ταρτησσό (όπου θα ταξιδέψουμε ἐν εὐθέτῳ χρόνῳ). Ωστόσο, η υπόθεση που γίνεται γενικά αποδεκτή τώρα, άσχετα από τις πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων, είναι πως οι Κασσιτερίδες συνδέονταν με τα Βρετανικά νησιά ἐν γένει, ἕνεκα των τεράστιων τότε κοιτασμάτων κασσιτερίτη στην Κορνουάλλη. (Έχει απομείνει πια ελάχιστο μετάλλευμα λόγω της υπερεκμετάλλευσής του επί χιλιετίες. Βλέπε και Χρονικό 26 (Παλαιότερες πολιτικές ομάδες) περί Κασσιτερίδων).

Ταυροκαθάψια: “τα έμαθαν οι λαοί τής Ιβηρικής από τους Κρήτες
τής 3ης χιλιετίας π.Χ., ή άραγε οι Ίβηρες ήταν οι δάσκαλοι, αφού οι
ταύροι μεταφέρονταν στην Κρήτη από την χερσόνησο;” (Barreto)

Κρητικό χρυσό δαχτυλίδι: κυκλικός μαγικός
χορός τεσσάρων γυναικών (1500 ΠΚΧ)

Τα μέταλλα ήταν απλώς η απαρχή των πολύ ευρύτερων οικονομικών, αλλά και πολιτισμικών ανταλλαγών. Πολλοί Ίβηρες εντυπωσιάζονται τώρα από το γεγονός ότι, πριν από χιλιετίες, οι Μινωίτες είχαν δικές τους “ταυρομαχίες”. Στο δίγλωσσο βιβλίο του (στα πορτογαλικά και αγγλικά) Fado – Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση, ο Mascarenhas Barreto θεωρεί πως οι “pegas” (που αντιστοιχούν στα μινωικά ταυροκαθάψια, καθώς και σε άλλα ανάλογα παράτολμα “παιχνίδια” με τους ταύρους), ίσως προήλθαν από τις νεολιθικές κυνηγετικές τελετουργίες, και αναρωτιέται

“αν οι λαοί τής Ιβηρικής χερσονήσου τις έμαθαν από τους Κρήτες τής 3ης χιλιετίας π.Χ., ή αν οι ίδιοι ενδεχομένως να ήταν οι δάσκαλοι, αφού οι ταύροι μεταφέρονταν στο νησί τής Κρήτης από το φυσικό τους περιβάλλον στην χερσόνησο” (βλέπε και Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, Κρητοϊβηρικοί δεσμοί).

Αλλά, όταν κάποιος μιλάει για τέτοιες εκτεταμένες ανταλλαγές, που λάμβαναν χώρα κατά την 3η χιλιετία ΠΚΧ, με έθιμα που υιοθετούνταν, και ταύρους που μεταφέρονταν σε τόσο μακρινές αποστάσεις, είναι πράγματι τόσο σημαντικό να γνωρίζουμε ποιος μιμήθηκε ποιον;

Ταυροκαθάψια σε νωπογραφία τής Κνωσού (15ος αιώνας ΠΚΧ)

Επόμενο Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ ● Stonehenge ● Δωριείς και Λαοί τής Θάλασσας ● Μυστήρια ● Τρωικός και Κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου

• >> Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ
• << Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ

Χρονικό 15. ΠΛΩΡΗ ΓΙΑ RIO DE JANEIRO!

ii) ΙΝΤΕΡΛΟΥΔΙΟ

Διασχίζοντας τον Ατλαντικό

 

Χρονικό 15. ΠΛΩΡΗ ΓΙΑ RIO DE JANEIRO!

● Περίπλους (ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις) ● Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια

/ENGLISH/ Chronicle 15. SAILING TO RIO DE JANEIRO!
/PORTUGUÊS/ NAVEGANDO PARA O RIO DE JANEIRO!

Αφρο-Βραζιλιάνικο Μουσείο

3ο Φεστιβάλ

ΤΟΣΟ ΜΑΚΡΙΑ
ΤΟΣΟ ΚΟΝΤΑ

Μουσική και Ποίηση
στην Πορτογαλική Γλώσσα

Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο
του Rio de Janeiro, Μάης 2013

Tão Longe Tão Perto Οργανώθηκε σε σύμπραξη με το σύνολο Música Surda: Andréia Pedroso, Antônio Jardim, Artur Gouvêa
κι Eduardo Gatto.

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΌΤΑΝ ΞΕΚΙΝΗΣΕ Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ μας με την Amélia Muge, αναζητώντας και ανταλλάσσοντας πληροφορίες, καταγραφές, ή άλλα στοιχεία από τις παραδόσεις των χωρών μας, της Ελλάδας και της Πορτογαλίας, αρκετοί έσπευσαν να μας αμφισβητήσουν, χαμογελώντας ειρωνικά:

“Τρελοί κι αιθεροβάμονες”, σκέφτηκαν – κάποιοι το είπαν κιόλας. “Η Πορτογαλία και η Ελλάδα βρίσκονται τόσο μακριά. Είναι εντελώς αδύνατο να υπάρχουν κοινά στοιχεία”…⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Φανταστείτε τι θα πουν “οι άνθρωποι με τα ειρωνικά χαμόγελα” τώρα που πλέον μιλάμε για κάποιο τρίγωνο (και όχι των… Βερμούδων): για την Πορτογαλία, την Βραζιλία και την Ελλάδα. Πορτογαλία και Βραζιλία, εντάξει, η σχέση είναι προφανής: πρώην μητρόπολη και αποικία. Όμως και… Ελλάδα;!
  (Το κείμενο αυτό παρουσιάστηκε στο φεστιβάλ, στο Rio de Janeiro).

Flamenco, του Hyatt Moore: μια σπουδαία τέχνη
που συνδέει Ιβηρία και Ινδίες

Το αποτέλεσμα της συνεργασίας μας, μπορώ να πω, εξέπληξε κι εμάς τους ίδιους! Ακόμη και μένα, που ερευνώ το θέμα εδώ και χρόνια, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως ο πολιτισμός, η κουλτούρα, προέκυψαν με το “πάρε-δώσε” μεταξύ των ανθρώπων: είναι αποτέλεσμα ανταλλαγών. Στις εκπομπές μου στο ραδιόφωνο (Μεσογείου παράπλους, 9,58 fm, ΕΡΤ-3) κατέδειξα επίσης ότι χώρες τόσο μακρινές, όπως – ας πούμε – η Ινδία και η Ιβηρία, βρίσκονται σ’ επαφή εδώ και χιλιάδες χρόνια, από την αρχαιότητα. Και η “αρχαιότητα”, για τους Ἕλληνες, ανάγεται στην ΠΚΧ (προ κοινής χρονολογίας) εποχή, ή την π.Χ. (προ Χριστού), αν προτιμάτε.

Όταν αρχίσαμε να επεξεργαζόμαστε με την Αμέλια τον Περίπλου, όλες αυτές οι ιδέες ενισχύθηκαν περαιτέρω. Φυσικά, υπάρχουν ακόμα κάποια “σκοτεινά σημεία”, ερωτήματα που μένουν αναπάντητα. Μια μεγάλη μου απορία είναι λ.χ. η εξής: πώς γίνεται η Αμέλια, μια Πορτογαλίδα γεννημένη στη Μοζαμβίκη, να συνθέτει σε ύφος αρχαίο; Το λέω αυτό επειδή και τα τρία αρχαιοελληνικά μουσικοποιητικά θέματα που συμπεριλαμβάνει ο Περίπλους (ο Ἐπιτάφιος, του Σεικίλου, ο πρώτος Δελφικός Ὕμνος εἰς τὸν Ἀπόλλωνα, μάλλον του Ἀθηναίου, και ο Ὕμνος εἰς Νέμεσιν, του Μεσομήδους) υπάρχουν εκεί επειδή κάποιες δικές της συνθέσεις μού θύμισαν τα προαναφερθέντα αρχαία ελληνικά τραγούδια. Όντως, είναι πολύ παράξενο.

Ανδαλουσιανή ελεφάντινη κυλινδρική πυξίς (θήκη καλλυντικών ή κοσμημάτων, 10ος αιώνας)

Όμως, πέρα από αυτά τα “σκοτεινά σημεία”, που πάντα θα μας προκαλούν, έτσι ώστε να προτείνουμε κάποιες ικανοποιητικές απαντήσεις, μπορέσαμε να συμπληρώσουμε το puzzle με αρκετή άνεση, θα έλεγα. Και όταν κυκλοφόρησε ο Περίπλους μας, ήμουν σε θέση να πω:

“Υπάρχουν τα σημεία επαφής, κι εξαρτάται από εμάς να τα φέρουμε στο φως. Αρκεί να ψάξουμε, φυσικά μεθοδικά, χωρίς να χάνουμε τον μπούσουλα”, ή bússola, όπως λέγεται στα πορτογαλικά.⁽²⁾

• ⁽²⁾ Έχουμε την ίδια λέξη που προέρχεται από τα ελληνικά (πύξος > πυξίς-πυξίδα > buxis-buxida > box, boîte, και bússola), με αφετηρία τη λέξη που αναφέρεται στο φυτό πύξος, ή και πυξός (πυξάρι, boxwood), με πολύ σκληρό, συμπαγές και ανθεκτικό ξύλο, που χρησιμοποιείται, από την αρχαιότητα ως σήμερα, στην κατασκευή αγγείων, όπως είναι η πυξίς, αλλά και μουσικών οργάνων, εγχόρδων και πνευστών. Σημειωτέον πως οι σπόροι του βρίσκονται σε κάψουλες, που επίσης ονομάζονται πυξίδες. Ποιος μη ειδήμων, όντως, θα μπορούσε να φανταστεί πως το αγγλικό box έχει ελληνική προέλευση;

Χώρος ευθύνης: η Μεσόγειος κι η ἐπέκεινα Οἰκουμένη

Η ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ δεν απετέλεσαν αφετηρία τής παγκόσμιας ιστορίας. Οι Έλληνες παρέλαβαν τη σοφία ἐξ ἀνατολῶν (Μικρά Ασία, Μεσοποταμία κι Αίγυπτος), μετατρέποντάς την σε επιστήμη.⁽³⁾ Τεράστιο επίτευγμα, όντως! Και άφησαν μιαν εκπληκτική γραμματεία – uma literatura maravilhosa! Κι έτσι, ο ελληνικός πολιτισμός έγινε το θεμέλιο της κουλτούρας των δυτικών χωρών.

Μηχανισμός των Αντικυθήρων

• ⁽³⁾ Δεν μπορεί να υπάρξει μεγάλος πολιτισμός δίχως την ανάλογη τεχνολογία. Ένα θαύμα στον τομέα αυτόν είναι ο μηχανισμός των Αντικηθύρων, ο παλαιότερος αναλογικός υπολογιστής, που χρησίμευε ως όργανο αστρονομικών παρατηρήσεων. Χρονολογημένος περί το 100 ΠΚΧ, ανασύρθηκε το 1901 από κάποιο ναυάγιο στ’ Αντικύθηρα, μεταξύ Πελοποννήσου και Κρήτης, μα η σπουδαιότητα και πολυπλοκότητά του κατανοήθηκαν έναν αιώνα αργότερα. Συσκευές παρομοίου επιπέδου εμφανίστηκαν και πάλι στην Ευρώπη μόλις στον 14ο αιώνα ΚΧ, με την κατασκευή των αστρονομικών ρολογιών.

