Χρονικό 3. ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
/ENGLISH/ Chronicle 3. A CHRONICLE OF THE HUMANS
● Ακαδημαϊκός Σχολαστικισμός ● Άρης Πουλιανός: Αρχάνθρωπος και
Όρθιος Άνθρωπος ● Κοιτίδα Ανθρώπου: Βόρειο Αιγαίο και Μακεδονία
● Αναλύσεις DNA: Μινωίτες, Μυκηναίοι ● Παλαιολιθική Ὀδύσσεια
● Stonehenge… Αιγαιοπελαγίτικο! ● Πρώιμη Γραφή Βαλκανίων
του Μιχάλη Λουκοβίκα
Η ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, η αγροτική, είναι έργο των γυναικῶν, έλεγα στο προηγούμενό μας Χρονικό, εφόσον, σύμφωνα με τον καταμερισμό εργασίας τής εποχής, αυτές συνέλεγαν τους καρπούς, ενώ οι ἄνδρες κυνηγούσαν. Επομένως, οι γυναίκες θα πρέπει να διέβλεψαν τις προοπτικές αύξησης της διαθέσιμης τροφής, με την καλλιέργεια των καρπών. Ήταν μια λογική υπόθεση, που έκανα ἐν παρόδῳ, υποσημειώνοντας πως αγνοώ εάν κάτι σχετικό έχει ειπωθεί από κάποια ερευνήτρια. Επεσήμανα, πάντως, την ανάγκη να μην εμπλακούμε περαιτέρω σε τέτοιες εικοτολογίες, μένοντας ἐπὶ τοῦ παρόντος στα γενικώς παραδεκτά – εφόσον δεν σχετίζονται άμεσα με τα υπό διερεύνηση θέματά μας. Τέτοιες είναι οι παραδοχές σε συνάρτηση με τις θεωρίες περί αφρικανικής προέλευσης του ἀνθρώπου, περί της καταγωγής των κατοίκων τού ελλαδικού χώρου, περί των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, αλλά και των φορέων τους, ή περί της φοινικικής προέλευσης του ελληνικού αλφαβήτου, ανάμεσα σε διάφορα ζητήματα που είναι συναφή, ή αρκούντως ασαφή. Όλα αυτά, όπως προείπα, δεν είναι παρά θεωρίες…
Η κατάσταση που επικρατεί στους ακαδημαϊκούς κύκλους είναι, δυστυχώς, πολύ “στενόχωρη”, ενώ – κανονικά – τα πανεπιστήμια θα έπρεπε να είναι ναοί ελεύθερης διακίνησης ιδεών, διαλόγου, γνώσης και μάθησης. Τόσες και τόσες θεωρίες, που τις θεωρούσαμε ως “δεδομένες”, έχουν κιόλας ανατραπεί. Τόσο αίμα έχει ήδη χυθεί, “εἰς τὸ ὄνομα” ηλιθιοτήτων, που πλασαρίστηκαν ως “θέσφατα”, για το αν λ.χ. “η γη γυρίζει”, ή αναφορικά με την φύση τής “Ἁγίας Τριάδος”, θαρρείς και οι “άγιοι πατέρες” είχαν ακτινογραφήσει τα συστατικά της μέρη! Ο επιστήμονας που, αντί ν’ αναζητά την κατά τον Πλάτωνα “δόξα ἀληθῆ μετὰ λόγου”, υποκλίνεται στο δόγμα (για να προτάξει και το εγώ του), δεν είναι παρά ένας σχολαστικός τσαρλατάνος.
ΣΟΚΑΡΙΣΤΗΚΑ ΤΟΣΟ ΠΟΛΥ ΣΑΝ ΕΜΑΘΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ τού ανθρωπολόγου Άρη Πουλιανού, που μας αποκάλυψε τον Αρχάνθρωπο των Πετραλώνων στην Χαλκιδική, μελετώντας παράλληλα την προέλευση των Ἑλλήνων: Εκδιώχθηκε διὰ τῆς βίας από το σπήλαιο και το μουσείο που – σημειωτέον – είχε δημιουργήσει με δικά του χρήματα (περίοδος κατά την οποία ορισμένα από τα σημαντικά του ευρήματα “εξαφανίστηκαν”…), και υποχρεώθηκε να περάσει ώρες ατελείωτες μες στις αίθουσες δικαστηρίων, παρά στους χώρους ανασκαφών, για να βρει το δίκιο του – έχοντας απέναντί του και το κράτος, αντί να είναι αρωγός του. Κι αυτό επειδή τόλμησε ν’ ανατρέψει “δεδομένες” αντιλήψεις, ή “θέσφατα”: πως κοιτίδα τού ανθρώπου δεν είναι η Αφρική, μα η περιοχή τής Μακεδονίας και του βορείου Αἰγαίου. Και αφού εξαπλώθηκε στη Μεσόγειο, κινήθηκε κατόπιν προς Βορρά και Νότο, Ανατολή και Δύση. Άρα, οι κάτοικοι στον ελλαδικό χώρο είναι κυρίως αυτόχθονες, και οι θεωρίες περί καθόδου Ινδοευρωπαίων, ή και όποιων άλλων, από τα βόρεια στα νότια, θα πρέπει παρομοίως ν’ απορριφθούν. Σύμφωνα, λοιπόν, με την αιγαιοκεντρική θεωρία (είναι κι αυτή μια θεωρία), το Χρονικό τού Ανθρώπου έχει ὡς ἑξῆς:
Άρης Πουλιανός
● Πριν από 12-11 εκατομμύρια χρόνια εμφανίζεται ο αρχαιότερος ἐπὶ τῆς γῆς Όρθιος άνθρωπος. Οστά και εργαλεία του εντόπισε ο Πουλιανός στην Τρίγλια, επίσης στην Χαλκιδική, όχι μακριά από τα Πετράλωνα, κι έτσι τον ονόμασε Homo erectus trigliensis (Όρθιο άνθρωπο της Τρίγλιας). Στην ίδια περιοχή, ο Πουλιανός ανακάλυψε προγόνους τού αλόγου, ηλικίας εννέα εκατομμυρίων ετών. Ιππάρια θα εντοπισθούν στην Ισπανία και την Αφρική 500.000 χρόνια αργότερα. Στην Ασία και την Αφρική, ο Homo erectus εμφανίστηκε μετά από 10 εκατομμύρια χρόνια(!), πριν από μόλις δυο εκατομμύρια χρόνια, ενώ πριν από 2,5 ως 3 εκατομμύρια φτιάχτηκαν τ’ αρχαιότερα αφρικανικά εργαλεία.
“Πριν από είκοσι έως επτά εκατομμύρια χρόνια, η γη ήταν πράγματι ο πλανήτης των πιθήκων”, γράφει ο ανθρωπολόγος David Begun στoν New Scientist. “Πάνω από εκατό είδη τριγύριζαν στον κόσμο πριν να εμφανιστούν οι πρώτοι άνθρωποι. Όμως, πιο συναρπαστικό είναι το τι μας λένε για τη δική μας προέλευση. Βασικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όπως είναι οι μεγάλοι εγκέφαλοι, τα επιδέξια χέρια, η όρθια στάση και η μακρά παιδική ηλικία, ανάγονται μάλλον σε αυτήν την περίοδο. Και το όντως εντυπωσιακό είναι πως αυτά τα χαρακτηριστικά εμφανίστηκαν όλα τους στους Ευρωπαίους πιθήκους.”
“Γη: ο πλανήτης των πιθήκων, που στην Ευρώπη αναπτύσσουν
ανθρώπινα χαρακτηριστικά”. “Γένεση ανθρώπων λόγω μεγάλων
γεωλογικών αλλαγών στο Αιγαίο”. (David Begun, Άρης Πουλιανός)
“Πίθηκοι και άνθρωποι, στο πολύ απώτερο παρελθόν, είχαν κοινούς προγόνους”, σχολιάζει από την πλευρά του ο Πουλιανός. “Η γραμμή, όμως, αυτή της εξέλιξης σπάει απότομα γύρω στα είκοσι εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα, με τις πολύ μεγάλες γεωλογικές και κλιματικές αλλαγές, που συμβαίνουν στον χώρο τού βόρειου Αιγαίου. Σε όλη τη βόρεια Ελλάδα… συναντάμε τα περίφημα Απολιθωμένα Δάση… (με απολιθωμένους κορμούς ηλικίας πάνω από δεκαεφτά εκατομμυρίων ετών), ως αποτέλεσμα ηφαιστειακών εκρήξεων, που μαρτυρούν τις μεγάλες και απότομες γεωλογικές ανακατατάξεις στον χώρο. Εκείνη την εποχή… αρχίζει αυτή η γεωλογική αλλαγή, η οποία προετοίμασε την εξέλιξη των Πρωτευόντων. Ένα από αυτά ήταν και ο άνθρωπος των δώδεκα εκατομμυρίων ετών.”
