Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ

Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ

/ENGLISH/ Chronicle 24. THE TRIUMPH OF CRETINISM

● Η Γενοκτονία των Ἑλλήνων (Β) ● Η Δολοφονία τής Ὑπατίας
● Χριστιανισμός και Δουλεία ● Αποικιοκρατία και Ρατσισμός

.

We don’t need no education…

We don’t need no thought control!

Roger Waters (Pink Floyd, The Wall)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΚΑΙΡΟΣ ΝΑ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥΝ οι φιλόσοφοι. ‘Ο τύραννος’, όπως έλεγαν, έκανε κουμάντο… Έμπαινε σε σπίτια κι έψαχνε για βιβλία και πράγματα που έκρινε ως απαράδεκτα. Αν έβρισκε κάποια, γίνονταν παρανάλωμα θριαμβευτικών πυρών στις κεντρικές πλατείες… Όποιος έκανε θυσίες στους παλιούς θεούς ήταν, βάσει νόμου, προς εκτέλεση. Σε όλη την αυτοκρατορία, αρχαίοι… ναοί δέχονταν επιθέσεις, απογυμνώνονταν από στέγες, έλιωναν τους θησαυρούς τους, έσπαζαν τ’ αγάλματά τους. Για να διασφαλίσει την τήρηση των κανόνων της, η κυβέρνηση άρχισε ν’ απασχολεί σπιούνους… και πληροφοριοδότες, που έδιναν αναφορά για το τι γινόταν στους δρόμους… και πίσω από τις κλειστές πόρτες στα σπίτια των ανθρώπων.

“Οι συνέπειες της παρέκκλισης από τους κανόνες ήταν πολλές φορές άσχημες, ενώ η φιλοσοφία είχε γίνει επικίνδυνη ασχολία. Είχαν συλλάβει [έναν λόγιο] και τον βασάνιζαν για να τον κάνουν ν’ αποκαλύψει τα ονόματα άλλων φιλοσόφων… Έναν συνάδελφό του… τον είχαν γδάρει ζωντανό. Χτυπούσαν κάποιον άλλον μπροστά στον δικαστή, ώσπου το αίμα άρχισε να τρέχει από την πλάτη του. Ο βάναυσος ‘τύραννος’ ήταν ο χριστιανισμός… Οι χριστιανοί ήταν ‘τα όρνεα’.”

Αποκαλυπτικά στοιχεία, που μας αφήνουν άναυδους, καθώς διαβάζουμε το συγκλονιστικό βιβλίο τής Catherine Nixey, The Darkening Age / The Christian Destruction of the Classical World. Ας την παρακολουθήσουμε:

“Όταν οι σύγχρονες Ιστορίες περιγράφουν αυτήν την περίοδο, την χαρακτηρίζουν συνήθως ‘θρίαμβο του χριστιανισμού’.⁽¹⁾ Αξίζει να θυμηθούμε, όμως, την αρχική ρωμαϊκή σημασία τής λέξης ‘θρίαμβος’. Ένας πραγματικός ρωμαϊκός θρίαμβος δεν αφορούσε απλώς τη νίκη τού νικητή. Αφορούσε την πλήρη και απόλυτη υποταγή τού νικημένου. Σ’ έναν πραγματικό ρωμαϊκό θρίαμβο επεδείκνυαν την ηττημένη πλευρά καθώς παρήλαυνε στην πρωτεύουσα, ενώ η νικήτρια πλευρά επιθεωρούσε έναν εχθρό που οι στρατιώτες του είχαν σκοτωθεί, οι περιουσίες του λεηλατηθεί, και οι ηγέτες του ταπεινωθεί. Ένας θρίαμβος δεν ήταν απλώς μια ‘νίκη’. Ήταν μια εκμηδένιση.” Που δεν απείχε και πολύ από μια διαπόμπευση, θα προσέθετα.

• ⁽¹⁾ Χρίω (αρχαία ελληνικά): αλείφω > Χριστός > χριστιανός > christianus (λατινικά) > crétin (γαλλικά) > κρετίνος· άρα χριστιανισμός και κρετινισμός (ετυμολογικά) ταυτίζονται!

Ρωμαϊκός θρίαμβος, του Peter Paul Rubens (±1630)

Ήταν ό,τι ακριβώς επεδίωκαν οι χριστιανοί ηγέτες: “ότι όλες οι δεισιδαιμονίες των παγανιστών και ειδωλολατρών πρέπει να εκμηδενιστούν είναι αυτό που ο Θεός θέλει, ο Θεός προστάζει, ο Θεός υποδεικνύει”, διακήρυξε ο Αυγουστίνος, ο “άγιος”, στο εκκλησίασμά του στην Καρχηδόνα – προφανώς, αμέσως μετά από συνάντησή του με τον… “Πανάγαθο” αυτοπροσώπως!

“Οι χριστιανοί”, προσθέτει η Nixey, “παρατηρούσαν με έκπληξη την ανεκτικότητα των μη χριστιανών γειτόνων τους. Ο Αυγουστίνος απορούσε με το γεγονός πως οι παγανιστές μπορούσαν να λατρεύουν πολλούς θεούς χωρίς διαφωνίες, ενώ οι χριστιανοί, που λάτρευαν μόνον τον έναν, διασπάζονταν σε αμέτρητες εμπόλεμες φατρίες. Ἐν τούτοις, δεν είχε καμιά πρόθεση να ενεργήσει ο ίδιος με ανεκτικότητα. Καθήκον τού χριστιανού, είχε καταλήξει, είναι να προσηλυτίζει τους αιρετικούς – διὰ τῆς βίας, αν είναι αναγκαίο… Ο μονοθεϊσμός δίνει πανίσχυρα όπλα σε όσους δεν θέλουν να είναι ανεκτικοί. Υπάρχει πλήθος βιβλικών χωρίων που δικαιολογούν τους διωγμούς όσων δεν πιστεύουν. Η Βίβλος… είναι πολύ σαφής στο θέμα τής ειδωλολατρίας… Τι ακριβώς συνέστησε ο Θεός ως τιμωρία για την ειδωλολατρία; Το Δευτερονόμιο είναι σαφές: πρέπει να λιθοβολείται μέχρι θανάτου το άτομο που επιδίδεται σε αυτήν. Και αν μια ολόκληρη πόλη έχει υποπέσει σε τέτοιο αμάρτημα; Πάλι, η απάντηση είναι σαφής: ‘ορίζεται η καταστροφή’.” (!)

ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ κυβερνούσαν την Ἀλεξάνδρεια μέσω ενός Ρωμαίου νομάρχη, που συνεργαζόταν με το πολιτικό προσωπικό, το οποίο απαρτιζόταν κυρίως από Ἕλληνες. Το σχήμα λειτούργησε καλά, ως την στιγμή που ο Κωνσταντίνος εγκαθίδρυσε “Χριστιανική μοναρχία”. Τότε εμφανίστηκε μια δεύτερη ιεραρχία αξιωματούχων, που ήταν σε σύγκρουση με την πρώτη. Τότε η “ανορθόδοξη” σκέψη έγινε έγκλημα, και αυτή η δεύτερη (η ολοένα διογκούμενη) εκκλησιαστική ιεραρχία, μ’ επικεφαλής έναν επίσκοπο, άρχισε να αστυνομεύει τους πολίτες για τις πεποιθήσεις τους. Η διαρχία αυτή αποτελούσε εκρηκτικό μίγμα, αφού ο μεν νομάρχης ήταν, φυσικά, υπόλογος στον αυτοκράτορα, ο δε επίσκοπος θεωρούσε πως είναι υπόλογος στον Θεό – άρα, ήταν ανεξέλεγκτος. Η ρήξη ήταν αναμενόμενη, αν επρόκειτο για κάποιον φιλόδοξο και φανατικό επίσκοπο, όπως ο Κύριλλος, που είχε απέναντί του έναν μορφωμένο και πολιτισμένο νομάρχη, τον Ὀρέστη. Ήταν μια σύγκρουση ανάμεσα στην διαλλακτικότητα της κλασικής αρχαιότητας και την αδιαλλαξία τής “Νέας Τάξης” τού χριστιανισμού. Επιπλέον, ήταν και αναπόφευκτη, καθώς η ατμόσφαιρα, κυρίως στην Αλεξάνδρεια, ήταν εδώ και καιρό εκρηκτική.

Ο Φάρος τής Αλεξάνδρειας, στην ομώνυμη νησίδα, ένα από τα 7 θαύματα της αρχαιότητας.

● “Οι Παραβαλανεῖς τής Αλεξάνδρειας”, εξηγεί η Nixey, “έχουν χαρακτηριστεί ως ‘τρομοκρατική φιλανθρωπία’ – ένα παράξενο οξύμωρο… Κάποιες φορές, αυτοί οι άνδρες έκαναν καλές πράξεις, μα ταυτόχρονα έσπερναν τον φόβο. ‘Τρόμος’ είναι η λέξη που τους περιγράφει σε ρωμαϊκά νομικά έγγραφα… Η πόλη είχε τώρα νέον επίσκοπο, τον Κύριλλο, ανιψιό τού ζηλωτή Θεόφιλου. Και, πιστός στα οικογενειακά πρότυπα, ήταν τραμπούκος. Μέχρι και χριστιανοί είχαν επιφυλάξεις γι’ αυτόν τον φιλόδοξο και στυγνό άνθρωπο: σύμφωνα μ’ ένα συμβούλιο επισκόπων, ήταν ‘ένα τέρας’” – όμως, “ένα τέρας” που, ανά πάσα στιγμή, μπορούσε να θέσει σε δράση τούς τραμπούκους παραβαλανείς, ή ακόμη και τις εφεδρείες του: τις σπείρες των φανατικών μελανοχιτώνων μοναχών. Πολύ σύντομα βασίλευε η βία.

Άλλη μια τρομοκρατική σπείρα τής Βόρειας Αφρικής, και κυρίως της Καρχηδόνας, ήταν οι Circumcellions, ή οι Ἀγωνιστικοί, που “έγιναν διαβόητοι όχι μόνο για τις αυτοκτονίες τους, αλλά και για τις βάναυσες επιθέσεις τους εναντίον όσων δεν συμμερίζονταν τις ιδιαίτερες χριστιανικές τους πεποιθήσεις”, λέει η Nixey. “Η ‘ιερή’ τους βία τρόμαξε μέχρι και την Εκκλησία”, αφού στρεφόταν όχι μόνον ενάντια στις γιορτές των παλαιών θεών (ο αγαπημένος τους στόχος), μα και σε ιερείς, που βασανίζονταν και σκοτώνονταν με φριχτό τρόπο, ως “προδότες”. “Η Εκκλησία, όμως, θέριζε ό,τι είχε σπείρει. Λίγες δεκαετίες νωρίτερα, όπως… επεσήμανε ο Brent D. Shaw, οι χριστιανοί ιεροκήρυκες χαιρέτιζαν τη βία των Circumcellions και την υπέθαλπαν: στις επιθέσεις εναντίον των ναών, τέτοιοι εθελοντές καταστροφείς ήταν εξαιρετικά χρήσιμοι και τους είχαν στρατολογήσει για βαριά χειρωνακτική εργασία, ώστε να γκρεμίζουν αυτά τα κτήρια… ‘Όπου υπάρχει τρόμος, υπάρχει σωτηρία… Ω, φιλεύσπλαχνη βαναυσότητα!’,” είχε διακηρύξει σε ανύποπτο χρόνο ο Αυγουστίνος, που τώρα δήλωνε σοκαρισμένος με τους Αγωνιστικούς. Του ήταν αδιανόητο πως τέτοια αυτάρεσκα οξύμωρα μπορούσαν να γίνουν boomerang, εναντίον χριστιανών ιερωμένων! Αυτή ήταν η “ατμόσφαιρα” της εποχής…

Ὑπατία, του Ραφαήλ, από το αριστούργημά του Η σχολή
των Αθηνών (λεπτομέρεια)

Κράτος Τρόμου: Η δολοφονία τής Ὑπατίας

● 415. Το “Κράτος Τρόμου” στην Αλεξάνδρεια έφτασε στο αποκορύφωμά του με την στυγερή δολοφονία τής Ὑπατίας, κορυφαίας αστρονόμου, φιλοσόφου, και μαθηματικού, “της τόσο όμορφης, τόσο ενάρετης, τόσο μορφωμένης, και παντοιοτρόπως ολοκληρωμένης Κυρίας”, όπως επεσήμανε ο φιλόσοφος John Toland, “που την κομμάτιασε ο Κλήρος τής Αλεξανδρείας, για να ικανοποιήσει την υπεροψία, φιλοδοξία, και σκληρότητα, του Αρχιεπισκόπου του, του συνήθως, αλλ’ αδίκως, καλουμένου Αγίου Κυρίλλου”. Ο αστρονόμος Carl Sagan συνέδεσε τη δολοφονία με την καταστροφή τής περιώνυμης Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας. Άλλοι θεωρούν πως ο θάνατος της Υπατίας συμβόλισε το τέλος τής πόλης τού Ἀλεξάνδρου ως κέντρο σοφίας, καλλιέργειας, γνώσης. Ηθικός αυτουργός ήταν ο Κύριλλος, ανιψιός και διάδοχος του Θεόφιλου, προβεβλημένος ως “Πυλώνας τής Πίστεως” και “Πατέρας τής Εκκλησίας”, αλλά και ως… “Άγιος” – όλων των χριστιανικών δογμάτων! Ποιοι, πράγματι, διατελούν σε οικτρή πλάνη; Όλες οι χριστιανικές Εκκλησίες τού κόσμου, ή όσοι τον περιέγραψαν ως “τραμπούκο”, “τέρας”, ή “αλαζόνα Φαραώ”, όπως τον είχε χαρακτηρίσει ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β΄;

Μόλις αναρριχήθηκε στον θώκο, ο Κύριλλος θέλησε να εκκαθαρίσει τον “Οἶκο του”. Έβλεπε ζηλόφθονα τον πλούτο των Νοβατιανών, ενός καθιερωμένου σχίσματος χριστιανών πουριτανών. Κατά τον Edward Gibbon, ήταν “οι πιο αθώοι και άκακοι των σχισματικών.” Δεν επρόκειτο, όμως, να τον στηρίξουν, και είχαν ήδη συνταχθεί με τους αντιπάλους του. Μια από τις πρώτες πράξεις τού Κυρίλλου, λοιπόν, ήταν να κλείσει τις εκκλησίες τους και να κατασχέσει τα ιερά σκεύη και τον διάκοσμό τους. Ακολούθησαν οι εβραίοι.⁽²⁾

• ⁽²⁾ Ιωάννης “Χρυσόστομος”: “‘η συναγωγή δεν είναι απλώς πορνείο… είναι και άντρο ληστών και φωλιά άγριων θηρίων… οίκος δαιμόνων… χώρος ειδωλολατρίας’. Αργότερα τα λόγια τού Αγίου Χρυσοστόμου θ’ ανατυπώνονταν μ’ ενθουσιασμό στη ναζιστική Γερμανία.” (C. Nixey)

“Η απόπειρα των χριστιανών”, γράφει η Nixey, “να ρυθμίσουν τις χορευτικές και θεατρικές παραστάσεις – που φαίνεται πως αγαπούσαν πολύ οι εβραίοι τής πόλης – υπήρξε η αφετηρία μιας περίπλοκης αλυσίδας αντιποίνων που κορυφώθηκαν με μια επίθεση εβραίων σε χριστιανούς. Κάποιοι σκοτώθηκαν – και ο Κύριλλος είχε το πρόσχημα που χρειαζόταν. Στρατολογώντας έναν όχλο παραβαλανών, καθώς και μερικούς βάναυσους κι ενθουσιώδεις, ‘πορεύτηκε… προς τις συναγωγές… τις έθεσε υπό την κατοχή του, τις εξάγνισε και τις μετέτρεψε σ’ εκκλησίες’. ‘Εξάγνισε’, σε τέτοια κείμενα, είναι συχνά ευφημισμός που σημαίνει έκλεψε, αυτοδικαίως. Μετά, οι χριστιανοί τέλειωσαν το έργο τους, εξαγνίζοντας τους εβραίους ‘δολοφόνους’ από τις περιουσίες τους: στερώντας τους απ’ ό,τι είχαν… τους έδιωξαν από την πόλη στην έρημο.”

“Χωρίς καμιά δικαστική καταδίκη, χωρίς βασιλική εντολή, ο πατριάρχης… οδήγησε ένα πλήθος στασιαστών στην επίθεση κατά των συναγωγών. Απροετοίμαστοι και άοπλοι, οι εβραίοι δεν μπόρεσαν ν’ αντισταθούν: ισοπεδώθηκαν οι οίκοι προσευχής τους, και ο πολέμαρχος επίσκοπος αντάμειψε τα στρατεύματά του με το πλιάτσικο των αγαθών τους”, παρατήρησε από την πλευρά του ο Gibbon.

Αλεξάνδρεια: η Κανωπική Οδός (νῦν Ṭarīq al-Ḥurriyyah), η κεντρική λεωφόρος, διασταυρωνόταν με την άλλη κύρια αρτηρία, το Σῶμα, τον τάφο τού Ἀλεξάνδρου, έχοντας στο κέντρο την ἀγορά.

“Ο Ορέστης,” αφηγείται η Nixey, “παρακολουθούσε αηδιασμένος… Φαινομενικά ο πιο ισχυρός άνθρωπος της πόλης, ήταν ἐν τούτοις ανήμπορος να σταματήσει την εξέγερση: μόνον η ακολουθία τού κυβερνήτη δεν μπορούσε ν’ αντιπαρατεθεί σε 800 μυώδεις λεηλατητές παραβαλανείς. Χώρια που οι αριθμοί τής πολιτοφυλακής τού Κυρίλλου είχαν διογκωθεί. Καμιά πεντακοσαριά μοναχοί κατέβηκαν από… τις σπηλιές τους στους κοντινούς λόφους, αποφασισμένοι να πολεμήσουν για τον επίσκοπό τους. Άπλυτοι, αμόρφωτοι, αλύγιστοι στην πίστη τους, ήταν άνδρες με ‘πολύ εκρηκτική προδιάθεση’, όπως αναγνωρίζει και ο χριστιανός συγγραφέας, Σωκράτης [Σχολαστικός]. Μια μέρα περικύκλωσαν τον Ορέστη και άρχισαν να τον προσβάλλουν, κατηγορώντας τον πως ήταν ‘παγανιστής ειδωλολάτρης’… Ένας μοναχός πέταξε μια πέτρα και χτύπησε τον Ορέστη στο κεφάλι. Από το τραύμα άρχισε να τρέχει αίμα. Οι περισσότεροι φρουροί του… σκορπίστηκαν… Ο Ορέστης έμεινε ολομόναχος σχεδόν.”

Ο Ορέστης γλύτωσε. Η εντολή θα πρέπει να ήταν “Τρομοκρατήστε τον!”, όχι “Σκοτώστε τον!” Παρενέβησαν και ορισμένοι περαστικοί. Απευθύνθηκε στον αυτοκράτορα, τον ανήλικο Θεοδόσιο Β’, που υποκαθιστούσε η θρησκόληπτη αδερφή του, Πουλχερία. Ήταν μια “χριστιανή παρθένος”, που διεξήγαγε τη δική της σταυροφορία για τον Χριστό, και είχε μετατρέψει τ’ ανάκτορα σε μοναστήρι. Αργότερα ανακηρύχτηκε (και αυτή) “αγία”! Η έκκληση έπεσε στο κενό. Ο μοναχός, ὀνόματι Ἀμμώνιος, εκτελέστηκε για την επίθεση, ο Κύριλλος αμέσως τον ανακήρυξε “μάρτυρα”, αλλά οι Αλεξανδρινοί χριστιανοί αηδίασαν με τη σειρά τους: η εκτέλεση είχε γίνει γι’ απόπειρα δολοφονίας τού νομάρχη, όχι για την πίστη τού δράστη. Παρενέβησαν διάφοροι, και ο μάστορας στην αναδίπλωση και το παρασκήνιο, Κύριλλος, αναγκάστηκε να κλείσει το θέμα – ἐπὶ τοῦ παρόντος. Για να ησυχάσει, όμως, επιζητούσε μια θυσία αίματος…

Ὑπατία, του Charles William Mitchell· θύμα στυγερής δολοφονίας από τραμπούκους τού “αγίου” Κυρίλλου!

Η Υπατία, η κόρη τού Θέωνος, του αστρονόμου, είχε αναδειχθεί σε κορυφαία μορφή τής αλεξανδρινής σχολής φιλοσοφίας, που υστερούσε μόνον έναντι της αθηναϊκής. Τ’ όνομά της προσήλκυε σπουδαστές (μέχρι και χριστιανούς θεολόγους) απ’ όλη τη Μεσόγειο. Επίσης, την σεβόταν πολύ ο Ορέστης, που πολύ συχνά την συμβουλευόταν. Όλα αυτά έκαναν τον Κύριλλο έξω φρενών. Η φήμη και τα χαρίσματα της Υπατίας χάριζαν στον ἑλληνισμὸ “επικίνδυνο κύρος” και, συνεπώς, εμπόδιζαν την “πρόοδον τῆς Πίστεως”. Ο επίσκοπος δεν είχε κανέναν ενδοιασμό να παρομοιάζει την σχέση Υπατίας και Ορέστη, μ’ εκείνην της Κλεοπάτρας με τον Μάρκο Αντώνιο. “Αν μπορούσε,” τόλμησε να πει, “θα είχε εγκαθιδρύσει Αιγυπτιακή Αυτοκρατορία”! Και καθώς ο Κύριλλος καταφερόταν από άμβωνος εναντίον τής “πόρνης”, συνέρρεαν ολοένα και περισσότεροι φανατικοί από την έρημο, ανταποκρινόμενοι στο κάλεσμά του.

● Ήταν Μάρτης τού 415, όταν ο Κύριλλος διέταξε ένα “Τάγμα Εφόδου”, έναν όχλο 500 μελανοχιτώνων μοναχών, δαιμονισμένων

“από λυσσαλέο, μισαλλόδοξο ζήλο, με πρωτεργάτη κάποιον αναγνώστη [κατώτερο κληρικό] ὀνόματι Πέτρο”, σύμφωνα με την περιγραφή τού Σωκράτη Σχολαστικού. “Της έστησαν ενέδρα [της Υπατίας] την ώρα που επέστρεφε σπίτι και, σέρνοντάς την από την άμαξά της, την οδήγησαν στην εκκλησία που ονομάζεται Καισάρειον, όπου την ξεγύμνωσαν, και στη συνέχεια τη δολοφόνησαν με ὄστρακα [θραύσματα αγγείων]. Αφού έκαναν το σώμα της κομμάτια, πήραν τα κατακρεουργημένα της μέλη σ’ ένα μέρος που λέγεται Κιναρών, κι εκεί τα έκαψαν”…⁽³⁾ “Οὐδεὶς τιμωρήθηκε για τη δολοφονία της. Υπήρξε συγκάλυψη”, συμπληρώνει η Catherine Nixey.

• ⁽³⁾ Μάλλον το κάψιμο των “εχθρών” (των σορών τους, ή ενώ ήταν ακόμη ἐν ζωῇ) αποτελούσε ανέκαθεν την τελική φάση τού “τυπικού” τής αφιονισμένης βίας. Οι Αλεξανδρινοί, ή και άλλοι εκείνα τα χρόνια, μετέφεραν “κατά παράδοση” τις σορούς των “απεχθέστερων εγκληματιών” εκτός των ορίων τού ἄστεως για να τις αποτεφρώσουν, εξαγνίζοντας συμβολικά την πόλη. Το κάψιμο εμπόδιζε και την εμφάνιση “μαρτύρων”, ή “ηρώων”. Οι Γεώργιος, Μάρκελλος και Μάρκος είχαν αυτήν την “τύχη” – και τώρα η Υπατία. Άρα, ενδέχεται ο “Μάρκος” ο… “Ενετός” να είναι τελικά ο Μέγας Αλέξανδρος! (Βλέπε την κατάληξη του προηγούμενου Χρονικού).