Ο καθηγητής Michael Edmunds, του Πανεπιστημίου τού Cardiff, που το 2006 ήταν επικεφαλής μιας έρευνας για τον μηχανισμό, σχολίασε:

“Αυτή η συσκευή είναι πράγματι εξαιρετική, η μοναδική στο είδος της. Ο σχεδιασμός είναι υπέροχος, η αστρονομία απολύτως ακριβής. Βλέποντας πώς είναι φτιαγμένα τα μηχανικά μέρη, μένεις με ανοιχτό το στόμα… Από άποψη ιστορικής αξίας και σπανιότητας, θεωρώ αυτόν τον μηχανισμό ως πολυτιμότερο από τη Μόνα Λίζα.”

Η “Βικτωρία”, το μοναδικό σκάφος τού στόλου τού Μαγγελάνου που ολοκλήρωσε τον περίπλου τής γης (λεπτομέρεια χάρτη τού Ορτέλιους, 1590)

Οι σωζόμενοι περίπλοι έγιναν στη Μεσόγειο, στον Ινδικό και τον Ατλαντικό ωκεανό. Ο Ἡρόδοτος αναφέρθηκε επίσης σ’ έναν περίπλου τής Αφρικής από Φοίνικες, για λογαριασμό ενός φαραώ τής Αιγύπτου. Κάποιος Αλεξανδρινός Έλληνας, πάλι, περιέγραψε τις ακτές τού Ινδικού ωκεανού, από την ανατολική Αφρική ως την Ινδία. Ο Πυθέας, από την ελληνική αποικία τής Μασσαλίας, ταξίδεψε προς βορράν, πέρα από τις Βρετανικές νήσους και την Σκανδιναβία, ολοκληρώνοντας έναν περίπλου τής Ευρώπης, πλέοντας μέσω ποταμών από τη Βαλτική στη Μαύρη θάλασσα (τον Εὔξεινο Πόντο), κι επιστρέφοντας στη Μεσόγειο. Αρκετοί επίσης πιστεύουν πως οι Μινωίτες Κρῆτες, οι Έλληνες, οι Αιγύπτιοι, οι Φοίνικες και οι Καρχηδόνιοι, όπως και άλλοι αρχαίοι λαοί, λ.χ. οι Κινέζοι, ταξίδεψαν ως τη Βόρεια και τη Νότια Αμερική, πολύ πριν από τους Βίκινγκ, ή τον Κολόμβο – ή, βέβαια, τον Μαγγελάνο, που επιχείρησε να φέρει σε πέρας έναν περίπλου τής γης, αλλά δεν είχε την τύχη να τον ολοκληρώσει.

Άρα, αυτά τα ταξίδια πρέπει ν’ άρχισαν πολύ πριν από την καταγεγραμμένη ιστορία, στην εποχή τού κρατερώματος-μπρούντζου (Bronze Age). Υπάρχουν ενδείξεις πως οι Μινωίτες, κατά την θαλασσοκρατορία τους, έφτασαν ως την Κορνουάλλη τής Βρετανίας, εἰς ἀναζήτησιν κασσίτερου – ή, σε διαφορετική περίπτωση, εξασφάλιζαν αυτό το πολύτιμο μετάλλευμα σε λιμάνια τής νότιας Γαλατίας. Ο κασσίτερος είναι απαραίτητο συστατικό στοιχείο τού μπρούντζου (±90% χαλκός συν ±10% κασσίτερος). Υπήρχαν τεράστιες ποσότητες χαλκού στη Μεσόγειο. Η Κύπρος λ.χ. ήταν γεμάτη χαλκό, και τ’ όνομά της προέρχεται από το μέταλλο αυτό, ή και αντιστρόφως. Όμως, κασσίτερος; Δεν υπήρχαν πολλά μέρη στην Μεσόγειο με κασσίτερο, και ήταν μάλιστα σε περιορισμένες ποσότητες.

Οι Μινωίτες, και αργότερα οι Έλληνες και οι Φοίνικες, έφτασαν αρχικά στην Ιβηρία, που ήταν πολύ πλούσια σε αυτά τα μεταλλεύματα. Οι Ανδαλουσιανοί, μάλλον, οδήγησαν τους Κρήτες στη Γαλικία, την Βρετάνη, ή την Κορνουάλλη: ήξεραν τον δρόμο. Όλα αυτά τα μέρη, ιδίως η Κορνουάλλη, διέθεταν τεράστια αποθέματα κασσίτερου. Εκεί, κοντά στη Γαλικία, ή πιθανόν στην Κορνουάλλη, θα πρέπει να ήταν και οι περιώνυμες Κασσιτερίδες νήσοι. Ο Ηρόδοτος, ή και άλλοι ιστορικοί, αναφέρθηκαν επίσης στους δεσμούς τόσο των Ελλήνων, όσο και των Φοινίκων, με την Ταρτησσό, στις εκβολές τού ομώνυμου ποταμού (νῦν Γουαδαλκιβίρ), και πολλοί τώρα συσχετίζουν την θρυλική ανδαλουσιανή πολιτεία με τη μυθική Ἀτλαντίδα…

Η Ταρτησσός – εδώ ταυτίζεται με τη Sanlúcar de Barrameda (;) – και τα Γάδειρα-Gadir-Gades-Cádiz, σε τρία νησάκια μ’ ελληνικά ονόματα (Ερύθεια, Κοτινούσσα, Αντίπολις), έξω από τις Ηράκλειες Στήλες, το στενό τού Γιβραλτάρ, στην Θάλασσα του Σκότους, τον Ατλαντικό.

Κρίσιμα ερωτήματα ως αφετηρία τής έρευνας

Η ΕΡΕΥΝΑ ΑΥΤΗ, στο Α’ μέρος, που έχουμε διανύσει, έγινε για να δοθεί απάντηση στην αυτάρεσκη κουλτουριάρικη “καραμέλα” τής φράσης “ἡ καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολή” (βλέπε Χρονικό 6, υποσημείωση 1). Γι’ αυτό υψώθηκε εκείνο το “Ινδοϊβηρικό τόξο”, ώστε να οριοθετήσουμε τον ευρύτερο ιστορικό-πολιτισμικό χώρο τής Μεσογείου. Ως αφετηρία τού Β’ μέρους ήταν ορισμένα πολύ απλά ερωτήματα, που ζητούσαν όμως την απάντησή τους:

● Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου για την παραγωγή μπρούντζου;

● Ποιοι ήταν τότε οι καθιερωμένοι θαλασσοπόροι για να μεταφέρουν το πολύτιμο μετάλλευμα στη Μεσόγειο, όπου σπάνιζε ο κασσίτερος;

Επιχειρώ κάποιες απαντήσεις στα Χρονικά μας του Β’ μέρους, Κασσιτερίδων αρχιπέλαγος: πλώρη για Ταρτησσό, ύστερα από εκείνα του Α’, Μεσογείου παράπλους: αναζητώντας τον Ὀρφέα. Επίκεντρο της προσοχής στο Α’ μέρος ήταν η μουσική· στο Β’ είναι η ιστορία.

Ένα από τα δυο ελληνικά αγάλματα γυμνών πολεμιστών σε φυσικό μέγεθος, τα Μπρούντζινα του Riace, (± 460–450 ΠΚΧ): ανασύρθηκαν από την θάλασσα το 1972, κι έγιναν σύμβολο της Καλαβρίας.

Α. Μεσογείου παράπλους, αναζητώντας τον Ὀρφέα

Πρόλογος. Προ του απόπλου
1. Η οικουμενική Μεσόγειος
2. Όλα άρχισαν εδώ…
3. Χρονικό τού ανθρώπου
4. Περί δημοκρατίας
5. Ιβήρου Οδύσσεια
6. Το ινδοϊβηρικό τόξο (Jondo)
7. Το ινδοϊβηρικό τόξο (Duende)
8. Ὑβριδίων ὕβρις…
9. Το περιώνυμον τρίχορδον
10. Η… “γλώσσα-ήλιος”
11. “Θρᾳκία καὶ Ἀσιᾶτις ἡ μουσική”
12. “Μὴ κακούργει τὴν μουσικήν!”
13. Επαγγελματίες ή ερασιτέχνες;
14. Μουσικὴ ψυχῇ τε καὶ σώματι.

Β. Κασσιτερίδων αρχιπέλαγος, πλώρη για Ταρτησσό

15. Πλώρη για Rio de Janeiro!
16. Μεσογείου παράπλους-περίπλους
17. Κρητομινωική Θαλασσοκρατορία
18. Αἰγαῖον: Κνωσός, Μυκῆναι, Ἴλιον
19. Φοινίκη: η εύνοια της τύχης
20. Οι αινιγματικοί Λαοί τής Θάλασσας
21. Ιβηρικό “El Dorado”
22. Αναβίωση περίπλου τής Ιβηρίας
23. Η γενοκτονία των Ελλήνων
24. Θρίαμβος του κρετινισμού
25. “Carthago delenda est!”
26. Ιβηρική διασταύρωση (στοιχείων)
27. Το Βατερλώ ενός αρχαιολόγου.

Παράρτημα: 28. Πώς γεννήθηκε ο Μεσογείου παράπλους | 29. Βιβλιο – Δισκο – γραφία | 30. Μιχάλης Λουκοβίκας – βιογραφικό.

Ένα γενικό συμπέρασμα είναι πως κάποιες ανάγκες υπήρξαν το κίνητρο για τη συμβίωση, την επικοινωνία, τις ανταλλαγές μεταξύ των ανθρώπων. Έτσι γεννήθηκε η κοινωνία, δημιουργήθηκαν οι πόλεις, εμφανίστηκαν οι τάξεις και ο καταμερισμός εργασίας, κι έτσι επινοήθηκε η γραφή. Η συντονισμένη δράση αφορούσε υλικές ανάγκες, αλλά ταυτόχρονα μεταμόρφωσε τους ανθρώπους που συνεργάζονταν, ανταλλάσσοντας επίσης ιδέες και ιδεώδη – διαδικασία που οδήγησε στη γέννηση της κουλτούρας, του πολιτισμού.⁽⁴⁾

• ⁽⁴⁾ Δεν είναι τόσο προφανές, όμως κάτι ανάλογο με τους περίπλους παρατηρείται σε διάφορα άλλα ανθρώπινα εγχειρήματα. Η μουσική γεννήθηκε ταυτόχρονα με την ομιλία, τον λόγο. Σ’ ένα προχωρημένο στάδιο, η μουσική ήταν είτε οργανική, ή τραγούδι. Η ποίηση στην κλασική Ἑλλάδα ήταν αδιανόητη χωρίς μουσική. Οι δυο τέχνες πήραν… διαζύγιο αργότερα, κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΧ. Όμως, είτε πριν, ή και μετά, ήταν (και είναι ακόμη) απαραίτητος ένας επιπλέον “περίπλους”, για να συνδυαστούν οι ήχοι με τις λέξεις και να εκφραστεί το νόημα των λέξεων μέσω των ήχων. Κάτι ανάλογο συμβαίνει επίσης στη μετάφραση: τότε ο “περίπλους” αφορά δυο γλώσσες. Είναι το ταξίδι ενός κειμένου, του νοήματος και ύφους του, του περιεχομένου και της μορφής του, ενώ προσαρμόζεται έτσι ώστε ν’ αρχίσει ν’ αναπνέει σ’ ένα διαφορετικό γλωσσικό περιβάλλον.