Γραικοπίθηκος (El Graeco)
● “Την περίοδο εκείνη πρέπει να συνυπήρχαν οι άνθρωποι και τα ανθρωποειδή,” γράφει ο Μάριος Δημόπουλος, αναφερόμενος στον λεγόμενο Ουρανοπίθηκο τον μακεδονικό, ηλικίας δέκα εκατομμυρίων ετών, που βρέθηκε σε Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη, και κοιλάδα τού Αξιού. Επίσης, ανθρωποειδή τής ίδιας εποχής ανασκάφηκαν και σε άλλες περιοχές τής Ελλάδας, άλλα τετράποδα, και άλλα δίποδα, σε “ημιόρθια” στάση (κατά 65% σε σχέση με τον άνθρωπο).
● Πριν από 7,2 εκατομμύρια χρόνια θα πρέπει να έζησε ο Γραικοπίθηκος (ή El Graeco), δόντια τού οποίου βρέθηκαν στην Ἑλλάδα και τη Βουλγαρία. Έχουμε, λοιπόν, βάσιμα στοιχεία πως η εξέλιξη για τη γένεση του ανθρώπου άρχισε στη Μεσόγειο, 200 χιλιάδες χρόνια πριν από την Αφρική. Κατά τον καθηγητή Νικολάι Σπάσοφ: “Ο Γραικοπίθηκος δεν είναι πίθηκος. Είναι μέλος τής φυλής των ανθρωπίνων και άμεσος πρόγονος του homo”, που στάθηκε μάλλον στα δυο του πόδια για να βρίσκει ευκολότερα τροφή στη βαλκανική σαβάνα. Ένα άρθρο, που δημοσίευσε σχετικά το περιοδικό New Scientist, έφερε τον τίτλο: Κοιτίδα τού ανθρώπου η Ελλάδα και όχι η Αφρική.
● Σημαντικό εύρημα είναι ο ἐλέφας τού Περδίκκα στην Πτολεμαΐδα, που έζησε πριν από τρία εκατομμύρια χρόνια. Είναι το αρχαιότερο θήραμα κυνηγιού στην Ευρώπη, που σκοτώθηκε και τεμαχίστηκε με δεκάδες αιχμηρά εργαλεία, από πολυμελή ομάδα αρχανθρώπων τής περιοχής τής Κοζάνης.
● Πριν από 1,5 εκατομμύρια χρόνια, ο άνθρωπος καταφεύγει στα σπήλαια για να προφυλαχθεί από τους παγετώνες. Μέσα στο σπήλαιο των Πετραλώνων ο αρχάνθρωπος αφήνει τ’ αρχαιότερα στον κόσμο ίχνη φωτιάς, που την άναψε πριν από 1,1 εκατομμύριο χρόνια. Λίγο αργότερα, πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια, βρίσκουμε ανάλογα ίχνη φωτιάς και στη Νότια Αφρική.
● Ο Archanthropus europaeus petraloniensis, ηλικίας 800-700 χιλιάδων ετών, έχει προσδιοριστεί ποικιλοτρόπως είτε ως Homo erectus, ή Neanderthal, ή και πρώιμη μορφή τού Homo sapiens. Φυσικά, οι λάτρεις τής ορθοδοξίας μιλούν, αντίθετα, για κάποιο αρχαϊκό είδος ανθρωπίδων, που δεν συνδεόταν με τα παραπάνω “κλασικά” είδη homo. Στην σπηλιά βρέθηκαν επίσης δυο σκελετοί ηλικίας 800.000 ετών.
Όπως συνάγεται από τα εργαλεία του, ο αρχάνθρωπος ήταν δεξιόχειρας και από αυτό βγαίνει έμμεσα το συμπέρασμα πως ίσως είχε λαλιά: η δεξιοχειρία συνδέεται με το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου, με τα κέντρα τού λόγου. Αν είχε λαλιά, θα είχε και κάποια στοιχειώδη τότε γλώσσα… Βρέθηκε κι ένα κρανίο ύαινας πάνω στη σιαγόνα της, τοποθετημένο σε κόγχη τής σπηλιάς, ἐν εἴδει “εικονίσματος”. Μπορεί, λοιπόν, ο άνθρωπος να είχε επίσης από τότε και κάποιαν αίσθηση συμβολισμού.
● Σπουδαία είναι τα ευρήματα στο σπήλαιο Απήδημα, στη δυτική ακτή τής χερσονήσου τής Μάνης στη νότια Πελοπόννησο. Η συστηματική έρευνα απέδωσε παλαιολιθικά απολιθώματα Homo sapiens και Neanderthal. Το αρχαιότερο κρανίο συνδυάζει σύγχρονα και πρωτόγονα χαρακτηριστικά, και είναι πάνω από 210.000 ετών, αποτελώντας την παλαιότερη απόδειξη Homo sapiens εκτός Αφρικής: προηγείται κατά 150.000 χρόνια και πλέον άλλων ευρημάτων Homo sapiens στην Ευρώπη. “Τ’ αποτελέσματά μας”, συνοψίζουν οι ερευνητές, “υποδηλώνουν ότι τουλάχιστον δύο ομάδες ανθρώπων ζούσαν στο Μέσο Πλειστόκαινο στη νότια Ελλάδα: μια πρώιμη Homo sapiens, ενώ ακολούθησε η άλλη αποτελούμενη από Νεάντερταλ”!
Μυκηναῖοι και Μινωίτες: στενοί συγγενείς, πρόγονοι των Ελλήνων
ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ, έχω ως δεδομένο πως, κατά κανόνα, οι νεοφερμένοι σ’ έναν τόπο είναι πολύ λιγότεροι των γηγενών και αφομοιώνονται. Οι εξαιρέσεις είναι σπάνιες. Η πεποίθηση αυτή τώρα επιβεβαιώνεται από μιαν ανάλυση αρχαίου DNA, που δείχνει πως οι σημερινοί Έλληνες είναι απόγονοι των Μυκηναίων, μ’ ένα μικρό μόνον ποσοστό να προέρχεται από μεταγενέστερες εγκαταστάσεις πληθυσμών στην Ελλάδα. Γνωρίζουμε πως οι Μυκηναίοι ήταν Έλληνες. Έτσι, θεωρώ πιο εντυπωσιακή την διαπίστωση πως ήταν παράλληλα και στενοί συγγενείς των Μινωιτών, με τον αρχαιότατο πολιτισμό, που άνθησε κυρίως στην Κρήτη, από το 3000 ως το 1400 ΠΚΧ.
Το αρχαίο γονιδίωμα προερχόταν από τα δόντια 19 ατόμων: δέκα Μινωιτών Κρητών (που έζησαν μεταξύ 2900 και 1700 ΠΚΧ), τεσσάρων Μυκηναίων από την ηπειρωτική Ελλάδα (μεταξύ 1700 και 1200 ΠΚΧ), και πέντε αγροτών τής νεολιθικής εποχής, ή εκείνης του μπρούντζου, από τα νοτιοδυτικά τής Μικράς Ασίας και την Ελλάδα (μεταξύ 5400 και 1340 ΠΚΧ). Οι ερευνητές συνέκριναν το υλικό αυτό μ’ εκείνο 334 άλλων αρχαίων ανθρώπων, από διάφορα μέρη τού κόσμου, και 30 συγχρόνων Ελλήνων, για να βγάλουν τα συμπεράσματά τους.
Μινωική Γραμμική A
(2η χιλιετία ΠΚΧ)
Η καταγωγή των Μινωιτών και των Μυκηναίων τής εποχής τού μπρούντζου (Bronze Age) αποτελούσε αρχαιολογικό γρίφο για πάνω από έναν αιώνα. Οι δεύτεροι είχαν πάρει από τους πρώτους τα σύμβολα της γραφής τους, της Γραμμικής Α, και τα προσάρμοσαν στις ανάγκες της δικής τους γλώσσας. Η νέα γραφή, η Γραμμική Β, αποκρυπτογραφήθηκε από τον Michael Ventris, το 1952, και διαπιστώθηκε πως η μυκηναϊκή ήταν αρχαϊκή ελληνική διάλεκτος. Αλλά δεν έχουμε ακόμη μπορέσει να διαβάσουμε τα κείμενα στην Γραμμική Α, προφανώς επειδή η μινωική γλώσσα θα ήταν εντελώς διαφορετική. Το ίδιο συμπεράναμε πως θα ίσχυε και για τους δυο λαούς.