● Η στυγνή δολοφονία συγκλόνισε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Ο Κύριλλος, προς τον οποίον έβλεπαν όλοι ως υπαίτιο, είχε κάνει κάτι πρωτοφανές, ακόμη και με τα standard τής εποχής, βάζοντας στο στόχαστρό του μια διανοούμενη περιωπής, και τώρα κινδύνευε άμεσα. Πανικόβλητο με τη συμπεριφορά τού Κυρίλλου, το αλεξανδρινό συμβούλιο επισκόπων έστειλε αντιπροσωπία στην Κωνσταντινούπολη, που ξεκίνησε έρευνα για να διαπιστωθεί ο ρόλος του στη δολοφονία. Το φθινόπωρο τού 416, οι αυτοκράτορες Θεοδόσιος και Ὁνώριος εξέδωσαν διάταγμα, αφαιρώντας τούς παραβαλανείς από τη δικαιοδοσία τού Κυρίλλου και θέτοντάς τους στη διάθεση του Ορέστη. Ο επίσκοπος απέφυγε, μάλλον, βαρύτερη τιμωρία, δωροδοκώντας αυτοκρατορικούς συμβούλους. Τα περιοριστικά μέτρα στους παραβαλανείς (ως προς τον αριθμό τους, και για την προστασία των “δημοσίων θεαμάτων… δικαστηρίων… και του δημοτικού συμβουλίου”) δείχνουν ότι κρίθηκαν εξίσου ένοχοι. Ωστόσο, ο Κύριλλος έδειξε την μαεστρία του στην ίντριγκα: σε δυο χρόνια οι παραβαλανείς επέστρεψαν στη δικαιοδοσία του, ενώ σε λίγο κατόρθωσε να κυριαρχεί στο αλεξανδρινό συμβούλιο. Έτσι άνοιξε ο δρόμος του προς την… “αγιοσύνη”!⁽⁴⁾

• ⁽⁴⁾ Αυτά λέει η μια εκδοχή των γεγονότων. Επειδή, αν κι έχουν περάσει από τότε 1600 χρόνια, ακόμη δεν ξέρουμε τι ακριβώς συνέβη. Σύμφωνα με μιαν άλλη εκδοχή, ο Ορέστης διέταξε την εκτέλεση του μοναχού Ιέρακα (του προβοκάτορα στην εκδίωξη των εβραίων), για συνενοχή στη δολοφονία τής Υπατίας. Σε λίγες μέρες, κατ’ αυτήν την εκδοχή, ο Ορέστης δολοφονήθηκε επίσης. Απόλυτος θριαμβευτής, ο Κύριλλος διακήρυξε πως “η Υπατία πήγε στην Αθήνα”, ενώ ο νομάρχης παραιτήθηκε κι έφυγε. Ούτε οχλοκρατία υπήρξε ποτέ, ούτε και καμιά τραγωδία. Ο επίσκοπος κατόπιν, επέλεξε και διόρισε ο ίδιος τον διάδοχο του Ορέστη. Έτσι έπαψε η διαρχία, και η θρησκευτική τυραννία θρονιάστηκε στην πάλαι ποτέ πρωτεύουσα του πνεύματος. Είναι εντυπωσιακό ότι, ψάχνοντας στο διαδίκτυο για την τύχη τού Ορέστη, διαβάζεις παντού την παραπάνω εκδοχή τού Κύριλλου: “ο νομάρχης (έπαρχος) παραιτήθηκε κι έφυγε”… Αν όντως “παραιτήθηκε κι έφυγε” την άνοιξη του 415, μετά από τη δολοφονία τής Υπατίας, πώς ήταν δυνατόν να τεθούν υπό τη δικαιοδοσία του οι παραβαλανείς το φθινόπωρο του 416;

Η Κλεοπάτρα στην είσοδο του
Αιγυπτιακού Μουσείου στο Κάιρο

Καμιά φορά η ιστορία δεν γράφεται από τους νικητές. Μπορεί η προπαγάνδα τού Κύριλλου να λειτούργησε για αιώνες. Ο απόηχος των φημών δυσφήμισης της Υπατίας (“ήταν διαρκώς αφιερωμένη στη μαγεία, τους αστρολάβους και τα όργανα μουσικής, και σαγήνευσε πολλούς με τις Σατανικές της πονηριές”) βρίσκεται στα γραπτά τού κόπτη επισκόπου, Ιωάννη Νικίου, του 7ου αιώνα. Στον μεσαίωνα, η Υπατία παρουσιαζόταν ως σύμβολο… χριστιανικής αρετής ή εξίσωναν τον θάνατό της μ’ εκείνον των χριστιανών μαρτύρων. Ο τελευταίος απολογητής που τάχθηκε ανοιχτά “υπέρ τού Αγίου Κυρίλλου και του Κλήρου τής Αλεξανδρείας” υπήρξε ίσως ο Thomas Lewis το 1721. Από τότε, όλο και πιο πολλά βιβλία κι έργα τέχνης εκθειάζουν την Υπατία και στρέφονται εναντίον τού Κυρίλλου. Το 1853, ο Charles Kingsley, στο μυθιστόρημά του, Υπατία, την παρουσίασε ως την “τελευταία των Ελλήνων”, ενώ το 1884 δόθηκε τ’ όνομά της σε μια κύρια ζώνη αστεροειδών, καθώς και σ’ έναν κρατήρα τής Σελήνης. “Δυστυχώς για τον Κύριλλο κ.ά.”, έγραψε η Abby Norman, “σκοτώνοντας την Υπατία, την κατέστησαν αθάνατη. Αν την είχαν αφήσει ήσυχη, το έργο και τ’ όνομά της θα είχαν πιθανόν χαθεί στην ιστορία”…

● Όσο για το Καισάρειον, τον τόπο τής ειδεχθούς δολοφονίας, δεν ήταν μια οποιαδήποτε εκκλησία: ήταν το αρχηγείο τού Κυρίλλου! Και, εξυπακούεται, δεν ήταν εκκλησία, αλλ’ αρχαίος ναός, που… “καθαγιάστηκε” περί τα τέλη τού 4ου αιώνα, όταν οι χριστιανοί άρχισαν να ιδιοποιούνται τις περιουσίες των άλλων θρησκειών, για να εξαφανίσουν κάθε τους ίχνος σε όλον τον κόσμο. Το Καισάρειον το ξεκίνησε η Κλεοπάτρα, ώστε να το αφιερώσει στον αγαπημένο της, Μάρκο Αντώνιο. Το αποτελείωσε ο άνθρωπος που τους “αποτελείωσε”, ο Οκταβιανός, ή Αύγουστος – ο οποίος, αφού εξάλειψε κάθε ίχνος τού Μάρκου Αντώνιου σε όλη την Αλεξάνδρεια, το… αφιέρωσε στον εαυτό του!

● Δεκαετία 420. Οι ταραχές στην Καρχηδόνα αναζωπυρώθηκαν, επανέρχεται η Nixey. “Ο ναός τής Ρωμαίας θεάς Caelestis, μήκους ενός μιλίου, και όλα τα διπλανά ιερά ισοπεδώθηκαν… Συγκρούσεις ξεσπούσαν στη διάρκεια των καταστροφών και, στην πορεία τους, σκοτώνονταν μερικές φορές [και] χριστιανοί – γεγονός που στο μυαλό ορισμένων χριστιανών δεν ήταν απαραίτητα αρνητικό”…

Ερειπωμένος Παρθενώνας και οθωμανικό τέμενος (κτίστηκε
μετά από το 1715), του Pierre Peytier (αρχές δεκαετίας 1830)

● 429. Ένας μεγάλος διωγμός Ελλήνων, που θεωρούνταν οπαδοί δαιμόνων, συνοδεύτηκε από την λεηλασία τού Παρθενώνα. Ο ναός τής Ἀθηνᾶς έζησε για μια χιλιετία περίπου, ως το 435, όταν ο Θεοδόσιος Β΄ διέταξε το κλείσιμο των αρχαίων ναών σε όλη την αυτοκρατορία. Στην τελευταία δεκαετία τού 6ου αιώνα μετατράπηκε σ’ εκκλησία τής Παρθένου Μαρίας. Έτσι μεταμφιεσμένος ο Παρθενώνας (ως… Παρθένος), έγινε ο τέταρτος σπουδαιότερος προορισμός χριστιανικού προσκυνήματος, μετά από την Κωνσταντινούπολη, την Ἔφεσο, και την Θεσσαλονίκη.

● “Δεν γλύτωσε ούτε η Ἀκρόπολις”, σχολιάζει η Nixey: “το κολοσσιαίο άγαλμα της Αθηνάς, ένα από τα περιφημότερα έργα τέχνης στην αυτοκρατορία, αποσπάστηκε από το σημείο όπου στεκόταν φρουρός για χίλια σχεδόν χρόνια και στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Πολλά γλυπτά τού Παρθενώνα δέχθηκαν επιθέσεις. Πρόσωπα ακρωτηριάστηκαν, χέρια και μέλη κόπηκαν με τσεκούρια, θεοί αποκεφαλίστηκαν.”

Ανατολικό αέτωμα: τα ακρωτηριασμένα από τους χριστιανούς μάρμαρα είναι “του Παρθενώνα” μόνο για την ελληνική Βικιπαίδεια. Οπουδήποτε αλλού στη Wikipedia, είναι “Έλγίνεια”! Όχι μόνο
για τις βρετανικές αρχές, αλλά για όλον τον κόσμο, ανήκουν (ακόμα) στον συλητή…

“Πηγαίνετε στην αίθουσα 18 τού Βρετανικού Μουσείου”, μας προκαλεί. “Εκεί θα βρεθείτε μπροστά στα Μάρμαρα του Παρθενώνα, που πήρε από την Ελλάδα ο λόρδος Elgin στον 19ο αιώνα. Τ’ αγάλματα με την εκπληκτική ζωντάνια είναι τώρα σε θλιβερή κατάσταση: πολλά είναι ακρωτηριασμένα, ή τους λείπουν άκρα. Αυτό, υποτίθεται συχνά, οφείλεται στην αδεξιότητα των εργατών τού Elgin, ή στις μάχες κατά τη διάρκεια του οθωμανικού ζυγού… Όμως, σε μεγάλο μέρος, αποτελεί έργο ζηλωτών χριστιανών που εφόρμησαν στον ναό με αμβλεία εργαλεία, επιτιθέμενοι σε ‘δαιμονικούς’ θεούς, ακρωτηριάζοντας κάποια από τα ωραιότερα αγάλματα που δημιουργήθηκαν ποτέ στην Ελλάδα… Το ανατολικό αέτωμα υπέστη τις πιο μεγάλες καταστροφές. Οι θεοί έχουν αποκεφαλιστεί στην τεράστια πλειονότητά τους… Σπρώχτηκαν… κι έσπασαν κάτω στο έδαφος, και τα κομματιασμένα τους υπολείμματα κονιορτοποιήθηκαν και χρησίμευσαν ως κονίαμα για μια χριστιανική εκκλησία.”

“Σήμερα, οι Ιστορίες σχετικά μ’ εκείνην την περίοδο, αν τυχόν μνημονεύουν αυτήν την καταστροφή, διστάζουν να την καταδικάσουν απερίφραστα. Η έκδοση τού The Penguin Dictionary of Saints, το 1965, καταγράφει με μάλλον διασκεδαστική επιείκεια πως ο Μαρτίνος τής Tours ‘δεν είχε αντίρρηση να καταστρέφει βίαια τα ειδωλολατρικά ιερά’. Στις σύγχρονες Ιστορίες, εκείνοι που πραγματοποιούσαν ή ενθάρρυναν τις επιθέσεις σπάνια χαρακτηρίζονται βίαιοι, βάναυσοι, ή τραμπούκοι: ήταν απλώς ‘ζηλωτές’, ή ‘θεοσεβούμενοι’, ή ‘ενθουσιώδεις’, και, στην χειρότερη περίπτωση, ‘υπερβολικοί’. Όπως… το έθεσε ο John Pollini: ‘οι σύγχρονοι λόγιοι, υπό την επιρροή τής ιουδαιοχριστιανικής πολιτιστικής μεροληψίας’, παραβλέπουν ή υποβαθμίζουν πολύ συχνά τέτοιες επιθέσεις και ακόμα, κάποιες φορές ‘επιδιώκουν να παρουσιάσουν τις ιεροσυλίες των χριστιανών από θετική σκοπιά’.”

Ο Βιασμός τού Παρθενώνα, 31 Ιούλη, 1801: Ο Elgin αφαιρεί τα Μάρμαρα (αναπαράσταση)

● Το 457, η πολιτική υποκλίθηκε στην θρησκεία, και ο Λέων Α’ έγινε ο πρώτος αυτοκράτορας που στέφθηκε από τον πατριάρχη τής Κωνσταντινούπολης. Το 491, ολοκληρώθηκε η υποταγή τής αυτοκρατορίας στον χριστιανισμό, όταν ο Αναστάσιος Α’ υποχρεώθηκε να υπογράψει έγγραφη διακήρυξη ορθοδοξίας πριν από την στέψη του.

● 5ος αιώνας. Τα ετρουσκικά βιβλία λατρείας και μαντείας, Etrusca Disciplina, που κανένας αρχαίος πολιτισμός δεν άγγιξε, συγκεντρώθηκαν και κάηκαν, μια χιλιετία σχεδόν αφότου οι Ετρούσκοι έπαψαν να υφίστανται ως φυλή…

Ιουστινιανός: Γενοκτονίας Πράξη Γ΄ – Ιουστινιάνειος Κώδιξ

Η Λητώ με τον Απόλλωνα αγκαλιά, από τον ναό τού Portonaccio στους Βήιους της Ετρουρίας (510–500 ΠΚΧ)

● 529. Αυτήν την χρονιά, που συχνά ορίζεται ως το τέλος τής αρχαιότητας, ο Ιουστινιανός αποφάσισε να κλείσει την περίφημη Ἀκαδημία Πλάτωνος, που είχε επαναλειτουργήσει το 410 ως κέντρο νεοπλατωνισμού και μυστικισμού. Η παλαιά Ακαδημία είχε μάλλον καταστραφεί από τον Ρωμαίο δικτάτορα Σύλλα το 86 ΠΚΧ. Σύμφωνα με τον Έλληνα ποιητή και ιστορικό Ἀγαθία Σχολαστικό, οι ακαδημαϊκοί ζήτησαν την προστασία τού Σασσανίδη βασιλιά, Χοσρόη Α’ (531-579), στην πρωτεύουσά του, Κτησιφώντα, μεταφέροντας εκεί πολύτιμους πάπυρους, με λογοτεχνικά, φιλοσοφικά, επιστημονικά, κ.ά. κείμενα. Τότε το Χαρράν (Κάρραι, ή Ἑλληνόπολις), κοντά στην Ἔδεσσα της Άνω Μεσοποταμίας, απέκτησε μιαν εξόριστη Ακαδημία, που ίσως ίδρυσε ο Σιμπλίκιος ὁ Κίλιξ, μαζί με άλλους ακαδημαϊκούς τής Αθήνας. Η σχολή θα λειτουργούσε ως τον 9ο αιώνα, συμβάλλοντας στην αναβίωση της νεοπλατωνικής παράδοσης και στη Βαγδάτη, με την ίδρυση του Οίκου τής Σοφίας, το 832. Δυο σπουδαία κέντρα παιδείας στο μεταξύ διάστημα (5ος – 8ος αιώνας) ήταν η Σχολή τής Νισίβιδος (Nusaybin, κοντά στο Χαρράν) στη Μικρά Ασία, που ήταν υπό περσικό έλεγχο, και η Ακαδημία τού Gondeshapur, που ίδρυσε ο Χοσρόης, όπου υπήρχε επίσης Ιατρική σχολή-νοσοκομείο και Βιβλιοθήκη. Κατά τον Αυστριακό φιλόσοφο και παιδαγωγό, Rudolf Steiner, η κουλτούρα τού Gondeshapur υπήρξε μια πρώιμη άνθιση που υπονόμευσαν κι εξάλειψαν τα ισλαμικά στρατεύματα κατοχής τον 7ο αιώνα (Βίοι παράλληλοι μονοθεϊστικών θρησκειών).

Οι Έλληνες εκβαρβαρίζονταν, ενώ οι “βάρβαροι” εξελληνίζονταν

Η “διαρροή εγκεφάλων” προς ανατολάς άρχισε το 489, όταν ο αυτοκράτορας Ζήνωνας έκλεισε με διάταγμά του το νεστοριανό θεολογικό κι επιστημονικό κέντρο στην Έδεσσα. Η Νίσιβις και η σχολή της επωφελήθηκαν άμεσα, αφού απορρόφησαν τους λογίους του. Οι τελευταίοι, από κοινού με τους Ελληνιστές φιλοσόφους που εξορίστηκαν από την Αθήνα, διεξήγαγαν σημαντικές έρευνες στους τομείς τής ιατρικής, της αστρονομίας, των μαθηματικών, ή και άλλων επιστημών. Η Ακαδημία τού Gondeshapur απέκτησε φήμη ως κέντρο ιατρικής και σοφίας. Ο Χοσρόης προσέφερε άσυλο σε πλήθος Ελλήνων φιλοσόφων και νεστοριανών χριστιανών που γνώριζαν τη συριακή γλώσσα, κι έφυγαν για να γλυτώσουν από τους διωγμούς των ορθοδόξων, αναθέτοντάς τους το πολύ σημαντικό έργο τής μετάφρασης των ελληνικών και συριακών κειμένων, περί αστρονομίας, ιατρικής, φιλοσοφίας, και ποικίλων τεχνών, στην παχλαβί (μέση περσική γλώσσα). Θλιβερό συμπέρασμα: οι Έλληνες εκβαρβαρίζονταν, ενώ οι “βάρβαροι” εξελληνίζονταν!

Η Σχολή των Αθηνών (1510-1511), του Raffaello Sanzio da Urbino (Ραφαήλ)

● Ο Ιουστινιάνειος Κώδιξ ολοκληρώθηκε το 529, ἤτοι όταν ο αυτοκράτορας έκλεισε τη νεοπλατωνική Ακαδημία φιλοσοφίας ως αντιχριστιανική. Μπορεί να ήταν ο Θεοδόσιος εκείνος που εγκαινίασε την υπογραφή διαταγμάτων, ή την θέσπιση νόμων, κατά του ελληνισμού, όμως αυτός που πυροδότησε τους διωγμούς σε μαζική κλίμακα κατά των εθνικών ήταν ο Ιουστινιανός, με την κωδικοποίηση της νομοθεσίας. Καθώς ήταν πεπεισμένος πως η ενότητα της αυτοκρατορίας προϋπέθετε την ενότητα της πίστης, θεώρησε δεδομένο πως αυτή η πίστη δεν μπορούσε παρά να είναι η “ορθόδοξη”. Όσοι, λοιπόν, είχαν διαφορετική πίστη, υπέστησαν διωγμούς, όπως το επέβαλλε η νομοθεσία από την εποχή τού Κωνστάντιου, και οι οποίοι συνεχίζονταν με ακόμη μεγαλύτερη ένταση. Το Corpus Juris Civilis περιείχε δυο σημαντικά άρθρα για την πλήρη εξάλειψη του ελληνισμού, ακόμη και στην ιδιωτική ζωή, που επιβλήθηκαν με υπερβάλλοντα ζήλο. Σύγχρονες πηγές (λ.χ. οι Ιωάννης Μαλάλας, Θεοφάνης ο Βυζάντιος, και Ιωάννης τής Εφέσου) μιλούν για σκληρούς διωγμούς, ακόμη κι εναντίον πάρα πολλών υψηλά ισταμένων, που αντιμετώπιζαν τους άτεγκτους Ιεροεξεταστές, τις εξορίες, ή ακόμη την εσχάτη των ποινών, ενώ οι εκτελέσεις τους πραγματοποιούνταν επίσης και παρόντος τού αυτοκράτορα: ορισμένοι στην πυρά, άλλοι με πνιγμό. Η εναλλακτική λύση, η μόνη διέξοδος διαφυγής, ήταν ο εκχριστιανισμός. Και οι ορθόδοξες Σταυροφορίες δεν είχαν τελειωμό. Μόνον στη Μικρά Ασία, ο Ιωάννης τής Εφέσου, κατά δήλωσή του, ανάγκασε 70.000 εθνικούς ν’ αλλαξοπιστήσουν. Εκχριστιανίζονταν και άλλοι λαοί που βρίσκονταν υπό βυζαντινό ζυγό. Στη Λιβύη καταργήθηκε τότε η λατρεία τού Άμμωνα· το ίδιο συνέβη επίσης με τα τελευταία κατάλοιπα της λατρείας τής Ίσιδας στην Αίγυπτο.⁽⁵⁾ Με την κρατική καταστολή τού ελληνισμού, όλοι οι μη χριστιανοί ήταν πλέον δημόσια απειλή. Η λέξη Ἕλλην δεν ήταν απλώς ὕβρις, αλλά θανάσιμη κατηγορία. Με αυτό το νομικό οπλοστάσιο ἀνὰ χεῖρας, που κάθε τόσο “εμπλουτιζόταν” με νέες διατάξεις, οι αυτοκράτορες, σε αγαστή συνέργεια με την Εκκλησία, συνέχιζαν τη Γενοκτονία των Ελλήνων…

• ⁽⁵⁾ “Ο Ιουστινιανός αποφάσισε να καταστρέψει την ζωφόρο τού ωραίου ναού τής Ίσιδος στο νησί Φίλαι τής Αιγύπτου.” (C.N.)

Ἄρτεμις, ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνικού αγάλματος (1ος αι. ΚΧ)

● Αν προέκυπταν νομικά κενά, ή σαν κάτι διέλαθε της προσοχής των πάντοτε άγρυπνων επισκόπων, οι “απλοί” χριστιανοί αναλάμβαναν δράση: στα μέσα τής δεκαετίας τού 530, άρχισαν να καίνε, ή να κόβουν, τα δάση τής Ελλάδας, γιατί εκεί πέρα υπήρχαν… κατοικίες δαιμόνων! Ο τυφλός φανατισμός αφάνισε κι εξαφάνισε τα δρυοδάση τού Δία, τα ελατοδάση τής Ἀρτέμιδος ή του Πάνα, τους ελαιώνες τής Αθηνάς. Τ’ αποτελέσματα ήταν τρομακτικά, αφού όλη αυτή η αποδάσωση προκάλεσε την ξήρανση των ποταμών και των πηγών, και την πλήρη διαταραχή τού οικοσυστήματος της χώρας…

● “Οι νόμοι έπεσαν σαν σφυριές”, παρατηρεί η Catherine Nixey, αναφερόμενη στον Ιουστινιάνειο Κώδικα: “Όποιος προσφέρει θυσίες θα εκτελείται. Όποιος λατρεύει αγάλματα θα εκτελείται… Οι νόμοι προχωρούσαν ακόμη πιο πολύ. Δεν επρόκειτο πλέον για μιαν απλή απαγόρευση άλλων θρησκειών. Ήταν η ενεργός επιβολή τού χριστιανισμού και στον τελευταίο… παγανιστή τής αυτοκρατορίας… Όλοι έπρεπε να γίνουν τώρα πλέον χριστιανοί… Όσοι αρνούνταν, θα στερούνταν όλη τους την περιουσία… θα έχαναν τα πολιτικά τους δικαιώματα, θα έμεναν πένητες, και ‘επιπλέον θα υφίσταντο την αρμόζουσα τιμωρία’, [;!] ενώ τέλος θα εξορίζονταν. Το ‘παράλογο σφάλμα’ τού παγανισμού θα εξαλειφόταν ἀπὸ προσώπου γῆς… Ήταν αυτός ο νόμος που έκανε τον Edward Gibbon να διακηρύξει πως οι βαρβαρικές εισβολές στο σύνολό τους προκάλεσαν μικρότερη ζημιά στην αθηναϊκή φιλοσοφία από τον χριστιανισμό… Ήταν από εκείνην την στιγμή, είπαν και μεταγενέστεροι ιστορικοί, που οι Σκοτεινοί Χρόνοι άρχισαν να σκεπάζουν την Εὐρώπη.”

“Αιώνες αργότερα, ο Άραβας περιηγητής, Al Mas’udi, επισκέφτηκε μια πόλη στις παρυφές τής Ευρώπης και προβληματίστηκε για το τι είχε συμβεί στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. ‘Στις πρώτες ημέρες τής Αυτοκρατορίας των Ρουμ [των Ρωμιών]’, έγραψε… ‘οι επιστήμες ἐτιμῶντο και απολάμβαναν καθολικό σεβασμό. Από τα θεμέλιά τους, που ήταν ήδη στερεά και μεγαλοπρεπή, υψώνονταν καθημερινά σε ολοένα και ανώτερα επίπεδα, ώσπου έκανε την εμφάνισή της στους κόλπους των Ρουμ η χριστιανική θρησκεία: αυτό ήταν ένα θανάσιμο πλήγμα στο οικοδόμημα της μάθησης. Τα ίχνη της εξαφανίστηκαν και τα μονοπάτια της εξαλείφθηκαν’.”

● Η πρώτη χιλιετία τού χριστιανισμού συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε κάπως έτσι – δεν υπάρχει λόγος να επαναλαμβανόμαστε. Ἰδοὺ η “άρρηκτη συνέχεια” του αρχαιοελληνικού και του βυζαντινού πολιτισμού – με “κακοήθη απόφυση” εκείνην την άναρθρη φασιστική ὑλακή: “Ἑλλάς Ἑλλήνων Χριστιανῶν”!

Σταυροφορίες, αποικιοκρατία και δουλεμπόριο

Α΄ Σταυροφορία: πολιορκία τής Αντιόχειας (1097-98), λεπτομέρεια μεσαιωνικής μινιατούρας τού Jean Colombe

ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ, μετά από το Μεγάλο Σχίσμα, διεξήχθησαν υπό την αιγίδα τού Βατικανού. Η Α’ Σταυροφορία ξεκίνησε με προτροπή τού πάπα Ουρβανού Β΄, το 1095, με την αποκατάσταση της πρόσβασης των χριστιανών στην Ιερουσαλήμ ως διακηρυγμένο της στόχο. Ακολούθησαν άλλες έξι μεγάλες Σταυροφορίες κατά των μουσουλμανικών εδαφών, μα και πολλές άλλες, μικρότερης εμβέλειας, στο πλαίσιο του αγώνα για τον έλεγχο των “Αγίων Τόπων”, που κράτησε 200 χρόνια, και κατέληξε σε αποτυχία. Με την πτώση και του τελευταίου χριστιανικού οχυρού, το 1291, οι πάπες δεν εκδήλωσαν καμιάν άλλη συντονισμένη αντίδραση στην Ανατολή. Ανάλογες στρατιωτικές εκστρατείες έγιναν και στη Δύση, με τις ευλογίες τού πάπα, κατά “ειδωλολατρών”, “αιρετικών” και “αφορισμένων”, για διάφορους πολιτικούς, οικονομικούς, ή θρησκευτικούς λόγους, όπως η Σταυροφορία των Αλβιγηνών, η Σταυροφορία τής Αραγονίας, οι Βόρειες Σταυροφορίες, και η Reconquista στην Ιβηρία. Το “κάψιμο βιβλίων κι αιρετικών ή απίστων” ήταν στην ημερήσια διάταξη όλων των Σταυροφοριών. Η συμπεριφορά των σταυροφόρων ήταν εξοργιστική, όχι μόνο με βάση τις σύγχρονες ευαισθησίες, αλλά και για την εποχή εκείνη, αφού οι σταυροφόροι, από όπου περνούσαν, επιδίδονταν σε λεηλασίες, ενώ κατεγράφη και τουλάχιστον ένα κρούσμα κανιβαλισμού στο Λεβάντε! Η Α’ Σταυροφορία οδήγησε στο πρώτο πογκρόμ στην Ευρώπη, στην Ρηνανία, με θύματα 8.000 εβραίους. Είχε επίσης ως αποτέλεσμα την σφαγή 70.000 αμάχων κατά την πτώση τής Ιερουσαλήμ. Οι “ευγενείς” κρατούσαν για λογαριασμό τους τα εδάφη που κατακτούσαν, αντί να τ’ αποδώσουν στους Βυζαντινούς, όπως είχαν ορκιστεί. Επίσης, αποτέλεσμα της Δ’ Σταυροφορίας ήταν η Άλωση και λεηλασία τής Κωνσταντινούπολης, αλλά και ο διαμελισμός τού Βυζαντίου. Περί Σταυροφοριών βλέπε Χρονικό 9 (αναλογίες Ουρβανού-Hitler) και Χρονικό 11 (ευρωπαϊκές σταυροφορίες).