Η Σαπφώ και ο Αλκαίος, του Lawrence Alma-Tadema

Ὁμήρου Ὀδυσσείας περίπλους

Η ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ είναι ποιητικός περίπλους. Οι περιπλανήσεις τού Οδυσσέα για τους Λουζιτανούς έχουν και πορτογαλική διάσταση: ο βασιλιάς τής Ἰθάκης ίδρυσε τη Λισαβόνα κι απέκτησε απόγονο με την πριγκίπισσα της Ιβηρίας, την Καλυψώ. Ο Ὅμηρος περιγράφει την κάθοδο του Οδυσσέα στον Ἅδη, στον Κάτω κόσμο, που βρισκόταν έξω από τις Ηράκλειες στήλες, το στενό τού Γιβραλτάρ. Οι Έλληνες τοποθετούσαν στην ίδια περιοχή τον Κῆπο τῶν Ἑσπερίδων, ή και τις Μακάρων νήσους, τα Ἠλύσια πεδία, που ταυτίζονται με τη Μακαρονησία (Αζόρες και Μαδέρα, Κανάρια και Πράσινο Ακρωτήρι).

Οι Στράβων και Σολίνος γράφουν πως μετά από την Ἰλίου πέρσιν, ο Ὀδυσσεύς κινήθηκε προς δυσμάς. Φτάνοντας στη Λουζιτανία, περιτείχισε τη Λισαβόνα, και κατόπιν, θέλησε να δοκιμάσει την τύχη του στον Ἀτλαντικό – όπου χάθηκε χωρίς ν’ αφήσει ίχνη. Αυτά γράφει ένας Βαλενσιάνος ιστορικός, ο Pere Antoni Beuter, προσθέτοντας ότι την άποψη συμμερίζεται και ο Dante Aligheri. Στην Κόλασή του, όντως, ο Δάντης παραπέμπει σε μιαν άλλην εκδοχή τής καθόδου τού Οδυσσέα στον Κάτω κόσμο – χωρίς επιστροφή. Ο βασιλιάς τής Ιθάκης, γράφει, βγαίνοντας από τις Ηράκλειες στήλες, διέσχισε τον Ισημερινό, κι έπλεε για πέντε μήνες στο νότιο ημισφαίριο, ώσπου έφτασε σ’ έναν κόλπο με ψηλό βουνό. Τότε ένας ανεμοστρόβιλος βύθισε το πλοίο του. Εκεί πνίγηκαν όλοι.

Δεν ξέρω για ποιον λόγο, όμως πιστεύω ακράδαντα πως αυτός ο κόλπος με το μεγάλο βουνό είναι ο “Ποταμός τού Γενάρη”, το Rio de Janeiro! Θα ήθελα πάρα πολύ να το επιβεβαιώσω…

Η πολιορκία τής Λισαβόνας, του Roque Gameiro (1917)

Παράρτημα: Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια

● Όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει ο Νεοέλληνας ομηριστής Ιωάννης Κακριδής, η Οδύσσεια είναι ποίηση, και όχι ταξιδιωτικό ημερολόγιο (ἤτοι περίπλους κάποιου θαλασσοπόρου). Κατά τον W. B. Stanford, ο Καβομαλιάς και τα Κύθηρα, όπου ο Οδυσσέας συνάντησε θαλασσοταραχή (Ὀδύσσεια, ῥαψῳδία ι), είναι “τα τελευταία σαφώς αναγνωρίσιμα μέρη στις περιπλανήσεις του. Στη συνέχεια εγκαταλείπει την σφαίρα τής Γεωγραφίας και εισέρχεται στην Χώρα των Θαυμάτων”…

Λόγω, όμως, της μεγάλης απήχησης των ομηρικών επών, η απόπειρα δημιουργίας μιας “Γεωγραφίας τής Οδύσσειας” ξεκίνησε πολύ νωρίς, ήδη από τον Ἡσίοδο, που μάλλον ήταν σύγχρονος του Ομήρου, και ως την ελληνιστική περίοδο, η σχετική φιλολογία ήταν σε πλήρη άνθηση. Είχαν, μάλιστα, προκύψει και διαφωνίες μεταξύ των μελετητών για το αν οι περιπλανήσεις τού Οδυσσέα περιορίζονταν εντός τής Μεσογείου, ή αν είχαν επεκταθεί και στον Ατλαντικό – ενδεικτικό πως γι’ αυτούς ο ωκεανός δεν ήταν “terra” (mare) incogita.

Άλλοι, πάλι, αντιτάχθηκαν σε αυτόν τον ευημερισμό·⁽⁵⁾ κάποιοι μάλιστα στράφηκαν κι εναντίον τού μεγάλου ῥαψῳδοῦ. Ο μυθογράφος-γραμματικός Ἀπολλόδωρος ὁ Ἀθηναῖος (2ος αιώνας ΠΚΧ) έγραψε πως ο Όμηρος φαντάστηκε τις περιπλανήσεις σαν να συνέβησαν σε κάποια παραμυθένια χώρα τού Ατλαντικού. Στον Ατλαντικό αναφέρθηκε κι ο Στράβων (1ος αιώνας ΠΚΧ – 1ος ΚΧ): τουλάχιστον η Ὠγυγία και η Σχερία–Φαιακία, είπε, δηλαδή τα νησιά τής Καλυψώς και της Ναυσικᾶς αντίστοιχα, ήταν “αποκυήματα της φαντασίας” τού Ομήρου κάπου στον Ατλαντικό. Έσπευσε, ωστόσο, να υπογραμμίσει πως οποιαδήποτε υπόθεση, ακόμη κι εξωφρενική, είναι προτιμότερη από το να λες “δεν ξέρω”… Όμως, ο Ἐρατοσθένης (3ος – 2ος αιώνας ΠΚΧ), αρκετά σαρκαστικά, παρατήρησε: “Θα βρείτε την σκηνή των περιπλανήσεων του Οδυσσέα, όταν βρείτε τον μάστορα που έφτιαξε τον ασκό των ανέμων”!

• ⁽⁵⁾ Από τον μυθογράφο τής Ἱερᾶς Ἀναγραφῆς, Εὐήμερο: η άποψη πως οι θεοί ήταν άνθρωποι που θεοποιήθηκαν και πως οι μύθοι έχουν ιστορική βάση.

Χάρτης τού Rio de Janeiro (1600)

Ο Πλούταρχος (1ος – 2ος αιώνας ΚΧ) ήταν βέβαιος πως η Ωγυγία βρισκόταν στον Ατλαντικό, δυτικά τής Βρετανίας. Επανέλαβε, παράλληλα, και την περιγραφή τού Πλάτωνα για μιαν ήπειρο στην άλλη πλευρά τού Ατλαντικού, με την επισήμανση πως η Ωγυγία απείχε από αυτήν την ήπειρο περίπου 900 χιλιόμετρα. Ο Γερμανός αστρονόμος και μαθηματικός Κέπλερ (1571–1630) εκτίμησε πως τούτη “η μεγάλη ήπειρος” ήταν η Αμερική, κι επιχείρησε να εντοπίσει το νησί τής Καλυψοῦς.

● Η Αμερικανίδα Henriette Mertz, στο βιβλίο The Wine Dark Sea (Ο οίνωψ πόντος, 1964), υποστήριξε πως το νησί τής Κίρκης ήταν η Μαδέρα, της Καλυψώς κάποιο νησί στις Αζόρες, ενώ κατά τα ενδιάμεσα ταξίδια καταγράφεται η ανακάλυψη της Βόρειας Αμερικής: η Σκύλλα και η Χάρυβδη ήταν στη Νέα Σκωτία τού Καναδά, στον κόλπο Fundy, ενώ η Σχερία, η χώρα των Φαιάκων, στον κόλπο τού Μεξικού, στην Καραϊβική, ή μάλλον στην Florida. Αυτά τα ταξίδια έγιναν με τη βοήθεια των θαλασσίων ρευμάτων, που τα μελέτησε. Ήταν αυτά, κυρίως το Ρεύμα τού Κόλπου (τού Μεξικού), που έφεραν τον Οδυσσέα στις Σειρήνες (Αϊτή ή Κούβα), καθώς και στο νησί τού Ἡλίου (Νέα Σκωτία ή Νέα Γη).

Ο Enrico Mattievich, ένας Ιταλοπερουβιανός συνταξιούχος καθηγητής φυσικής στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Rio de Janeiro (όπου έγινε και το φεστιβάλ, Τόσο μακριά, τόσο κοντά), “έφερε” τον Οδυσσέα στη Νότια Αμερική, προτείνοντας πως, στην πραγματικότητα, η μετάβασή του στον Κάτω κόσμο συνέβη εκεί. Ο ποταμός Αχέροντας ήταν ο Αμαζόνιος, υποστήριξε στο Journey to the Mythological Inferno (Ταξίδι στη μυθολογική κόλαση, 1992). Διανύοντας μεγάλη απόσταση, οδεύοντας αντίθετα στο ρεύμα, ο Οδυσσέας συνάντησε τα πνεύματα των νεκρών στο σημείο συμβολής των ποταμών Marañon και Ucayali – στην αφετηρία τού Αμαζονίου.

Άλλη μελέτη, που συνδέεται μ’ εκείνην της Mertz, είναι η Ὀδύσσεια – μία ναυτικὴ ἐποποιία τῶν Ἑλλήνων εἰς τὴν Ἀμερικήν (1994), του Ζίγκφριντ Πετρίδη. Η ελληνική γραμματεία έχει πλήθος αναφορών στις γεωγραφικές και αστρονομικές γνώσεις των Ελλήνων, που τους επέτρεπαν να ρυθμίζουν την ρότα τους, βλέποντας τους αστερισμούς. Η μακρά πείρα τού Πετρίδη στη ναυσιπλοΐα τού επέτρεψε είτε να επιβεβαιώσει, ή να αποσαφηνίσει, τα συμπεράσματα της Mertz, με περισσότερες λεπτομέρειες για την κατεύθυνση των ανέμων, τις θαλάσσιες ρότες, τα νησιά, κλπ. Μια αποσαφήνιση ήταν πως οι Έλληνες θαλασσοπόροι δεν βασίζονταν στην τύχη για να φτάσουν στην Αμερική, αλλ’ ότι διέθεταν ταχύπλοα κι ευέλικτα σκάφη, με τα οποία διέσχιζαν άνετα τον Ατλαντικό. Μπορούσαν, επιπλέον, να συνδυάζουν και να εκμεταλλεύονται τόσο τα πανιά, όσο και τα κουπιά, καλύπτοντας έτσι πολύ μεγάλες αποστάσεις.