Και όμως, αποδεικνύεται πως υπήρχε ανάμεσά τους πολύ στενή συγγένεια, αφού και οι δυο τους είχαν πάρει πάνω από τα 3/4 του DNA τους από τους πρώτους νεολιθικούς αγρότες τού Αιγαίου και της δυτικής Μικρασίας, ενώ το μεγαλύτερο μέρος τού υπολοίπου προέρχεται από αρχαίους πληθυσμούς συναφείς μ’ εκείνους του Καυκάσου και του Ιράν, σύμφωνα με το πόρισμα της ερευνητικής ομάδας στην επιστημονική επιθεώρηση Nature. Αυτό δείχνει πως υπήρξε μια πρώιμη μετανάστευση ανθρώπων ἐξ ανατολῶν προς τη δυτική Ανατολία και το Αιγαίο, αφού οι πρώτοι αγρότες είχαν εγκατασταθεί εκεί, αλλά προτού οι Μινωίτες ν’ αποσπαστούν από τους Μυκηναίους.
Αν τώρα οι δυο λαοί δεν ήταν “αδέρφια”, αλλά “ξαδέρφια”, αυτό οφείλεται σε μια σημαντική διαφορά που είχαν οι Μυκηναίοι: κάποιο μέρος τού DNA τους (4-16%) προερχόταν από Βόρειους κυνηγούς-καρποσυλλέκτες με καταγωγή την ανατολική Ευρώπη, ή τη Σιβηρία. Φαίνεται, λοιπόν, πως ένα δεύτερο κύμα ανθρώπων τής ευρασιατικής στέπας κατέληξε στην ηπειρωτική Ελλάδα, μέσω της ανατολικής Ευρώπης, ή της Αρμενίας, χωρίς να φτάσει στην Κρήτη, κατά τα λεγόμενα του Ιωσήφ Λαζαρίδη, γενετιστή τού πανεπιστημίου τού Harvard, που ήταν από τους επικεφαλής τής μελέτης.
Δεν είναι ν’ απορεί κανείς πως Μινωίτες και Μυκηναίοι είχαν παρόμοια εμφάνιση, με καστανά μάτια και μαλλιά, όπως ακριβώς τους παρουσιάζουν οι εικαστικοί στις νωπογραφίες και τις αγγειογραφίες των δυο λαών, άσχετα αν είχαν διαφορετική γλώσσα και γραφή. Υπάρχουν και άλλες διαφορές: όπως παρατηρεί ο Λαζαρίδης, οι Μυκηναίοι ήταν μιλιταριστές, και οι παραστάσεις τους είναι γεμάτες πολεμικές σκηνές – σε αντίθεση με τη μινωική τέχνη. Ως προς την γραφή, επειδή παλιά οι Μινωίτες χρησιμοποιούσαν και ιερογλυφικά, κάποιοι αρχαιολόγοι, ανάμεσά τους και ο Arthur Evans, νόμισαν πως ήταν ἐν μέρει αιγυπτιακής καταγωγής – ιδέα που πια ελέγχεται ως λανθασμένη.
Όταν οι επιστήμονες συνέκριναν το DNA των συγχρόνων Ελλήνων μ’ εκείνο των αρχαίων Μυκηναίων, διεπίστωσαν μεγάλη γενετική αλληλοεπικάλυψη. Οι Νεοέλληνες έχουν ανάλογα ποσοστά DNA από τις ίδιες προγονικές πηγές με τους Μυκηναίους, μολονότι κληρονόμησαν κάπως λιγότερο DNA από τους αρχαίους Μικρασιάτες αγρότες, και κάπως περισσότερο απ’ όλους εκείνους που μετανάστευσαν αργότερα στην Ελλάδα.
Αυτή η συνέχεια που παρατηρείται ανάμεσα στους αρχαίους και τους ἐν ζωῇ κατοίκους τής Ελλάδας είναι “ιδιαίτερα εντυπωσιακή δεδομένου ότι το Αιγαίο υπήρξε ένα σταυροδρόμι πολιτισμών για χιλιάδες χρόνια”, τονίζει ο Γεώργιος Σταματογιαννόπουλος, του πανεπιστημίου τής Washington, στο Seattle, ένας από τους συντάκτες τού πορίσματος. Φαίνεται πως τα κύρια γενεαλογικά συστατικά στοιχεία των Ελλήνων είχαν ήδη διαμορφωθεί κατά την εποχή τού μπρούντζου, με τη μετανάστευση των πρώιμων Μικρασιατών αγροτών, που καθόρισε τη γενετική σύσταση των Ελλήνων, καθώς και των περισσότερων Ευρωπαίων. “Τα πορίσματά μας υποστηρίζουν την ιδέα τής συνέχειας, αλλά όχι της απομόνωσης στην ιστορία των πληθυσμών τού Αιγαίου, πριν και μετά από την εποχή των πρώιμων πολιτισμών του,” προσθέτουν οι ερευνητές.
Τα πορίσματα δείχνουν επίσης ότι μπορείς να εξασφαλίσεις αρχαίο DNA από το ζεστό, ξηρό περιβάλλον τής ανατολικής Μεσογείου, εκτιμά ο αρχαιολόγος Colin Renfrew, στο πανεπιστήμιο του Cambridge τής Βρετανίας, που δεν ήταν μέλος τής ερευνητικής ομάδας. Οι επιστήμονες ελπίζουν τώρα να έχουν στη διάθεσή τους DNA άλλων αρχαίων λαών, όπως λ.χ. οι μυστηριώδεις Χετταίοι, που εμφανίστηκαν στην Ανατολία κάποια περίοδο πριν από το 2000 ΠΚΧ. Δεν αποκλείεται αυτοί να ήταν η πηγή των καυκάσιων γενεαλογικών στοιχείων των Μυκηναίων και των φορέων των πρώιμων ινδοευρωπαϊκών γλωσσών τής περιοχής. Ο Kristian Kristiansen, συνάδελφός του στο πανεπιστήμιο του Göteborg, στη Σουηδία, που επίσης δεν πήρε μέρος στη μελέτη, συμφωνεί: “Με τα πορίσματα αυτά έχει ανοίξει το επόμενο κεφάλαιο της γενετικής ιστορίας τής δυτικής Ευρασίας – εκείνο τής Μεσογείου τής εποχής τού μπρούντζου.”
Μινωικός πολιτισμός: αυτόχθων και αυτόφωτος…
ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΣΧΕΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ, μ’ επικεφαλής τον Σταματογιαννόπουλο, επικεντρωμένη στους Μινωίτες, ανέλυσε τα δείγματα DNA σκελετών που βρέθηκαν σε σπηλιά στο οροπέδιο Λασιθίου και τα συνέκρινε με δείγματα άλλων 135 συγχρόνων και αρχαίων ανθρώπινων πληθυσμών. Αυτό που επισημαίνουν οι ερευνητές στο Nature, είναι πως ο μινωικός πολιτισμός αναπτύχθηκε από τους απογόνους των πρώιμων αποικιστών, που έφτασαν στο νησί από την Ανατολία πριν από 9.000 χρόνια(;), κι έμοιαζαν γενετικά με τους νεολιθικούς κατοίκους τής ευρύτερης περιοχής. Ανατρέπονται, συνεπώς, οι απόψεις πως οι Μινωίτες κατάγονταν από την Αφρική, ως απόγονοι των αρχαίων Αιγυπτίων, ή και των Βέρβερων. Αντίθετα, εντοπίστηκαν γενετικές ομοιότητες με σύγχρονους και αρχαίους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς. Φάνηκε, επίσης, το πολύ υψηλό ποσοστό συγγένειας των Μινωιτών με τον σύγχρονο πληθυσμό τής Κρήτης, αλλά και της Ελλάδας ἐν γένει.
Η γενετική αυτή ανάλυση επιβεβαιώνει τις διαπιστώσεις τού Πουλιανού, αφού μελέτησε 1200 Κρήτες (μεταξύ των οποίων 200 γυναίκες), πως η πλειονότητα του πληθυσμού τού νησιού απαρτίζεται από αυτόχθονες, τουλάχιστον από τη νεολιθική εποχή. Υπήρξαν, φυσικά, μεταναστευτικές επιδράσεις, που όμως δεν τον αλλοίωσαν σε μεγάλο βαθμό. Επικρατεί ακόμη ο ίδιος τύπος ανθρώπου, ο λεγόμενος Καυκασιομεσογειακός (από Καύκασο ως Κρήτη), όπου ανήκουν και οι κάτοικοι των νησιών τού Αιγαίου που βρίσκονται νοτιότερα της Λέσβου. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, απορρίφθηκε και η θεωρία περί σημιτικής καταγωγής των Μινωιτών. Οι κάτοικοι όχι μόνον της Κρήτης, αλλά και όλης τής Ελλάδας, τονίζει ο Πουλιανός, έχουν στην πλειονότητά τους καταγωγή αρχαιότερη της εποχής εμφάνισης των Αχαιών. Τα πορίσματα της έρευνάς του δημοσιεύτηκαν στο βιβλίο του, Η καταγωγή των Κρητών, που εκδόθηκε το 1970 κι επανεκδόθηκε το 1996.