Η είσοδος των σταυροφόρων στην Κωνσταντνούπολη, του Eugène Delacroix (1840)

● 1193. Η Nalanda, αρχαίο κέντρο ανωτέρων σπουδών με μεγάλη βιβλιοθήκη, στο Μπιχάρ τής Ινδίας, λεηλατήθηκε από Τουρκαφγανούς μουσουλμάνους. Το πανεπιστήμιο ήταν τόσο μεγάλο, ώστε λέγεται πως καιγόταν επί τρεις μήνες από τον εμπρησμό του…

● 1258. Ο Οίκος τής Σοφίας στη Βαγδάτη των Αββασιδών ήταν βιβλιοθήκη και κέντρο μετάφρασης κι έρευνας. Οι λόγιοι, που ήταν κυρίως Πέρσες κι Έλληνες, μετέφραζαν τα διαθέσιμα κείμενα της ελληνικής γραμματείας – επιστημονικά, φιλοσοφικά, και ό,τι άλλο έπεφτε στην αντίληψή τους. Στο μεγαλύτερο μέρος τους, τα συγγράμματα διασώθηκαν κι έγιναν γνωστά στην Ευρώπη, χάρη στις μεταφράσεις τους στην αραβική. Ο Οίκος και όλες οι βιβλιοθήκες τής πόλης καταστράφηκαν από τον Μογγόλο ηγεμόνα Χουλεγκού. Λέγεται πως τα νερά τού Τίγρη ήταν μαύρα επί έξι μήνες, εξαιτίας της μελάνης, από τις τεράστιες ποσότητες βιβλίων που πετάχτηκαν στο ποτάμι…

Περὶ ὕλης ἰατρικῆς (Materia medica), του Διοσκουρίδη Πεδάνιου, στ’ αραβικά

● 1452. Έναν χρόνο πριν από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, ο πάπας Νικόλαος Ε΄ προσπάθησε ν’ αναβιώσει το πνεύμα των παλαιών Σταυροφοριών στην Ανατολή, καθώς μάλιστα ο ανιψιός του, Λουκάς Νοταράς, ήταν ο Βυζαντινός Μέγας Δουξ. Η προσοχή των Ευρωπαίων, όμως, ήταν στραμμένη στις πιο ευοίωνες προοπτικές που ξανοίγονταν στην Δύση. Έτσι, η παπική βούλα του, που ανανεώθηκε επανειλημμένα από μελλοντικούς ποντίφικες, παραχωρούσε αρχικά στην Πορτογαλία, έπειτα και στην Ισπανία, “πλήρη κι ελεύθερη άδεια να εισβάλλει, αναζητήσει, αιχμαλωτίσει, υποτάξει τους Σαρακηνούς, ειδωλολάτρες, και άλλους άπιστους, ή εχθρούς τού Χριστού, όπου κι αν βρίσκονται, ή και τα βασίλειά τους… και όποιαν άλλην ιδιοκτησία… και να υποβιβάσει τα πρόσωπά τους στην αιώνια δουλεία.” Με τις ἐν λόγῳ “γεωγραφικά απεριόριστες” βούλες, οι Σταυροφορίες εξαπλώθηκαν σε όλον τον κόσμο, εγκαινιάζοντας την αποικιοκρατία. Επίσης, “άνοιξε ο δρόμος στο δυτικοαφρικανικό δουλεμπόριο”, που θ’ απογειωνόταν λίαν συντόμως, με τη μεταφορά Αφρικανών δούλων στην Αμερική – ενώ το Βατικανό θα συνέχιζε να εκδίδει “βούλες” για να εξασφαλίζει… “δούλες” (συν το μερίδιό του)!

● 15ος αιώνας. Οι Ισπανοί καίνε τόνους αραβικών μουσουλμανικών βιβλίων. Το 1499, περίπου 5.000 αραβικά ποιητικά χειρόγραφα τυλίχθηκαν στις φλόγες σε πλατεία τής Γρανάδας, με διαταγή τού αρχιεπισκόπου τού Τολέδου. Την ίδια περίοδο κάηκαν αρκετές εβραϊκές Βίβλοι και άλλα ιουδαϊκά βιβλία, κατ’ ἐντολὴν τής ισπανικής “Ἱερᾶς” Εξέτασης.

● Ο Αζτέκος αὐτοκράτωρ Ιτζκόατλ, που ήταν στον θρόνο από το 1427-28 ως το 1440, διέταξε το κάψιμο των ιστορικών κωδίκων, με το σκεπτικό πως “δεν είναι συνετό όλοι οι άνθρωποι να γνωρίζουν”… Αυτό επέτρεψε την καθιέρωση μιας εγκεκριμένης από το κράτος “ιστορίας” και μυθολογίας – αλλ’ όμως δεν απέτρεψε την κατάκτηση του Μεξικού από τον Hernán Cortés το 1521. Ήταν η αφετηρία για νέες γενοκτονίες, με δράστες χριστιανούς, που κρατούσαν τον σταυρό στο ένα χέρι, και το σπαθί στο άλλο. Αποικιοκράτες, δουλέμποροι, και ιεροεξεταστές, είχαν νέες μεγάλες προκλήσεις ν’ αντιμετωπίσουν, νέα σύνορα να κατακτήσουν, ή και νέα “βιβλία να κάψουν και άπιστους να θάψουν”, στον “Νέο Κόσμο”, υπό την αιγίδα και διαιτησία τής παλαιάς, καλής “Ἁγίας Ἕδρας” – με το αζημίωτο, όπως πάντα!

Ρίξτε μια ματιά στην Τενοτστιτλάν (αναπαράσταση): με πληθυσμό σχεδόν 300.000, ήταν πιθανότατα η μεγαλύτερη πόλη τού κόσμου, πρωτεύουσα μιας αυτοκρατορίας σχεδόν 5.000.000 ψυχών. Σε σύγκριση μ’ ευρωπαϊκές πόλεις, μόνον το Παρίσι, η Βενετία και η Κωνσταντινούπολη ίσως θα μπορούσαν να τη συναγωνιστούν. Ήταν πενταπλάσια του Λονδίνου τής εποχής. Οι Ισπανοί, μπαίνοντας στην πόλη, νόμιζαν πως έβλεπαν όνειρο. Αυτοί ήταν οι “άγριοι” που έπρεπε να “εκπολιτίσουν” και να εκχριστιανίσουν…

● Φυσικά και δεν έπεσαν από τον ουρανό οι Μέξικα, η κυρίαρχη φυλή των Αζτέκων (που έδωσαν το όνομα στο Μεξικό), με έδρα την Τενοτστιτλάν, τη σημερινή Πόλη τού Μεξικού. Ο πολιτισμός στη Μεσοαμερική εμφανίζεται κατά την 3η χιλιετία ΠΚΧ – στην εποχή τού κυκλαδικού και μινωικού πολιτισμού στο Αἰγαῖον, πριν από την έλευση των Ελλήνων στην Ελλάδα. Πρώτος μεγάλος πολιτισμός τού Μεξικού ήταν οι Ολμέκοι (1500 – 400 ΠΚΧ). Προϋπήρχαν, όμως, παλαιότερες κουλτούρες ήδη από το 2500 ΠΚΧ, που σταδιακά εκτοπίστηκαν. Ως ο αρχαιότερος πολιτισμός της Κεντρικής Αμερικής, επηρέασε σημαντικά όσους ακολούθησαν. Ανάμεσα στις επιρροές αυτές είναι και ό,τι εμείς θεωρούμε ως το “μελανό σημείο” τους: οι ανθρωποθυσίες. Οι πιο χαρακτηριστικές καλλιτεχνικές δημιουργίες των Ολμέκων είναι οι γλυπτές κολοσσιαίες κεφαλές τους, με ύψος ως 3 μέτρα, και βάρος από 25 έως 55 τόνους.

Πυραμίδα Kukulkan, στο Chichen Itza τού Γιουκατάν (Μεξικό, Μάγια)

Ο λαμπρότερος και μακράς διάρκειας πολιτισμός τού Δυτικού Ημισφαιρίου αναπτύχθηκε από τους Μάγια. Είχαν την πιο αναπτυγμένη γραφή τής προκολομβιανής Αμερικής, ενώ καλλιεργούσαν τις τέχνες, τα μαθηματικά, την αστρονομία. Ήταν κι εξαίρετοι αρχιτέκτονες χτίζοντας πυραμίδες, ναούς και άλλα περίτεχνα οικοδομήματα. Ο πολιτισμός τους έφτασε στο επίπεδο των πιο γνωστών πολιτισμών της αρχαιότητας. Η αρχαϊκή τους περίοδος ξεκινά πριν από το 2000 ΠΚΧ. Ακολουθεί η προκλασική περίοδος (2000 ΠΚΧ – 250 ΚΧ), η κλασική (ως το 1000 ΚΧ), και τέλος η μετακλασική περίοδος. Οι Μάγια είχαν επίσης γνώση της έννοιας του αριθμού 0 (που… προβλημάτιζε τους αρχαίους Έλληνες), αν και πρώτοι διδάξαντες πιθανόν να ήταν οι Ολμέκοι. Οι Μάγια πρέπει να είχαν στενές σχέσεις με τους Τολτέκους, όπως διαπιστώνουμε από τις αλληλεπιδράσεις τους. Οι Τολτέκοι (10ος – 12ος αιώνας ΚΧ) ήταν οι προπομποί των Αζτέκων (14ος – 16ος αιώνας). Οι τελευταίοι θεωρούσαν τους Τολτέκους ως τους πνευματικούς τους προγόνους και την κουλτούρα τους ως την επιτομή τού πολιτισμού.

Ο αστικός πυρήνας τού Tikal, ή Yax Mutal, στη Γουατεμάλα
(Μάγια, 8ος αι. ΚΧ, αναπαράσταση).

● Ως κατακλείδα, μια φευγαλέα ματιά στο “μέλλον”: Ο Αβελάρδος, στον 12ο αιώνα, υποχρεώθηκε να κάψει ο ίδιος την Θεολογία του. Αργότερα, κρίθηκε ως αιρετικός, αφού, μεταξύ άλλων, εγκωμίαζε τους φιλοσόφους τής κλασικής αρχαιότητας. Ο πάπας τον αφόρισε, του επέβαλε αιώνια σιωπή κι εγκλεισμό σε μοναστήρι, ενώ διέταξε να καούν τα βιβλία του. Ο μαθητής του, Αρνόλδος, δεν απαρνήθηκε τις απόψεις του, παρά την καταδίκη τους σε σύνοδο, και στη συνέχεια τέθηκε επικεφαλής τής Κομμούνας τής Ρώμης κατά του πάπα, αλλά τελικά εκτελέστηκε. Η Εκκλησία διέταξε να καούν όλα του τα έργα – και όντως δεν έχει μείνει ούτε ένα! Τέλη 15ου αιώνα, ο Σαβοναρόλα διέταξε να καούν όλα τα έργα τού Ὀβιδίου και Το δεκαήμερον του Βοκακίου. Στον 16ο αιώνα, ο Μιχαήλ Σερβέτος κάηκε στη Γενεύη, με εισήγηση του Καλβίνου, επειδή μια παρατήρηση, στη μετάφρασή του της Γεωγραφίας τού Πτολεμαίου, κρίθηκε ως αιρετική! Το θεολογικό έργο τού Angelo Carletti εξόργισε τόσο πολύ τον Μαρτίνο Λούθηρο, ώστε το έκαψε δημόσια. Στον 17ο αιώνα, κάηκε με εντολή τού πάπα η γερμανική μετάφραση της Βίβλου από τον Λούθηρο, στα μέρη τής Γερμανίας που ελέγχονταν από τους καθολικούς. Στον 18ο αιώνα τα έργα τού Βολταίρου κάηκαν επανειλημμένα στην προεπαναστατική Γαλλία. Το 1821, ο Heinrich Heine, στο θεατρικό του έργο, Almansor, μιλώντας για το κάψιμο του Κορανίου από την ισπανική “Ιερή” Εξέταση, έγραψε: “Όπου καίνε βιβλία, στο τέλος θα κάψουν και ανθρώπινα όντα.” Είναι το επεισόδιο της αφετηρίας μας σε τούτα τα εμβόλιμα Χρονικά, με “το κάψιμο βιβλίων και το θάψιμο λογίων”, στην Κίνα. Όσο για τις “θριαμβευτικές πυρές”, ως “θεάρεστον έργον”, μάλλον δεν σταμάτησαν ποτέ. Καιρός να “γκρεμίσουμε το Τείχος” τού χριστιανικού Σιδηροῦ Παραπετάσματος: “Tear down the Wall!” (Pink Floyd).⁽⁶⁾

Χιλιάδες βιβλία γίνονται στάχτη σε μια τεράστια ναζιστική “θριαμβευτική πυρά” στη διάρκεια ενός κύματος αναλόγων
επεισοδίων που είχε εξαπλωθεί σε ολόκληρη την Γερμανία

• ⁽⁶⁾ Κατά τον Robert Drews, “πρόκειται για την ‘χειρότερη καταστροφή τής αρχαίας ιστορίας, ακόμα πιο ολέθρια από την πτώση τής δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας’. Αρκετοί τότε αναπόλησαν νοσταλγικά την ‘χρυσή εποχή που χάθηκε’, ανακαλώντας τις μνήμες από τους χρόνους τής καταστροφής, όταν ‘έσβησε ο πολιτισμός’. Ο Ἡσίοδος περιέγραψε τις Εποχές Χρυσοῦ, Ἀργύρου, και Ὀρειχάλκου, αλλά και την ενδιάμεση Ἐποχὴ τῶν Ἡρώων, που προηγήθηκε του σύγχρονου σκληρού, απάνθρωπου κόσμου τής Ἐποχῆς τοῦ Σιδήρου”… (Βλέπε κατάληξη Χρονικού 18. Αἰγαῖον: Κνωσός, Μυκῆναι, Ἴλιον).

Πολωνοί καθολικοί ιερείς καίνε τώρα (2020) βιβλία και ό,τι κρίνουν ως “μεμπτόν”: “Ιερά Εξέταση” στην Πολωνία!

Έτσι περιγράψαμε την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου· μια περιγραφή που ταιριάζει “γάντι” στην κατάρρευση της αρχαιότητας. Οι χριστιανοί βρέθηκαν στον ρόλο των Λαών τής Θάλασσας. Αν τότε ήταν ο λιμός αυτός που πυροδότησε τις δραματικές εξελίξεις, τι οδήγησε στον “Θρίαμβο του κρετινισμού”; Η πείνα και η δίψα για εξουσία; Η απληστία; Για μιαν ακόμη φορά, ο χριστιανισμός βρέθηκε στον αντίποδα του ανθρωπισμού.
(Για τους Λαούς τής Θάλασσας, βλέπε Χρονικά 18. Αἰγαῖον: Κνωσός, Μυκῆναι, Ἴλιον· 19. Φοινίκη: η εύνοια της τύχης· και 20. Οι αινιγματικοί Λαοί τής Θάλασσας).

Χριστιανισμός, δουλεία και ρατσισμός

Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΠΕΡΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ (για την καταστολή τού δουλεμπορίου και της δουλείας) αποτελεί πρωτοβουλία τής Κοινωνίας των Εθνών, το 1926. Η Γενική Συνέλευση του διάδοχου σχήματος της ΚτΕ, του ΟΗΕ, υιοθετεί την Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, το 1948, απαγορεύοντας απερίφραστα τη δουλεία. Η χριστιανική Εκκλησία; Ακολουθεί ασθμαίνουσα: μόλις το 1965, η Δεύτερη Σύνοδος του Βατικανού διακηρύσσει χωρίς επιφυλάξεις, πως η δουλεία αποτελεί “όνειδος”, που δεν αρμόζει στον Δημιουργό και δηλητηριάζει την κοινωνία. Η Ορθόδοξη Εκκλησία; Οι άλλες;

Η Βίβλος (η Παλαιά και Καινή Διαθήκη) εγκρίνει τη δουλεία. Οι απαγορεύσεις της αναφέρονται σε όλα τ’ άλλα θέματα, πλην του σκλαβώματος ανθρώπων (βλέπε προηγούμενο Χρονικό). Στην Παλαιά, ο Θεός (ἤτοι ο άνθρωπος που μιλά ἐξ ὀνόματός του) όχι μόνον την εγκρίνει, αλλά ρυθμίζει επιπλέον κανόνες αγοραπωλησίας (Έξοδος) – καθώς τότε δεν υπήρχε… υπουργείο Εμπορίου! Και όχι μόνον αυτό: οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να πωλούν και… τις κόρες τους (Έξοδος)! Η Καινή δίνει εντολή στους δούλους ν’ αποδέχονται την θέση τους με ταπεινότητα (Επιστολή προς Εφεσίους, του Παύλου), μα και να ικανοποιούν τους κυρίους τους παντοιοτρόπως (;!) (προς Τίτο, προς Κολοσσαείς). Ειδικά αν πρόκειται για χριστιανούς δουλοκτήτες, οι δούλοι τους έχουν την εντολή να τους υπηρετούν καλύτερα από τους παγανιστές αφέντες τους (Τιμόθεος), “για να δοξαστεί το όνομα του Κυρίου και η διδασκαλία του”! Ο ίδιος ο Ιησούς είχε αναφερθεί αρκετές φορές στη δουλεία, αλλά ποτέ δεν την επέκρινε, έστω και υπαινικτικά. Αντιθέτως, εξιδανίκευσε την σχέση αφέντη-δούλου ως πρότυπο της σχέσης Θεού και ανθρώπων – των “δούλων τού Θεού” (Ματθαίος). Η ιδέα τού “αγίου” Αυγουστίνου πως η δουλεία ορίζεται από τον Θεό ως τιμωρία για τις αμαρτίες, υιοθετήθηκε από την Εκκλησία. “Η δουλεία μεταξύ ανθρώπων είναι φυσική,” είπε ένας άλλος “άγιος”, ο Θωμάς Ακινάτης, “αφού κάποιοι είναι από την φύση τους δούλοι, σύμφωνα με τον Φιλόσοφο” (τον Αριστοτέλη). Το 362, η Εκκλησιαστική Σύνοδος στην Γάγγρα τής Μικράς Ασίας αφόρισε όσους παρότρυναν τους δούλους να μισούν τους αφέντες τους, ή να εγκαταλείπουν την “υπηρεσία” τους. Αυτό κατόπιν ενσωματώθηκε στο Εκκλησιαστικό Δίκαιο, όπου παρέμεινε ενεργό ως τον 20ό αιώνα.

O Σαούλ τής Ταρσού, ο πρώτος διδάξας, σε δυο παραλλαγές πάνω στο ίδιο θέμα – κάψιμο βιβλίων – από τον Eustache Le Sueur: Το κήρυγμα του Αγ. Παύλου στην Έφεσο (1649).
Το επεισόδιο εκθειάστηκε τόσο (βλέπε ανάλογους πίνακες στο προηγούμενο Χρονικό),
ώστε ήταν επόμενο να πάρουν την σκυτάλη από τους χριστιανούς οι Ναζί.

Η Τρίτη Σύνοδος του Λατερανού, το 1179, επέβαλε δουλεία σε οποιονδήποτε αντιτασσόταν στην “Αγία Έδρα”. Οι Βενετοί καταδικάστηκαν σε δουλεία τρεις φορές: το 1309, το 1482, και το 1506. Το ίδιο συνέβη και με τους κατοίκους όλης τής Αγγλίας, το 1508. Πολύ σύντομα, η Εκκλησία έγινε ο μεγαλύτερος δουλοκτήτης στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.⁽⁷⁾ Οι ποντίφικες και οι επίσκοποι είχαν δούλους υπηρέτες. Ο πάπας Ιννοκέντιος Η’ πήρε ως δώρο πάμπολλους δούλους από το βασιλικό ζεύγος τής Ισπανίας: η θρησκόληπτη Ισαβέλλα τού έστειλε, το 1487, πολυάριθμους δούλους από τη Μάλαγα. Την άλλη χρονιά, ο Φερδινάνδος, για να μην υστερήσει, του έστειλε εκατό Μαυρούσιους δούλους, που ο πάπας τούς μοίρασε σε διάφορους καρδινάλιους κι “ευγενείς”. Η “Ιερή” Εξέταση ήταν φανατική σε όλα – και στην υποδούλωση ανθρώπων. Ένας και μόνον ιεροεξεταστής, ο διαβόητος Torquemada, είχε καταδικάσει σε δουλεία 97.371 άτομα! Ο πάπας Αλέξανδρος ΣΤ’, το 1493 (την επόμενη χρονιά από την “ανακάλυψη” της Αμερικής από τον Κολόμβο), αποσαφήνισε τα δικαιώματα των “κονκισταδόρων” τής Αμερικής· κι εξουσιοδότησε τον Ισπανό βασιλιά να υποδουλώνει τούς αλλόπιστους που πολεμούν εναντίον των καθολικών – με άλλα λόγια, όσους αντιστέκονται στην εισβολή και κατοχή της γης τους. Ο πάπας Παύλος Γ’ επιβεβαίωσε το 1548 πως όλοι οι χριστιανοί, ανάμεσά τους και οι κληρικοί, έχουν το δικαίωμα να κατέχουν δούλους. Παπικές γαλέρες έκαναν εξορμήσεις στις αφρικανικές ακτές, κυνηγώντας μαύρους για να τους υποδουλώσουν! Ο πιο διαβόητος Άγγλος δουλέμπορος, ο “Sir” John Hawkins, ήταν τόσο “ευσεβής”, ώστε ονόμασε τα σκλαβοκάραβά του Άγγελος, Ιησούς, και Χάρις τού Θεού…

• ⁽⁷⁾ Έλληνες και Ρωμαίοι πολυθεϊστές συνήθιζαν ν’ απελευθερώνουν τους δούλους τους. Αυτό κρίθηκε αδύνατο για τους δούλους τής Εκκλησίας με το επιχείρημα ότι δουλοκτήτης δεν ήταν ο εκάστοτε κληρικός, αλλά… ο ίδιος ο Θεός, και συνεπώς μόνον ο δουλοκτήτης είχε το νόμιμο δικαίωμα να διαθέσει κατά πώς επιθυμούσε τα… “αγαθά” του.

Το δουλεμπόριο (Δούλοι στη δυτική ακτή τής Αφρικής), του François-Auguste Biard (±1833)

Ως την ανακάλυψη της Αμερικής, οι δούλοι ήταν κυρίως αιχμάλωτοι πολέμου, χρεώστες, ή θύματα θρησκευτικών διωγμών. Ωστόσο, οι μαύροι Αφρικανοί, που υποδουλώθηκαν, δεν ανήκαν σε καμιά από τις παραπάνω κατηγορίες. Η αιτία ήταν οι ανάγκες για εργατικό δυναμικό στην Αμερική, αφού απέτυχαν οι προσπάθειες για την υποδούλωση των γηγενών Αμερικανών. Οι Αφρικανοί, επιπλέον, είχαν αγροτικές γνώσεις και διάφορες δεξιότητες· είχαν και σχετική ανοσία στην ελονοσία, αφού ζούσαν για αιώνες στους τροπικούς. Αυτές ήταν οι αιτίες τού αφρικανικού Ολοκαυτώματος. Το στυγνό σύστημα δουλείας και το σκλάβωμα εκατομμυρίων ανθρώπων έπρεπε να δικαιολογηθεί με κάποιαν ιδεολογία. Μετά από τον χριστιανισμό, η ιδεολογία αυτή ήταν ο ρατσισμός. Οι ρατσιστές διακηρύσσουν (και αυτοί πολύ “ευλαβικά”) πως η “λευκή φυλή” είναι η “περιούσια”, που “επελέγη” να κυβερνά τη γη “ἐν ὀνόματι” του Θεού.

Ἐν κατακλεῖδι…

ΤΟΥΤΑ ΤΑ ΔΥΟ ΕΜΒΟΛΙΜΑ “ΧΡΟΝΙΚΑ ΜΕΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΚΑ”, θυμίζω, είχαν ως αφετηρία τα Ἄβδηρα της Ανδαλουσίας, στην πορεία τής αναβίωσης ενός αρχαίου Περίπλου τής Ιβηρίας, στο προπερασμένο Χρονικό. Μετά ταξιδέψαμε στα Άβδηρα της Θρᾴκης, όπου και γνωρίσαμε τον περιφημότερο πολίτη τους, τον Δημόκριτο. Η εχθρότητα του Πλάτωνα προς τον “ατομικό” φιλόσοφο, μα και η σύσταση προς τους μαθητές του να καταστρέφουν κάθε δημοκρίτειο έργο που θα έπεφτε στα χέρια τους, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι κανένα έργο του δεν έχει διασωθεί, ήταν κάτι παραπάνω από πρόκληση, για έναν “Περίπλου μες στο Αρχιπέλαγος”, πλέοντας σε θάλασσες που οι “Big Brothers” έσβησαν όπως-όπως από τους χάρτες. Υπάρχουν κρυμμένοι εκεί ωκεανοί παραβιάσεων… Προσωπικά, απλώς σταχυολόγησα κάποια στοιχεία σχετικά με την αρχική περίοδο (και ως την στιγμή που οι πρώτες καραβέλες διέσχισαν τον Ατλαντικό), περιοριζόμενος μόνον σε περιπτώσεις εσκεμμένων εγκλημάτων, οι οποίες υπέπεσαν στην αντίληψή μου. Μια μελέτη σε βάθος – είμαι βέβαιος – θ’ αποκάλυπτε τον Πρίγκιπα του Σκότους αυτοπροσώπως…

Τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε; Κάποιος απονήρευτος θα περίμενε να βρει τα πρώτα ψήγματα της ιδέας περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις θρησκείες, ιδιαίτερα τις μονοθεϊστικές, που θα όφειλαν να ταχθούν υπέρ τού απαραβίαστου της ανθρώπινης ύπαρξης. Στην πραγματικότητα, η ιστορία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων βρίσκει κάποια ίχνη σε νομικούς κώδικες της αρχαιότητας (Μεσοποταμία, Περσία, Ινδία, Ελλάδα, Ρώμη), αλλά όχι στη Βίβλο, παρακάμπτοντας ιουδαϊσμό και χριστιανισμό. Ο λόγος είναι πως αυτοί που νοιάζονταν για τα ἐν λόγῳ δικαιώματα, ήταν οι φιλόσοφοι, όχι οι προφήτες (μ’ εξαίρεση τον Μωάμεθ, λόγω ειδικών συνθηκών). Οι βασιλιάδες που ήθελαν να κυριεύσουν τον κόσμο, και οι ιερείς που ήθελαν να κυριεύσουν το μυαλό τού κόσμου, παραβίαζαν συστηματικά τ’ ανθρώπινα δικαιώματα. Και νομίζω πως αν η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είχε υιοθετηθεί στην αυγή τής Κοινής Χρονολογίας (μετά Χριστόν), και αν η ανεξιθρησκία γινόταν σεβαστή, οι μόνοι μονοθεϊστές στον κόσμο σήμερα θα ήταν ίσως οι εβραίοι…

Χρονικό εμπρησμών βιβλιοθηκών

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΕΙΝΑΙ ΘΑΝΑΣΙΜΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΤΩΝ “BIG BROTHERS”. Οι εμπρησμοί των βιβλιοθηκών αποτελούν μορφή πολιτισμικής γενοκτονίας ή εκκαθάρισης:

●Κρατικά Αρχεία τού Xianyang (Κίνα, 206 ΠΚΧ): τ’ ανάκτορα κάηκαν, κατά την εξέγερση του Xiang Yu, που πυροδότησε το “κάψιμο βιβλίων και θάψιμο λογίων”.
● Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας (Αίγυπτος, 48 ΠΚΧ, 272 ΚΧ, κ.ο.κ.), Ιούλιος Καίσαρας, Αυρηλιανός, κ.ά.: πολλαπλοί εμπρησμοί – όμως όχι εσκεμμένοι…
● Βιβλιοθήκη Αντιοχείας (Συρία, 364): την έκαψε ο Ιοβιανός, επειδή ο Ιουλιανός, ο “παραβάτης”, την είχε προικίσει με πληθώρα νέων… “παραβατικών” τόμων!
● Βιβλιοθήκη Σεραπείου, με ό,τι είχε απομείνει από την Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας (Αίγυπτος, 391): το Σεραπεῖον λεηλατήθηκε συστηματικά, κάηκε και ισοπεδώθηκε από τον Θεόφιλο, βάσει διατάγματος του Θεοδοσίου.
● Βιβλιοθήκη τής Κόρδοβας (Ανδαλουσία, 976): ο Αλμανζόρ, ο de facto ηγεμόνας τής Al-Andalus, και ιερωμένοι, σε μιαν έξαρση “υπερ-ορθοδοξίας”, έκαψαν όλα τα βιβλία “αρχαίας επιστήμης”.