Επίσης ο Δημήτρης Μιχαλόπουλος, του Ινστιτούτου Ελληνικής Ναυτιλιακής Ιστορίας, μας αφηγείται μια μεγάλη Περιπέτεια στον Ατλαντικό: τα ταξίδια τού Οδυσσέα μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής – παραπέμποντας, μεταξύ άλλων, στον Πετρίδη. Η κοινώς αποδεκτή αφετηρία του είναι οι Λωτοφάγοι, στα παράλια της Λιβύης. Από εκεί φαίνεται πολύ κοντά ο επόμενος σταθμός, η χώρα των Κυκλώπων, η Σικελία, ή ἐν γένει η Μεγάλη Ελλάδα, όπως πίστευαν όλοι στην ύστερη αρχαιότητα. Όμως, ο Όμηρος δεν κάνει καμιά μνεία στην Ιταλία. Το μόνο που λέει είναι πως κατά το παρελθόν, οι Κύκλωπες ήταν “γείτονες” των Φαιάκων, στην “ἀχανῆ Ὑπερία”. Οι τελευταίοι, όμως, αναγκάστηκαν να μετοικίσουν στην Σχερία, αφού οι Κύκλωπες κάθε άλλο παρά φιλικοί ήταν. Το θέμα είναι πού βρισκόταν αυτή η Υπερία. Αν τώρα πιστέψουμε αυτό που μόλις απορρίψαμε, ἤτοι την κοινή πεποίθηση της ύστερης αρχαιότητας, οι Κύκλωπες ζούσαν κοντά στους Λαιστρυγόνες, κάπου στη Μεσόγειο. Το ομηρικό κείμενο μας δίνει κάποιες ενδείξεις για τους δεύτερους: στην χώρα τους, “ἐγγὺς γὰρ νυκτός τε καὶ ἤματός εἰσι”. Ο Μιχαλόπουλος εικάζει πως οι Λαιστρυγόνες ζούσαν σε μέρος, όπου στο καλοκαίρι, οι μέρες είναι μεγάλες και οι νύχτες σύντομες, ἤτοι στην Σκανδιναβία. Παραπέμπει και στον Τάκιτο, που λέει πως ο Οδυσσέας έφτασε τουλάχιστον ως τη Γερμανία. Άρα, η Υπερία ήταν κάπου εκεί. Υπάρχει όμως ένα “προβληματάκι”: μεταξύ Κυκλώπων και Λαιστρυγόνων, ο Οδυσσέας φτάνει στην Αἰολία που, αν και “πλεούμενη”, ταυτίζεται μάλλον με τη Μαγιόρκα. Μα το ταξίδι μετ’ επιστροφής Σκανδιναβία-Βαλεαρίδες παραπάει…

Ακολουθεί το ταξίδι στην Αμερική. Στα πέρατα της γης θα πρέπει να ήταν η Αἰαία τής Κίρκης, ο Κάτω κόσμος, οι Εσπερίδες, μα και οι Γοργόνες, κατά τον Ησίοδο. Ως προς την Ωγυγία, ο Πλούταρχος γράφει πως ήταν σε απόσταση ενός πενθήμερου ταξιδιού από την Βρετανία, όπου είναι “η θάλασσα βαριά, λασπώδης, ταραγμένη από ρεύματα”. Πρόκειται ίσως για την Θάλασσα των Σαργασσών, στον Ατλαντικό, με τη Βερμούδα ως πιθανή θέση τού νησιού τής Καλυψώς. Η νύμφη έδωσε στον Οδυσσέα οδηγίες να πλέει με τον αστερισμό τής Μεγάλης Ἄρκτου στ’ αριστερά του. Έτσι, μετά από 18 ημέρες, έφτασε στην Σχερία, που βρισκόταν στην Ιβηρία. Ο βασιλιάς τής Ιθάκης, όπως και άλλοι ήρωες του Τρωικού, έκαναν την παρουσία τους αισθητή στην χερσόνησο (βλέπε Χρονικό 5, Οδύσσειες του Τρωικού). Κατά τον Στράβωνα, ως και πόλη υπήρχε εκεί που ονομάστηκε προς τιμήν τού Οδυσσέα. Γνωρίζουμε την παράδοση, που υιοθετεί και ο Camões, πως η ετυμολογία τής Λισαβόνας μάς οδηγεί στο λατινικό όνομα του ήρωα, Ulysses. Επομένως, ο “ομηρικός” ποταμός των Φαιάκων είναι ο Τάγος, που έφερε τόσον πλούτο σε πολύτιμα μέταλλα, ώστε τον χαρακτήρισαν “ισοδύναμον του Πακτωλοῦ”, του περίφημου για τον χρυσό ποταμού τής Μικράς Ασίας (Silius Italicus).

Ίσως ο Οδυσσέας να μην ήταν ο πρώτος Έλληνας (ή Ευρωπαίος) που πάτησε πόδι στην Αμερική: κατά τη Mertz, αρκετά πριν από τον Τρωικό και την Οδύσσεια, περί το 1300 ΠΚΧ, ή γύρω στο 1225, σύμφωνα με άλλους,⁽⁶⁾ οι Αργοναύτες διέσχισαν τον Ατλαντικό, χάρη στο Ρεύμα τού Κόλπου, μα και την Θάλασσα των Σαργασσών (τις “πλεούμενες νήσους”, κατά τον Ἀπολλώνιο Ῥόδιο), κι έφτασαν στο Πουέρτο Ρίκο. Παραπλέοντας τη Νότια Αμερική, πέρασαν από τις εκβολές τού Αμαζόνιου και το Rio de Janeiro, πλέοντας ως το Río de la Plata τής Αργεντινής. Έπειτα, πηγαίνοντας αντίθετα στο ρεύμα, έφτασαν στο υψίπεδο της Βολιβίας και μπήκαν στην Κολχίδα, το Tiwanaku, όπου φυλασσόταν το χρυσόμαλλο δέρας.⁽⁷⁾ Το Τιουανάκου έγινε, μετά από αιώνες, το θρησκευτικό, κοσμολογικό, πολιτισμικό κι εμπορικό κέντρο μιας προκολομβιανής αυτοκρατορίας, που εκτεινόταν γύρω από τη λίμνη Τιτικάκα, στη σημερινή δυτική Βολιβία, βόρεια Χιλή, και νότιο Περού, από το 300 ως το 1150 ΚΧ. Όμως, η περιοχή αυτή θα πρέπει να ήταν κατοικημένη ήδη από το 1500 ΠΚΧ.

• ⁽⁶⁾ Ο Μιχαλόπουλος (Οι Αργοναύτες στη Μαύρη Θάλασσα) μεταθέτει την εκστρατεία στο πολύ απώτερο παρελθόν τού πρώτου μισού τού 19ου αιώνα ΠΚΧ. Στα πανάρχαια χρόνια, λέει, τα θαλάσσια ταξίδια ήταν μακρύτερα και πιο περιπετειώδη από εκείνα της ύστερης αρχαιότητας – ενώ ο Εύξεινος ήταν ανέκαθεν κέντρο τού διεθνούς εμπορίου. Οι Αργοναύτες ήταν Μινύες, οι ισχυρότεροι των Πελασγών. Οι τελευταίοι θεωρούνται πρόγονοι των Ελλήνων, αποικιστές όχι μόνον του Ευξείνου, μα και της Ιταλίας, εκπολιτιστές και γεννήτορες του αλφάβητου.

• ⁽⁷⁾ Τόσο η Ἀργοναυτικὴ ἐκστρατεία, όσο και ο Τρωικός πόλεμος που ακολούθησε, σκοπό είχαν τον έλεγχο του Ευξείνου από τους Έλληνες. Και ο μύθος τού χρυσόμαλλου δέρατος προέκυψε από μια συνήθεια των ντόπιων φυλών, οι οποίες βύθιζαν προβιές μες στα ρέματα έτσι ώστε να συλλέξουν την χρυσόσκονη που κατέβαζαν τα νερά. Το ίδιο γίνεται σε ορισμένα μέρη εκεί μέχρι σήμερα. Η κολχική πρωτεύουσα, Αἴα (Κουτάισι), ήταν, λέει, μια από τις πολλές πόλεις που ίδρυσαν οι Αιγύπτιοι στην Ευρασία. Η ιστορία αυτή συνδυάζεται με μια πληροφορία τού Ηροδότου, που του παρέθεσαν Αιγύπτιοι ιερείς. Κατά τα λεγόμενά τους, ο θρυλικός φαραώ Σέσωστρις κινήθηκε κάποτε με τον στρατό του προς βορράν, κι έφτασε μέσω Λεβάντε και Μικρασίας στην Κολχίδα. Εκεί εγκατέστησε αποίκους στον ποταμό Φᾶσι (νῦν Ριόνι), και μετά στράφηκε δυτικά, διασχίζοντας την Ρωσία, και νότια, μέσω Ρουμανίας και Βουλγαρίας, για να φτάσει στην ανατολική Ελλάδα, απ’ όπου γύρισε στην Αίγυπτο. Ο Ηρόδοτος επισημαίνει μεν πως η πληροφορία αυτή δεν μπορεί να διασταυρωθεί, αλλά παραδέχεται πως ήταν κοινή πεποίθηση τότε πως την Κολχίδα την αποίκισαν οι Αιγύπτιοι. Κατά τον Στράβωνα και τον Διόδωρο Σικελιώτη, ο Σέσωστρις κατέκτησε όλον τον κόσμο, από την Αιθιοπία στον Νότο, ως την Σκυθία στον Βορρά – ποιος ξέρει, μπορεί και ως τη Λατινική Αμερική στη Δύση!

● Ορισμένοι συγγραφείς ερμηνεύουν τα ομηρικά έπη ως “βρετανικές μπαλάντες” ή “σάγκα των Βίκινγκ”, πλασάροντας έτσι την αμφιλεγόμενη θεωρία τής διάδοσης – τάχα – του πολιτισμού από τον Βορρά στον Νότο. Οι ἐν λόγῳ ψευτοθεωρίες είναι αιώνες παλαιότερες του γερμανικού εθνικισμού και σίγουρα εμπνέουν το σύνολο των Βορείων – που μάλλον θαρρούν πως είναι απόγονοι των… Ὑπερβορείων!⁽⁸⁾ Η ιδέα λ.χ. πως η έμπνευση του Πλάτωνα περί Ατλαντίδας βρίσκεται στη Βαλτική, υπήρξε ο “παππούς” όλων των συναφών θεωριών που ξεφύτρωσαν μετά. Στον “ηρωικό” 17ο αιώνα τής Σουηδίας, ο βασικός εκφραστής ήταν ο αναγεννησιακός πανεπιστήμονας (γιατρός, αστρονόμος, “αρχαιοϊστορικός” και βάλε!) Olaus ή Olof Rudbeck, που προκάλεσε σύγχυση μ’ ένα έργο-μαμούθ, 2500 σελίδων, το οποίο είχε ως τίτλο Atland eller Manheim, μεταφρασμένο στα λατινικά, για λόγια χρήση, ως Atlantica. Υποστήριξε εκεί, μεταξύ άλλων, ότι το ιστορικό κέντρο τής ιδιαίτερής του πατρίδας, της Ουψάλας, ήταν το κέντρο τής “χαμένης Ατλαντίδας”· συνεπώς, βάσει της εξωφρενικής λογικής τής πολιτισμικής διάχυσης, η Σουηδία αποτελούσε λίκνο τού δυτικού πολιτισμού, που ανάγεται στην εποχή τού Αδάμ και της Εύας! Παρά τον χλευασμό του από την πλευρά των συναδέλφων του, καθηγητών στο εκεί πανεπιστήμιο (που τον κατηγόρησαν και ως πλαστογράφο), ο Rudbeck έγινε εθνικός ήρωας – και όχι μόνον: θαυμάστηκε στην Αυλή τού Louis “l’état c’est moi!”, προτάθηκε ως μέλος τής Βασιλικής Εταιρείας τού Λονδίνου, εγκωμιάστηκε σε café, σαλόνια, και πλείστες ακαδημίες τής κοσμοπολίτικης “Πολιτείας των Γραμμάτων”, διαβάστηκε μανιωδώς από τους Leibniz και Montesquieu, ενώ ο Isaac Newton τού ζήτησε ένα αντίγραφο της Atlantica με αφιέρωση! Ώσπου έφτασε η στιγμή, μετά θάνατον, η στέψη των Σουηδών μοναρχών να γίνεται “ενώπιον” του τάφου του! Συνεχίζει, μάλιστα, να έχει φανατικούς οπαδούς, κι έγινε ήρωας γελοιογραφίας με λεζάντα: “Ο αρχαιολόγος Olof Rudbeck αποκαλύπτει στους ‘Προκατόχους’ του – Ἡσίοδο, Πλάτωνα, Ἀριστοτέλη, Ἀπολλόδωρο, Τάκιτο, Ὀδυσσέα, Πτολεμαῖο, Ὀρφέα και Πλούταρχο – την ‘Αλήθεια’ για την Ατλαντίδα”…