“Κείνο που λύθηκε για μας στα χρόνια που πέρασαν,” γράφει στον πρόλογό του, “είναι πως η Κρήτη κατοικήθηκε όχι από τη Μεσολιθική εποχή, όπως γράφαμε παλαιά, αλλά από την Κατώτερη Παλαιολιθική, δηλαδή πριν μερικά εκατομμύρια χρόνια. Το μαρτυρούν κυρίως τα λίθινα εργαλεία των πρώτων ανθρώπων που κατοικούσαν σ’ όλο το Αιγαίο ακόμη από το Ανώτερο Μειόκαινο. Υπάρχουν και οστά των κατοίκων τής Κρήτης που χρονολογούνται από τη Μέση Παλαιολιθική εποχή. Η Κρήτη ποτέ δεν ερημώθηκε ολοκληρωτικά από κατοίκους. Ούτε κατά τη μεγάλη καταστροφή που δημιούργησε η έκρηξη του ηφαιστείου τής Σαντορίνης. Ανασκαφές έφεραν στο φως ανθρώπινους σκελετούς όλων των περιόδων και εποχών… Κλειδί για την κατανόηση αυτών των εξελίξεων στάθηκε ο Μινωικός Μικροκέφαλος,(1) που βρήκαμε τυχαία στα υπόγεια του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου. Ο Μικροκέφαλος, πέραν από την ενδογαμία των Μινωιτών, μαρτυρεί και τη βιολογική εξέλιξη του ανθρωπίνου είδους που είχε αρχίσει από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν. Μα κυρίως αποδεικνύει το αυτόχθον του Αιγαιακού Τύπου, που έχει την ίδια ηλικία με τον Ηπειρωτικό. Το ίδιο και η γλώσσα των Κρητών ήταν ανέκαθεν ελληνική. Βέβαια, μπορεί να υπήρχαν παραλλαγές της ελληνικής που δημιουργούνται με τη μακροχρόνια απομόνωση σ’ έναν τόπο, ακόμη και διαφορές προφοράς. Αλλά η ελληνική ήταν η κυρίαρχη γλώσσα σ’ όλη τη Βαλκανική και την Ανατολική Μεσόγειο, τουλάχιστον από τη Μέση Παλαιολιθική.”(2)
- (1) Κατά την Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος (ΑΕΕ), που ίδρυσε ο Πουλιανός, “το κρανίο (που ανακαλύφθηκε στην Ζάκρο) ανήκε σε άνδρα 20 ετών, πιθανότατα της μινωικής δυναστείας, και ο όγκος τού εγκεφάλου του δεν ξεπερνούσε τα 530 κυβικά εκατοστά. Η γενετική απόκλιση οφείλεται σε μακρά απομόνωση και ενδογαμία των Μινωιτών. Έτσι ούτε οι Κρήτες, ούτε η μινωική δυναστεία, μετανάστευσαν από κάπου αλλού, παρά είναι προϊόν τοπικής εξέλιξης…”
- (2) Γράφει σχετικά ο Γάλλος αρχαιολόγος Paul Faure, στο βιβλίο του, Η ζωή στη μινωική Κρήτη: “Οι αρχαίοι συγγραφείς δεν θεώρησαν ποτέ τις μινωικές μοναρχίες τελείως διαφορετικές από εκείνες του ομηρικού κόσμου. Και κάτι ακόμη: θεωρούσαν πάντα τον Μίνωα, τον Ραδάμανθυ, τον Σαρπηδόνα [τα παιδιά τού Δία και της Ευρώπης] ως Έλληνες ηγεμόνες και τους διαδόχους τους ως ομοαίματους κληρονόμους, που ανέβηκαν στον θρόνο χωρίς σύγκρουση ή διακοπή.”
Παλαιολιθική Ὀδύσσεια: πανάρχαιοι θαλασσοπόροι τής Μεσογείου
ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΑΝ Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ ήταν ανέκαθεν ελληνική, κατά τα λεγόμενα του Πουλιανού, αλλά σχετικά με την τολμηρή επέκταση της ιστορίας τους στο απώτερο παρελθόν, υπάρχουν πλέον αρχαιολογικά ευρήματα. Πρόκειται για εκατοντάδες λίθινα εργαλεία που εντοπίστηκαν στην περιοχή τού Πλακιά, στα νότια τής Κρήτης, πηγαίνοντάς μας πίσω κατά 130-190 χιλιάδες χρόνια και πλέον! Το εντυπωσιακό είναι πως εδώ και 5.000.000 χρόνια τουλάχιστον, η Κρήτη είναι νησί. Συνεπώς, οι μάστορες των εργαλείων έφτασαν εκεί διὰ θαλάσσης! Με τέτοια προϊστορία, δεν είναι ν’ απορεί κανείς για τη Μινωική Θαλασσοκρατορία στην εποχή τού μπρούντζου.
Η Μεσόγειος
Το καλοκαίρι τού 2008, μια ελληνοαμερικανική ερευνητική ομάδα αναζητούσε στην Κρήτη δείγματα της ζωής των νεολιθικών κατοίκων της – δηλαδή τίποτε παλαιότερο των 11.000 χρόνων. Επικεφαλής ήταν η Ελένη Παναγοπούλου, αρχαιολόγος τής Διεύθυνσης παλαιοανθρωπολογίας και σπηλαιολογίας τής νότιας Ελλάδας, και ο Thomas Strasser, καθηγητής ιστορίας τής Τέχνης τού Providence College, στο Rhode Island, συνεπικουρούμενοι από γεωλόγους και αρχαιολόγους, όπως ο Curtis Runnels, του πανεπιστημίου τής Βοστώνης. Δεν τους περνούσε καν από το μυαλό πως η τύχη θα τους χαμογελούσε τόσο.(3) “Η ιδέα πως θα βρίσκαμε εργαλεία αυτής τής πολύ παλαιάς χρονικής περιόδου στην Κρήτη ήταν τόσο πιστευτή όσο το να βρίσκαμε ένα iPod στον τάφο τού βασιλιά Τουτ[αγχαμώνα]”, λέει χαριτολογώντας ο Runnels…
- (3) Η πρώτη ανθρώπινη παρουσία στην Κρήτη εντοπίστηκε επίσης τυχαία το 2002: βρέθηκαν τ’ αρχαιότερα στον κόσμο απολιθωμένα ίχνη πατημασιών 5.700.000 ετών, κοντά στον Τράχηλο Χανίων, που συνεπάγονται το ενδεχόμενο εμφάνισης ανθρωπίνων εκτός τής Αφρικής!
Η πληθώρα των ευρημάτων αποκλείει το ενδεχόμενο να προσάραξε τυχαία κάποιο μεμονωμένο σκάφος στην περιοχή. Όλα δείχνουν πως επρόκειτο για οργανωμένο αποικισμό. “Αυτοί οι πρώιμοι άνθρωποι ταξίδευαν σκόπιμα,” λέει και ο Strasser· “δεν ήταν άτομα που χάθηκαν στην θάλασσα.” Ιστορικοί ειδικοί στην πρώιμη ναυσιπλοΐα, και αρχαιολόγοι, εκτιμούν πως αυτοί οι πανάρχαιοι θαλασσόλυκοι διέθεταν πιο ανθεκτικά και αξιόπιστα σκάφη από τις σχεδίες. Είχαν επίσης πνευματική συγκρότηση και γνώσεις για να σχεδιάσουν και να πραγματοποιήσουν επανειλημμένα ταξίδια, διασχίζοντας μεγάλες για τότε αποστάσεις, ώσπου να δημιουργηθούν βιώσιμοι πληθυσμοί στην Κρήτη. “Το γεγονός πως έχουμε εκατοντάδες λίθινα εργαλεία, και σε εννέα διαφορετικές τοποθεσίες, υποδηλώνει πως ήρθε ένας αρκετά μεγάλος αριθμός ανθρώπων ώστε οι πληθυσμοί να είναι βιώσιμοι, αφήνοντας ορατό αρχαιολογικό ίχνος”, σημειώνει ο Runnels. “Αυτό σημαίνει ότι δεν ταξίδεψαν μόνο μια φορά.”
“Τα αποτελέσματα της έρευνας δεν αποτελούν απλώς κάποιο τεκμήριο των θαλάσσιων ταξιδιών στη Μεσόγειο δεκάδες χιλιάδες χρόνια νωρίτερα από ό,τι ξέραμε μέχρι τώρα, αλλά και μεταβάλλουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τις γνωστικές ικανότητες των πρώιμων ανθρωπίδων,” ανέφερε το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού σε ανακοίνωσή του. Τα ευρήματα αυτά ανατρέπουν το χρονοδιάγραμμα των τεχνολογικών εξελίξεων, διευρύνουν προς τα πίσω την ιστορία τής ναυσιπλοΐας στη Μεσόγειο κατά 100.000 χρόνια τουλάχιστον, και μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε τον τρόπο μετακίνησης κι επέκτασης των προγόνων μας σε όλον τον κόσμο. Αν διέσχιζαν τη Μεσόγειο, λέει ο Runnels, τότε θα μπορούσαν να υπερβούν και άλλα υδάτινα εμπόδια, σαν την Ερυθρά θάλασσα ή τον κόλπο τού Άντεν. “Κι αυτό σημαίνει πως οι υποθέσεις μας για τη μετάβαση των πρώιμων ανθρωπίνων προς την Ευρασία διὰ ξηρᾶς, μέσω της Εγγύς Ανατολής προς την Ινδία και πιο πέρα, πρέπει να επανεξεταστούν.”