Τζαμί τού Σάχη, Ισφαχάν, του Pascal Coste,
το 1841 που επισκέφθηκε την Περσία.

● Βιβλιοθήκη τού Ρέι (των Ραγών, Τεχεράνη, Ιράν, 1029): κάηκε από τον Τουρανό σουλτάνο Μαχμούτ τής Γάζνας, επειδή τα βιβλία της θεωρήθηκαν “αιρετικά”.
● Βιβλιοθήκη τού Αβικέννα στο Ισφαχάν (Ιράν, 1034): κάηκε όταν ο Μασούντ Α’, ο Τουρανός σουλτάνος τής Γάζνας, κατέλαβε την πόλη.
● Βιβλιοθήκη Τριπόλεως (Λίβανος, 1109): τμήμα τής πόλης λεηλατήθηκε και κάηκε από τους σταυροφόρους και μισθοφόρους τού Βαλδουίνου Α’ τής Ιερουσαλήμ.
● Βιβλιοθήκη Γάζνας (Αφγανιστάν, 1151): ο Τουρκαφγανός Γκουρίδης βασιλιάς, ο Αλαντίν Χουσεΐν, λεηλάτησε για επτά μέρες την πόλη, ερειπώνοντας παλάτια, και καίγοντας βιβλιοθήκες των Γαζναβιδών.
● Βιβλιοθήκη τού Νισαπούρ (Ιράν, 1154): Ογούζοι Τούρκοι κατέστρεψαν ἐν μέρει την πόλη, λεηλατώντας και καίγοντας βιβλιοθήκες.
● Nalanda (Ινδία, 1193): ο Τουρκαφγανός Χαλτζί λεηλάτησε το πανεπιστήμιο που ήταν τότε το κορυφαίο βουδιστικό ίδρυμα στον κόσμο. Η καταστροφή αποτελεί ορόσημο στην πορεία παρακμής τού βουδισμού στις Ινδίες.
● Αυτοκρατορική Βιβλιοθήκη Κωνσταντινουπόλεως (Βυζάντιο, 1204): οι Φράγκοι και Βενετοί σταυροφόροι λεηλάτησαν και λαφυραγώγησαν τη μεγάλη βιβλιοθήκη, καίγοντας ή πουλώντας τα βιβλία της.

Μέγα Παλάτιον Κωνσταντινουπόλεως, περιστύλιον, 5ος ή 6ος αιώνας

● Βιβλιοθήκη τού Κάστρου τού Αλαμούτ (Ιράν, 1256): κάηκε όταν κατελήφθη το κάστρο από φιλοχριστιανούς Μογγόλους.
● Οίκος τής Σοφίας στη Βαγδάτη (Ιράκ, 1258): καταστράφηκε στη διάρκεια της πολιορκίας τής πόλης, επίσης από τους Μογγόλους.
● Βιβλιοθήκες Κωνσταντινουπόλεως (Βυζάντιο, 1453): αποτέλεσμα της δεύτερης άλωσης της Πόλης, αυτήν την φορά από τους Οθωμανούς Τούρκους, υπήρξε και η λεηλασία των βιβλιοθηκών της. Εκατοντάδες χιλιάδες χειρόγραφα αρπάχτηκαν, πουλήθηκαν, ή κάηκαν τότε.
● Βιβλιοθήκη τού Μεντρεσέ τής Γρανάδας (Ανδαλουσία, 1499): λεηλατήθηκε από τον καρδινάλιο Jiménez de Cisneros, και τα βιβλία της κάηκαν σε κεντρική πλατεία τής πόλης.
● Κορβινιανή Βιβλιοθήκη τής Βούδας (Ουγγαρία, 1526): καταστράφηκε από τους Οθωμανούς Τούρκους, μετά από την ήττα των Μαγυάρων στη μάχη τού Μόχατς.
● Μοναστικές βιβλιοθήκες (Αγγλία, δεκαετία 1530): τα βιβλία τους κάηκαν, ή και διασκορπίστηκαν, όταν τα μοναστήρια διαλύθηκαν, και τα περιουσιακά στοιχεία τους δημεύθηκαν, από τον βασιλιά Ερρίκο Η΄.
● Κολλέγια Glasney και Crantock τής Κορνουάλλης (Αγγλία, 1548): η διάλυση και η λεηλασία των κολλεγίων από τον διάδοχο του Ερρίκου, Εδουάρδο ΣΤ’, κατέφερε καίριο πλήγμα στις προσπάθειες διατήρησης της γλώσσας ή και της πολιτισμικής κληρονομιάς τής Κορνουάλλης.

Οι κώδικες των Μάγια στην πυρά

● Κώδικες Μάγια στο Γιουκατάν (Μεξικό, 1562): μεταξύ των Μάγια, δεν υπήρξε κανένας Ιτζκόατλ, με την “φαεινή ιδέα” να κάψει τους κώδικές τους. Ο εμπρηστής βρέθηκε στο πρόσωπο του επισκόπου Diego de Landa. Ο βάναυσος και φανατικός ιερέας, όπως τον περιγράφουν οι ιστορικοί, εξαπέλυσε βίαιη εκστρατεία κατά της ειδωλολατρίας, κι έκρινε σκόπιμο να κάψει όσους κώδικες των Μάγια έπεσαν στα χέρια του, λέγοντας: “Βρήκαμε μεγάλο αριθμό βιβλίων με αυτούς τους χαρακτήρες [τα ιερογλυφικά τους] και, καθώς δεν περιείχαν τίποτα που να μην θεωρηθεί ως δεισιδαιμονία ή και σατανικό ψέμα, τα κάψαμε όλα”… Έχουν διασωθεί μόλις τρεις αυθεντικοί κώδικες. Τα χειρόγραφα θα ήταν χρήσιμα για την αποκρυπτογράφηση της γραφής των Μάγια, για την γνωριμία μας με την θρησκεία και τον πολιτισμό τους, αλλά και ως πηγή πληροφοριών για την ιστορία τής αμερικανικής ηπείρου. Περιτό να προσθέσουμε, ίσως, πως οι Ισπανοί κατέστρεψαν χιλιάδες χειρόγραφα πολλών άλλων μεσοαμερικανικών φυλών, όχι μόνον των Μάγια.

Αζτέκικο ημερολόγιο

Το Χρονικό εμπρησμών βιβλιοθηκών σταματά εδώ. Όχι πως δεν υπήρξαν άλλοι εμπρησμοί. Ο κατάλογος, δυστυχώς, είναι ελλιπέστατος και ατελείωτος. Απλώς, αυτό ήταν το χρονικό της πλαίσιο: ως την στιγμή που οι καραβέλες άρχισαν να διασχίζουν τον Ατλαντικό. Και αντί να μεταφέρουν προϊόντα και άλλα αγαθά, κουβαλούσαν φονιάδες, λάφυρα, και σκλάβους…

Ως προς αυτά τα δυο εμβόλιμα Χρονικά, Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού, είναι αφιερωμένα σ’ εκείνον τον πιτσιρικά, με τις απορίες του, στην παραλία τής Θεοτόκου, του ακρωτηρίου Σηπιάδος, στο ΝΑ Πήλιο, που ρώτησε: “Γιατί, μπαμπά, χτίσανε το εκκλησάκι πάνω στ’ αρχαία;”

Έλα μου, ντε! Μα γιατί, κατά κάποιον τρόπο, η γενοκτονία των Ελλήνων δεν σταμάτησε ποτέ… Θα μπορέσουμε, άραγε, να υπολογίσουμε κάποια μέρα τις εκατόμβες των θυμάτων;

Δημογραφική συρρίκνωση Ελλήνων λόγω και της γενοκτονίας

TΟ 500 ΠΚΧ, σε Ασία, Ευρώπη κι Αφρική ζούσαν ±100.000.000 άνθρωποι. Τον 5ο αιώνα, οι Έλληνες, πέριξ του Αἰγαίου, αριθμούσαν 3.000.000. Τον 4ο αιώνα, προσθέτοντας και τις αποικίες, έφταναν τα 8-10 εκατομμύρια. Άρα, ήταν 5-10% τού συνόλου, χωρίς να υπολογίζουμε όσους εξελληνίστηκαν στα ελληνιστικά χρόνια. Τώρα όλοι οι Έλληνες, συν τους απόδημους, φτάνουν τα 16 εκατομμύρια, ενώ ο παγκόσμιος πληθυσμός έχει εκτιναχτεί θεαματικά στα 7,7 δισεκατομμύρια: αποτελούν δηλαδή ένα ισχνό ποσοστό μόλις 0,21%.

Επόμενο Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!” ● Φοίνικες και Καρχηδόνιοι ● Αποικισμός ● Αντίκτυπος της Περσικής Επέκτασης ● Ταρτησσός: τὸ Μῆλον τῆς Ἔριδος ● Ναυμαχία Ἀλαλίας ● Αφανισμός Ταρτησσού και Καρχηδόνας ● Μακεδονία και Ρώμη

• >> Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”
• << Χρονικό 23. Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ”

Η Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας ακμάζουσα…

Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

/ENGLISH/ Chronicle 22. AN IBERIAN PERIPLUS REVIVAL

● Ταρτησσός (Β) ● Αποικίες Προβηγκίας, Ιβηρίας, Μαυρουσίας ● Δρόμος Κασσίτερου ● Δημόκριτος και Πλάτων
● Τοπογραφία τῆς Πέραν
τῶν Ἡρακλείων Στηλῶν Θαλάσσης

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΙΔΡΟΜΕΣ των Λαών τής Θάλασσας, όπως και την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, οι Φοίνικες ξεκίνησαν να οικοδομούν το εμπορικό τους μονοπώλιο κατά τον 11ο ΠΚΧ αιώνα, απολαμβάνοντας πλήρη ελευθερία κινήσεων, με τους ανταγωνιστές τους να βρίσκονται σε παρακμή. Εφαρμόζοντας το επιτελικό τους σχέδιο, “τράβηξαν κατευθείαν προς την Ιβηρία, για το χρυσάφι, το ασήμι και τον κασσίτερό της”, κι έγιναν εμπορικοί “εταίροι” των Ταρτησίων. Επιτέλους, είχαν καταστεί κύριοι της Μεσογείου! Εκμεταλλευόμενοι και την φιλοξενία των ντόπιων, οι Φοίνικες εγκαταστάθηκαν στις πόλεις τους. Τούτο συνάγεται από τα γραφόμενα του Στράβωνα πως “οι Φοίνικες έμεναν στις καλύτερες πόλεις τής Ταρτησσού”.

Αργότερα απέκτησαν το δικό τους λιμάνι στην Ανδαλουσία. Ήταν το Gadir, η “περιτειχισμένη πόλη”, τα Γάδειρα των Ἑλλήνων, ο Gades των Ρωμαίων, το σημερινό Cádiz.⁽¹⁾ Η ίδρυσή του χρονολογείται παραδοσιακά στο 1104, αν και δεν έχουν βρεθεί στρώματα αρχαιολογικά παλαιότερα του 9ου αιώνα ΠΚΧ. Άρα, υποθέτουμε πως αρχικά δεν θα ήταν παρά ένα μικρό εποχικό εμπορικό πόστο. Οι Έλληνες θεωρούσαν πως η πόλη είχε ιδρυθεί από τον Ἡρακλῆ, στο νησάκι Ἐρύθεια του Γηρυόνη, όταν τον σκότωσε. Ένα από τα πασίγνωστά της μνημεία κατά την αρχαιότητα, ήταν ένας ναός αφιερωμένος στον φοινικικό θεό Μελκάρτ, που οι Έλληνες συσχέτιζαν με τον Ηρακλή. Υπήρχε ακόμη κατά τον 1ο αιώνα, και ορισμένοι ιστορικοί, βασιζόμενοι ἐν μέρει στην πληροφορία αυτή, αποφάνθηκαν πως ο μύθος περί Ἡρακλείων στηλῶν ίσως να συνδέεται με τους κίονες του ναού.

Φοινικικό χρυσό δαχτυλίδι με δυο δελφίνια, σύμβολο των Γαδείρων

• ⁽¹⁾ Gadir σημαίνει τείχος, ή οχυρό, και αυτό με τη σειρά του πάει να πει πως τα τείχη ήταν το διακριτικό χαρακτηριστικό τής πόλης, σε μια περιοχή κι εποχή που οι πόλεις μάλλον δεν ήταν περιτειχισμένες. Σημαίνει, επιπλέον, πως οι Φοίνικες είχαν ανάγκη τα προστατευτικά τείχη. Εξυπακούεται πως κάθε άλλο παρά αγαστές ήταν ἐξ ἀρχῆς οι σχέσεις τους με τους ντόπιους…

● Το νησάκι με τον φοινικικό οικισμό, μα και δυο γειτονικά, στον κόλπο των Γαδείρων, έγιναν γνωστά με ελληνικά τοπωνύμια: Ἐρύθεια, Κοτινοῦσα, και Ἀντίπολις.

Σύντομα, όλες οι ακτές γύρω από την στρατηγικής σημασίας περιοχή των δυο θαλασσών και ηπείρων – Μεσογείου και Ἀτλαντικοῦ, Εὐρώπης και Αφρικής – ήταν γεμάτες φοινικικούς οικισμούς. Βρίσκονταν, όμως, συγκεντρωμένοι εκεί κάτω κυρίως, στα νότια, παρά στα βορειότερα παράλια της Ιβηρίας. Ὡς ἐκ τούτου, όταν οι Έλληνες επανεμφανίστηκαν ἐπὶ σκηνῆς, είχαν την άνεση να δημιουργήσουν τα δικά τους ἐμπόρια στις βορειοανατολικές ακτές, προτού ν’ αποπειραθούν με κάποιον τρόπο να εισέλθουν στην φοινικική ζώνη. Τελικά, με την παρότρυνση των Ταρτησσίων, που επιθυμούσαν διακαώς να θέσουν τέρμα στο φοινικικό οικονομικό μονοπώλιο, οι Έλληνες “πάτησαν πόδι” στην Ανδαλουσία, ιδρύοντας τη Μαινάκη, πολύ κοντά στην φοινικική Μάλακα, στα παράλια της Μάλαγας, ενδεχομένως στην θέση τής σημερινής Vélez-Málaga. Κατά τον Μασσαλιώτη περίπλου, του 6ου αιώνα ΠΚΧ (που καταγράφει ένα θαλάσσιο ταξίδι πέριξ τής Ιβηρίας και με βόρεια κατεύθυνση), η Μαινάκη ήταν στην επικράτεια της Ταρτησσού και υπό την αιγίδα της: η Ιβηρία αποτελούσε πόλο έλξης για τους πάντες, λόγω πλούτου και στρατηγικής σπουδαιότητας.

Ντόπιοι, φοινικικοί κι ελληνικοί οικισμοί στην Ταρτησσό: το επίκεντρό της (σε πράσινο)
και η σφαίρα επιρροής της (με διακεκομμένη γραμμή) στη νότια Ιβηρία.

Ως προς την αβεβαιότητα για την ακριβή τοποθεσία τής αποικίας, ο Στράβων, στα Γεωγραφικά του, λέει ότι στην εποχή του (64 ΠΚΧ – 24 ΚΧ) τα ερείπιά της ήταν ακόμη ορατά κοντά στη Μάλακα. Αντιπαραβάλλει, επίσης, την κανονική ελληνική πολεοδομία της,⁽²⁾ με το ακανόνιστο σημιτικό σχέδιο του φοινικικού οικισμού, καθώς η θέση του υποδηλώνει ένα πυκνοκατοικημένο και άτακτα δομημένο αστικό σύμπλεγμα. Έστω, όμως, και αν μας προβληματίζει ακόμα η ακριβής τοποθεσία και η διάρκεια ζωής τής Μαινάκης, το πιθανότερο είναι πως οι ελληνικές αποικίες στα μεσογειακά παράλια της Ιβηρίας εμφανίστηκαν στον “χάρτη” μετά από την ίδρυση της Μασσαλίας, περί το 600 ΠΚΧ, από τους Φωκαεῖς τής μικρασιατικής Ἰωνίας – κάτι που οι Καρχηδόνιοι επιχείρησαν, ανεπιτυχώς, ν’ αποτρέψουν, διαβλέποντας την οικονομική, μα και στρατηγική της σημασία. Όντως, η Μασσαλία αναδείχθηκε σε ακμάζον εμπορικό κέντρο και σοβαρός αντίπαλος της Καρχηδόνας, πρωτίστως εξαιτίας τού εμπορίου κασσίτερου, που μεταφερόταν διαμέσου τής Γαλατίας-Γαλλίας.

• ⁽²⁾ “Πατέρας” τής πολεοδομίας υπήρξε ο Ἱππόδαμος ὁ Μιλήσιος (498–408 ΠΚΧ) που, εκτός από πολεοδόμος, διετέλεσε ἀρχιτέκτων, μαθηματικός, φυσικός, μετεωρολόγος, και φιλόσοφος. Το πιο σημαντικό στο σχέδιό του, ως δημιουργός τού Ἱπποδάμειου συστήματος, ήταν η μεγάλη ελεύθερη έκταση στο κέντρο τής πόλης, που σὺν τῷ χρόνῳ εξελίχθηκε στην ἀγορά, τον τόπο εμπορικών συναλλαγών, μα και συνεύρεσης των πολιτών, όπου συζητούσαν για τα κοινά.

Η ελληνική αποικία τής Μασσαλίας, του Pierre Puvis de Chavannes (1869)

Στη συνέχεια, οι Φωκαείς ίδρυσαν την Ἀλαλία στην Κορσική, περί το 566 ΠΚΧ, και κινήθηκαν προς την Ιβηρία. Σύμφωνα με ορισμένες λαϊκές παραδόσεις, τουλάχιστον ένας από τους οικισμούς τους, στο βορειοανατολικό άκρο τής Ιβηρίας, η Ῥόδη, ή τα Ῥόδα (νῦν Roses), ανάγεται στον 8ο αιώνα ΠΚΧ, και οι άποικοι ήταν Ῥόδιοι. Πιθανότερο, όμως, φαίνεται να ιδρύθηκε στον 6ο αιώνα από τους Μασσαλιώτες, ίσως μ’ επιμειξία εποίκων από το γειτονικό Ἐμπόριον (νῦν Empúries). Μπορεί, όπως και στην περίπτωση του φοινικικού οικισμού στα Γάδειρα, η Ρόδη να μην ήταν αρχικά τίποτα περισσότερο από ένα μικρό εποχικό εμπορικό πόστο τής Ῥόδου κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ. Ή, ενδεχομένως, όσοι εγκαταστάθηκαν εκεί δυο αιώνες αργότερα, να ήταν κυρίως Ρόδιοι, που υπηρετούσαν στον στρατό τής Μασσαλίας, μαζί με Κρῆτες, σε ειδική μονάδα, επιφορτισμένη να παρακολουθεί άγρυπνα τις κινήσεις των Καρχηδονίων στη νότια Ιβηρία.

Οι λαϊκές παραδόσεις, αξίζει να σημειωθεί, δεν θα πρέπει να πετιούνται στον κάλαθο των αχρήστων χωρίς σοβαρή σκέψη ή έρευνα, μόνο και μόνον επειδή είναι “λαϊκές”. Αυτές που αφορούν την Ρόδη, σίγουρα δεν προέκυψαν άνευ λόγου. Πλέοντας προς την Προβηγκία, μαθαίνουμε ότι στον 7ο ΠΚΧ αιώνα, Ρόδιοι έμποροι επισκέπτονταν τα παράλιά της. Ροδίτικα αγγεία αυτού του αιώνα έχουν βρεθεί στην περιοχή τής Μασσαλίας, κοντά στο Istres και το Martigues, καθώς και στο Évenos, δίπλα στην Toulon. Ο Ῥοδανός (Rhône), ο μεγαλύτερος ποταμός τής Προβηγκίας, κι η αρχαία πόλη Ῥοδανουσία, πήραν τ’ όνομά τους από την Ρόδο. Υπάρχει, φυσικά, πρόβλημα με το χάσμα ενός αιώνα σε σχέση με την υποτιθέμενη εγκατάσταση στην ιβηρική Ρόδη. Όμως, ἐν πάσῃ περιπτώσει, τα ίχνη των Ροδίων στην Προβηγκία (και αλλού) είναι σαφώς προγενέστερα των Φωκαέων, των ιδρυτών τής Μασσαλίας.

Ελληνικός αποικισμός στην Προβηγκία και την Κορσική

Έλληνες και από άλλες πόλεις τής Ιωνίας εμπορεύονταν στη δυτική Μεσόγειο, φτάνοντας ως την Ιβηρία, όμως ελάχιστα έχουν διασωθεί από εκείνην την περίοδο. Ως προς τους Φωκαείς, είναι σαφές πως πήγαν εκεί όχι μόνο για να εμπορευτούν, αλλά και για να εγκατασταθούν. Ο μύθος για την ίδρυση της Μασσαλίας, που κατέγραψε ο Ἀριστοτέλης κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, καθώς και Λατίνοι συγγραφείς αργότερα, συμβολίζει την επιμειξία μεταξύ Ελλήνων και ντόπιων: αφηγείται πώς ένας Έλληνας άποικος, ὀνόματι Πρῶτις (ή Εὔξενος), παντρεύτηκε μια τοπική πριγκίπισσα, που λεγόταν Γῦπτις (ή Πέττα), κι έτσι απέκτησε το δικαίωμα να διεκδικήσει ένα κομμάτι γης, όπου θα μπορούσε να ιδρύσει πόλη. Αναμφίβολα, οι επαφές ανάμεσα σε Λίγυρες, Κέλτες, κι Έλληνες, αναπτύχθηκαν από το 600 ΠΚΧ και μετά, στη Μασσαλία, και άλλες αποικίες, όπως οι Agde (Ἀγαθὴ Τύχη), Νίκαια, Antibes (Ἀντίπολις), Μονακό (Μόνοικος). Μια ακόμη Ὀλβία (νῦν Hyères) ιδρύθηκε εδώ, και άλλη μια στη Σαρδηνία.

Δρόμος Κασσίτερου: με αφετηρία την Κορνουάλλη και κατάληξη τη
Μασσαλία, μέσω Μάγχης, Σηκουάνα, Βουργουνδίας, Ροδανού, Σον.

Ο ελληνικής κατασκευής μεταλλικός κρατήρας τού Vix, ο μεγαλύτερος που
έχει βρεθεί (1,63 μ ύψος), στον τάφο
τής Κυρίας τού Vix (περί το 500 ΠΚΧ)

“Η Μασσαλία”, κατά τα λεγόμενα του Charles Ebel στη δεκαετία τού 1960, “δεν ήταν κάποια απομονωμένη ελληνική πόλη, αλλά είχε δημιουργήσει τη δική της αυτοκρατορία στα παράλια της νότιας Γαλατίας κατά τον 4ο αιώνα.” Ωστόσο, η ιδέα περί “Μασσαλιώτιδας Αυτοκρατορίας” δεν είναι πλέον αποδεκτή από διάφορους σκεπτικιστές μελετητές, υπό το φως πρόσφατων αρχαιολογικών στοιχείων, που δείχνουν πως η “χώρα” τής Μασσαλίας (η αγροτική ενδοχώρα υπό τον έλεγχό της) δεν ήταν ποτέ αρκετά μεγάλη. Οι ἐν λόγῳ σκεπτικιστές αμφισβητούν, επιπλέον, την ιδέα τού εξελληνισμού τής νότιας Γαλλίας λόγω Μασσαλίας. Και όμως, η επιρροή τής τελευταίας ήταν αισθητή, σε όλη την έκταση της Γαλατίας, ως την Βρετάνη, λόγω των εμπορικών σχέσεων των Μασσαλιωτών με τους Κέλτες, ιδίως για τη μεταφορά κασσίτερου από την Βρετάνη, ή ακόμη και από την Κορνουάλλη. Προφανώς, την εποχή εκείνη, είχε καθιερωθεί ένας “Δρόμος τού Κασσίτερου”, αναγκαίου για την παραγωγή μπρούντζου, με αφετηρία την Κορνουάλλη, και κατάληξη τη Μασσαλία, μέσω της Μάγχης, κατά μήκος τής κοιλάδας τού Σηκουάνα, της Βουργουνδίας, και των κοιλάδων των Ροδανού και Σον. Κατά την κατάκτηση της Γαλατίας, ο Καίσαρας διεπίστωσε πως οι Ἑλβετοὶ είχαν στην κατοχή τους έγγραφα στα ελληνικά, και πως όλα τα γαλατικά νομίσματα χρησιμοποιούσαν την ελληνική γραφή μέχρι περίπου το 50 ΠΚΧ. Όσο για τα νομίσματα των Μασσαλιωτών, κυκλοφορούσαν ελεύθερα μες στη Γαλατία, επηρεάζοντας τη νομισματοκοπία ακόμη και πέραν τής Μάγχης, στην Βρετανία. Η Μασσαλία αναδείχθηκε και σε κέντρο πολιτισμού, με αποτέλεσμα πολλοί Ρωμαίοι γονείς να στέλνουν εκεί τα παιδιά τους για να μορφωθούν.