Η Αρκτική ήπειρος σε χάρτη τού Gerardus Mercator (1595)

• ⁽⁸⁾ Μαζί με την Θούλη, η γη των Υπερβορείων συγκαταλέγεται μεταξύ των terrae incognitae της αρχαιότητας. Οι Υπερβόρειοι ήταν μια φυλή γιγάντων, μέχρι τρία μέτρα ύψος, που ζούσαν σε απόλυτη ευτυχία ως και χίλια χρόνια! Ο ήλιος εκεί ανέτειλε κι έδυε μια φορά τον χρόνο. Άρα, το να ζεις χίλια χρόνια ή χίλιες μέρες ήταν το ίδιο! Αυτό επιπλέον σημαίνει (τουλάχιστον για τους σύγχρονους ανθρώπους) πως η γη τους θα βρισκόταν κάπου στον Αρκτικό κύκλο. Ήταν οι πιο ευλογημένοι άνθρωποι, ζώντας σε μια ιδανική χώρα, “πέρα από τον Βορέα” (ή Βορρά, τον βόρειο άνεμο). Η παγωνιά στις βόρειες χώρες οφείλεται σε αυτόν τον άνεμο. Άρα, η γη “πέρα” από αυτόν θα ήταν ηλιόλουστη και ζεστή! Άλλωστε, ο μόνος από τους Ολύμπιους που λατρευόταν εκεί ήταν ο Ἀπόλλων: εκεί ξεχειμώνιαζε, πίστευαν οι Έλληνες. Και οι Υπερβόρειοι ανταπέδιδαν, στέλνοντας αντιπροσωπεία τους και προσφορές στο ιερό του νησί, την Δήλο! Ένας ποιητής που τους τιμούσε πάρα πολύ ήταν ο Πίνδαρος, περιγράφοντας τον “υπέροχο δρόμο προς τη συνέλευσή” τους: “Ποτέ η Μούσα δεν είναι απούσα | από τα ἔθη τους: λύρες κρούουν, αυλοί θρηνούν | παντού χοροί παρθένων στροβιλίζουν. | Μήτε ασθένεια ούτε πικρά γηρατειά ρέουν | στο ιερό τους αίμα· δίχως κόπο κι αγώνα είναι η ζωή τους”.

● “Βόρειοι και Υπερβόρειοι”: λογοπαίγνιο έκανα, μα… φλομώσαμε στις σβάστικες! Οι Βόρειοι, ιδίως οι Σκανδιναβοί, για ν’ αντιπαρατεθούν στον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό τής Μεσογείου, ταυτίστηκαν με τους Υπερβόρειους. Η τάση αυτή ήταν ιδιαίτερα ισχυρή κατά τον 17ο αιώνα στη Σουηδία, που είχε γίνει μεγάλη δύναμη, όταν οι θιασώτες τής ιδεολογίας τού γοτθισμού διακήρυσσαν πως η Σκανδιναβία ήταν η χαμένη Ατλαντίδα και η γη των Υπερβορείων! Εκεί, άλλωστε, βρίσκεται ο Αρκτικός κύκλος… Η ευρωπαϊκή κουλτούρα, ἐν γένει, ταυτίστηκε με την υπερβόρεια. Αναπόφευκτα, το θέμα κατόπιν εξειδικεύτηκε από τον εθνολόγο Karl Penka (Η καταγωγή των Αρίων, 1883), τον John Bennett (Η υπερβόρεια καταγωγή τής ινδοευρωπαϊκής κουλτούρας, 1963), και αρκετούς άλλους. Κάποιοι εσωτεριστές θεωρούν την Υπερβόρεια γη ως το πολικό κέντρο πολιτισμού και πνευματικότητας κατά τον Χρυσοῦν Αἰῶνα, του Χρύσεου γένους – όπου, βεβαίως, υπάγονται και οι ίδιοι… Ο άνθρωπος, διακηρύσσουν, δεν κατάγεται από τον πίθηκο, αλλά κατατείνει σταδιακά στον πίθηκο, αφού αποκόβεται σωματικά, μα και πνευματικά, από τη μυστικιστική, αλλόκοσμη πατρίδα στον Άπω Βορρά, υποκύπτοντας στις δαιμονικές ενέργειες του Νοτίου Πόλου… Υπάρχουν, βέβαια, κι οι γραφικοί: ο Robert Charroux, το alter ego τού Erich von Däniken, συνδέει τους Υπερβόρειους με μια φυλή αστροναυτών τής αρχαιότητας, που ήταν “πολύ σωματώδεις, πολύ λευκοί” κι επέλεξαν να ζήσουν στη “λιγότερο θερμή περιοχή τής γης, επειδή έμοιαζε πιο πολύ με το κλίμα τού πλανήτη τους”…

● Εκτός ίσως των τελευταίων, που μάλλον “πουλάνε τρέλα”, όλοι οι υπόλοιποι είναι ρατσιστές και φασίστες! Και για να τους την “σπάσω”, να υπενθυμίσω πως, ως terra incognita, η γη των Υπερβορείων εντοπιζόταν από τους αρχαίους στον Βορρά μεν, μα σε ολόκληρη την έκταση της Ευρασίας, από ΒΔ Ευρώπη ως ΒΑ Ασία. Βρέθηκαν έτσι κάποιοι… “σχιστομάτηδες” να πουν πως οι Υπερβόρειοι ήταν μάλλον Κινέζοι – άποψη που θ’ απορρίπτεται μετά βδελυγμίας ιδίως στην Ιαπωνία, ή και σε Μογγολία και Σιβηρία! (Θούλη και Ναζί: βλέπε Χρονικό 16, υποσημείωση 7).

Όμήρου Οδύσσεια. Λιθογραφίες τού Marc Chagall

Κανένας από τους επιγόνους του δεν σημείωσε ποτέ τέτοιον Θρίαμβο. Πιο άτυχος υπήρξε ο Βέλγος δικηγόρος Théophile Cailleux (Pays atlantiques décrits par Homère: Ibérie, Gaule, Bretagne, Archipels, Amériques· Théorie nouvelle. Ατλαντικές χώρες σε περιγραφή τού Ομήρου: Ιβηρία, Γαλατία, Βρετανία, Αρχιπελάγη, Β.-Ν. Αμερική· Νέα θεωρία. 1878). Τοποθέτησε την Τροία στην ανατολική Αγγλία, στα υψώματα έξω από το Cambridge, στους λόφους Gog Magog (μάλλον μακριά από την θάλασσα), και την Ιθάκη στη νότια Ανδαλουσία, ανάμεσα στο Jerez και το Cádiz, στο Δέλτα τού Guadalete (όπου λένε πως εγκαταστάθηκε ένας άλλος ήρωας του Τρωικού, ο Μενεσθεύς· βλέπε Χρονικό 22). Μα λίγο μετά από την έκδοση του βιβλίου του, ο Heinrich Schliemann μπόρεσε ν’ αποδείξει θριαμβευτικά πως οι Μυκήνες και η Τροία ήταν υπαρκτές, ισχυρές πόλεις, στην κατάλληλη στιγμή, στο κατάλληλο μέρος, για να εμπλακούν σε πόλεμο, όπως τον περιγράφουν τα έπη. Αποτέλεσμα ήταν να μην υπάρχει τότε στην αγορά ζήτηση για γεωιστορικές εικοτολογίες…

Αφού πέρασε πάνω από ένας αιώνας, ο Ολλανδός Iman Wilkens ξανασερβίρισε την ιδέα (Where Troy Once Stood, Όπου υψωνόταν κάποτε η Τροία, 1990), και μας οδήγησε και πάλι στους ίδιους λόφους που επεσήμανε ο Cailleux, αλλά με κάπως τροποποιημένο σενάριο: ο Τρωικός πόλεμος έγινε γύρω στο 1200 ΠΚΧ μεταξύ Κελτών, υποστήριξε. Εκείνοι τού Cambridgeshire δέχτηκαν επίθεση από άλλους Κέλτες προερχόμενους από την Ευρώπη, που ήθελαν να εξασφαλίσουν πρόσβαση στα κερδοφόρα κοιτάσματα κασσίτερου της Κορνουάλλης. Υπέθεσε επίσης πως οι Λαοί τής Θάλασσας (βλέπε Χρονικά 18, 19, 20) ήταν Κέλτες που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα και το Αἰγαῖον ως Ἀχαιοί, ή Πελασγοί, φέρνοντας μαζί και την προφορική τους παράδοση, η οποία μεταφράστηκε και γράφτηκε στα ελληνικά γύρω στο 750, αποτελώντας τη βάση τής Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Η Σκύλλα και η Χάρυβδη, κατά το “όραμά” του, βρίσκονταν στη νησίδα St. Michael’s Mount, στο άκρον τής χερσονήσου τής Κορνουάλλης, η Ιθάκη όχι πλέον στο Δέλτα τού Γουαδαλέτε, αλλά παραδίπλα, στο Κάδιξ, ενώ η τοπογραφία τής Τηλεπύλου (του “Απομακρυσμένου λιμανιού”) των Λαιστρυγόνων, του “θύμισε” εκείνην της Αβάνας. Είχε, όμως, μιαν ἀχίλλειον πτέρνα· ήταν (και αυτός) εθνικιστής:

“Φαίνεται πως τα ελληνικά τού Ομήρου περιέχουν μεγάλον αριθμό δανείων από δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες, πιο συχνά από τα ολλανδικά, και λιγότερο από τ’ αγγλικά, τα γαλλικά, ή τα γερμανικά”, έγραψε απερίσκεπτα, αναφερόμενος σε γλώσσες που γεννήθηκαν τουλάχιστον μια χιλιετία μετά από τον Όμηρο…⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ Αν πάρουμε τους Cailleux και Wilkens τοῖς μετρητοῖς, οι Τρώες έφυγαν από την Βρετανία μετά από τον πόλεμο για να εγκατασταθούν τελικά στην Ιταλία, αλλά τρεις γενιές αργότερα επέστρεψαν για να ιδρύσουν το “βρετανικό έθνος”! Η Ιστορία των βασιλέων τής Βρετανίας (Historia regum Britanniae), που γράφτηκε γύρω στο 1136 από τον Geoffrey τού Monmouth, αρχίζει με τον Τρώα Αινεία, ο οποίος, κατά τον ρωμαϊκό μύθο, εγκαταστάθηκε στην Ιταλία, μετά από τη λήξη τού πολέμου. Όμως, ο δισέγγονός του, Βρούτος, εξορίστηκε και άρχισε να περιπλανιέται, ώσπου τελικά η θεά Diana (Ἄρτεμις) τον οδήγησε στον δυτικό ωκεανό, για να εγκατασταθεί στο νησί τής Αλβιόνας, που το “βάφτισε” Βρετανία από τ’ όνομά του. Κατόπιν νίκησε τους γίγαντες, που ήταν οι μοναδικοί κάτοικοι του νησιού, και στις όχθες τού Τάμεση ίδρυσε την πρωτεύουσά του, τη Νέα Τροία, η οποία αργότερα μετονομάστηκε σε Λονδίνο.