Αλιεία-ναυσιπλοΐα στην Εποχή τού Λίθου
Η έρευνα, που συνεχίστηκε το 2009, περιλήφθηκε στις δέκα κορυφαίες στον σχετικό κατάλογο του 2010. Ήταν επόμενο αφού μέχρι τότε πιστεύαμε πως ο άνθρωπος έφτασε στην Κρήτη, την Κύπρο, σε αρκετά άλλα ελληνικά νησιά, ίσως και στη Σαρδηνία, πριν από 12.000 χρόνια το πολύ. Η ορθοδοξία έλεγε πως αποκτήσαμε την ικανότητα να κατασκευάζουμε κι εφοδιάζουμε σκάφη, οδηγώντας τα κατόπιν σε μακρινές ακτές, αφού αρχίσαμε να καλλιεργούμε τη γη και να εξημερώνουμε τα ζώα. Θεωρούσαμε πως οι πρώτες σχεδίες ήταν κορμοί δένδρων με πανιά από δέρματα ζώων δεμένα σε κάποιο κλαδί για να κινούνται με τον άνεμο. Κάπως έτσι φανταστήκαμε ότι μεταφέρθηκε από τη Μήλο ο οψιδιανός, που βρέθηκε στο σπήλαιο Φράγχθι τής Αργολίδας. Η όλο και μεγαλύτερη χρήση τού πολύτιμου ηφαιστειογενούς πετρώματος πριν από 13.000 χρόνια, δείχνει πως οι Μήλιοι, ή και οι Αργείοι, ήταν ικανοί ναυτικοί.
Το παλαιότερο γνωστό μας σκάφος φτιάχτηκε στην Ολλανδία πριν από μόλις 10.000 χρόνια. Πειστικές ενδείξεις για χρήση πανιών έχουμε πολύ αργότερα στην Αίγυπτο του 2500 ΠΚΧ. Αν και τα ξύλινα καράβια δεν επιβιώνουν υπό κανονικές συνθήκες στον χρόνο, ξέρουμε πως ένα από τα πρώιμα μέλη τής οικογένειας των ανθρώπων, ο Homo erectus, κατάφερε να διασχίσει προ ενός εκατομμυρίου χρόνων αρκετά χιλιόμετρα βαθιάς θάλασσας για να φτάσει στα νησιά Flores και Sulawesi τής Ινδονησίας. Και πολύ αργότερα, ο Homo sapiens επανέλαβε το επίτευγμα, τιθασεύοντας τα επικίνδυνα νερά τού ωκεανού για να εποικίσει την Αυστραλία εδώ και 65.000 χρόνια.
Ποιοι ήταν οι μάστορες των κρητικών εργαλείων; Εδώ μόνον εικασίες μπορεί να κάνει κάποιος, βάσει της τεχνολογίας τους. Τα ἐν λόγῳ τεχνουργήματα μοιάζουν πολύ μ’ εργαλεία που χρησιμοποιούσε ο Homo erectus πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια τουλάχιστον, αλλά και ο Neanderthal, έως πριν από 130 χιλιάδες χρόνια. Το εντυπωσιακό για τους αρχαιολόγους που τα εντόπισαν είναι πως ο τρόπος κατασκευής των τσεκουριών δείχνει πως θα μπορούσαν να είναι ως και 700 χιλιάδων ετών! Κατά τον Strasser, τα εργαλεία πιθανόν να μαρτυρούν τις διὰ θαλάσσης μεταναστεύσεις τού Neanderthal από την Εγγύς Ανατολή στην Ευρώπη. Που πάει να πει ότι ταξίδευε στη Μεσόγειο. Άλλοι πάλι προτιμούν τον Homo heidelbergensis στον ρόλο τού παλαιολιθικού Οδυσσέα.(4) Όπως και να έχει το θέμα, φαίνεται πως οι πρώιμοι άνθρωποι ήταν σε θέση να καλύπτουν μεγάλες αποστάσεις, ταξιδεύοντας κατά βούληση στην ανοιχτή θάλασσα και χρησιμοποιώντας θαλάσσιες ρότες. Κι επομένως, η παρόρμηση του ανθρώπου να ξανοιχτεί στην θάλασσα, και τα γνωστικά και τεχνολογικά μέσα για να το πετύχει, προηγούνται του Sapiens, όπως λέει ο Alan Simmons, αρχαιολόγος στο πανεπιστήμιο της Νεβάδας στο Las Vegas. “Η ορθοδοξία έως πολύ πρόσφατα έλεγε πως δεν υπάρχουν ναυτικοί ως την πρώιμη εποχή τού μπρούντζου”, σχολιάζει ο αρχαιολόγος John Cherry, του πανεπιστημίου Brown, που αρχικά αντιμετώπισε με σκεπτικισμό τα ευρήματα. “Τώρα πια μιλάμε για θαλασσοπόρους Νεάντερταλ: πρόκειται για εντυπωσιακή αλλαγή.”
- (4) Ο πρώτος Neanderthal βρέθηκε στην κοιλάδα Neander τής Ρηνανίας. Η Χαϊδελβέργη έδωσε τ’ όνομα στον Homo heidelbergensis. Οι υποτιθέμενοι Αφρικανοί ήταν τελικά… Γερμανοί;(!)
Ο τελευταίος των Νεαντερτάλιων…
Πόσο κρατούσε το ταξίδι στην Κρήτη; Εξαρτάται από την αφετηρία και τον χρόνο τού ταξιδιού. Ακόμη και στην εποχή που η Μεσόγειος είχε φτάσει στο χαμηλότερό της επίπεδο, πέφτοντας σχεδόν 150 μέτρα κάτω από την τωρινή της επιφάνεια, όσοι ξεκινούσαν από τη Μικρασία ή από την Ελλάδα έπρεπε να κάνουν τρεις διάπλους, 20-40 χιλιομέτρων ο καθένας, ώστε να φτάσουν στον προορισμό τους. Αντίθετα, αν η αφετηρία τους ήταν η Αφρική, τους περίμενε ένα ταξίδι 200 χιλιομέτρων ανοιχτής θάλασσας. “Δεν μπορούμε να πούμε πως οι μάστορες ήρθαν από τη Λιβύη”, λέει ο Strasser. “Είναι μεγάλο ταξίδι, αν είσαι σε σχεδία. Θα μπορούσαν να έρθουν από τα ηπειρωτικά τής Ευρώπης μέσω συντομότερων διάπλων από το ένα ελληνικό νησί στο άλλο.” Γιατί πήγαν εκεί; Κατά τους ερευνητές, η Κρήτη ήταν ιδανική για κυνήγι, με τη μεγάλη ποικιλία άγριας ζωής – όπως ελάφια, ή και νάνοι ελέφαντες και ιπποπόταμοι, μεγέθους αγελάδων και χοίρων αντίστοιχα (λόγω νησιωτικών συνθηκών που γέννησαν και τον μικροκέφαλο) – ενώ υπήρχαν και πολλά εδώδιμα φυτά. Ωστόσο, σε τελική ανάλυση, σύμφωνα με μιαν υπόθεση της Παναγοπούλου, η απάντηση στο ερώτημα αυτό μάς παραπέμπει σε κάτι θεμελιώδες σε όλα τα ανθρώπινα όντα: Νομίζω ότι το κύριο κίνητρό τους ήταν η περιέργεια και η επιθυμία εξερεύνησης”, παρατήρησε.