Αναβίωση του Μασσαλιώτη περίπλου

ΑΝΑΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΜΑΣΣΑΛΙΩΤΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ, ΑΠΟΠΛΕΟΥΜΕ από το λιμάνι της Μασσαλίας και, αφήνοντας πίσω μας το Εμπόριον και την Ρόδη, ρίχνουμε άγκυρα κάπου μεταξύ Βαρκινῶνος και Καλλιπόλεως. Η Βαρκινών, ἤτοι η Βαρκελώνη, εικάζεται πως ιδρύθηκε είτε από τον Ηρακλή, στα μέσα τού 12ου αιώνα, ή από τον Ἁμίλκα Βάρκα, πατέρα τού Ἁννίβα, στο δεύτερο μισό τού 3ου αιώνα ΠΚΧ, όταν εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και οι Λαιαιτανοί, που προσδιορίζονται ως Θρακοΐβηρες. Ορισμένοι ταυτίζουν την Βαρκινώνα με την Καλλίπολι, την μικρή ελληνική αποικία, που περιγράφει ο Αβιηνός στο έργο του, Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές), χτισμένη στις όχθες τού ποταμού Llobregat, στον 6ο αιώνα ΠΚΧ. Όμως, αυτή βρισκόταν μάλλον νοτιότερα, ανάμεσα στο Tàrraco (Ταρραγόνα) και το ελληνικό λιμάνι Σάλαυρις (Salou), στην Χρυσή Ακτή (Costa Daurada) τής Καταλονίας.

Η κατ’ Απολλώνιο πορεία των Αργοναυτών: δεν πλησιάζουν καν την Ιβηρία…

● Ο θρύλος για την ίδρυση της Βαρκελώνης από τον Ηρακλή είναι άσχετος με τον αποικισμό τής Ανδαλουσίας, που έγινε μετά από τον 10ο και 11ο άθλο (Γηρυόνης κι Ἑσπερίδες). Το πέρασμά του από την Καταλονία συνδέεται με μια διαφορετική εκδοχή τού μύθου των Ἀργοναυτῶν, κατά την οποία η εκστρατεία τού Ιάσονα δεν έγινε μόνο με την Ἀργώ, αλλά με εννέα πλοία συνολικά. Ένα από αυτά χάθηκε στη διάρκεια θύελλας, στ’ ανοιχτά τής Καταλονίας, και ο Ηρακλής το βρήκε τελικά να έχει συντριβεί στην ακτή, δίπλα σ’ έναν λοφίσκο, αλλά με το πλήρωμα σώο. Οι ἐν λόγῳ Αργοναύτες γοητεύτηκαν τόσο από την τοποθεσία εκείνη, ώστε ίδρυσαν την πόλη Barca Nona (“Ένατο Πλοίο”). Πέρα από την επισήμανση ότι τ’ όνομα της πόλης μοιάζει μ’ εκείνο της Βαρκελώνης μόνο στα λατινικά, να υπενθυμίσω πως ο Ηρακλής εγκατέλειψε τους Αργοναύτες (μάλλον τον εγκατέλειψαν εκείνοι), καθώς αναζητούσε τον σύντροφό του, Ὕλα, στην αρχή ακόμη της εκστρατείας, όταν η Αργώ βρισκόταν στην Προποντίδα. Άλλοι, πάλι, λένε πως ο Ηρακλής έφτασε ως την Κολχίδα με τους Αργοναύτες, και τότε απέκτησε την ζώνη τής βασίλισσας των Ἀμαζόνων, Ἱππολύτης, ενώ μετά σκότωσε τις Στυμφαλίδες όρνιθες (πρόκειται για τον 9ο κι 6ο άθλο του, αντίστοιχα, που δεν έχουν οργανωθεί χρονολογικά). Αλλά και πάλι, δεν ήταν δυνατό να ιδρύσει τη Βαρκελώνη, αφού δεν βρισκόταν μεταξύ των Αργοναυτών κατά την φυγή τους από την Κολχίδα και την περιπλάνησή τους στη Μεσόγειο. Ξέρουμε, όμως, πώς διέφυγαν οι Αργοναύτες;

Το μυστικό τής ορφικής ωδής δεν ήταν η ένταση: μια μόνο φωνή απέναντι σε τόσες πολλές σειρήνες δεν θα μπορούσε να επικρατήσει. Το μυστικό ήταν η ποιότητά της: ένα είδος
μουσικής πρωτάκουστο, που έπνιξε τις φωνές τους κι έπειτα και τις ίδιες…

● Έχουν υπάρξει πάρα πολλές παραλλαγές τής Αργοναυτικής εκστρατείας – όσον αφορά τη διαδρομή και σύνθεσή τους (βλέπε και Χρονικό 15, υποσημειώσεις 7 και 8). Ομοφωνία υπάρχει ως προς την ρότα που ακολούθησαν για να φτάσουν στην Κολχίδα. Αλλά για τον δρόμο τής επιστροφής οι διαφορές είναι τεράστιες. Ο Πίνδαρος (6ος – 5ος αιώνας), στον 4ο Πυθιόνικο, υποστήριξε πως ο Ἰάσων κινήθηκε προς ανατολάς (όχι προς δυσμάς). Οι ποταμοί Φᾶσις και Κῦρος (Rioni και Kura) τον έβγαλαν στην Κασπία κι έπειτα, βάσει των γεωγραφικών γνώσεων της εποχής, στον Ωκεανό που περιβάλλει τη γη. Στη συνέχεια, στράφηκε στα νότια και δυτικά, φτάνοντας στην Ερυθρά Θάλασσα, κι έτσι επέστρεψε στη Μεσόγειο. Ο Ἡρόδωρος ὁ Ἡρακλειώτης (μεταξύ 6ου και 4ου αιώνα ΠΚΧ) υιοθέτησε την πιο ρεαλιστική προσέγγιση πως ο Ἰάσων ακολούθησε την ίδια ρότα στην επιστροφή του. Ο ιστορικός Τίμαιος, από το Ταυρομένιο της Σικελίας (Ταορμίνα, 4ος – 3ος αιώνας ΠΚΧ), ίσως εμπνεόμενος από τον άθλο τού συγχρόνου του, Πυθέα (βλέπε Χρονικό 16. Περίπλοι των κλασικών κι ελληνιστικών χρόνων), να επιτελέσει έναν περίπλου τής Ευρώπης, έδωσε ευρύτερη, “ευρωπαϊκή”, εμβέλεια στον νόστο των Αργοναυτών: ο Ιάσονας, είπε, από τη Μαιώτιδα λίμνη και τον ποταμό Τάναϊ (Αζοφική και Ντον), κατόρθωσε να βρει τον δρόμο του προς τη Βαλτική, κι έπειτα, παραπλέοντας την Ευρώπη, επέστρεψε στην Ἰωλκό. Πολύ πιο λεπτομερή και περιπετειώδη είναι τα Ἀργοναυτικά, του Ἀπολλωνίου Ῥοδίου (3ος αιώνας ΠΚΧ, το μοναδικό ελληνιστικό έπος που διασώζεται), αν και δεν πηγαίνουν πέρα από την Ιταλία. Τέλος, τα Ὀρφέως Ἀργοναυτικά, που γράφτηκαν αρκετούς αιώνες αργότερα (5ος – 6ος αιώνας ΚΧ), μα στ’ όνομα του Ορφέα, ο οποίος ήταν ένας από τους Αργοναύτες, δανείζονται από διάφορες εκδοχές, για να τονίσουν τον ρόλο τού Θρᾷκα μουσικού και προφήτη. Η αφήγηση είναι μυθολογική, ίσως λόγω της καθημερινής ζωής τού άγνωστου συγγραφέα στο εχθρικό χριστιανικό περιβάλλον, όπου οι παλαιοί θεοί είχαν εκδιωχθεί διὰ τῆς βίας (βλέπε τα επόμενα δυο εμβόλιμα Χρονικά: Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού). Αν και αρχικά υιοθετεί την εκδοχή τού Πίνδαρου, μόλις βρεθεί στα νερά τής Κασπίας, επιλέγει τη διέξοδο του Τίμαιου, και στρέφεται προς βορρά, όχι προς νότο: ο ποταμός δεν είναι πια ο Ντον, αλλά ο ακόμη μεγαλύτερος Βόλγας. Οι Αργοναύτες βγαίνουν και πάλι στη Βαλτική, κι έτσι έχουμε έναν ακόμη περίπλου τής Ευρώπης.

Στην μνήμη των πολιτών τής Ζακάνθας που αποφάσισαν να πεθάνουν
παρά να πέσουν σε χέρια Καρχηδονίων το 219 π.Χ., του Agustín Querol

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ. Συνεχίζοντας την πλοήγησή μας, και κρατώντας σταθερή τη νοτιοδυτική μας πορεία, φτάνουμε στην Ζάκανθα (Ζάκυνθο), ή Ἄρση, που ίδρυσαν οι Ζακυνθινοί στον 7ο αιώνα ΠΚΧ. Αλώθηκε και καταστράφηκε από τον Αννίβα, το 219 ΠΚΧ, κατά τον Β’ Καρχηδονιακό πόλεμο, μετά από οκτάμηνη ηρωική αντίσταση των κατοίκων, που την περιέγραψε ο Λίβιος. Ανοικοδομήθηκε από τους Ρωμαίους, που την απέδωσαν ως Saguntum, ἐξ οὗ και το σημερινό της όνομα Sagunto.

Μετά από τη Βαλεντία (Βαλένσια), η πορεία αλλάζει σε νοτιοανατολική, λόγω μιας χερσονήσου που σχηματίζει ο ορεινός όγκος Montgó. Περιπλέοντάς την, καταπλέουμε στο πρώτο λιμάνι που σημειώνεται στον χάρτη τής Ταρτησσού, το Ἡμεροσκοπεῖον, τη σύγχρονη Dénia, στο Alicante τής Βαλένσιας. Τ’ όνομά του, ως Ημερήσια σκοπιά, καταδεικνύει την αρχική χρήση τού ανυψωμένου ακρωτηρίου. Κατά τον Στράβωνα, η πόλη, ίσως και το ακρωτήρι, ονομαζόταν Ἀρτεμίσιο, λόγω του ναού τής Ἀρτέμιδος που υπήρχε εκεί. Το Ημεροσκοπείον ήταν μια ακόμη αποικία των Μασσαλιωτών, με δυο μικρούς οικισμούς στην περιοχή, που τα ονόματά τους δεν έχουν διασωθεί. Οι Ρωμαίοι ονόμασαν την πόλη Dianium (ἐξ οὗ και το σημερινό της όνομα), από την Diana, το λατινικό αντίστοιχο της Αρτέμιδος. Εκτός από την στρατηγική της θέση, η πόλη ήταν σημαντική και για τα ορυχεία σιδήρου εκεί κοντά.

Η Κυρία τής Ελίκης

Πιο κάτω ήταν η Ἀλθαία (νῦν Altea), κι έπειτα η Ἄκρα Λευκή, ιδρυμένη επίσης από τους Μασσαλιώτες, περί το 325 ΠΚΧ, σ’ ένα Λευκό Ακρωτήρι, ή Ακρόπολη Λευκή, όπως υποδηλώνει τ’ όνομά της. Η αποικία πέρασε υπό τον έλεγχο των Καρχηδονίων, που την χρησιμοποίησαν ως βάση στρατιωτική κι εμπορική. Το καρχηδονιακό όνομα μας είναι άγνωστο. Οι Ρωμαίοι την ονόμασαν Castrum Album, σε αντιστοιχία με το ελληνικό τοπωνύμιο, ή και Lucentum (Λούκεντον, ή Lucentia, Φωτεινή πόλη, Λευκιανή). Η Λευκή Άκρα, κατά τη σύμφωνη γνώμη των περισσοτέρων αρχαιολόγων, δεν είναι άλλη από τη σύγχρονη πόλη τού Alicante.

Κοντά στην Άκρα Λευκή βρισκόταν η Ἑλίκη, το σημερινό Elche. Ιδρύθηκε γύρω στο 600 ΠΚΧ από Αχαιούς, που της έδωσαν τ’ όνομα της γενέτειράς τους.⁽³⁾ Ο μοιραίος άνθρωπος κι εδώ ήταν ο Αννίβας. Οι Ρωμαίοι την ξανάκτισαν με την ονομασία Ilici. Υπήρχε κι ένας μικρός παράκτιος περιτειχισμένος οικισμός, ο Portus Ilicitanus (Ἰλικιτάνος Λιμήν, Λιμάνι τής Ελίκης). Ο Κλαύδιος Πτολεμαῖος τον αναφέρει στην Γεωγραφικὴ Ὑφήγησί του: είναι η σημερινή Santa Pola, που χτίστηκε με κανονική πολεοδομία, κατά τα ελληνικά πρότυπα, στον 4ο αιώνα ΠΚΧ, δίπλα στον ποταμό Vinalopó, ως ἐμπόριον, προσανατολισμένο κυρίως στις ελληνοϊβηρικές ανταλλαγές. Η ζωή του, όμως, ήταν σύντομη (περίπου 80 χρόνια), γεγονός που δεν συνάδει με τις υποθέσεις πως ίσως εκεί βρισκόταν η μασσαλιώτιδα αποικία, Ἀλωναί, ή Ἀλονίς. Παρά την μνεία τού Πτολεμαίου, λοιπόν, που επιτείνει τη σύγχυση, οι αρχαιολόγοι έστρεψαν την προσοχή τους στη γειτονική Vila Joiosa, ως πιθανή τοποθεσία τής αποικίας. Τα ολοένα και περισσότερα αρχαιολογικά στοιχεία, που βγαίνουν στο φως στη Santa Pola, μαρτυρούν την ελληνική παρουσία. Αν συνυπολογίσουμε την ελληνοϊβηρική γραφή, που ήταν σε χρήση στο Alicante και τη Murcia, παίρνουμε μια ιδέα για τις επαφές Ελλήνων και Ιβήρων στην περιοχή. Το σπουδαιότερο εύρημα είναι η περίφημη Κυρία τής Ελίκης, η Dama de Elche (Dama d’Elx, στα βαλενσιανά), πέτρινη γυναικεία προτομή τού 4ου αιώνα ΠΚΧ, που θεωρείται έξοχο δείγμα ιβηρικής γλυπτικής, μ’ ελληνικές επιρροές. Η Κυρία, διατείνονται ορισμένοι (Εγκυκλοπαίδεια της θρησκείας), συνδέεται “άμεσα” με την Καρχηδόνια θεά Τανίτ. Αν ναι, τότε ίσως ἐλλείψει φοινικικών προτύπων γλυπτικής, το ελληνικό υπόδειγμα δεν είχε αντίπαλο.

Μπρούντζινο νόμισμα: ο πολιούχος Ποσειδώνας
και τ’ όνομα της πόλης “ΕΛΙΚ(η)”, με μια τρίαινα
και δελφίνια στην άλλη πλευρά.

• ⁽³⁾ Η Ἑλίκη ήταν αρχαία πόλη τής Αχαΐας, που εξαφανίστηκε μια νύχτα τού χειμώνα τού 373 ΠΚΧ. Την θεωρούσαν θρυλική, σαν την Ταρτησσό, ως το 2001, που ξαναβρέθηκε στο Δέλτα τής Ελίκης. Η καταστροφή της αποδίδεται σε σεισμό συνοδείᾳ τσουνάμι, με αποτέλεσμα η γη να υποχωρήσει και να καλυφθεί από θάλασσα. Βυθίστηκε “αύτανδρη”, όπως λέμε για ναυάγια πλοίων, αφού δεν σώθηκε κανείς και δεν βρέθηκε ούτε ίχνος των κατοίκων, αν κι επί τόπου κατέφθασε μια δύναμη έρευνας και διάσωσης 2000 ανδρών. Το μόνο που απέμεινε ήταν οι κορυφές ορισμένων οικοδομημάτων, που προεξείχαν από την επιφάνεια της θάλασσας. Περί το 174 ΚΧ, ο Παυσανίας έγραψε πως τα τείχη τής αρχαίας πόλης φαίνονταν ακόμη κάτω από το νερό. Άλλοι έλεγαν πως Ρωμαίοι “τουρίστες” έκαναν συχνά βαρκάδα πάνω από την πόλη για να θαυμάσουν τ’ αγάλματά της! Σὺν τῷ χρόνῳ, η λάσπη σκέπασε τα πάντα και το μέρος βυθίστηκε στη λήθη. Σύγχρονοι μελετητές θεωρούν πως η καταβύθιση της Ελίκης συνδέεται ίσως με την αφήγηση του Πλάτωνα περί Ατλαντίδας.

Μαστία (Μασσία) > Qart Hadasht > Νέα Καρχηδών > Καρθαγένη

Οι ανταλλαγές τής νοτιοανατολικής Ιβηρίας με Ταρτησσό, Ἑλλάδα, Φοινίκη, ή και Μεγάλη Ελλάδα, αλλά και οι αφομοιωμένες επιρροές τους, οδήγησαν στην εμφάνιση της ιβηρικής κουλτούρας των Contestani (Κοντηστανών), όπως λένε ο Πλίνιος και ο Στράβων. Η Καρθαγένη, η πρώην Μαστία, ή Μασσία, είναι σε αυτήν την περιοχή. Οι Μαστιανοί, ή Μασσιανοί, ήταν φυλή ιβηρική, σύμμαχος της συνομοσπονδίας τής Ταρτησσού. Η πρώτη περιγραφή τής πόλης, με τα υψηλά τείχη, υπάρχει στον Μασσαλιώτη περίπλου, και μετά στον Αβιηνό (Ora maritima). Άλλη αναφορά βρίσκουμε σε συνθήκη Ρώμης και Καρχηδόνας το 348 ΠΚΧ, με τη Μαστία να προσδιορίζεται ως το σύνορο ανάμεσά τους στην Ιβηρία. Ο ορυκτός, αλιευτικός, και αγροτικός της πλούτος, αλλά και το λιμάνι της, από τα καλύτερα της δυτικής Μεσογείου, οδήγησαν τους Καρχηδόνιους στην απόφαση να την “επανιδρύσουν”, το 228, ως Qart Hadasht (“Νέα Πόλη”), τιμώντας την με τ’ όνομα της ίδιας τής Καρχηδόνας. Οι Ρωμαίοι την είπαν Carthago Nova (“Νέα Καρχηδόνα”), για να την ξεχωρίσουν από τη μητρόπολη. Η σπουδαιότητα που οι Καρχηδόνιοι έδωσαν στη “Νέα Πόλη” τους, ώστε ν’ αποτελέσει την ιβηρική τους πρωτεύουσα, αλλά και το εφαλτήριο-ορμητήριό τους για την κατάκτηση της χερσονήσου, αποκαλύπτει πως τα Γάδειρα δεν μπορούσαν να εξυπηρετήσουν αυτόν τον σκοπό, εκτός των άλλων, λόγω των ανταγωνιστικών σχέσεων με την φοινικική γαδιτανική αριστοκρατία, που ἐν καιρῷ, ακόμη και προ των Καρχηδονιακών πολέμων, θα κλιμακώνονταν σε ανοιχτές εχθροπραξίες.

Έλληνες και ντόπιοι “ενώθηκαν σὺν τῷ χρόνῳ σ’ ένα ενιαίο κράτος,
αποτελούμενο από βαρβαρικούς κι ελληνικούς θεσμούς”. (Στράβων)

Σέραπις ή Ασκληπιός, ελληνιστικό άγαλμα σε ναό τού Εμπορίου

Εισερχόμενοι στην καρχηδονιακή σφαίρα επιρροής, κατανοούμε πλέον τον τρόπο με τον οποίο δημιουργήθηκε το φοινικικό αποικιακό δίκτυο: μέσω της διείσδυσης σε ήδη υφιστάμενους οικισμούς, που σύντομα περνούσαν υπό τον πλήρη τους έλεγχο – χωρίς ν’ αποκλείεται και η χρήση βίας, στην περίπτωση που οι ντόπιοι πρόβαλαν αντίσταση. Και όμως, οι Έλληνες – τουλάχιστον οι Ίωνες, όπως οι Φωκαείς και Μασσαλιώτες, σε αντίθεση με την τακτική των Δωριέων – αντιμετώπιζαν το ζήτημα εντελώς διαφορετικά. Αναφερόμενος στην ίδρυση του Εμπορίου, ο Στράβων έγραψε:

“Οι Εμπορίτες κατοικούσαν παλαιότερα σ’ ένα νησάκι στ’ ανοικτά των ακτών, που πλέον ονομάζεται Παλαιά πόλις· τώρα ζουν στην ηπειρωτική χώρα. Το Εμπόριον είναι μια πόλις διπλή (δίπολις), χωρισμένη με τείχος, γιατί παλαιότερα είχε, ως γείτονες, κάποιους Ινδικήτες… Ενώθηκαν γὰρ σὺν τῷ χρόνῳ σ’ ένα ενιαίο κράτος, αποτελούμενο από βαρβαρικούς κι ελληνικούς θεσμούς, όπως ακριβώς συνέβη και σε πολλές άλλες πόλεις.”

Υπήρχαν, λοιπόν, τρεις φάσεις αποικισμού: α) χωριστός οικισμός, β) ειρηνική συνύπαρξη, με τη δημιουργία πνεύματος αμοιβαίας εμπιστοσύνης, μέσω της συνεργασίας, και γ) κοινοπολιτεία.

Οι γείτονες των Contestani προς τα νοτιοδυτικά ήταν οι Bastetani, ή Bastuli (Βαστητανοί, ή Βαστούλοι). Ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, οι πόλεις τους Baria, Ἄβδηρα, Sexi, Μάλακα, Carteia, και Bailo, αναφέρονται ως φοινικικές αποικίες. Η Baria (Βάρεια: το ψαροχώρι Villaricos, ή η Vera) χρηματοδότησε τις εκστρατείες τού Αννίβα από τα τοπικά ορυχεία αργύρου, καθώς λένε. Ακολουθούν τα Άβδηρα και το Ex, ή Sexi, σημερινό Almuñécar, οι κάτοικοι του οποίου μερικές φορές αποκαλούνται ακόμη Sexitanos (Ἑξιτανῶν πόλις). Ο φοινικικός οικισμός εκεί “ξεφύτρωσε” γύρω στα 800 ΠΚΧ. Όσο για τα Άβδηρα (νῦν Adra), είχαν καλό λιμάνι, που οι Καρχηδόνιοι το χρησιμοποίησαν ως ἐμπόριον. Ελάχιστες φορές διευκρινίζεται πως ήταν πρώην ελληνική αποικία…

Διάλειμμα: Άβδηρα, Δημόκριτος και Πλάτων

Ο Διομήδης κατασπαράζεται από τ’ (ανθρωποφάγα)
άλογά του, του Gustave Moreau

● Δεν είναι η πρώτη φορά που μέρη, τα οποία συνδέονταν, υποτίθεται, με τους Φοίνικες, ή τους Καρχηδόνιους, είναι γνωστά μ’ ελληνικά τοπωνύμια. Το βλέπουμε αυτό και στην περίπτωση των Αβδήρων, είτε της Ανδαλουσίας, ή και της Θρᾴκης. Κατά τον μύθο, και οι δυο πόλεις ιδρύθηκαν από τον Ηρακλή, στην μνήμη τού συντρόφου του, Ἄβδηρου, που κατασπάραξαν ή τ’ άλογα του Διομήδη κατά τον 8ο Ηράκλειο άθλο, είτε τα βόδια τού Γηρυόνη κατά τον 10ο. Ιστορικά, τα Ἄβδηρα, πόλη-κράτος στις ακτές τής Θράκης, 17 χιλιόμετρα ΒΑ των εκβολών τού Νέστου, σχεδόν απέναντι από την Θάσο, στον νομό Ξάνθης (όπου γεννήθηκα), ιδρύθηκαν το 654 ΠΚΧ, ως αποικία των Κλαζομενῶν. Η ευημερία τους, πάντως, χρονολογείται από το 544, όταν οι περισσότεροι κάτοικοι της Τέως, ανάμεσά τους και ο ποιητής Ἀνακρέων, μετανάστευσαν στα Άβδηρα, για να γλυτώσουν από τον περσικό ζυγό. Οι Κλαζομένιοι και Τήιοι ήταν Ίωνες της Μικράς Ασίας, στην περιοχή τής Σμύρνης. Τα Άβδηρα απέκτησαν πλούτο κι έγιναν η δεύτερη πιο εύπορη πόλη μεταξύ των συμμάχων τής Αθήνας, αφού ήταν το κυριότερο λιμάνι εμπορικών συναλλαγών με την ενδοχώρα τής Θράκης. Η πόλη λεηλατήθηκε επανειλημμένα, ως πολύτιμο τρόπαιο, από Θράκες, Μακεδόνες (διαφόρων προελεύσεων: Μακεδονίας, Θράκης, Μικρασίας, Συρίας, Αιγύπτου), και Ρωμαίους. Έτσι, στο δεύτερο μισό τού 4ου ΠΚΧ αιώνα, ήρθε η παρακμή – που κάποιοι την απέδωσαν σε άλλα αίτια: μια αθηναϊκή παροιμία, που αναμάσησε ο Κικέρων, έλεγε πως ο αβδηριτικός αέρας ευθύνεται για την ανοησία των κατοίκων! Κι ας συγκαταλέγονταν ανάμεσά τους φιλόσοφοι, όπως λ.χ. οι Δημόκριτος, Πρωταγόρας, Ἀνάξαρχος, και Ἑκαταῖος ὁ Ἀβδηρίτης, που ήταν και ιστορικός. Αλλά και ο Ανακρέων έζησε εκεί για κάποιο χρονικό διάστημα, χωρίς να παρουσιάσει ενδείξεις ιδιωτείας…

Ο Δημόκριτος σε παλιό δεκάδραχμο

● Ο Δημόκριτος (±460 – ±370 ή 357 ΠΚΧ), ο “πατέρας τής σύγχρονης επιστήμης”, πέρασε απαρατήρητος στην Αθήνα. Ο Πλάτων, παρ’ όλο που δεν τον μνημόνευσε ποτέ (αντίθετα, αφιέρωσε έναν διάλογό του στον Πρωταγόρα), αντιπαθούσε τόσο πολύ τον Δημόκριτο, ώστε είχε ζητήσει από τους μαθητές του να καίνε όλα τα βιβλία του που έπεφταν στα χέρια τους!⁽⁴⁾ Αποδείχθηκαν άκρως αποτελεσματικοί: οι παραπομπές άλλων συγγραφέων είναι ό,τι γνωρίζουμε από τα έργα του, αφού δεν κατάφεραν να “βγάλουν” τον σκοταδιστικό Μεσαίωνα. Ο Δημόκριτος, και ο δάσκαλός του, Λεύκιππος, από τα Άβδηρα, ή τη Μίλητο, διατύπωσαν την ατομική θεωρία τού σύμπαντος – την ιδέα ότι τα πάντα αποτελούνται από άφθαρτα και αδιαίρετα στοιχεία, τα ἄτομα. Ο Δημόκριτος ταξίδεψε πάρα πολύ, ξοδεύοντας τα χρήματα που του άφησε ο πλούσιος πατέρας του. Εγκωμίασε τους Αιγύπτιους μαθηματικούς, και γνωρίστηκε με τους Χαλδαίους μάγους. Ήταν χαρούμενος, και πάντα έτοιμος να δει την κωμική πλευρά τής ζωής – μα σκόπιμα παρεξηγήθηκε: ισχυρίστηκαν ότι περιγελούσε τους ανθρώπους για την ανοησία τους· γι’ αυτό τον είπαν γελαστό φιλόσοφο, με ἀβδηριτικό (ακατάπαυστο) γέλιο, ή και Ἀβδηρίτη, με την έννοια του χλευαστή, ή είρωνα. Η αθηναϊκή ανοησία για τον αβδηριτικό αέρα θα πρέπει να μεταπήδησε από το στόμα τού Πλάτωνα στα γραπτά τού Κικέρωνα λόγω του Δημόκριτου…

Ο Δημόκριτος πέρασε απαρατήρητος στην Αθήνα. Ο Πλάτων, παρ’ όλο
που δεν τον μνημόνευσε ποτέ, τον αντιπαθούσε τόσο, ώστε ζήτησε από
τους μαθητές του να καίνε τα βιβλία του που έπεφταν στα χέρια τους!