Ποσειδωνίς στην Ἀτλαντίδα : ό,τι υποτίθεται απέμεινε από την χαμένη ήπειρο

Μια ακόμη παραλλαγή τής “θεωρίας” τής μετάδοσης του πολιτισμού από Βορρά σε Νότο έλεγε πως οι πρώιμοι Έλληνες θαλασσοπόροι, που μάλλον έφτασαν στα βόρεια για να εμπορευτούν κυρίως κασσίτερο, παρέλαβαν και τα υπέροχα έπη, τα μεταμόρφωσαν, καταγράφοντάς τα σε στίχους, κι έτσι απέκτησαν τα εθνικά τους έπη. Οι βόρειοι λαοί απέφευγαν να καταγράψουν τις συνθέσεις τους, αφού ήταν περίφημοι για τις τεχνικές απομνημόνευσης (όπως έλεγε ο Καίσαρ για τους Κέλτες βάρδους). Σὺν τῷ χρόνῳ, λόγω πολέμων, ή μεταναστεύσεων, αυτή η παράδοση μάλλον χάθηκε. Άλλοι, πάλι, υπέθεσαν πως οι Λαοί τής Θάλασσας ήταν βόρειες φυλές που, μεταξύ άλλων, επιτέθηκαν και στην Ελλάδα γύρω στο 1200 ΠΚΧ. Όσοι Έλληνες επέζησαν, αφομοίωσαν τις ιστορίες που έλεγαν οι επιδρομείς τα βράδια, γύρω από την φωτιά, στα στρατόπεδά τους, τις έκαναν δικές τους και, μόλις οι Σκοτεινοί Χρόνοι των Ελλήνων τέλειωσαν, τις κατέγραψαν, συμβάλλοντας έτσι και στην άνθιση του πολιτισμού τους.

Ένας από τους πρώτους που λάνσαρε αυτήν την “θεωρία”, σε αρκετά βιβλία που εξέδωσε, ήταν ο Γερμανός Jurgen Spanuth (1907-98), πάστορας, κλασικός λόγιος κι ερασιτέχνης αρχαιολόγος. Θέση του ήταν πως εκείνα τα γεγονότα επιβιώνουν σε παραποιημένη μορφή όχι μόνον στον Όμηρο, μα και στην πλατωνική Ατλαντίδα. Ο Spanuth συνέκρινε τις περιγραφές Ομήρου και Πλάτωνα σημείο προς σημείο, υποστηρίζοντας πως όλες έχουν κοινή προέλευση. Ήταν η άνοδος και πτώση ενός πανίσχυρου έθνους θαλασσοπόρων τής εποχής τού μπρούντζου, που ζούσε στην περιοχή τής Γιουτλάνδης, και κατέρρευσε όταν ένας “Ατλάντειος” κατακλυσμός τούς εξώθησε προς τη Μεσόγειο. Ήταν οι Λαοί τής Θάλασσας, που ηττήθηκαν στο Δέλτα τού Νείλου από τους Αιγύπτιους: αυτοί έγραψαν την ιστορία τής πτώσης τής βόρειας αυτοκρατορίας – η οποία έφτασε στον Πλάτωνα, μέσω του Σόλωνα, όταν εκείνος είχε επισκεφτεί την Αίγυπτο και συνομίλησε με ιερείς (Das Entratselte Atlantis [1953], Ατλαντίς / Η λύση τού μυστηρίου, ως Die Atlanter [1976], Ατλαντίδα τού Βορρά, κ.ά.). Ο γερμανικός εθνικισμός “ξεχείλιζε”, όντως, στους υπερφίαλους ισχυρισμούς τού Spanuth – που θέλησε ουσιαστικά να ιδιοποιηθεί τα πολιτισμικά θεμέλια ενός άλλου λαού. Ήταν, λοιπόν, ψυχρή η υποδοχή που επεφύλαξαν στα βιβλία αυτά τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης. Τότε ο πάστορας στράφηκε σε ορισμένα ακροδεξιά γερμανικά περιοδικά, γεγονός που τον περιθωριοποίησε περαιτέρω. Αν κάτι πέτυχε έμμεσα ήταν ότι αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον για νέες ανασκαφές σε βυθισμένα λιμάνια τής Βόρειας θάλασσας, και πιο συγκεκριμένα το Rungholt, όπου βρέθηκαν αγγεία που δείχνουν εμπορικές ανταλλαγές τής Φρισίας με τη μινωική Κρήτη, οι οποίες ανάγονται στο 1600–1400 ΠΚΧ!

Η επιστροφή τού Οδυσσέα, του Giorgio de Chirico (1968)

Μια άλλη εκδοχή αυτής της “θεωρίας” μετάδοσης της κουλτούρας από τον Βορρά στον Νότο, σε φόντο κυρίως σκανδιναβικό, έχει μιαν ιδιομορφία: ο “παραμυθάς” τώρα είναι Ιταλός, ο πυρηνικός μηχανικός Felice Vinci, ο μοναδικός Μεσόγειος, μάλλον, που δέχεται πως οι πρόγονοί του πήραν τα “φώτα τού πολιτισμού” από τους Βόρειους. Ως συνήθως, η υποδοχή ήταν αρνητική, και οι Φινλανδοί έσπευσαν να χαρακτηρίσουν το βιβλίο “ενδιαφέρον καλαμπούρι”! Τιτλοφορείται Omero nel Baltico (Ο Όμηρος στη Βαλτική, 1998), ή The Baltic Origins of Homer’s Epic Tales: The Iliad, the Odyssey, and the Migration of Myth (Η βαλτική προέλευση των επών τού Ὁμήρου: η Ἰλιάς, η Ὀδύσσεια, και η αποδημία τού μύθου). Οι Αχαιοί, διατείνεται ο Vinci, στις αρχές της 2ης χιλιετίας ΠΚΧ, ήταν λαός τής Βαλτικής, και ήρθαν στην Ελλάδα γύρω στον 16ο αιώνα, μετά από τον Τρωικό πόλεμο (που έγινε στον 18ο αιώνα), φέροντας τις παραδοσιακές τους προφορικές σάγκα στο Αιγαίο. Τα νησιά τού βασιλείου τού Οδυσσέα (που ήταν… Ολλανδός!) – Ιθάκη, Δουλίχιον, Κεφαλονιά και Ζάκυνθος – υπάγονταν στο δανέζικο αρχιπέλαγος του Νότιου Funen, ενώ η Τροία ήταν στην Toija τής ΝΔ Φινλανδίας. Ο Ἑλλήσποντος δεν ταυτίζεται μάλλον με τα Δαρδανέλλια, μα με τον Φινλανδικό κόλπο. Οι Μυκήνες θα βρίσκονταν εκεί που είναι τώρα η Κοπεγχάγη. Όσο για τον Οδυσσέα, μάλλον περιπλανήθηκε στις ακτές τής Νορβηγίας: η Ωγυγία μπορεί να ταυτιστεί με μια από τις Νήσους Φερόες (ανάμεσα σε Βρετανία, Ισλανδία και Σκανδιναβία), η Σχερία των Φαιάκων με τα περίχωρα του Bergen, το δε νησί τής Κίρκης και τα μέρη που εκείνη περιγράφει (Σειρήνες, Σκύλλα και Χάρυβδη) θα ήταν μάλλον στο αρχιπέλαγος Lofoten, στα βόρεια της Νορβηγίας, και το νησί τού Αἰόλου στα Shetland, το αρχιπέλαγος ΒΑ τής Σκωτίας. Κατά τον Vinci, στην ίδια περιοχή εκτυλίχθηκαν και άλλοι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι, όπως η Αργοναυτική εκστρατεία. Αναφερόμενος στον πλατωνικό διάλογο Κριτίας, ισχυρίστηκε πως η Αθήνα ήταν κάποτε σε μια επίπεδη εύφορη ζώνη τής Βαλτικής, ίσως κοντά στην πόλη Karlskrona της νότιας Σουηδίας.

● Ο Φλαμανδός Karel Jozef de Graeve υπέδειξε ως φόντο των ομηρικών επών την περιοχή τού Δέλτα των Ρήνου-Μεύση-Σκάλδη (République des Champs Elysées, ou Monde ancien· Πολιτεία των Ηλυσίων Πεδίων, ή Αρχαίος κόσμος, 1806).

● Ο Γάλλος Gilbert Pillot (Le code secret de l’Odyssée – Les grecs dans l’atlantique· Ο μυστικός κώδικας της Οδύσσειας – Οι Έλληνες στον Ατλαντικό, 1969) “είδε” τον Οδυσσέα να διασχίζει τις Ηράκλειες στήλες και να ταξιδεύει στον Ατλαντικό: στο Μαρόκο, τα Κανάρια και τη Μαδέρα αρχικά, ενώ στη συνέχεια κατευθύνθηκε βόρεια προς την Ιρλανδία, την Σκωτία και την Ισλανδία. Ο Pillot σκέφτηκε – πολύ σωστά – πως οι “μυστικοί κώδικες” μοσχοπουλιούνται! Ισχυρίστηκε, λοιπόν, πως ανακάλυψε ένα “μυστικό μήνυμα στην Οδύσσεια”, με μια “κρυφή” διαδρομή στον Ατλαντικό, από Κανάρια ως Ισλανδία μέσω Βρετανικών νήσων. Το έπος, εξήγησε, ήταν ο τρόπος συγκάλυψης από τους Έλληνες των στοιχείων ναυσιπλοΐας σε μια μορφή “ψυχαγωγίας”, που επιπλέον μπορούσε να απομνημονευτεί ευκολότερα. Έτσι οι αρχαίοι Έλληνες ναυτικοί μπορούσαν να θυμούνται, και να προστατεύουν συνάμα, τις βασικές λεπτομέρειες (κατευθύνσεις πλοήγησης, χρόνοι, κίνδυνοι) της βόρειας εμπορικής οδού, με την τόσο μεγάλη σπουδαιότητα, αφού οδηγούσε στις πηγές τού κασσίτερου: τις Κασσιτερίδες νήσους – που ο Ηρόδοτος παραπονιόταν πως ήταν άλλη μια terra incognita, αδύνατον να εντοπιστούν, αλλ’ αποτελούσαν το κλειδί τής ευημερίας στην εποχή τού μπρούντζου κυρίως.