Η εκπληκτική ανακάλυψη παρακίνησε τους ερευνητές ν’ αναζητήσουν και σε άλλα νησιά την… τύχη τους. Στη Νάξο, που μάλλον ήταν προσβάσιμη μόνο διὰ θαλάσσης, ακόμη και κατά την εποχή των πάγων, όταν η επιφάνειά της ήταν πολύ χαμηλότερα, μια ελληνοκαναδική ομάδα ανέσυρε εκατοντάδες εργαλεία από ένα λατομείο. Τα τσεκούρια και οι λεπίδες μοιάζουν μ’ εκείνα που έφτιαχναν οι Νεάντερταλ και οι σύγχρονοι άνθρωποι πριν από 200 έως 50 χιλιάδες χρόνια. Τα εργαλεία αυτά είναι πιο προηγμένης τεχνολογίας από τα κρητικά. Ανάλογα τεχνουργήματα, που αποδίδονται στους Νεάντερταλ, προέκυψαν και σε άλλα νησιά τού Αιγαίου. Παλαιολιθικά εργαλεία βρέθηκαν επίσης στο Ἰόνιο, στην Κεφαλονιά και την Ζάκυνθο. Η πληθώρα όχι μόνον των εργαλείων, αλλά και των τόπων όπου βρέθηκαν, ενισχύει την ιδέα της οργανωμένης εγκατάστασης. “Οι άνθρωποι πηγαινοέρχονταν στα νησιά πολύ παλαιότερα απ’ ό,τι νομίζαμε”, παρατηρεί ο Simmons. Παλαιότερα ακόμη και από την ηλικία των ευρημάτων αυτών. Η ανακάλυψη ανθρώπινων οστών κι εργαλείων στην Ισπανία, που μας πάνε πίσω ένα εκατομμύριο χρόνια, ίσως δείχνει πως εκείνην την εποχή, κάποιοι ανθρωπίνοι κατάφεραν να διασχίσουν τα 15 χιλιόμετρα του επικίνδυνου στενού τού Γιβραλτάρ από το Μαρόκο… Αν βέβαια ήταν Αφρικάνοι. Αλλά – μάλλον – η αφετηρία τους ήταν το Αιγαίο!
Νεολιθικοί αγρότες από το Αιγαίο έφτιαξαν το Stonehenge!
Η ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗ ΤΟΥ ΠΟΥΛΙΑΝΟΥ έρχεται και από το Stonehenge, μετά από ανάλυση DNA 67 Νεολιθικών κι έξι Μεσολιθικών Βρετανών, που έζησαν μεταξύ 8500 και 2500 ΠΚΧ, όπως γράφει η επιθεώρηση Nature Ecology and Evolution. Είναι εντυπωσιακό πως οι Νεολιθικοί κατάγονταν από αγρότες τού Αιγαίου και της δυτικής Μικρασίας, που ακολούθησαν την οδό διασποράς τής Μεσογείου: κινήθηκαν προς δυσμάς, ως την Ιβηρία, κι έπειτα, μέσω Γαλλίας, έφτασαν στην Βρετανία, που τότε ήταν αραιοκατοικημένη από Μεσολιθικούς κυνηγούς. Αυτό έγινε περί το 4000 ΠΚΧ, ενώ η μαζική επέκταση των κατοίκων τού Αιγαίου και της Μικρασίας είχε αρχίσει το 6000 ΠΚΧ, κι έτσι διαδόθηκε η νεολιθική επανάσταση στην Ευρώπη.(5)
- (5) Άλλη μια μελέτη με DNA έδειξε πως μεσογειακά σιτηρά έφταναν με το εμπόριο στην Αγγλία περί το 6500 ΠΚΧ, προτού να εγκατασταθούν εκεί οι Νεολιθικοί αγρότες.
Υπάρχουν δεκάδες σχετικές αρχαιολογικές μελέτες, αλλά οι επιστήμονες δεν γνώριζαν αν η αγροτική οικονομία διαδόθηκε με τη διακίνηση ανθρώπων, ή απλώς ιδεών. Οι νεοφερμένοι στην Βρετανία έφεραν τις γεωργικές τεχνικές, την αγγειοπλαστική, και θρησκευτικά πιστεύω, με την κατασκευή μνημείων χρησιμοποιώντας μεγάλιθους. Το Stonehenge στο Wiltshire ήταν μέρος αυτής της νέας κουλτούρας, ως ένας ναός προσανατολισμένος στον Ήλιο (βλέπε και Χρονικό 18, Εισαγωγή). Το κυρίως μνημείο χτίστηκε γύρω στο 3000 ΠΚΧ.
Η γενετική ανάλυση δείχνει πως οι Ευρωπαίοι κυνηγοί ήταν σκουρόχρωμοι με γαλανά μάτια, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον. Αντίθετα, οι Νεολιθικοί αγρότες ήταν πιο ανοιχτόχρωμοι, με μαύρα ή σκούρα καστανά μάτια και μαλλιά.
Προς τα τέλη τής νεολιθικής, περί το 2450 ΠΚΧ, αυτή η μεγαλιθική κουλτούρα αντικαταστάθηκε από τον λεγόμενο πολιτισμό τού Λάγυνου (Beaker culture), που έφτασε από την ηπειρωτική Ευρώπη. Έτσι, η Βρετανία έζησε δυο ακραίες γενετικές αλλαγές μέσα σ’ ένα σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα.
Ανακατασκευή καλύβας στον νεολιθικό λιμναίο οικισμό τού Δισπηλιού
Πρώιμη γραφή στα Βαλκάνια
Ο,ΤΙ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΜΕ ΤΟ ΛΙΚΝΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, που “αξιωματικά” είναι η Αφρική, επαναλαμβάνεται στην περίπτωση της γραφής, που το λίκνο της, κατά την συμβατική αρχαιολογία, βρίσκεται στη Σουμερία τής 4ης χιλιετίας ΠΚΧ. Παρ’ όλα αυτά, πάμπολλα ευρήματα στα Βαλκάνια, ήδη από τον 19ο αιώνα, δεν συνάδουν με το παραπάνω “αξίωμα” – και μάλλον γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, σχολιάζει με… νόημα η αρχαιολόγος Colleen Anne Coyle, ελάχιστοι έχουν γνώση των ανακαλύψεων αυτών.
● Turdaș, Ρουμανία· Vinča, Σερβία: το 1875 βρέθηκε σε ανασκαφές στην Turdaș μια κρύπτη με τέχνεργα που ήταν χαραγμένα με άγνωστα ως τότε σύμβολα. Το 1908, και σε απόσταση 245 χμ, εντοπίστηκε παρόμοια κρύπτη στη Vinča, προάστιο του Βελιγραδίου. Ενώ αργότερα, βρέθηκαν περισσότερα ανάλογα θραύσματα στην Banjica, σε άλλο σημείο τής σερβικής πρωτεύουσας. Έκτοτε, έχουν εντοπιστεί πάνω από 150 σημεία μόνον στη Σερβία, αλλά οι ανασκαφές παραμένουν παντού ημιτελείς. Συνεπώς, ο πολιτισμός τής ευρύτερης περιοχής ονομάζεται κουλτούρα Vinča, με τα ομώνυμα σύμβολα της παραδουνάβιας, ή βαλκανικής, ή παλαιάς ευρωπαϊκής γραφής, που λέγεται και γραφή Vinča-Turdaș. Χρησιμοποιήθηκε στη νεολιθική εποχή, κατά την 6η – 5η χιλιετία ΠΚΧ.
Βαλκανική, παραδουνάβια, παλαιά ευρωπαϊκή γραφή
Vinča-Turdaș: η αρχαιότερη στον κόσμο;
● Sitovo, Βουλγαρία: το 1928 εντοπίστηκε μια επιγραφή στο πέτρινο τοίχωμα ενός καταφυγίου κοντά στην Φιλιππούπολη. Η επιγραφή τού Sitovo είναι ίσως η μόνη με τόσα πολλά σύμβολα (καμιά πενηνταριά), όπου έχουμε πιθανόν ένα πλήρες κείμενο. Ο αρχαιολόγος που την βρήκε, Alexander Peev, έστειλε κάποιο αντίγραφο σε Σοβιετικούς συναδέλφους του, ώστε να τον βοηθήσουν να την αποκρυπτογραφήσει. Όμως είχε αντιφασιστική δράση κι εκτελέστηκε το 1943, λόγω της υπόνοιας πως επρόκειτο για κωδικοποιημένο μήνυμά του προς την ΕΣΣΔ… Η επιγραφή δημοσιεύτηκε το 1950.