• ⁽⁴⁾ Διόλου παράξενο είναι που ο Πλάτων, απορρίπτοντας την Ἀθηναϊκὴ δημοκρατία ὡς ῥέπουσα εἰς ἀναρχίαν, φιγουράρει μεταξύ των κορυφαίων απολογητών τής αντιδημοκρατικής σκέψης (περί δημοκρατίας, βλέπε Χρονικό 4). Στην σχετική λίστα υπάρχουν και οι: Friedrich Nietzsche (Γερμανός φιλόσοφος, που απέρριπτε τη δήθεν “δημοκρατία” τής εποχής του ως κληρονομιά τού χριστιανισμού)· Charles Maurras (Γάλλος συγγραφέας, μοναρχοφασίστας, που ζητούσε τη δολοφονία αντιπάλων)· Hubert Lagardelle (Γάλλος συνδικαλιστής, πρώην προυντονιστής, που κατάντησε φασίστας)· Robert Michels (Γερμανοϊταλός κοινωνιολόγος που, ἐκκινῶντας από τον σοσιαλισμό κι επαναστατικό συνδικαλισμό, μεταλλάχθηκε και αυτός σε φασίστα)· Oswald Spengler (Γερμανός ιστορικός, και “κριτικός” υποστηρικτής τού Hitler, αν και τον θεωρούσε χυδαίο)· Carl Schmitt και Martin Heidegger (Γερμανοί ναζιστές φιλόσοφοι)· και ο Elazar Shach (Ισραηλινός ραβίνος, φανατικός υπέρμαχος του εβραϊκού νόμου, κι εχθρός τής δημοκρατίας). Μέσα σε αυτό το κάδρο, και με αυτήν την “παρέα” (εξαιρώντας, φυσικά, τον Nietzsche), ποιο είναι, άραγε, το νόημα, και ποια η αξία, της πλατωνικής Πολιτείας;

● Βλέπε επίσης τα επόμενα δυο εμβόλιμα Χρονικά 23-24, για την ακατάπαυστη πάλη ανάμεσα στους υπερασπιστές και τους καταπατητές τής Ελευθερίας τής Σκέψης και του Λόγου.

Ο επιστήμονας φιλόσοφος ήταν ντετερμινιστής και υλιστής, πιστεύοντας ότι τα πάντα είναι αποτέλεσμα φυσικών νόμων. Σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, ή τον Πλάτωνα, προσπάθησε να εξηγήσει τον κόσμο χωρίς να τον συνδέει με κάποιον απώτερο σκοπό, ή έσχατη αιτία. Οι ιδεαλιστές ασχολήθηκαν υπέρ το δέον, και για αιώνες, με το τελεολογικό ζήτημα, παρεμποδίζοντας την πρόοδο. Ο Δημόκριτος, ο Λεύκιππος, και ο Ἐπίκουρος, διετύπωσαν τις πρώτες απόψεις περί των σχημάτων και της συνδεσιμότητας των ατόμων. Έτσι, οι θεωρίες τους δείχνουν περισσότερο ευθυγραμμισμένες μ’ εκείνες της σύγχρονης επιστήμης, από οποιεσδήποτε άλλες τής αρχαιότητας. Όμως, η λεγόμενη “εξορία τής ατομικής θεωρίας”, επειδή την απέρριψαν οι Πλάτων και Αριστοτέλης, αλλά και η χριστιανική Εκκλησία, έμοιαζε χωρίς τέλος, ως τον 17ο αιώνα, που την “ανέστησαν” ο Gassendi και ο Descartes. Στο μεταξύ, όλα τα γραπτά των Λεύκιππου και Δημόκριτου, και τα περισσότερα του Επίκουρου, “ἀπωλέσθησαν”. Η απώλεια είναι δυσαναπλήρωτη, αν πάρουμε υπόψη το τεράστιο εύρος τού δημοκρίτειου έργου, πάνω σε ζητήματα ηθικής, φύσης, φυσικής, μαθηματικών, κοσμολογίας, μουσικής, τέχνης και λογοτεχνίας, κ.ά. Αρκεί να πούμε πως ανάμεσα στα έργα αυτού του ταξιδιώτη πανεπιστήμονα φιλοσόφου υπήρχε κι ένα με τίτλο Ὠκεανοῦ περίπλους… Άλλοι τίτλοι που δεν θα διαβάσουμε ποτέ: Πυθαγόρας, Τὸ κέρας τῆς Ἀμάλθειας, Ἐπιπεδόσφαιρες, Περὶ νοῦ, Περὶ πλανητῶν, Περὶ φύσεως, Περὶ ῥυθμῶν καὶ ἁρμονίας, Περὶ ποιήσεως, Περὶ Ὁμήρου, Περὶ ἄσματος, Περὶ ζωγραφικῆς, Περὶ Ἱστορίας, Περὶ τῶν Ἱερῶν γραφῶν τῆς Βαβυλῶνος, Χαλδαϊκὴ διήγησις, Φρυγικὴ διήγησις…

Ο Δημόκριτος σε παλιό χαρτονόμισμα των 100 δραχμών

● Το κάψιμο βιβλίων, που συνιστούσε ο Πλάτων, ήταν από τα αγαπημένα “σπορ” των χριστιανών. Όχι, όμως, το μοναδικό. Μια ακόμη μέθοδος λογοκρισίας ήταν οι αντιγραφές κλασικών έργων στα μεσαιωνικά μοναστήρια. Όπως ομολογεί ακόμη κι ένα παιδί μοναχών, η Catherine Nixey,⁽⁵⁾ στη μελέτη της, The Darkening Age – The Christian Destruction of the Classical World (βλέπε και τα επόμενα δυο Χρονικά):

• ⁽⁵⁾ Η Catherine Nixey ήταν πολύ τυχερή: οι μοναχοί γονείς της ήταν κάθε άλλο παρά δογματικοί (σπάνια εξαίρεση)· έτσι γλύτωσε την “κατήχηση” (πλύση εγκεφάλου).

Μοναχός στον μεσαίωνα αντιγράφοντας χειρόγραφα

“Στα σιωπηλά αντιγραφεία των μοναχών… για να ζητήσουν συγκεκριμένα βιβλία, χρησιμοποιούσαν χειρονομίες: τα βιβλία των παγανιστών τα ζητούσαν με την χειρονομία τής φίμωσης.⁽⁶⁾ Δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι τα έργα των απεχθών συγγραφέων υπέφεραν. Σ’ εποχή κατά την οποία η περγαμηνή σπάνιζε, διέγραψαν πολλούς αρχαίους συγγραφείς, ξύνοντας τις σελίδες ώστε να χρησιμοποιηθούν για πιο εξυψωτικά θέματα. Τα παλίμψηστα – χειρόγραφα όπου ένα κείμενο σβηνόταν πάλι (ψάω πάλιν) – δίνουν τη δυνατότητα να δούμε φευγαλέα τις στιγμές κατά τις οποίες αυτά τ’ αρχαία έργα αφανίστηκαν. Το έργο τού Δημόκριτου, ενός από τους μεγαλύτερους Έλληνες φιλοσόφους, και πατέρα τής ατομικής θεωρίας, χάθηκε στο σύνολό του.”

• ⁽⁶⁾ “Τα εγκεκριμένα από την Εκκλησία βιβλία έφεραν σφραγίδα ή σημάδι με τη λέξη ‘Imprimatur’ – ‘Τυπωθήτω’.” (C. Nixey). Αιώνες μετά, από τέτοιες σφραγίδες θα υπέφερε κι ο Μαγιακόβσκη.

“Αυτή η – επικούρεια [στα ρωμαϊκά χρόνια] – θεωρία προσέφερε μια εναλλακτική ματιά στην ιδέα τού ‘μύθου τής Δημιουργίας’, τονίζοντας ότι τα πάντα στον κόσμο δεν έγιναν από κάποιο θεϊκό ον, αλλ’ από τη σύγκρουση και τον συνδυασμό των ατόμων… Αυτά τα σωματίδια είναι αόρατα με γυμνό μάτι αλλά έχουν τη δική τους δομή και είναι αδύνατο να κοπούν (τέμνω [> ἄ-τομον]) σε μικρότερα σωματίδια. Ό,τι βλέπετε ή αισθάνεστε, υποστηρίζουν αυτοί οι υλιστές, απαρτίζεται από δύο πράγματα: τα άτομα και τον χώρο… Τα διαφορετικά ζωικά είδη εξηγούνται μ’ ένα είδος πρωτο-δαρβινισμού… ‘Κανένα πράγμα δεν γεννιέται ποτέ από το τίποτε με θεϊκή δύναμη’, έγραψε ο Λουκρήτιος στο μεγάλο του ποίημα, Περί της φύσεως των πραγμάτων· ‘κανένα πράγμα δεν επιστρέφει στο τίποτε’. Έτσι, η ατομική θεωρία παραμέριζε μεθοδικά την ανάγκη, ή το ενδεχόμενο, Δημιουργίας,⁽⁷⁾ Ἀναστάσεως, Τελικῆς Κρίσεως, Κολάσεως, Παραδείσου και του ίδιου τού Δημιουργοῦ Θεοῦ.

Το αγαπημένο “σπορ” τής χριστιανικής Εκκλησίας: να καίει βιβλία…

• ⁽⁷⁾ “Σύμφωνα με τη διαβόητη δήλωση ενός χριστιανού θεολόγου, η Δημιουργία συνέβη στις 23 Οκτωβρίου τού 4004 π.Χ.”. (C.N.)

“Στους επόμενους αιώνες, τα κείμενα που περιλάμβαναν τέτοιες επικίνδυνες ιδέες πλήρωσαν βαρύ τίμημα για την ‘αίρεσή’ τους… Μερικές από τις σπουδαιότερες μορφές των πρώτων χρόνων τής Εκκλησίας στράφηκαν εναντίον των ατομιστών. Ο Αυγουστίνος απεχθανόταν την ατομική θεωρία για τον ίδιον ακριβώς λόγο που οι ατομικοί την αγαπούσαν: εξασθένιζε τον τρόμο των ανθρώπων σχετικά με την θεία τιμωρία και την Κόλαση..

“Ο Δημόκριτος είχε ίσως κάνει περισσότερα από οποιονδήποτε ώστε να διαδώσει αυτήν την θεωρία – αν και όχι μόνον αυτήν. Ο Δημόκριτος ήταν ένας εκπληκτικός πολυμαθής και είχε γράψει έργα πάνω σε μια συγκλονιστική γκάμα θεμάτων. Μια κάθε άλλο παρά πλήρης λίστα τίτλων του περιλαμβάνει: Περὶ ἀλόγων γραμμῶν καὶ στερεῶν· Περὶ τῆς ἐφαπτομένης τοῦ κύκλου καὶ τῆς σφαίρας· Περὶ τῶν αἰτίων τῶν οὐρανίων φαινομένων· Περὶ τῶν αἰτίων τῶν ἀτμοσφαιρικῶν φαινομένων· Περὶ ἀντανακλάσεως τῶν εἰκόνων· Ἡ ἐπιστήμη τῆς ἰατρικῆς… Και ο κατάλογος συνεχίζεται. Σήμερα η περιφημότερη θεωρία τού Δημοκρίτου είναι η ατομική του. Τι πρέσβευαν οι άλλες θεωρίες; Δεν έχουμε ιδέα: στους αιώνες που ακολούθησαν, δεν απέμεινε ούτε ένα έργο του. Όπως έγραψε ο επιφανής φυσικός Carlo Rovelli, έχοντας παραθέσει έναν ακόμη μακρύτερο κατάλογο τίτλων τού φιλοσόφου: ‘η απώλεια των έργων τού Δημόκριτου στην ολότητά τους αποτελεί τη μεγαλύτερη πνευματική τραγωδία που προέκυψε από την κατάρρευση του παλαιού κλασικού πολιτισμού’. (Βλέπε το Δημοκρίτου παράρτημα στο τέλος αυτού του Χρονικού).

“Η ατομική θεωρία τού Δημόκριτου, πάντως, κατάφερε να φτάσει ως εμάς – αλλά σε μια λεπτή κλωστή: περιεχόταν σ’ έναν μόνον τόμο τού μεγάλου ποιήματος του Λουκρήτιου, που φυλασσόταν σε μια μόνον γερμανική βιβλιοθήκη, που ένας μόνον τολμηρός κυνηγός βιβλίων θα εύρισκε τελικά και θα έσωζε από την εξαφάνιση. Ο μοναδικός εκείνος τόμος θα είχε μιαν εκπληκτική μετά θάνατον ζωή: προκάλεσε έντονη αίσθηση, επανέφερε την ατομική θεωρία στην ευρωπαϊκή σκέψη, οδήγησε σε αυτό… που χαρακτηρίστηκε ως ‘έκρηξη ενδιαφέροντος για την παγανιστική αρχαιότητα’, κι επηρέασε τον Νεύτωνα, τον Γαλιλαίο, και αργότερα τον Αϊνστάιν.”

Ο βράχος τού Γιβραλτάρ το σούρουπο

Πρωτοαιολικό ή πρωτοϊωνικό κιονόκρανο με ανατολικές επιδράσεις, ναός τού Βάαλ Άμμωνος στα Γάδειρα (7ος αιώνας ΠΚΧ)

ΠΑΡΑΠΛΕΟΝΤΑΣ ΜΑΙΝΑΚΗ ΚΑΙ ΜΑΛΑΚΑ, μετά από αυτό το άκρως ενδιαφέρον “διάλειμμα”, ρίχνουμε, επιτέλους, άγκυρα στον κόλπο τού Γιβραλτάρ. Η Carteia (Καρτηία) βρισκόταν στο βορειότερο σημείο του, στη συμβολή δυο ποταμών, σε υπερυψωμένο έδαφος, με θέα την θάλασσα, ανάμεσα στις σύγχρονες πόλεις τής Algeciras και του Γιβραλτάρ. Η αποικία, κατά τον Στράβωνα, ιδρύθηκε περί το 940 ΠΚΧ, ως ο εμπορικός οικισμός K’rt, δηλαδή “Πόλη” στα φοινικικά (παράβαλε Qart Hadasht, ἤτοι Καρχηδόνα, που πάει να πει “Νέα Πόλη”). Η περιοχή είχε πολλά να προσφέρει σ’ έναν έμπορο. Η ενδοχώρα ήταν πλούσια σε ξυλεία, γεωργικά προϊόντα, μόλυβδο, σίδηρο, χαλκό, ή άργυρο. Οι βαφές ήταν άλλο ένα περιζήτητο εμπόρευμα, και ιδίως εκείνες από τα οστρακοειδή murex, που χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή τής πολύτιμης “πορφύρας τής Τύρου” (που, όπως είδαμε, ήταν μινωική: βλέπε Χρονικό 19, υποσημείωση 5). Λόγω στρατηγικής θέσης, η αποικία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στους Καρχηδονιακούς πολέμους. Το 206 ΠΚΧ, στη ναυμαχία τής Καρτηίας, οι Καρχηδόνιοι νικήθηκαν από τους Ρωμαίους, που κατέλαβαν την πόλη γύρω στο 190 ΠΚΧ.

Ο κόλπος τού Γιβραλτάρ: Algeciras (δυτικά),
Κάλπη (ανατολικά), και Καρτηία (ανάμεσα)

Διασχίζοντας τις Στήλες και βγαίνοντας στον Ατλαντικό, ακούμε έκπληκτοι πως η πόλη Bailo δεν ήταν άλλη από τα Γάδειρα. Η πληροφορία, ωστόσο, δεν επαληθεύεται, και το πλησιέστερο στ’ όνομα Bailo που μπορεί να βρει κανείς εκεί, είναι το Baelo, κοντά στο σημερινό χωριό Bolonia, στα πέριξ τής Ταρίφας, στο νοτιότερο σημείο τής Ευρώπης – συνεπώς, αρκετά μακριά από το Gadir. Ο οικισμός υπήρξε “ο εμπορικός συνδετικός κρίκος” με τη Βόρεια Αφρική, αλλά τελικά εγκαταλείφθηκε λόγω σεισμών. Συνειδητοποιούμε τότε πως πλέουμε σε περιοχή που αποίκισε ο “Ηρακλής”, ἤτοι οι Μυκηναῖοι: όχι μόνον τα Άβδηρα (ή η Άβδηρος), και η Καρτηία (ή Κάρπεια, Καρπήια, Καρπαία, και Κάρθαια), αλλά και το Bailo (Baelo, Βαίλων, ή Βελών), φαίνεται ότι συνδέονταν με τον μεγάλο ήρωα. Επικαλούμενος τον Τιμοσθένη τὸν Ῥόδιο, ο Στράβωνας έγραψε πως η Καρτηία αρχικά ονομαζόταν Ἡράκλεια – από τον ιδρυτή της. Κάποιοι την ταυτίζουν με την Αλχεσίρας, τη γενέτειρα του Paco de Lucía, στη δυτική πλευρά τού κόλπου· άλλοι, αντίθετα, λένε πως ήταν στην ανατολική πλευρά, πάνω στην Κάλπη, δηλαδή στον βράχο τού Γιβραλτάρ· υπάρχουν κι εκείνοι που τη συνδέουν με την Ταρτησσό, υποστηρίζοντας πως, αφότου η τελευταία χάθηκε, αρκετοί την μπέρδευαν με την Καρτηία (λ.χ. Παυσανίας: “Ταρτησσός, όπως λένε κάποιοι, ήταν το αρχαίο όνομα της Κάρπειας”). Άλλοι οικισμοί τού Ηράκλειου αποικιστικού “άθλου”, ήταν η Μελλαρία (Μενλαρία, ή Μελουρία, νῦν Tarifa), μα και τα Γάδειρα, ενώ κάποιοι φτάνουν να περιλαμβάνουν στον κατάλογο ως και την Ταρτησσό! Ορισμένοι ὀλίγοι, αντιθέτως, ταυτίζουν την θρυλική πόλη με το σημερινό Sanlúcar de Barrameda. Κατά πάσα πιθανότητα, ευσεβείς πόθοι, ἔνθεν κἀκεῖθεν…

Κόλπος Γαδείρων, με τα τρία νησάκια που είχαν
ελληνικά ονόματα: Ερύθεια, Κοτινούσα, Αντίπολις

Όσο για τις Ηράκλειες στήλες, η βόρεια, σ’ ευρωπαϊκό έδαφος, είναι η Κάλπη, ή Ἀλύβη (Γιβραλτάρ), “μικρή σ’ έκταση, μα που ορθώνεται απότομα φτάνοντας σε μεγάλο ύψος, και μοιάζοντας από μακριά με νησί,” ενώ η νότια, η Ἀβύλη (Ceuta), επί αφρικανικού εδάφους, έχει μικρό ύψος. Η ιδιαιτερότητά τους είναι πως τώρα η κυριαρχία τους ασκείται από αλλότριες δυνάμεις: το Γιβραλτάρ, στην Ιβηρία, ελέγχεται από την Βρετανία, η Σέουτα (ή Θέουτα), στο Μαρόκο, από την Ισπανία. Η φοινικική Αβύλη ιδρύθηκε στον 7ο αιώνα ΠΚΧ, και πέρασε στα χέρια των Φωκαέων, που την ονόμασαν Ἑπτὰ Ἀδελφοί. Ως συνήθως, οι Ρωμαίοι απέδωσαν το ελληνικό τοπωνύμιο στα λατινικά ως Septem Fratres, ή απλώς Septem (ἐξ οὗ, ίσως, η τωρινή ονομασία), χρησιμοποιώντας την Ceuta σχεδόν αποκλειστικά ως στρατιωτική βάση. Ήταν προφανής στους πάντες η στρατηγική σπουδαιότητα του Στενού.

Πέρα από την Ceuta, επί αφρικανικού εδάφους, υπάρχει μια επιπλέον αποικία, που χαρακτηρίζεται ως καρχηδονιακός οικισμός των αρχών τού 5ου αιώνα ΠΚΧ (πιθανόν με πρότερη φοινικική παρουσία), ονόματι Τιγγίς (ή Τιγγενίς, η σημερινή Ταγγέρη). Εκμεταλλευόμενοι τη συντριβή των Καρχηδονίων το 480 ΠΚΧ στη Σικελία, οι Φωκαείς θα πρέπει ν’ απέκτησαν τον έλεγχο και αυτής της πόλης, κυριαρχώντας – έστω για λίγο – στην στρατηγικής σημασίας περιοχή, κατά την περίοδο απομονωτισμού των Καρχηδονίων, μετά από την ήττα. Η Τιγγίς, όπως και τόσες άλλες εγκαταστάσεις και πόλεις, στην πραγματικότητα δεν ήταν ούτε φοινικική, ούτε κι ελληνική, αλλά, στην προκειμένη περίπτωση, βερβερική. Σύμφωνα μ’ ελληνορωμαϊκή μυθολογική παράδοση που παραθέτει ο Πλούταρχος, η Τιγγίς ήταν η σύζυγος του γίγαντα Ανταίου, που σκότωσε ο Ηρακλής. Ο Ἀνταῖος ήταν παιδί τού Ποσειδῶνα και της Γαίας, μα και βασιλιάς τής Λιβύης (ἤτοι του Μαγρέμπ). Κατά τη βερβερική μυθολογία, ο ιδρυτής τού οικισμού ήταν ο Σύφαξ, ο γιος τής Τιγγίδος και του Ἡρακλέους. Ο τύμβος τού Ανταίου, με τον γιγάντιο σκελετό του, αποκαλύφθηκε στην Ταγγέρη, από τον Ρωμαίο επαναστάτη Κουίντο Σερτώριο, στον 1ο αιώνα ΠΚΧ. Σε απόσταση 14 χιλιομέτρων προς δυσμάς, βρίσκεται και η “σπηλιά τού Ηρακλή”, όπου, λέει, κοιμήθηκε ο ήρωας, προτού να κλέψει τα μήλα των Εσπερίδων.

Το Στενό τού Γιβραλτάρ με τις Ηράκλειες Στήλες

Η αποικιστική δραστηριότητα φαίνεται πως συνεχίστηκε και μετά από τον Τρωικό πόλεμο, καθώς μαθαίνουμε ότι, παρά τις πλεῖστες ὅσες πληροφορίες περί του αντιθέτου, υπήρξαν όντως ελληνικοί οικισμοί και πέραν των Ηρακλείων στηλών. Ένας βρισκόταν μεταξύ Γαδείρων και της πρωτεύουσας τής Ταρτησσού, στις εκβολές τού ποταμού Guadalete: ήταν ο Μενεσθέως Λιμήν, προφανώς το σημερινό Puerto de Santa María, ή απλώς El Puerto, όπως το λένε οι ντόπιοι.⁽⁸⁾ Κατά τον Στράβωνα, μέχρι και οι Γαδιτανοί Φοίνικες θυσίαζαν στο Μαντεῖον τοῦ Μενεσθέως, ενός από τους μνηστήρες τής Ἑλένης, που πολέμησε στον Τρωικό. Μετά όμως, σύμφωνα με μια εκδοχή, οι Θησείδες τον εκδίωξαν από την Αθήνα κι έτσι κατέληξε στην Ιβηρία. (Βλέπε Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού). Τέλος, ένας ακόμη οικισμός, πολύ κοντά δυτικά τής πόλης τής Ουέλβας, ήταν η Καλαθοῦσα, το σημερινό Aljaraque.