Ομήρου Οδύσσεια: χαρτογραφήσεων οὐκ ἔστιν τέλος

ΣΤΗΝ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΗΣ ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ, που επιχείρησε ο Armin Wolf, έφτασε στο (ρεαλιστικό;) συμπέρασμα πως η Σχερία-Φαιακία θα ήταν στην Καλαβρία, καθώς βρίσκεται ανάμεσα σε δυο θάλασσες: το Τυρρηνικό και το Ιόνιο πέλαγος. Κατά τα λεγόμενά του, η πρωτεύουσα των Φαιάκων ήταν χτισμένη στην περιοχή Tiriolo και Marcellinara, στην επαρχία Catanzaro. Αναφέρθηκε επίσης στις δεκάδες (ή κι εκατοντάδες;) χαρτογραφήσεις τής Οδύσσειας, παραθέτοντας πολλές από αυτές που εκθέσαμε ήδη, και προσθέτοντας κάποιες άλλες ακόμη:

Το 1898, ένας άγνωστος συγγραφέας, με το ψευδώνυμο Εὔμαιος, υποστήριξε πως ο Οδυσσέας πραγματοποίησε έναν περίπλου τής Αφρικής, πολύ πριν από τους Φοίνικες, που αναφέρει ο Ηρόδοτος, ενώ παράλληλα ανακάλυψε και την Αμερική. Ο ψευτο-Εύμαιος (ο αληθινός ήταν ο πιστός χοιροβοσκός τού Οδυσσέα) μελέτησε πρώτος τα ρεύματα του ωκεανού έτσι ώστε να εντοπίσει την ρότα τού Ιθακήσιου βασιλιά. Το 1925, ακόμη και ο διακεκριμένος αρχαιολόγος Wilhelm Dörpfeld, πέρα από τις “καθιερωμένες” στάσεις τής Οδύσσειας, σε χάρτη τού ομηρικού κόσμου που επιμελήθηκε, σημείωσε το νοτιότατο άκρο τής Αφρικής, όπου βρισκόταν, λέει, η Τηλέπυλος των Λαιστυγόνων, καθώς επίσης η Αιαία τής Κίρκης – σημείο όπου συμφωνεί με τον “Εύμαιο”.

Χρυσός ηλιακός δίσκος των Ίνκας, που ήταν αστρικός χάρτης. Χάθηκε αφού έφτασαν
εκεί οι Ισπανοί κονκισταδόροι.

Μετά από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, οὐκ ὀλίγοι χάρτες εντόπιζαν την Οδύσσεια στον Ατλαντικό και τη Βόρεια θάλασσα: Βρετανικά νησιά, Ισλανδία, Νορβηγία. Ο Ελβετός F. J. Wil, το 1950, πρόσθεσε στη λίστα τις Φερόες, ενώ ο Γερμανός Otto Zeller, το 1959, διεύρυνε τον χάρτη από το στενό τού Γιβραλτάρ και τις Αζόρες, ως τη Νορβηγία και την Ἑλιγολάνδη. Αλλά και ο καθηγητής αρχαιογαιοδεσίας, Karl Bartholomäus, το 1977, επιχείρησε ν’ αποδείξει με αστρονομικούς υπολογισμούς πως η πορεία από την Καλυψώ στη Ναυσικά οδηγεί στην Ελιγολάνδη από τις Αζόρες. Ο Γερμανός δικαστής, Hans Steuerwald, το 1978, “έστειλε” τον Οδυσσέα στην Κορνουάλλη και την Σκωτία. Άλλωστε, εξήγησε, ήταν σκωτσέζικο ουίσκι το κρασί που έφτιαχναν στο νησί τής Κίρκης – που το ταύτισε με μια από τις Ἑβρίδες.

Πληθώρα συγγραφέων χάραξαν φανταστικές ρότες στους ωκεανούς τής γης. Η μανία επινόησης “θεωριών” έφτασε μάλλον στο αποκορύφωμά της το 1983, με την Αυστριακή εθνολόγο Christine Pellech, που εξέφρασε τη βεβαιότητά της πως ο Οδυσσέας ταξίδεψε σε ολόκληρο τον κόσμο, πολύ πριν από τον Μαγγελάνο! Ούτε διεπίστωσε κανένα πρόβλημα στο ότι μέσα σε μόλις επτά ημέρες, ο μέγας ήρωας έφτασε από τη Μεσόγειο στη Νορβηγία κωπηλατώντας! Και ότι μετά κάλυψε την απόσταση Νορβηγία-Καναδάς αυθημερόν! Εννοείται, φυσικά, πως ανακάλυψε τον πορθμό τού Μαγγελάνου και την Αυστραλία…

● Κάθε τόσο εμφανίζονται όλο και πιο ακραίες απόψεις σχετικά με τη γεωγραφία των ομηρικών επών, που είτε επικεντρώνονται στον Ατλαντικό, ή επεκτείνονται σε ολόκληρη την υδρόγειο. Κάποιοι άλλοι μυθοπλόκοι, πιο “ανήσυχοι”, έστρεψαν πρόσφατα το βλέμμα τους στον ουρανό, ισχυριζόμενοι πως εκεί αποτυπώνεται η ομηρική γεωγραφία: η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μπορούν ν’ αποκωδικοποιηθούν ως ένας αστρικός χάρτης, διατείνονται. Τι άλλο θ’ ακούσουμε άραγε; Προφανώς πως ο Τρωικός Πόλεμος ήταν, στην πραγματικότητα, Πόλεμος των… Άστρων!

ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΕΩΝ

● ΤΡΟΙΑ. ΒΔ Μ. Ασία, Τουρκία: Hisarlık || Α Αγγλία: Cambridgeshire || ΝΔ Φινλανδία: Toija.
● ΛΩΤΟΦΑΓΟΙ. Λιβύη: ακρωτήρι στην περιοχή των Gindanes | κόλπος Σύρτης || Τυνησία: νήσος Τζέρμπα (Μῆνιγξ).
● ΚΥΚΛΩΠΕΣ. Ιταλία: ΝΑ Σικελία, κοντά στην Αίτνα και τους Λεοντίνους | Μαρσάλα, Δ Σικελία | κόλπος Νάπολης || Ισπανία: αρχιπέλαγος Βαλεαρίδων || Σκανδιναβία.
● ΑΙΟΛΙΑ. Ιταλία, Β Σικελία: Αιολίδες νήσοι (Lipari [Μελιγουνίς], ή Stromboli [Στρογγύλη], ή Ustica) || Ισπανία: Βαλεαρίδες (Μαγιόρκα) || Σκωτία: αρχιπέλαγος Shetland.
● ΛΑΙΣΤΡΥΓΟΝΕΣ. Ιταλία: ΝΑ Σικελία | Β Σαρδηνία || Γαλλία: Ν Κορσική || Σκανδιναβία || Κούβα: Αβάνα || άκρο Ν Αφρικής.
● ΑΙΑΙΑ ΚΙΡΚΗΣ. Ιταλία: Κίρκειο ακρωτήρι (Monte Circeo) στο Λάτιο (Λατίνος, γιος Κίρκης) | Ίσκια, κόλπος Νάπολης || Πορτογαλία: Μαδέρα || Νορβηγία: αρχιπέλαγος Lofoten || άκρο Ν Αφρικής || Σκωτία: αρχιπέλαγος Ἑβρίδων.
● ΑΔΗΣ. ΒΔ Ελλάδα: ποταμός Ἀχέρων || Ιταλία: λίμνη Avernus (< Ἄορνος= χωρίς πουλιά), κοντά στην Κύμη τής Καμπανίας, όπου τον βρήκε και ο Αινείας || Περού: Αμαζόνιος.
● ΣΕΙΡΗΝΕΣ. Ιταλία: ακρωτήρι Faro, στα στενά τής Μεσσήνης | αρχιπέλαγος Σειρηνούσας, ή ακρωτήρι ανάμεσα στους κόλπους Νάπολης και Σαλέρνο | η ίδια η Νάπολη | ακτή Λουκανίας || Αϊτή ή Κούβα || Νορβηγία: αρχιπέλαγος Lofoten.
● ΣΚΥΛΛΑ & ΧΑΡΥΒΔΗ. Ιταλία: στενά Μεσσήνης || Καναδάς, Νέα Σκωτία: κόλπος Fundy || ΝΔ Αγγλία: St. Michael’s Mount, άκρον Κορνουάλλης || Νορβηγία: αρχιπέλαγος Lofoten.
● ΝΗΣΟΣ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ. Ιταλία: Σικελία || Καναδάς: Νέα Σκωτία ή Νέα Γη.
● ΩΓΥΓΙΑ ΚΑΛΥΨΩΣ. Αρχιπέλαγος Μάλτας: Γαῦδος, νῦν Gozo || Μαρόκο-Ισπανία: στήλες Ἡρακλέους (Ceuta) || Πορτογαλία: αρχιπέλαγος Αζορών || Βερμούδες || Δανία: Φερόες.
● ΣΧΕΡΙΑ-ΦΑΙΑΚΙΑ ΝΑΥΣΙΚΑΣ. ΒΔ Ελλάδα: Κέρκυρα || Κύπρος || ΗΠΑ: Καραϊβική-κόλπος Μεξικού-Florida || Πορτογαλία: Λισαβόνα || Νορβηγία: Bergen || Γερμανία: Ἑλιγολάνδη || Ιταλία: Καλαβρία.
● ΙΘΑΚΗ. Δ Ελλάδα: Ιθάκη, ή Κεφαλονιά, ή Λευκάδα || Ανδαλουσία, Ισπανία: Κάδιξ ή Δέλτα Guadalete || Δανία: Ν Funen.

Ουράνιος χάρτης τού Ολλανδού χαρτογράφου Frederik de Wit (17ος αιώνας)

Ομήρου μυστήριον: επιμύθιον μύθου

ΟΠΟΙΑΔΗΠΟΤΕ ΥΠΟΘΕΣΗ, έστω κι εξωφρενική, είναι προτιμότερη από το “δεν ξέρω”… Άλλωστε, τι δείχνουν όλες αυτές οι ιστορίες, ακόμη κι εκείνες που χαρακτηρίζονται τρελές και ανισόρροπες; Τι άλλο από το μεγαλείο τού Οδυσσέα, αλλά και του Ομήρου, του δημιουργού τής Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Δυο απαράμιλλα έπη που οι κλασικιστές θεώρησαν αρχικά ως γραπτή ποίηση, ή και τον ῥαψῳδὸ ως συγγραφέα. Ώσπου εμφανίστηκε, στη δεκαετία τού 1920, ο Milman Parry (1902–1935), που έδειξε πως επρόκειτο για προφορική μουσικοποιητική παράδοση. Η έρευνά του ως προς τη διαδικασία αυτοσχεδιασμού τής προφορικής ποίησης εντόπισε τόσο τις “τυποποιημένες φράσεις”, όσο και την “επανάληψη” (λέξεων, φράσεων, στίχων), που οδηγούν στη δημιουργία τύπων, οι οποίοι ενσωματώνονται άνετα στα εξάμετρα της προφορικής παράδοσης. Οι τυποποιημένες φράσεις δυο λέξεων ακούγονται ξανά και ξανά (λ.χ. “ἠώς ῥοδοδάκτυλος”), επιτρέποντας έτσι τον ραψωδό ν’ αυτοσχεδιάσει τη συνέχεια… Η έρευνα του Parry και του βοηθού του, Albert Lord, έγινε κυρίως στην (πρώην) Γιουγκοσλαβία.