● Tărtăria, Ρουμανία· Gradeshnitsa, Βουλγαρία: το 1961, στην περιοχή τής Alba Iulia της Ρουμανίας, βρέθηκαν σ’ έναν τάφο και άλλες πινακίδες με εγχαράξεις παρόμοιες με τα σύμβολα Vinča, που χρονολογούνται, σύμφωνα με κάποιους επιστήμονες, στο 5500-5300 ΠΚΧ. Αν πράγματι τα σύμβολα αποτελούν μορφή γραφής, τότε αυτή είναι παλαιότερη της σουμεριακής και, άρα, η αρχαιότερη γνωστή μορφή γραφής στον κόσμο. Ένας τέτοιος ισχυρισμός ήταν αδύνατον να μην προκαλέσει αντιδράσεις… Κάποιοι είπαν πως ορισμένα σύμβολα είναι σουμεριακά – συνεπώς, οι πινακίδες είναι πλαστές – ή πως μοιάζουν, έστω, με σύμβολα της σουμεριακής πρωτο-σφηνοειδούς. Οι αναλύσεις, ωστόσο, των συμβόλων έδειξαν ελάχιστες ομοιότητες ανάμεσά τους. Άρα, οι δυο μορφές γραφής αναπτύχθηκαν ανεξάρτητα. Άλλοι προέβαλαν ενστάσεις ως προς την στρωματογραφία τού χώρου… Στην άλλη πλευρά τού Δούναβη, στην επαρχία Vratsa τής βορειοδυτικής Βουλγαρίας, βρέθηκαν το 1969 άλλες πινακίδες σε πήλινα τέχνεργα, με εγχαράξεις τής 4ης χιλιετίας ΠΚΧ. Η έλλειψη συμμετρίας, πολυπλοκότητας, και ποικιλομορφίας, στα σύμβολα, καθιστά αναξιόπιστη την θεωρία πως είχαν ρόλο διακοσμητικό, όπως λ.χ. διατείνονται οι περισσότεροι ιστορικοί, ή πως ήταν προσωπικά σύμβολα, ή “υπογραφές” αγγειοπλαστών.
Φλογέρες Δισπηλιού
● Γιούρα Αλοννήσου· Δισπηλιό Καστοριάς: ο παραδουνάβιος πολιτισμός είχε σχέσεις όχι μόνο με τον Εύξεινο, μα και με το Αιγαίο, με ειδώλια παρόμοια με τον κυκλαδικό πολιτισμό. Στην ακατοίκητη τώρα νησίδα Γιούρα των Βορείων Σποράδων, μες στην “Σπηλιά τού Κύκλωπα”, βρέθηκαν το 1992 ὄστρακα, ἤτοι θραύσματα αγγείων τής 6ης – 5ης χιλιετίας ΠΚΧ με εγχαράξεις. Ο αρχαιολόγος Αδαμάντιος Σάμψων, που τα εντόπισε, παρατήρησε πως “τα όστρακα φέρουν εγχάρακτα αδιευκρίνιστα σύμβολα, που πιθανόν να απηχούν τις ενδείξεις για μια αιγαιακή νεολιθική ‘γραφή’, ή ‘πρωτο-γραφή’, επίκαιρο θέμα συζήτησης στην Ελλάδα, μετά από τα παρόμοια ευρήματα στη λίμνη τής Καστοριάς,” με την πινακίδα Δισπηλιού. Όμοια σύμβολα βρέθηκαν επίσης σε άλλες νεολιθικές τοποθεσίες στην Ελλάδα (λ.χ. στην Εύβοια, τη Μύκονο, και τη Νίσυρο), έχουν αρκετές ομοιότητες με εγχάρακτα σύμβολα σε κεραμικά τής πρώιμης εποχής τού μπρούντζου στις Κυκλάδες, και συνδέονται άμεσα με τη βαλκανική γραφή που έχει εντοπιστεί στη Σερβία, την Ρουμανία και τη Βουλγαρία.
Η πινακίδα (ή γραφή, ή δίσκος) τού Δισπηλιού είναι σίγουρα το σπουδαιότερο από τ’ αρχαιολογικά ευρήματα στον παραλίμνιο οικισμό τής Καστοριάς, που ανακαλύφθηκε τυχαία το 1932. Ύστερα από 60 χρόνια, το 1992, ξεκίνησαν οι ανασκαφές υπό τον αρχαιολόγο Γεώργιο Χουρμουζιάδη. Η πινακίδα βρέθηκε την επόμενη χρονιά· είναι ξύλινη και η χρονολόγηση με άνθρακα 14 έδειξε ότι δημιουργήθηκε περί το 5260 ΠΚΧ, ενώ ο λιμναίος οικισμός χρονολογείται από το 5600 ως το 3000 ΠΚΧ. Η πινακίδα, είπε ο Χουρμουζιάδης, φέρει χαράγματα – “μια προσπάθεια επικοινωνίας του νεολιθικού ανθρώπου που ελπίζουμε να μπορέσουμε κάποτε να ερμηνεύσουμε.” Η ἐν λόγῳ πρωτο-γραφή προηγείται κατά 2000 χρόνια τής σουμεριακής εικονογραφικής γραφής, και κατά 4000 χρόνια τής κρητομινωικής γραμμικής. Βρέθηκε, εκτός τής πινακίδας, σε πολλά όστρακα. Το σημαντικό είναι πως τα σύμβολα δεν αναπαριστούν ανθρώπινες μορφές, τον ήλιο ή το φεγγάρι, ή άλλες μορφές, όπως συμβαίνει κατά κανόνα με τα ιδεογράμματα. Βλέπουμε όντως σημάδια προχωρημένης αφαίρεσης, και αυτό αποτελεί αποτέλεσμα γνωστικών διεργασιών.
Πινακίδα Δισπηλιού: αρχαιότερο γραπτό κείμενο;
Φλεβάρη τού 2004, ο Χουρμουζιάδης σχολίασε πως δεν ήταν εύκολο να δημοσιευτεί το κείμενο με τα χαράγματα, αφού θα είχε ως τελικό αποτέλεσμα ν’ αλλάξει το τρέχον ιστορικό υπόβαθρο για την προέλευση της γραφής ή την έναρθρη ομιλία, που απεικονίζεται με γράμματα, αντί για ιδεογράμματα, στα όρια του αρχαίου ελληνικού κόσμου – και κατ’ επέκταση της Ευρώπης… Στον οικισμό υπήρχαν πολλά άλλα αντικείμενα, πιστοποιώντας την οικονομική και αγροτική δραστηριότητα, την εκτροφή ζώων, και τη διατροφή των κατοίκων, καθώς και κεραμικά, ξύλινα δομικά στοιχεία, σπόροι, οστά, ειδώλια, στολίδια, ή και οστέινες φλογέρες: η μια, που χρονολογείται στην 6η χιλιετία ΠΚΧ, είναι η παλαιότερη που έχει βρεθεί στην Ευρώπη – αν υποθέσουμε πως η φλογέρα στο Divje Babe τής Σλοβενίας (43.100 ετών) δεν είναι έργο ανθρώπου.
● Η Vinča, ο μεγαλύτερος ευρωπαϊκός νεολιθικός οικισμός, ήταν μητρόπολη με ακμαίο πολιτισμό στην περίοδο 4500–3500 ΠΚΧ. Οι οικισμοί τής περιοχής ήταν πολύ μεγαλύτεροι από όλες τις άλλες ευρωπαϊκές κουλτούρες τής ίδιας εποχής. Ορισμένοι ξεπερνούσαν σε έκταση τους προϊστορικούς οικισμούς τού Αιγαίου και της Εγγύς Ανατολής, που χτίστηκαν μια χιλιετία αργότερα. Ειδικά η Βίντσα έγινε η μεγαλύτερη αγορά τής νοτιοανατολικής Ευρώπης, όχι μόνο για την εξαιρετική αξία των προϊόντων της, αλλά και για τα σπάνια υλικά ή άλλα αγαθά, που εισάγονταν από την Τρανσυλβανία, τις ακτές τού Αιγαίου, μα και της Αδριατικής. Εντυπωσιακή είναι η θεματική ποικιλία των ειδωλίων (γυμνά ή ντυμένα, όρθια, γονατιστά ή καθισμένα, με γυναικείες και ανδρικές μορφές, ή ερμαφρόδιτες, άλλες με προσωπεία, και κυρίως της μητέρας με το παιδί στην αγκαλιά), μα και η υφολογική εξέλιξη από το νατουραλιστικό, στο ρεαλιστικό, και τέλος στο αφηρημένο.
Πρωτο-σφηνοειδής (± 3100–2900 ΠΚΧ) σε πινακίδα διανομής κριθαριού με κυλινδρική σφραγίδα (καθώς και φιγούρες κυνηγού, σκύλων, κάπρων)
● Σήμερα, υπάρχουν πάνω-κάτω 7.000 γνωστές γλώσσες· στο παρελθόν ήταν πολύ περισσότερες. Όμως, πολύ λίγες διαθέτουν γραφή: σε όλη την ιστορία τού ανθρώπου, τα κυριότερα συστήματα γραφής είναι λιγότερα από εκατό. Η γραφή, προφανώς, εμφανίζεται εκεί που υπάρχει λόγος, ανάγκη. Ο λόγος για την επινόηση της σφηνοειδούς στη Μεσοποταμία ήταν η καταμέτρηση και η καταλογογράφηση (counting and accounting). Ώσπου στην 3η χιλιετία ΠΚΧ, οι μεταφυσικές ανησυχίες των Σουμερίων για την “επέκεινα ζωή” προετοίμασαν το έδαφος για κάτι παραπάνω από μια “στενογραφία” – αρχικά για επιτύμβιες επιγραφές. Τέτοια ανάγκη για τήρηση αρχείων δεν υπήρχε τότε στα Βαλκάνια, λένε οι αντιρρησίες. Πρόκειται, ωστόσο, για ένα ακόμη “αξίωμα”, αφού λ.χ. οι κινεζικοί χαρακτήρες, όπως αντιτείνουν άλλοι, χρησιμοποιήθηκαν αρχικά για σκοπούς τελετουργικούς, σε συνάρτηση με τη βασιλική “ιερή εξουσία”. Άρα, οι ανάγκες κατά τόπους ποικίλλουν.