• ⁽⁸⁾ Η λέξη “λιμήν” διατηρείται στο τοπωνύμιο σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του: το 711 ΚΧ οι Άραβες (μαζί και οι Μαυρούσιοι) εισέβαλαν στην Ιβηρία και μετονόμασαν το λιμάνι σε Alcante, ή Alcanatif, που σημαίνει Λιμὴν τοῦ Ἅλατος, λόγω της εκεί παραγωγής αλατιού απ’ την εποχή των Φοινίκων. Το 1260, τέλος, οι Καστιλιάνοι τo μετονόμασαν σε Santa María del Puerto.

Η λέαινα της Baena (Córdoba) μ’ ελληνικές
και ανατολικές επιρροές (6ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο Μενεσθέως λιμήν, σε “όρους ιστορικούς”, δεν πρέπει να ήταν τόσο παλιός, αφού οι Έλληνες της ομηρικής εποχής – ή, τουλάχιστον, τα προϊόντα τους – άρχισαν να καταφθάνουν στα ιβηρικά λιμάνια κατά τον 9ο–8ο αιώνα ΠΚΧ. Ως προς το ποιοι μετέφεραν τα ελληνικά αγγεία και λοιπά αγαθά, αυτοί κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι οι Φοίνικες, λόγω φυσικά τής καλλιτεχνικής ποιότητας των εμπορευμάτων, που οι Χαναναίοι δεν ήταν σε θέση να την πετύχουν. Ένα τέτοιο υπέροχο αγγείο, μια αττική κύλιξ, είδος κούπας οινοποσίας, βρέθηκε στο Medellín τού Badajoz, στην ισπανική Extremadura. Η παρουσία αυτού του πανέμορφου κυπέλου, τόσο μακριά από την ακτογραμμή, εξηγείται από τον λεγόμενο “Δρόμο τού Αργύρου”, που θα διέσχιζε τη δυτική Ιβηρία από βορρά προς νότο, για την απρόσκοπτη μεταφορά τού ορυκτού πλούτου τής Γαλικίας στα λιμάνια τής Ταρτησσού.

Ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τα πρότυπα, οι συνήθειες των Ελλήνων, ήταν αδύνατο να μεταφερθούν στην Ιβηρία με φοινικικά πλοία…

Μα εκείνο που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, καὶ οὕτω καθ’ ἑξῆς. Παίρνοντας υπόψη πως οι Μινωίτες μπορεί να μην ήταν Έλληνες, φαίνεται πως η πρώτη περίοδος που η Ιβηρία δέχθηκε ελληνικές επιρροές ήταν στην εποχή των Μυκηναίων. Αυτό, όμως, είναι μισή αλήθεια – άρα, μισό (τουλάχιστον) ψέμα – αφού οι Μυκηναίοι εκπολιτίστηκαν χάρη στους Μινωίτες. Επομένως, οι μινωικές και οι μυκηναϊκές επιρροές στις ιβηρικές κουλτούρες ήταν παρόμοιες αν όχι πανομοιότυπες. Τότε ίσως να μην υπήρχε η Ταρτησσός. Οι Μινωίτες και Μυκηναίοι γονιμοποίησαν τις ντόπιες κουλτούρες που βρήκαν εκεί, και ο ταρτήσσιος πολιτισμός βλάστησε κάποια στιγμή αργότερα, όταν πλέον δεν υπήρχαν Έλληνες τριγύρω. Χρειάστηκε να περάσει σχεδόν μισή χιλιετία προκειμένου ν’ αφυπνιστούν από τον λήθαργο των “σκοτεινών χρόνων” τους και να εμφανιστούν ἐκ νέου στην χερσόνησο. Στο μεταξύ, εκείνοι που ανταμείφθηκαν πλουσιοπάροχα από την άνθιση του ιβηρικού πολιτισμού ήταν οι Φοίνικες και Καρχηδόνιοι…

Κύριες ελληνικές αποικίες στην Ιβηρία πριν από τις καρχηδονιακές κατακτήσεις (περί το 300 ΠΚΧ): Ῥόδη, Ἐμπόριον, Καλλίπολις, Σάλαυρις, Ἡμεροσκοπεῖον, Ἀλωναί, Ἄκρα Λευκή, Ἑλίκη,
Ἄβδηρα, Μαινάκη, Μενεσθέως Λιμήν, Καλαθοῦσα. Τελικά, βρίσκονται όλες στην Ισπανία.
Έτσι, ο περίπλους τής Ιβηρίας, που επιχείρησα ν’ αναβιώσω σε αυτό το Χρονικό,
κατέληξε να είναι απλώς ένας παράπλους τής Ισπανίας…

Δημοκρίτου παράρτημα

“Ο Ἀριστόξενος, στα Ἱστορικὰ ὑπομνήματά του, λέει πως ο Πλάτων ήθελε να κάψει τα συγγράμματα του Δημόκριτου, όσα θα μπορούσε να μαζέψει, αλλά οι Πυθαγόρειοι Ἀμύκλας και Κλεινίας τον εμπόδισαν, δεδομένου ότι δεν θα αποκόμιζε κανένα όφελος, αφού ήδη κυκλοφορούσαν ευρέως… Ο Πλάτων, αν και αναφέρει όλους σχεδόν τους αρχαίους, δεν μνημονεύει πουθενά τον Δημόκριτο, ούτε καν και όταν θα όφειλε να τον αντικρούσει, προφανώς επειδή γνώριζε πως θα έπρεπε να αντιπαρατεθεί με τον κορυφαίον των φιλοσόφων”… Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων (Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων).

Ο Δημόκριτος σε γραμματόσημο

Αποφεύγοντας, λοιπόν, να αντιπαρατεθεί άμεσα, ώστε ν’ αντικρούσει τον Δημόκριτο, ο Πλάτων θέλησε να κάψει το δημοκρίτειο έργο – ένα έργο τεράστιο και αντίστοιχο του πλατωνικού. Την υποχρέωσή του τη μετακύλησε στον μαθητή του, Αριστοτέλη, που έγραψε μια μονογραφία για τον Δημόκριτο, όπου τον εγκωμίαζε για τις στέρεες βάσεις των μελετών του στην φυσική φιλοσοφία, θεωρώντας τον εξέχοντα αντίπαλο. Ίσως γι’ αυτό, η μονογραφία, αν και αριστοτέλεια, “χάθηκε”, και διασώθηκαν μόνον ορισμένα αποσπάσματα, όπως τα παραθέτουν άλλες πηγές. Η απόλυτη κυριαρχία τής πλατωνικής φιλοσοφίας κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, και η εξάπλωσή της με ποικίλες πλατωνικές σχολές, πρέπει να ήταν οι αιτίες που παραγκωνίστηκε και αφανίστηκε η σκέψη και το έργο τού Αβδηρίτη. Ό,τι διασώθηκε, δεν κατάφερε να διέλθει από τις “συμπληγάδες” των χριστιανών “ζηλωτών”. Επιπλέον, τα περισσότερα αποσπάσματα που διέσωσαν άλλοι συγγραφείς αφορούν τη δημοκρίτεια ηθική και όχι την φυσική.

Πορτραίτο φιλοσόφου,
μάλλον του Δημοκρίτου

● Κατά τους ατομικούς, ο κόσμος γεννιέται όταν πολλά άτομα διαφόρων σχημάτων συγκεντρώνονται, δημιουργώντας δίνη, που διαχωρίζει τα λεπτά σώματα, κι ενώνει τα βαρύτερα στο κέντρο, σε μια πρωταρχική σφαίρα, την γη. Καθώς είναι άπειρα τα άτομα, ενώ και το κενό είναι άπειρο, ο κόσμος μας είναι κάθε άλλο παρά μοναδικό φαινόμενο. Οι ατομικοί, επομένως, είναι οι πρώτοι που πρότειναν ξεκάθαρα την ιδέα πως υπάρχουν άπειροι κόσμοι. Στο σύστημά τους βλέπουμε τρία στοιχεία που είναι αιώνια: τα άτομα, το κενό, και η κίνηση (αλλαγή). Όταν ο Δημόκριτος πρότεινε πως η κίνηση-αλλαγή είναι αιώνια, γνώριζε πως έτσι αφαιρούσε κάθε ανθρωπομορφικό στοιχείο από τον φυσικό κόσμο.

Οι μηχανισμοί τής φύσης λειτουργούν χωρίς να ρυθμίζονται από κάποιαν ανώτερη δύναμη. Μήπως αυτό σημαίνει ότι τα πάντα στην φύση συμβαίνουν χωρίς τάξη και κατά τύχη; Κρίνοντας από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, πολλοί μετά από τον Δημόκριτο ερμήνευσαν την ατομική θεωρία με αυτόν τον τρόπο. Στους Νόμους του, ο Πλάτων εξαπολύει δριμύτατη επίθεση ενάντια στον Δημόκριτο (χωρίς, πάντως, να τον κατονομάζει) και στους “κακοήθεις, ασεβείς” φιλοσόφους, που διατείνονται ότι τα μεγάλα και ωραία στον κόσμο έγιναν χωρίς την παρέμβαση κάποιου πνεύματος, ή θεού, και είναι έργα τής φύσης και της τύχης. Αυτοί οι φιλόσοφοι, υποστηρίζει ο Πλάτων, κάνουν λάθος να υποτιμούν τον ρόλο τής ψυχής, στην οποίαν αποδίδουν υλική υπόσταση, όσο και την “ευφυή σκοπιμότητα” που διέπει το σύμπαν. Η διαμάχη με τον Δημόκριτο ίσως να ήταν το κίνητρο για να γράψει ο Πλάτων τον Τίμαιο, όπου επιχειρεί να συγκροτήσει κάποιαν τελεολογική κοσμολογία κόντρα στο δημοκρίτειο σύμπαν, που παρουσιάζεται ως “μηχανιστικό”. Ο Πλάτων και πάλι δεν κατονομάζει τον Δημόκριτο, ούτε όταν υιοθετεί ένα ιδιόμορφο σύστημα μαθηματικού ατομισμού, όπου τα δημοκρίτεια άτομα αντικαθίστανται από κάποια στοιχειώδη τρίγωνα.

Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων (Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων)

Η κατά Διογένη εργογραφία τού Δημοκρίτου (σε ιωνική διάλεκτο)

Ἠθικά: Πυθαγόρης | Περὶ τῆς τοῦ σοφοῦ διαθέσεως | Περὶ τῶν ἐν ᾍδου | Περὶ εὐθυμίης | Περὶ ἀνδραγαθίας ἢ περὶ ἀρετῆς | Τριτογένεια | Ὑπομνημάτων ἠθικῶν | Ἀμαλθείης κέρας | Εὐεστὼ (οὐχ εὑρίσκεται) [είχε ήδη “χαθεί” κατά τον 3ο αιώνα ΚΧ].

Φυσικά: Μέγας διάκοσμος | Μικρὸς διάκοσμος | Κοσμογραφίη | Περὶ τῶν πλανήτων | Περὶ φύσεως (α’) | Περὶ ἀνθρώπου φύσιος ἢ Περὶ σαρκός (β’) | Περὶ ψυχῆς: Περὶ νοῦ | Περὶ αἰσθησίων | Περὶ χυμῶν | Περὶ χροῶν | Περὶ τῶν διαφερόντων ῥυσμῶν | Περὶ ἀμειψιρυσμιῶν | Κρατυντήρια (ἐπικριτικὰ τῶν προειρημένων) | Περὶ εἰδώλων ἢ περὶ προνοίας | Περὶ λογικῶν κανὼν (α’, βʹ, γʹ) | Ἀπορημάτων.

Ποικίλα: Αἰτίαι οὐράνιαι | Αἰτίαι ἀέριοι | Αἰτίαι ἐπίπεδοι | Αἰτίαι περὶ φωνῶν | Αἰτίαι περὶ πυρὸς καὶ τῶν ἐν πυρί | Αἰτίαι περὶ σπερμάτων καὶ φυτῶν καὶ καρπῶν | Αἰτίαι περὶ ζῴων (αʹ, βʹ, γʹ) | Αἰτίαι σύμμικτοι | Περὶ τῆς λίθου.

Μαθηματικά: Ἀριθμοί | Περὶ διαφορῆς γνώμης ἢ Περὶ ψαύσιος κύκλου καὶ σφαίρης | Περὶ γεωμετρίης | Γεωμετρικῶν | Περὶ ἀλόγων γραμμῶν καὶ ναστῶν (αʹ, βʹ) | Ἅμιλλα κλεψύδρας (καὶ οὐρανοῦ) | Ἐκπετάσματα | Μέγας ἐνιαυτὸς ἢ Ἀστρονομίη, παράπηγμα | Οὐρανογραφίη | Γεωγραφίη | Πολογραφίη | Ἀκτινογραφίη.

Μουσικά: Περὶ ῥυθμῶν καὶ ἁρμονίης | Περὶ ποιήσιος | Περὶ καλλοσύνης ἐπέων | Περὶ εὐφώνων καὶ δυσφώνων γραμμάτων | Περὶ Ὁμήρου ἢ ὀρθοεπείης καὶ γλωσσέων | Περὶ ἀοιδῆς | Περὶ ῥημάτων | Ὀνομαστικῶν.

Τεχνικά: Πρόγνωσις | Περὶ διαίτης ἢ διαιτητικόν | Ἰητρικὴ γνώμη | Αἰτίαι περὶ ἀκαιριῶν καὶ ἐπικαιριῶν | Περὶ γεωργίης ἢ Γεωμετρικόν | Περὶ ζωγραφίης | Ὁπλομαχικόν | Τακτικὸν.

Συμπληρωματικά (Τάττουσι δέ τινες κατ’ ἰδίαν ἐκ τῶν Ὑπομνημάτων καὶ ταῦτα): Περὶ τῶν ἐν Βαβυλῶνι ἱερῶν γραμμάτων | Περὶ τῶν ἐν Μερόῃ | Ὠκεανοῦ περίπλους | Περὶ ἱστορίης | Χαλδαϊκὸς λόγος | Φρύγιος λόγος | Περὶ πυρετοῦ καὶ τῶν ἀπὸ νόσου βησσόντων | Νομικὰ αἴτια | Χειρόκμητα προβλήματα.

Άλλα έργα που αποδίδονται στον Δημόκριτο, προσθέτει ο Διογένης, είναι είτε επιλογές από τα συγγράμματά του, ή όντως μη αυθεντικά.

Ο Ὕλας και οι νύμφες, του John William Waterhouse (1896)

Στράβωνος περίπλους: ἡ πέραν τῶν Ἡρακλείων στηλῶν περιοχή.
Οὐδεμία μνεία στην Ταρτησσό: στην εποχή του ήταν ήδη παρελθόν…

“… Τῆς δὲ παραλίας ταύτης, εἰς ἣν ὅ τε Βαῖτις καὶ ὁ Ἄνας ἐκδίδωσι, καὶ τῶν ἐσχάτων τῆς Μαυρουσίας εἰς τὸ μεταξὺ ἐμπῖπτον τὸ Ἀτλαντικὸν πέλαγος ποιεῖ τὸν κατὰ Στήλας πορθμόν, καθ’ ὃν ἡ ἐντὸς θάλαττα συνάπτει τῇ ἐκτός. Ἐνταῦθα δὴ ὄρος ἐστὶ τῶν Ἰβήρων τῶν καλουμένων Βαστητανῶν, οὓς καὶ Βαστούλους καλοῦσιν, ἡ Κάλπη, τῇ περιοχῇ μὲν οὐ μέγα, τῷ δ’ ὕψει μέγα καὶ ὄρθιον ὥστε πόρρωθεν νησοειδὲς φαίνεσθαι. Ἐκπλέουσιν οὖν ἐκ τῆς ἡμετέρας θαλάττης εἰς τὴν ἔξω δεξιόν ἐστι τοῦτο, καὶ πρὸς αὐτὸ Καρτηία πόλις ἐν τετταράκοντα σταδίοις ἀξιόλογος καὶ παλαιά, ναύσταθμόν ποτε γενομένη τῶν Ἰβήρων. Ἔνιοι δὲ καὶ Ἡρακλέους κτίσμα λέγουσιν αὐτήν, ὧν ἐστι καὶ Τιμοσθένης, ὅς φησι καὶ Ἡράκλειαν ὀνομάζεσθαι τὸ παλαιόν, δείκνυσθαί τε μέγαν περίβολον καὶ νεωσοίκους.

“Εἶτα Μενλαρία ταριχείας ἔχουσα, καὶ μετὰ ταῦτα Βελὼν πόλις καὶ ποταμός. Ἐντεῦθεν οἱ διάπλοι μάλιστά εἰσιν εἰς Τίγγιν τῆς Μαυρουσίας καὶ ἐμπόρια καὶ ταριχεῖαι. Ἦν δὲ καὶ Ζῆλις τῆς Τίγγιος ἀστυγείτων, αλλὰ μετῴκισαν ταύτην εἰς τὴν περαίαν Ῥωμαῖοι, καὶ ἐκ τῆς Τίγγιος προσλαβόντες τινάς· ἔπεμψαν δὲ καὶ παρ’ ἑαυτῶν ἐποίκους, καὶ ὠνόμασαν Ἰουλίαν Ἴοζαν τὴν πόλιν. Εἶτα Γάδειρα, πορθμῷ στενῷ διειργομένη νῆσος ἀπὸ τῆς Τουρδητανίας, διέχουσα τῆς Κάλπης περὶ ἑπτακοσίους καὶ πεντήκοντα σταδίους· οἱ δὲ ὀκτακοσίους φασίν. Ἔστι δ’ ἡ νῆσος αὕτη τᾆλλα μὲν οὐθὲν διαφέρουσα τῶν ἄλλων, ἀνδρείᾳ δὲ τῶν ἐνοικούντων τῇ περὶ τὰς ναυτιλίας καὶ φιλίᾳ πρὸς Ῥωμαίους τοσαύτην ἐπίδοσιν εἰς πᾶσαν εὐτυχίαν ἔσχεν, ὥστε, καίπερ ἐσχάτη ἱδρυμένη τῆς γῆς, ὀνομαστοτάτη τῶν ἁπασῶν ἐστιν. Ἀλλὰ περὶ μὲν ταύτης ἐροῦμεν, ὅταν καὶ περὶ τῶν ἄλλων νήσων λέγωμεν.

“Ἐφεξῆς δ’ ἐστὶν ὁ Μενεσθέως καλούμενος λιμὴν καὶ ἡ κατὰ Ἄσταν ἀνάχυσις καὶ Νάβρισσαν. Λέγονται δὲ ἀναχύσεις αἱ πληρούμεναι τῇ θαλάττῃ κοιλάδες ἐν ταῖς πλημμυρίσι καὶ ποταμῶν δίκην ἀνάπλους εἰς τὴν μεσόγαιαν ἔχουσαι καὶ τὰς ἐπ’ αὐταῖς πόλεις. Εἶτ’ εὐθὺς αἱ ἐκβολαὶ τοῦ Βαίτιος διχῆ σχιζόμεναι· ἡ δὲ ἀπολαμβανομένη νῆσος ὑπὸ τῶν στομάτων ἑκατόν, ὡς δ’ ἔνιοι, καὶ πλειόνων σταδίων, ἀφορίζει παραλίαν. Ἐνταῦθα δέ που καὶ τὸ μαντεῖον τοῦ Μενεσθέως ἐστί, καὶ ὁ τοῦ Καιπίωνος [Quintus Servilius Caepio] ἵδρυται πύργος ἐπὶ πέτρας ἀμφικλύστου, θαυμασίως κατεσκευασμένος, ὥσπερ ὁ Φάρος, τῆς τῶν πλοϊζομένων σωτηρίας χάριν. Ἥ τε γὰρ ἐκβαλλομένη χοῦς ὑπὸ τοῦ ποταμοῦ βραχέα ποιεῖ, καὶ χοιραδώδης ἐστὶν ὁ πρὸ αὐτοῦ τόπος, ὥστε δεῖ σημείου τινὸς ἐπιφανοῦς. Ἐντεῦθεν δ’ ὁ τοῦ Βαίτιος ἀνάπλους ἐστὶ καὶ πόλις Ἐβοῦρα καὶ τὸ τῆς [Ἀρτέμιδος] Φωσφόρου ἱερόν, ἣν καλοῦσι Λοῦκεμ δουβίαν [Lucem dubiam]· εἶθ’ οἱ τῶν ἀναχύσεων τῶν ἄλλων ἀνάπλοι· καὶ μετὰ ταῦτα ὁ Ἄνας ποταμός, δίστομος καὶ οὗτος, καὶ ὁ ἐξ αὐτῶν ἀνάπλους· εἶθ’ ὕστατον τὸ Ἱερὸν ἀκρωτήριον, διέχον τῶν Γαδείρων ἐλάττους ἢ δισχιλίους σταδίους· τινὲς δ’ ἀπὸ μὲν τοῦ Ἱεροῦ ἀκρωτηρίου ἐπὶ τὸ τοῦ Ἄνα στόμα ἑξήκοντα μίλιά φασιν, ἐντεῦθεν δ’ ἐπὶ τὸ τοῦ Βαίτιος στόμα ἑκατόν, εἶτα εἰς Γάδειρα ἑβδομήκοντα.” (Στράβωνος, Γεωγραφία)

Επόμενο Χρονικό 23. Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ● “Κάψιμο Βιβλίων, Θάψιμο Λογίων” ● Εμπρησμοί Βιβλιοθηκών ● Σφαγή Θεσσαλονίκης ● Λεηλασία Δελφών ● Ισοπέδωση Σεραπείου και Ναού τής Ἀρτέμιδος ● Νεκροσυλία τού Ἀλεξάνδρου ● The Darkening Age

• >> Χρονικό 23. Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
• << Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

Φοινικική διήρης

Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ

II. ΚΑΣΣΙΤΕΡΙΔΩΝ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

Πλώρη για Ταρτησσό

 

Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ

/ENGLISH/ Chronicle 16. MEDITERRANEAN PERIPLUS-PARAPLUS

● Παράπλους-Περίπλους ● Θαλασσοπόροι και Διανοούμενοι
● Πελοποννησιακός Πόλεμος κι Εὐριπίδης ● Νόμοι (Αδόμενοι)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΠΟΙΟ ΝΑ ΗΤΑΝ, ΑΡΑΓΕ, ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ του ανθρώπου, όταν αποφάσισε να το ρισκάρει και να ξανοιχτεί στην θάλασσα; Ως συνήθως, είχε μερικές ανάγκες να ικανοποιήσει: στην αρχή, έψαχνε κάποιον καλύτερο τόπο να ζήσει. Αργότερα, οι ανάγκες του άλλαξαν: υπήρχε μπόλικη τροφή στην θάλασσα, και σίγουρα, το ψάρεμα θα ήταν πολύ πιο αποδοτικό μ’ ένα κανό, ή με κάποια βαρκούλα. Όσο περισσότερο εξοικειωνόταν με την θάλασσα, τόσο ξανοιγόταν, ώσπου το σκάφος του έγινε και μέσο μεταφοράς. Οι άνθρωποι άρχισαν τις ανταλλαγές και, με την αύξηση της παραγωγής, οι βαρκάρηδες χωρίστηκαν σε αλιείς κι εμπόρους – αλλά και πειρατές… Το εμπόριο αναπτυσσόταν παράλληλα με τη ναυσιπλοΐα. Ἐκ τῶν πραγμάτων, ο καραβοκύρης, ακολουθώντας την ρότα του, άρχισε να κρατά σημειώσεις. Αυτό το σημειωματάριο ονομάστηκε

Π Ε Ρ Ι Π Λ Ο Υ Σ

Αρχαιοελληνικό αγγείο (κύλιξ) με παράσταση
εμπορικών και πολεμικών πλοίων

Ο “ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ” (παρα-πλέω, πλέω κοντά στις ακτές, όπως συμβαίνει στην ακτοπλοΐα), και ο “ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ” (περι-πλέω, πλέω πέριξ λ.χ. μιας νήσου, ή ηπείρου, σαν την Αφρική, ή θάλασσας, όπως η Μεσόγειος), είναι όροι παρεμφερείς. O δεύτερος απέκτησε επίσης εξειδικευμένες έννοιες, μια από τις οποίες καθιερώθηκε ως όρος ναυσιπλοΐας των Ἑλλήνων, ή και άλλων λαών.⁽¹⁾ Ο ἐν λόγῳ περίπλους ήταν ένα εγχειρίδιο, το οποίο ανέφερε κατά σειρά τα λιμάνια και τα παράκτια ορόσημα – με κατά προσέγγιση τις μεταξύ τους αποστάσεις – που θα συναντούσε ο καπετάνιος ενός σκάφους κατά μήκος μιας ακτογραμμής. Εξυπηρετούσε τον ίδιο σκοπό μ’ ένα ρωμαϊκό “itinerarium” (οδικό χάρτη, με τις στάσεις στους δρόμους). Όταν οι καπετάνιοι ήταν έμπειροι γεωγράφοι (όπως συνέβαινε συνήθως), προσέθεταν διάφορες σημειώσεις, εμπλουτίζοντας τις γεωγραφικές γνώσεις τής εποχής. Υπό αυτήν την έννοια, ο περίπλους ήταν ένα είδος ημερολογίου πλοίου. Μια ιδέα για τα πιο παλαιά σημειωματάρια τέτοιου τύπου παίρνουμε από τον αρχαιότερο Έλληνα ιστορικό, τον Ἑκαταῖο από τη Μίλητο. Οι Ιστορίες τού Ἡροδότου και του Θουκυδίδου περιέχουν περικοπές που προέρχονται από περίπλους.

• ⁽¹⁾ Πριν από τους ναυτικούς χάρτες, το σημειωματάριο καταγραφής γεωγραφικών δεδομένων τής ναυσιπλοΐας (το εγχειρίδιο του θαλασσοπόρου, με γραπτές οδηγίες πλοήγησης) λεγόταν στην αρχαιότητα περίπλους· κατόπιν, στη μεσαιωνική Ιταλία και Μεσόγειο, τον διαδέχθηκε ο λιμενοδείκτης, κοινώς πορτολάνος (portolano). Οι Πορτογάλοι ναυτικοί τού 16ου αιώνα είχαν στη διάθεσή τους roteiro, οι Ισπανοί derroterro, οι Γάλλοι routier, οι Άγγλοι rutter, οι Ολλανδοί leeskarte, και οι Γερμανοί Seebuch. Portulano στα ιταλικά σημαίνει “λιμενικός, περί λιμένων”.