Ο Όμηρος (όνομα ελληνικό των αιολικών περιοχών) γεννήθηκε στην Σμύρνη (στα όρια Αἰολίας–Ἰωνίας), ή στο νησί τής Χίου, και πέθανε στο κυκλαδικό νησί τής Ἴου. Τ’ όνομά του σημαίνει ὅμηρος, συνοδός-ακόλουθος, ή τυφλός (ὁ μὴ ὁρῶν). Ήταν πλανόδιος βάρδος, όπως ο Θάμυρις, ή ο Ησίοδος, και ήθελε να συγχρωτίζεται με απλούς ανθρώπους: με ψαράδες, ναυτικούς, αγγειοπλάστες, παπουτσήδες, και ηλικιωμένους, στα λιμάνια.⁽¹⁰⁾ Η εικόνα αυτή, φυσικά, απέχει από εκείνην ενός αυλικού ραψωδού. Η άνεση ή ταχύτητα των κινήσεών του, μαζί με την καθαρότητα της σκέψης ή έκφρασής του, δεν διακρίνουν άλλους μεγάλους επικούς ποιητές, όπως τους Βιργίλιο, Δάντη, και Milton. Διακρίνουν μάλλον την πιο “ταπεινή” επικολυρική σχολή. Όμως, ο Όμηρος δεν ανήκει σε αυτήν την σχολή, ούτε η ποίησή του έχει σχέση με την μπαλάντα. Φαίνεται αυτό από την ανώτερη καλλιτεχνική αξία και διάρθρωση των ῥαψῳδιῶν του. Είναι η ευγένεια, μα και η δύναμη του ύφους του, που διαχωρίζουν, σε τελική ανάλυση, τον Όμηρο από οποιαδήποτε μορφή λαϊκού έπους ή και μπαλάντας. Διαφοροποιείται και από τους Βιργίλιο, Δάντη και Milton, λόγω της σχετικής απουσίας κάποιων υποβοσκόντων κινήτρων, ή κι αισθημάτων. Η ποίηση του Βιργιλίου, λ.χ. διαπνέεται από το μεγαλείο τής Ρώμης, με ύφος παθιασμένο, ρητορικό, συγκαλυμμένο από τη μελετημένη λεπτότητα της γλώσσας του. Ο Dante και ο Milton είναι ακόμη πιο πιστοί εκφραστές τής θρησκείας και της πολιτικής τού καιρού τους. Τα γαλλικά έπη προδίδουν αισθήματα φόβου και μίσους έναντι των Σαρακηνών. Μα στον Όμηρο το ενδιαφέρον είναι καθαρά δραματικό. Καμιά αντιπάθεια φυλής ή θρησκείας δεν υφίσταται. Ο Όμηρος ενδιαφέρεται κυρίως για τ’ ανθρώπινα συναισθήματα και τις συγκινήσεις, και φυσικά, για το δράμα. Πολύ συχνά, τα έπη του χαρακτηρίζονται “δράματα”.

Πάνω απ’ όλα, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο Όμηρος απήγγειλε τα έπη του· ο Βιργίλιος, ο Δάντης και όλοι οι άλλοι τα κατέγραφαν…

• ⁽¹⁰⁾ Λέγεται πως ο Όμηρος, σε προχωρημένη ηλικία, στον τελευταίο σταθμό τής ζωής του, την Ίο, τριγύριζε με παιδιά, τραγουδώντας τα κάλαντα της εποχής…

● Επιρροές έχουν εντοπιστεί στην Οδύσσεια από τη μυθολογία και λογοτεχνία τής Εγγύς Ανατολής. Ο Martin West σημειώνει τους παραλληλισμούς ανάμεσα στον Οδυσσέα και τον Γιλγαμές τού ομώνυμου έπους. Και οι δυο τους ταξιδεύουν στα πέρατα της γης, ως και στον Κάτω κόσμο. Ο Οδυσσέας ακολουθεί συστάσεις τής Καλυψώς, ή της Κίρκης, κόρης τού θεού Ήλιου, που τα νησιά τους βρίσκονται στις άκρες τού κόσμου. Ο Γιλγαμές παίρνει οδηγίες από την θεά Siduri, που ζει επίσης δίπλα στην θάλασσα, στις εσχατιές τής γης. Κάποιοι άλλοι συσχετίζουν τον Όμηρο με την επική ποίηση των Χετταίων. Φαίνεται πως ο μέγας ραψωδός ήταν τελικά πολύτροπος, σαν τον ήρωά του…

Η “ΚΛΑΣΙΚΗ” ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

● [1] ΤΡΟΙΑ. Σαλπάροντας, ο Οδυσσέας συνάντησε ήρεμη θάλασσα. Δεν είχε ακόμη διαπράξει ὕβρι…
● [2] ΙΣΜΑΡΟΣ, ΓΗ ΤΩΝ ΚΙΚΟΝΩΝ. Ο Οδυσσέας και οι άνδρες του λεηλάτησαν την πόλη κι έκλεψαν όλα της τ’ αγαθά. Κι έπειτα αποκοιμήθηκαν στην παραλία. Οι Κίκωνες επέστρεψαν δριμύτεροι μ’ ενισχύσεις το επόμενο πρωί. Ο μεν Οδυσσέας γλύτωσε αλλά έχασε πολλούς άνδρες. Στη συνέχεια, τα δώδεκα πλοία του παρασύρθηκαν από σφοδρές καταιγίδες.
● [3] ΝΗΣΟΣ ΛΩΤΟΦΑΓΩΝ. Οι ανιχνευτές τού Οδυσσέα συνάντησαν ντόπιους που τους προσέφεραν λωτούς. Τα φρούτα τούς προκάλεσαν υπνηλία κι έπαψαν να νιώθουν νοσταλγία.
● [4] ΝΗΣΟΣ ΚΥΚΛΩΠΩΝ. Ο γίγαντας μονόφθαλμος Κύκλωπας Πολύφημος καταβρόχθιζε δύο άντρες καθημερινά. Ο Οδυσσέας τον μέθυσε με κρασί και μετά τον τύφλωσε με ξύλινο πάσσαλο. Τότε ο πατέρας τού Κύκλωπα, ο Ποσειδώνας, καταράστηκε τον Οδυσσέα να περιπλανιέται αιωνίως στην θάλασσα.
● [5] ΑΙΟΛΙΑ. Ο Αίολος, θεός των ανέμων, φιλοξένησε τον Οδυσσέα για έναν μήνα και μετά του έδωσε έναν δερμάτινο ασκό, έχοντας βάλει μέσα όλους τους ανέμους, εκτός από τον δυτικό, για να επιστρέψει με ασφάλεια στο νησί του. Όμως το ανόητο πλήρωμα άνοιξε τον ασκό ενώ ο Οδυσσέας κοιμόταν, κι ενώ η Ιθάκη είχε εμφανιστεί στον ορίζοντα, νομίζοντας ότι περιείχε χρυσό. Η καταιγίδα που ακολούθησε οδήγησε τα πλοία πίσω στην Αιολία, αλλά ο θεός αρνήθηκε να παράσχει οποιαδήποτε περαιτέρω βοήθεια.
● [6] ΤΗΛΕΠΥΛΟΣ ΤΩΝ ΛΑΙΣΤΡΥΓΟΝΩΝ. Οι ανθρωποφάγοι γίγαντες επιτέθηκαν στον στόλο με ογκόλιθους, βυθίζοντας όλα τα πλοία εκτός από ένα, και σκοτώνοντας εκατοντάδες.
● [7] ΑΙΑΙΑ, ΝΗΣΟΣ ΤΗΣ ΚΙΡΚΗΣ. Η Κίρκη μεταμόρφωσε τους άντρες του Οδυσσέα σε γουρούνια προσφέροντάς τους τυρί και κρασί. Ο Ἑρμής έδωσε στον Οδυσσέα ένα μαγικό βοτάνι από μῶλυ για ν’ αντισταθεί στα μάγια τής Κίρκης, που συμφώνησε να ξαναδώσει στους άνδρες τού Οδυσσέα την ανθρώπινη μορφή τους με αντάλλαγμα την αγάπη του. Έμειναν στο νησί έναν χρόνο πίνοντας και γλεντώντας.
● [8] ΑΔΗΣ. Ακολουθώντας τις οδηγίες τής Κίρκης, ο Οδυσσέας διέσχισε τον ωκεανό και έφτασε σ’ ένα λιμάνι στη δυτική άκρη τού κόσμου, όπου θυσίασε στους νεκρούς και κάλεσε το πνεύμα του προφήτη Τειρεσία να τον συμβουλεύσει.
● [9] ΣΕΙΡΗΝΕΣ. Ο Οδυσσέας γλύτωσε βουλώνοντας με κερί τ’ αυτιά των συντρόφων του, που πρώτα το έδεσαν στο κατάρτι. Ακούγοντας τ’ όμορφο τραγούδι τους, τους εκλιπαρούσε να τον λύσουν αλλ’ αυτοί τον αγνοούσαν.
● [10] ΣΚΥΛΛΑ & ΧΑΡΥΒΔΙΣ. Βάσει των οδηγιών τής Κίρκης, ο Οδυσσέας πέρασε πιο κοντά προς το εξακέφαλο τέρας, την Σκύλλα, γιατί η δίνη της Χάρυβδης θα μπορούσε να βυθίσει το πλοίο. Η Σκύλλα κατάφερε έτσι να καταβροχθίσει έξι άνδρες.
● [11] ΘΡΙΝΑΚΙΑ, ΙΕΡΗ ΝΗΣΟΣ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ. Παρά τις προειδοποιήσεις τού Οδυσσέα, οι άνδρες του δεν υπάκουσαν και σκότωσαν κάποια ιερά βόδια τού Ήλιου, αλλά τους είδαν οι κόρες τού θεού. Οργισμένος αυτός, βύθισε το πλοίο και αφάνισε τους πάντες εκτός από τον Οδυσσέα.
● [12] ΩΓΥΓΙΑ, ΝΗΣΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΥΨΩΣ. Η νύμφη τον είχε εραστή της για επτά χρόνια. Τελικά, ο Ερμής, ως αγγελιαφόρος τού Δία και της Αθηνάς, ζήτησε από στην Καλυψώ ν’ αφήσει ελεύθερο τον Οδυσσέα.
● [13] ΣΧΕΡΙΑ, ΝΗΣΟΣ ΤΩΝ ΦΑΙΑΚΩΝ. Ο Οδυσσέας ξεβράστηκε στην ακτή και τον βρήκε η Ναυσικά, κόρη τού βασιλιά Αλκίνοου, που τον βοήθησε να επαναπατριστεί.
● [14] ΙΘΑΚΗ. Μετά από εικοσαήμερο ταξίδι, ο Οδυσσέας επιτέλους πάτησε στη γεννέθλια γη.

Επόμενο Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ ● Παράπλους-Περίπλους ● Θαλασσοπόροι και Διανοούμενοι ● Πελοποννησιακός Πόλεμος κι Εὐριπίδης ● Νόμοι (Αδόμενοι)

• >> Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ
• << Χρονικό 14. ΜΟΥΣΙΚΗ ΨΥΧῌ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