Στα Βαλκάνια βλέπουμε τα ίδια σύμβολα να επαναλαμβάνονται σε χώρους και χρόνους που τους χωρίζουν μεγάλες αποστάσεις. Τα κατανοούσαν, συνεπώς, άτομα που ζούσαν σε διαφορετικές περιοχές κι εποχές, γεγονός που ενισχύει την άποψη πως απάρτιζαν όντως μια πρωτο-γραφή,(5) αν όχι ένα υποτυπώδες σύστημα γραφής. Μια θεωρία λέει πως η γραφή εξυπηρετούσε θρησκευτικούς σκοπούς αυτής τής παραδοσιακής αγροτικής κοινωνίας. Όμως, πάνω από το ένα τέταρτο των εγχαράξεων, επισημαίνουν ορισμένοι ερευνητές, βρίσκονται στο κάτω μέρος των αγγείων – σημείο μάλλον απίθανο για μια θρησκευτική επιγραφή. Η ευρεία διάδοση των συμβόλων σε ποικίλα τέχνεργα υποδηλώνει την ύπαρξη γραφέων, αν σκεφτεί κανείς ότι τα σύμβολα είναι τυποποιημένα. Έτσι, σημαντικοί επιστήμονες υποστηρίζουν την ιδέα πως η βαλκανική γραφή είναι η αρχαιότερη του κόσμου. Σημειωτέον ότι έχουν καταμετρηθεί περίπου 700 διαφορετικοί χαρακτήρες, όσα δηλαδή και τα σύμβολα που χρησιμοποιεί η αιγυπτιακή ιερογλυφική.
- (5) Τίθεται φυσικά το ερώτημα: τὶ ἐστὶ γραφή; Η διαφορά πρωτο-γραφής και γραφής είναι πως η πρώτη κωδικοποιεί πληροφορίες, η δεύτερη γλώσσα.
Ιερογλυφικά σε στήλη (± 1321 ΠΚΧ)
Υπάρχουν σύμβολα της βαλκανικής γραφής που απαντώνται και σε πινακίδες τής Γραμμικής Α. Αυτό σημαίνει πως ο μινωικός πολιτισμός ήταν μεταξύ των κληρονόμων αυτού του συστήματος γραφής, που μετανάστευσε προς νότον, στο Αιγαίο και την Κρήτη – εκτός κι αν η πορεία ήταν η αντίστροφη. Ανάλογη θα πρέπει να ήταν η προέλευση της ελληνικής γλώσσας και γραφής. Κάποιοι, “ξεχνώντας” τη μυκηναϊκή Γραμμική Β, νομίζουν πως… οι Έλληνες έμαθαν να γράφουν από τους Φοίνικες γύρω στο 800 ΠΚΧ. Ανακύπτει, όμως, ένα κρίσιμο ερώτημα: Πώς είναι δυνατόν η ελληνική γλώσσα να έχει 800.000 λήμματα και να είναι η πρώτη μεταξύ όλων των γνωστών γλωσσών, με τη δεύτερη να έχει μόλις 250.000 λήμματα; Πώς δημιουργήθηκαν τα ομηρικά έπη γύρω στο 800 ΠΚΧ – δηλαδή, μόλις οι αρχαίοι Έλληνες έμαθαν να γράφουν;(!) Η δημιουργία των ποιημάτων αυτών θα ήταν αδύνατη, αν οι Έλληνες δεν είχαν ήδη ιστορία γραφής τουλάχιστον 10.000 χρόνων, σύμφωνα με μια γλωσσολογική μελέτη που έγινε στις ΗΠΑ. Σημειωτέον, ἐν κατακλεῖδι, πως ενώ οι αρχαίοι ανατολικοί πολιτισμοί χρησιμοποιούσαν ιδεογράμματα, οι Έλληνες είχαν γράμματα ή και συλλαβογράμματα, όπως στα σημερινά συστήματα γραφής.
Göbekli Tepe: Στύλος τοτέμ με ανθρωπόμορφες φιγούρες
● Αν όντως η βαλκανική γραφή είναι η αρχαιότερη, δεν σημαίνει πως έπεσε από τον ουρανό! Όπως ορθά επισημαίνεται, η μελέτη των συμβόλων που σκάλιζαν ή έβαφαν στις σπηλιές οι πρωτόγονοι πρόγονοί μας ίσως, τελικά, να πείσουν τους αρχαιολόγους να κοιτάξουν πέρα από τα Βαλκάνια και τη Σουμερία. Αυτό το οικουμενικό σύστημα συμβόλων σπηλαιογραφίας ίσως μεταφέρθηκε σε όλον τον κόσμο από τον άνθρωπο, κατά τη μετανάστευσή του από το λίκνο του – όποιο και αν ήταν αυτό. Τα σύμβολα βρίσκονται κι έξω από τις σπηλιές, λ.χ. σε βράχους, ή σε στολίδια. Η χρήση αφηρημένων συμβόλων επικοινωνίας αποτελεί ένα κρίσιμο σημείο καμπής στις διανοητικές δεξιότητες των προγόνων μας. Η αποκρυπτογράφηση του υποβόσκοντος νοήματός τους δεν είναι καθόλου απλή υπόθεση. Υπάρχουν λ.χ. επιστήμονες, ειδικοί στην προϊστορία, που λένε πως στις σπηλιές βλέπουμε σχεδόν πάντα ζωικές μορφές, κάτι που δεν αποτελεί ένα πρώτο βήμα προς τον συμβολισμό. Άλλοι, πάλι, από διαφορετικές επιστήμες, λ.χ. γλωσσολόγοι, προτείνουν πως τόσο τα σύμβολα, όσο κι οι παραστάσεις ζώων, εκφράζουν-επικοινωνούν ιδέες, όπως ακριβώς η γραπτή γλώσσα. Οι γνωστικοί μηχανισμοί που είναι απαραίτητοι για την ανάπτυξη της σπηλαιoγραφίας και βραχογραφίας πιθανότατα είναι ανάλογοι μ’ εκείνους που χρησιμοποιούνται στην έκφραση της συμβολικής σκέψης – την προϋπόθεση δηλαδή για την εμφάνιση της γλώσσας.
Φυσικά, ο δρόμος από τα πρωτόγονα σύμβολα ως τα βαλκανικά και σουμεριακά είναι πάρα πολύ μακρύς. Πρέπει να υπήρξαν πολλά ενδιάμεσα στάδια εξέλιξης. Ένα από αυτά βρίσκεται μάλλον στο Göbekli Tepe τής ΝΑ Ανατολίας, στο Βόρειο (τουρκικό) Κουρδιστάν, πολύ κοντά στη Şanlıurfa. Ιδρύθηκε πριν από την 10η χιλιετία ΠΚΧ, κι εγκαταλείφθηκε στην 8η. Υπάρχουν εκεί κύκλοι τεράστιων λίθινων κιόνων σχήματος ‘T’ – οι παλαιότεροι γνωστοί μεγάλιθοι στον κόσμο. Πριν από το σπουδαίο αυτό εύρημα, η Σουμερία αποτελούσε την αρχή των πάντων: εκεί εμφανίστηκε η πρώτη οργανωμένη κοινωνία, εκεί επινοήθηκε και ο τροχός. Οι πρωτιές αυτές ανήκουν μάλλον στο Göbekli Tepe. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις για την παλαιότερη ως τώρα γραφή. Πρόκειται για καμιά εικοσαριά σύμβολα, που από μόνα τους δεν αποδεικνύουν την ύπαρξη γλώσσας, όμως δεν αποκλείεται να προκύψουν και άλλα ευρήματα, καθώς, μέχρι στιγμής, έχει ανασκαφεί μόνον το 1/3 τού χώρου. Κατά τα φαινόμενα, η ιστορία τής γραφής θα εμπλουτιστεί με τα μικρασιάτικα σύμβολα, που μας πάνε πίσω, πριν από το 10000 ΠΚΧ.
Επόμενο Χρονικό 4. ΠΕΡΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ● Αυθεντική Δημοκρατία: Άμεση και ἐπ’ Οὐδενὶ “Αντιπροσωπευτική” ● Καστοριάδης και Χάος ● Δίκη τού Σωκράτη ● Ἐκκλησία και Ἡλιαία ● Γαλλική και Αϊτινή Επανάσταση ● Η Πολιτεία τού Πλάτωνα
Εξέλιξη του ανθρώπου
Periplus CD 