● Περίπλους λεγόταν κι ένας ελιγμός τού ναυτικού, με τις επιτιθέμενες τριήρεις να επιχειρούν να υπερκεράσουν, ή περικυκλώσουν, τους αντιπάλους, για να τους πλήξουν στα μετόπισθεν.

Ο χάρτης τού Εκαταίου

● Ο Ἑκαταῖος ὁ Μιλήσιος (περί το 550–476 ΠΚΧ) έζησε στα χρόνια τού περσικού ζυγού στα παράλια της Μικρασίας. Ταξίδεψε πολύ, κι έπειτα εγκαταστάθηκε στη γενέτειρά του και αφιερώθηκε στη συγγραφή γεωγραφικών και ιστορικών έργων. Είναι ο πρώτος Έλληνας ιστορικός που αναφέρει τους Κέλτες. Του αποδίδεται ένα δίτομο έργο, με τίτλο Γῆς περίοδος. Κάθε τόμος είναι οργανωμένος σαν περίπλους, μια σημείο προς σημείο περιγραφή των ακτών. Ο ένας, περί Εὐρώπης, είναι ένας Μεσογείου περίπλους, περνώντας από τη μια περιοχή στην άλλη, και φτάνοντας βόρεια ως την Σκυθία. Ο άλλος, περί Ἀσίας, είναι παρόμοιος με τον Περίπλου τῆς Ἐρυθρᾶς Θαλάσσης. Περιγράφει εκεί τις χώρες και τους κατοίκους τής οικουμένης, με το κεφάλαιο περί Αιγύπτου (που επισκέφθηκε προφανώς) να είναι ιδιαίτερα περιεκτικό. Ο Εκαταίος παραθέτει και χάρτη, όπου διορθώνει και διευρύνει τον χάρτη τής Γης τού Ἀναξιμάνδρου.⁽²⁾ Μόνον αποσπάσματα σώζονται από το έργο, κυρίως στα Ἐθνικά, το γεωγραφικό λεξικό που συνέταξε ο Στέφανος Βυζάντιος (5ος – 6ος αιώνας ΚΧ). Άλλο πολύ γνωστό έργο τού Εκαταίου είναι οι Γενεαλογίαι, μια συστηματική καταγραφή των μύθων και θρύλων των Ελλήνων, όπου έρχεται σε ρήξη με την επική παράδοση. Τα σωζόμενα αποσπάσματά του δείχνουν πόσο σημαντική είναι η απώλειά του.

Ο χάρτης τού Αναξίμανδρου

• ⁽²⁾ Ο προσωκρατικός φιλόσοφος Ἀναξίμανδρος (±610–546 ΠΚΧ) είχε δάσκαλο τον Θαλῆ, έναν από τους Ἑπτὰ Σοφούς, που τον διαδέχθηκε στη διεύθυνση της Σχολής τής Μιλήτου, όπου μεταξύ των μαθητών του συγκαταλέγονταν ο Ἀναξιμένης και, πιθανόν, ο Πυθαγόρας. Ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που ξέρουμε ότι κατέγραφε τις μελέτες του, αν και διασώζεται μόνον ένα απόσπασμα του έργου του. Υπήρξε από τους σκαπανείς τής επιστήμης, παρατηρώντας και προσπαθώντας να εξηγήσει τις διάφορες πτυχές τού σύμπαντος, ενδιαφερόμενος ιδίως για την προέλευσή του. Στην αστρονομία, επεδίωξε να περιγράψει τη μηχανική των ουρανίων σωμάτων σε σχέση με τη Γη. Στην φυσική, η ιδέα του για το ἄπειρον ως πηγή των πάντων, οδήγησε την ελληνική φιλοσοφία σ’ ένα νέο επίπεδο θεωρητικής αφαίρεσης. Ο χάρτης τού κόσμου, που δημιούργησε, συνέβαλε ιδιαίτερα στην πρόοδο της γεωγραφίας. Κατά τον Carl Sagan, ο Αναξίμανδρος διεξήγαγε το πρώτο καταγεγραμμένο επιστημονικό πείραμα.

Η κατά Ηρόδοτον οικουμένη

● Ο Ἡρόδοτος από την Ἁλικαρνασσό (περί το 484–425 ΠΚΧ) θεωρείται “πατέρας τής Ἱστορίας”. Ήταν ο πρώτος ιστορικός που συγκέντρωνε συστηματικά το υλικό του, ελέγχοντας – κατά το δυνατόν – την ακρίβειά του, και οργανώνοντάς το σε αφηγηματική μορφή, με άρτια διάρθρωση και μεγάλη ζωντάνια. Οι περίφημες Ἱστορίαι του είναι οι Ἔρευναί του για τα αίτια των Μηδικῶν (Περσικών πολέμων), που κορυφώθηκαν το 490–479 ΠΚΧ. Περιγράφει αναλυτικά την περίοδο αυτή, για την οποία δεν θα είχαμε τέτοια πληθώρα στοιχείων – με εκτενείς αναφορές στους διάφορους τόπους ή τους ανθρώπους που συνάντησε στα πάμπολλα ταξίδια του γύρω, αλλά και πέρα, από τη Μεσόγειο και τον Εὔξεινο Πόντο.

Σπάραγμα των Ηροδότου Ιστοριών, βιβλίο
Η΄, Ουρανία, σε πάπυρο της Οξυρύγχου,
αρχές 2ου αιώνα ΚΧ.

“Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι, τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται”…

Εκείνη την εποχή συνηθιζόταν, μάλλον, να “δημοσιεύουν” οι συγγραφείς τα έργα τους, απαγγέλλοντάς τα σε λαϊκές γιορτές. Ο Ηρόδοτος πήγε με τις Ιστορίες του στα Ὀλύμπια, τους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες στην Ὀλυμπία, και παρουσίασε το σύνολο του έργου (εννέα βιβλία) στους συγκεντρωμένους θεατές, που ἐν τέλει τον χειροκρότησαν με ενθουσιασμό. Άλλοι λένε πως ενώ περίμενε να συννεφιάσει, για να μη διαβάζει τόση ώρα στον ήλιο, είδε την ομήγυρη να διασκορπίζεται – ἐξ οὗ και η παροιμιώδης φράση “ο Ηρόδοτος και η σκιά του”, ώστε να περιγράψει όποιον χάνει την ευκαιρία που του δόθηκε λόγω χρονοτριβής.

Iστορία τού Πελοποννησιακού Πολέμου (του μεγάλου εμφυλίου μεταξύ Ελλήνων), του Θουκυδίδη

● Ο Ἀθηναῖος Θουκυδίδης (±460–395 ΠΚΧ) είναι ο συγγραφέας τής Ἱστορίας τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου μεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης (431–404 ΠΚΧ) ως το έτος 411. Το φινάλε του εξιστορείται από τον Ξενοφῶντα στα Ἑλληνικά του. Ο Θουκυδίδης θεωρείται “πατέρας τής επιστημονικής Ιστορίας”, λόγω αυστηρών προδιαγραφών ως προς τη συλλογή των τεκμηρίων, και της ανάλυσης με όρους αιτίας και αποτελέσματος, χωρίς ν’ αναφέρεται σε παρεμβάσεις θεών. Επίσης έχει χαρακτηριστεί “πατέρας τής σχολής τού πολιτικού ρεαλισμού”, που θεωρεί ως βάση των διακρατικών σχέσεων την ισχύ μάλλον, παρά το δίκαιο. Ο Διάλογος Ἀθηναίων-Μηλίων είναι θεμελιώδες κείμενο της θεωρίας των διεθνών σχέσεων.⁽³⁾

• ⁽³⁾ Ο Διάλογος Αθηναίων-Μηλίων αναφέρεται στην αναμέτρηση μεταξύ Αθήνας και Μήλου, ενός μικρού, ουδέτερου στον Πελοποννησιακό πόλεμο νησιού τού νοτίου Αιγαίου, ανατολικά τής Πελοποννήσου και της Σπάρτης, το 416-415 ΠΚΧ. Η Αθήνα ήθελε να κατακτήσει το νησί για να εκφοβίσει τους Σπαρτιάτες. Η αντιπαράθεση κατέληξε σε τραγωδία για τη Μήλο: οι Αθηναίοι εκτέλεσαν τους άνδρες και υποδούλωσαν τα γυναικόπαιδα…

● Η Μῆλος, στη νεολιθική εποχή, ήταν μια πολύ σημαντική πηγή οψιδιανού (ή οψιανού), ενός πολύτιμου τότε ηφαιστειογενούς πετρώματος, για την κατασκευή αιχμηρών εργαλείων.

● Το νησί, πάντως, είναι διάσημο διεθνώς λόγω ενός έργου τέχνης μεταγενέστερης περιόδου που βρέθηκε εκεί: είναι το περίφημο άγαλμα της Ἀφροδίτης τῆς Μήλου (130-100 ΠΚΧ) – που το απήγαγαν οι Γάλλοι, συνεπικουρούμενοι κι από τους Οθωμανούς, οι οποίοι κατείχαν τότε την Ελλάδα (1820), μετά από συμπλοκές, στα λιμάνια Μήλου και Πειραιά, που οδήγησαν στον θάνατο πάνω από 200 Έλληνες!

Ἀφροδίτη τῆς Μήλου

Ο Πελοποννησιακός πόλεμος,
μετά από το ένδοξο τέλος των Μηδικών, σηματοδότησε το δραματικό τέλος τού “Χρυσού Αιώνα” τής Ελλάδας.

● Στην πρώτη φάση τού πολέμου, η Σπάρτη εισέβαλε επανειλημμένα στην Αττική, ενώ η Αθήνα επέδραμε στα παράλια της Πελοποννήσου, χάρη στη ναυτική της υπεροχή. Αργότερα, οι Αθηναίοι έστειλαν μια τεράστια εκστρατευτική δύναμη στη Σικελία για να πλήξουν τις Συρακούσες, με καταστροφικές γι’ αυτούς συνέπειες. Έτσι ο πόλεμος μπήκε στην τελική του φάση, καθώς η Σπάρτη, που ήδη έπαιρνε βοήθεια από την Περσία, υποκινούσε εξεγέρσεις στις εξαρτημένες από την Αθήνα πόλεις τού Αἰγαίου και της Μικράς Ασίας, υπονομεύοντας την αθηναϊκή ηγεμονία. Η καταστροφή τού στόλου τής Αθήνας σήμανε το τέλος τού πολέμου. Την άλλη χρονιά η πόλη παραδόθηκε. Ο εμφύλιος πόλεμος, λίγα χρόνια μετά από το ένδοξο τέλος των Μηδικών πολέμων (499–449 ΠΚΧ), έφερε την αναδιάταξη του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Η Αθήνα, η ισχυρότερη πόλη-κράτος πριν από την έναρξη του πολέμου, κατάντησε πλήρως υποταγμένη, ενώ η Σπάρτη καθιερώθηκε ως ηγέτιδα δύναμη. Ἐν τούτοις, το οικονομικό κόστος τού πολέμου έγινε δυσβάστακτο σε όλη την Ελλάδα. Η φτώχεια εξαπλώθηκε στην Πελοπόννησο, ενώ η Αθήνα, εντελώς κατεστραμμένη, δεν θ’ ανακτούσε ποτέ την προπολεμική της ευημερία. Ο πόλεμος προκάλεσε και άλλες μεταλλαγές, λιγότερο ορατές. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη δημοκρατική Αθήνα και την ολιγαρχική Σπάρτη, που στήριζαν φιλικές πολιτικές παρατάξεις σε άλλες πόλεις, κατέστησε τον εμφύλιο πόλεμο σύνηθες φαινόμενο στην Ελλάδα. Άλλαξε και ο τρόπος διεξαγωγής τού πολέμου: αν και περιορισμένης κλίμακας αρχικά, είχε μετατραπεί σε ολοκληρωτικό αγώνα ανάμεσα στις πόλεις, συνοδευόμενος από εκτεταμένες ωμότητες. Πλήττοντας καίρια θρησκευτικά και πολιτιστικά σύμβολα, ερημώνοντας την ύπαιθρο και ολόκληρες πόλεις, αυτός ο πόλεμος σηματοδότησε και το δραματικό τέλος τού 5ου ΠΚΧ αιώνα, του “Χρυσού Αιώνα” τής Ελλάδας.

Ευριπίδης, του Sebastià Giralt

● Να και μια διδακτική ιστορία περί μουσικής και πολιτικής, μ’ επίκεντρο ίσως τον σπουδαιότερο Έλληνα τραγωδό, τον Εὐριπίδη (±480–406 ΠΚΧ), και με φόντο τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Ο πρωτοποριακός και μουσικά Ευριπίδης συνεργαζόταν με τους πιο καινοτόμους μουσικούς, γεγονός που εκμεταλλεύτηκαν συντηρητικοί, όπως ο Ἀριστοφάνης, θέλοντας να τον γελοιοποιήσουν… Ωστόσο, ήταν η μουσική τού Ευριπίδη, όχι του Αριστοφάνη (μα ούτε και του Αἰσχύλου, ή του Σοφοκλέους), αυτή που έσωσε πολλούς Αθηναίους, και την ίδια την Αθήνα, στον πόλεμο. Τότε, κι επί αιώνες αργότερα, οι άνθρωποι αρέσκονταν να τραγουδούν τις καλύτερες ωδές (με ορολογία όπερας, θα λέγαμε “άριες”) μιας τραγωδίας. Ἐξ οὗ, η σύγχρονη λέξη “τραγούδι” προέρχεται από την λέξη “τραγῳδία”. Κατά την καταστροφική Σικελική εκστρατεία, πολλοί Αθηναίοι αιχμάλωτοι έσωσαν την ζωή τους, καθώς ήξεραν ν’ αποδίδουν τα τόσο αγαπητά τραγούδια τού Ευριπίδη. Σαν επιβλήθηκε τελικά η Σπάρτη, οι νικητές στρατηγοί συσκέφθηκαν για να καθορίσουν την τύχη τού “κλεινοῦ ἄστεως”. Τότε αποφάσισαν η Αθήνα να καταστραφεί ολοσχερώς, και οι πολίτες της να υποδουλωθούν. Μετά, ακολούθησαν τα επινίκια, όπου απέδωσε κάποιος μιαν ᾠδή από την Ἠλέκτρα τού Ευριπίδη. Τότε συγκινημένοι οι στρατηγοί μεταμελήθηκαν: “Θεώρησαν βαρβαρότητα την καταστροφή μιας πόλεως που ανέδειξε τέτοιους άνδρες”… Οι στρατηγοί, περιττό να πω, είχαν την καλλιέργεια για να εκτιμήσουν τη μουσική τού Ευριπίδη.⁽⁴⁾ Ένα αντίστοιχο τραγούδι στ’ αυτιά σημερινών στρατηγών, ή και πολιτικών, δεν θα είχε καμιάν απολύτως επίπτωση… (Επεισόδια από τους Βίους παραλλήλους, Νικία και Λυσάνδρου, του Πλουτάρχου).

• ⁽⁴⁾ Είναι εντυπωσιακό πως τότε τα καινοτόμα, πρωτοποριακά τραγούδια ήταν δημοφιλέστατα! Εννοείται πως το επίπεδο καλλιέργειας των πολιτών εκείνην την εποχή ήταν πολύ υψηλό…

Στα επινίκια κάποιος τραγούδησε Ευριπίδη. Συγκινημένοι οι
Σπαρτιάτες, μεταμελήθηκαν: “Θεώρησαν βαρβαρότητα την
καταστροφή τής Αθήνας που ανέδειξε τέτοιους άνδρες”…

Πυθέας ο Μασσαλιώτης, ο μέγιστος των “περιπλεόντων” εξερευνητών θαλασσοπόρων τής εποχής

Ένας πέτρινος “περίπλους”, και o πρώτος πέριξ τής Αφρικής

ΌΠΩΣ ΟΛΑ ΕΤΣΙ ΚΑΙ Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑ ξεκίνησε στην… “καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολή” (ας σαρκάσω τώρα με αυτό το κλισέ· βλέπε Χρονικό 6, υποσημείωση 1). Τα διαθέσιμα στοιχεία μάς οδηγούν στην Αίγυπτο. Αν, όντως, οι φαραώ κατείχαν αυτά τα σκήπτρα, σύντομα θα τα απώλεσαν, περνώντας στα χέρια άλλων λαών, θαλασσινών (Κᾶρες, Κρῆτες, Ἕλληνες, Φοίνικες, κ.ά.), αφού οι Αιγύπτιοι, ως λαός στεριανός, είχαν μάλλον έφεση στη γεωργία. Η Μεσόγειος, κλειστή θάλασσα με πολλά νησιά, ήταν ιδανική για… μαθήματα ιστιοπλοΐας – το Αιγαίο ακόμη περισσότερο! Ο περίπλους, ως το ημερολόγιο καταστρώματος, εμφανίζεται με τη ναυσιπλοΐα των μεγάλων αποστάσεων, που είναι αδιανόητη χωρίς έναν τέτοιον οδηγό. Ο κάθε καπετάνιος κρατάει τις σημειώσεις του με όποια γραφή κατέχει – έστω και με… στενογραφικά ορνιθοσκαλίσματα! Είναι αδύνατον ν’ απομνημονεύει τα πάντα στην ρότα του, και δεν γίνεται αλλιώς να διαφυλάξει ή να μεταδώσει τις γνώσεις του.

● Ο Hannu (Hennu, ή Henenu), υπηρετώντας τον φαραώ Σανκαρέ Μεντουχοτέπ Γ’ (τέλη 21ου αιώνα ΠΚΧ), ξανάνοιξε τους παλιούς εμπορικούς δρόμους προς τη Γη τού Πουντ (στο Κέρας τής Αφρικής) και την Αραβία, καθώς και με τη “Λιβύη”, ἤτοι την πέραν του Νείλου Αφρική (το Μαγρέμπ). Ξεκίνησε από τον Κόπτο επικεφαλής 3000 στρατιωτών, διέσχισε την ορεινή έρημο μέσῳ Ουάντι Χαμαμάτ (“Κοιλάδας των πολλών λουτρών”) κι έτσι έφτασε στην Ερυθρά θάλασσα. Περήφανος για το επίτευγμά του, περιέγραψε την εκστρατεία του σε μια πέτρινη επιγραφή στην ίδια κοιλάδα (συνεπώς, ο “περίπλους” του ήταν πέτρινος)…

“Στάλθηκα να οδηγήσω πλοία στη γη τού Πουντ, για να φέρω στον Φαραώ ωραία μυρωδικά μπαχαρικά… Τότε έφτασα στο Απέραντο Πράσινο [ἤτοι την θάλασσα]. Ετοίμασα τα πλοία και τα έστειλα με κάθε λογής πραμάτεια και τους έφτιαξα μια μεγάλη προσφορά με βοοειδή, βουβάλια και γαζέλες. Όταν επέστρεψα από το Απέραντο Πράσινο… έφερα στη Μεγαλειότητά Του όλα τα προϊόντα που βρήκα στις ακτές τής γης τού θεού… Του έφερα επίσης υπέροχα κομμάτια πέτρας για τ’ αγάλματα των ναών.”

Σκάφος τού Χονσού, του Αιγύπτιου θεού τής Σελήνης

Ο δρόμος που ακολούθησε ο Hannu είναι ο ίδιος ο οποίος ήταν ἐν χρήσει στην εποχή των Πτολεμαίων και Ρωμαίων: ο Κόπτος ήταν η αφετηρία, και τέρμα του ο Λευκός Λιμήν (νῦν Κοσαΐρ) στην Ερυθρά θάλασσα. Στον ίδιο δρόμο βάδισαν μετά οι έμποροι όλων των χωρών, μεταφέροντας τα περιζήτητα προϊόντα τής Ινδίας και της Αραβίας, κι έτσι μετατράπηκε σε μια γέφυρα των εθνών, που ένωνε από τ’ αρχαία χρόνια την Ασία με την Ευρώπη. Ο Hannu υπήρξε ο πρώτος επώνυμος εξερευνητής. Επέστρεψε στην Αίγυπτο μεταφέροντας πολύτιμους θησαυρούς, λ.χ. μύρο, μέταλλα, και ξυλεία.

Το βασίλειο του Πουντ βρισκόταν μάλλον στην περιοχή τής σημερινής Σομαλίας. Άλλοι δείχνουν δίπλα, στην ανατολική Αιθιοπία και την Ερυθραία. Οι έμποροι της περιοχής συνέχισαν τις κερδοφόρες συναλλαγές τους στην κλασική εποχή, με την Φοινίκη, την πτολεμαϊκή Αίγυπτο, την Ελλάδα, την Παρθία, το βασίλειο του Σαβά, τη Ναβαταία, ή την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Πεντηκόντορος

● Στην ίδια περίπου εποχή με τον Hannu, ή λίγο αργότερα, αρχίζουν τα ταξίδια των Κρητῶν κατά τη Μινωική Θαλασσοκρατορία στη Μεσόγειο, ίσως και πέραν αυτής. Θ’ ακολουθήσουν, στα τέλη τής εποχής τού μπρούντζου, η Ἀργοναυτικὴ ἐκστρατεία και η Ὀδύσσεια (οι περιπλανήσεις τού Οδυσσέα).⁽⁵⁾ Όσα γνωρίζουμε γι’ αυτά τα ταξίδια και πολλά ανάλογα εκείνης της περιόδου, προέρχονται από άλλες πηγές, και όχι από τις σημειώσεις των θαλασσοπόρων. Αυτό δεν σημαίνει πως οι ἐν λόγῳ σημειώσεις δεν υπήρχαν: τα θαλασσινά ταξίδια μεγάλων αποστάσεων, όπως είπαμε, ήταν αδιανόητα χωρίς κάποιας μορφής περίπλους.

• ⁽⁵⁾ Ο Τρωικός πόλεμος έγινε, κατά τον Ἐρατοσθένη, το 1194–1184 ΠΚΧ. Συνεπώς, ο Ὀδυσσεὺς επέστρεψε στην Ἰθάκη το 1174. Όμως κάποιοι ερευνητές μελέτησαν τις ηλιακές εκλείψεις που καταγράφονται στην Οδύσσεια, συμπεραίνοντας βάσει στοιχείων τής NASA πως ο Οδυσσέας γύρισε στο νησί του στις 25 Οκτωβρίου 1207. Ο Τρωικός, έτσι, προσδιορίζεται στη δεκαετία 1227–1217. (Περί των Αργοναυτών, βλέπε Χρονικό 15, υποσημείωση 7, και Χρονικό 22, Αναβιώνοντας τον Μασσαλιώτη περίπλου).

● Κατά τα λεγόμενα του Ηροδότου, οι Φοίνικες πραγματοποίησαν έναν άθλο: τον πρώτο περίπλου τής Λιβύης (ἤτοι της Αφρικής), για λογαριασμό των Αιγυπτίων, στα χρόνια τού Νεχώ Β’ (610–595 ΠΚΧ). Ξεκίνησε από την Ερυθρά θάλασσα και κράτησε σχεδόν τρία χρόνια. Ένας Πέρσης θανατοποινίτης, για να σώσει την ζωή του, επιχείρησε να επαναλάβει τον άθλο, ακολουθώντας την αντίστροφη πορεία, αλλά τελικά εγκατέλειψε, παρ’ όλο που τον περίμενε ο θάνατος… Και τώρα ακόμη, μια διαδρομή Ερυθρά θάλασσα-Νεῖλος πέριξ τής Αφρικής δεν είναι μικρό πράγμα. Επικά ταξίδια τέτοιας εμβέλειας δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτε από τις σημερινές επανδρωμένες πτήσεις στο διάστημα! Όπως και οι αστροναύτες, σε περίπτωση μακράς παραμονής “εκεί έξω”, έτσι και οι Φοίνικες, ἐκ τῆς ἀνάγκης, έσπερναν και θέριζαν κάθε χρόνο, αφού ήταν αδύνατο να μεταφέρουν προμήθειες γι’ αόριστο χρονικό διάστημα.

Ηρόδοτος και Θουκυδίδης

“Λιβύη μὲν γὰρ δηλοῖ ἑωυτὴν ἐοῦσα περίῤῥυτος, πλὴν ὅσον αὐτῆς πρὸς τὴν Ἀσίην οὐρίζει, Νεκῶ τοῦ Αἰγυπτίων βασιλέος πρώτου τῶν ἡμεῖς ἴδμεν καταδέξαντος· ὃς ἐπείτε τὴν διώρυχα ἐπαύσατο ὀρύσσων τὴν ἐκ τοῦ Νείλου διέχουσαν ἐς τὸν Ἀράβιον κόλπον, ἀπέπεμψε Φοίνικας ἄνδρας πλοίοισι, ἐντειλάμενος ἐς τὸ ὀπίσω δι᾽ Ἡρακλέων στηλέων ἐκπλέειν ἕως ἐς τὴν βορηίην θάλασσαν καὶ οὕτω ἐς Αἴγυπτον ἀπικνέεσθαι. Ὁρμηθέντες ὦν οἱ Φοίνικες ἐκ τῆς Ἐρυθρῆς θαλάσσης ἔπλεον τὴν νοτίην θάλασσαν· ὅκως δὲ γίνοιτο φθινόπωρον προσσχόντες ἂν σπείρεσκον τὴν γῆν, ἵνα ἑκάστοτε τῆς Λιβύης πλέοντες γινοίατο, καὶ μένεσκον τὸν ἄμητον· θερίσαντες δ᾽ἂν τὸν σῖτον ἔπλεον, ὥστε δύο ἐτέων διεξελθόντων τρίτῳ ἔτεϊ κάμψαντες Ἡρακλέας στήλας ἀπίκοντο ἐς Αἴγυπτον”…

Το ταξίδι των Φοινίκων στο άγνωστο (με… βάρκα την ελπίδα) ήταν άγνωστο και πόσο θα διαρκέσει, όπως είδαμε. Έπρεπε, επομένως, το πλήρωμα να δημιουργεί προσωρινούς οικισμούς, να καλλιεργεί την γη και ν’ αυτοσυντηρείται. Η σύντομη αναφορά τού Ηροδότου σε αυτό το απίστευτο (για πολλούς) εγχείρημα, τελειώνει με μιαν όντως εντυπωσιακή πληροφορία::

”Καὶ ἔλεγον ἐμοὶ μὲν οὐ πιστά, ἄλλῳ δὲ δή τεῳ, ὡς περιπλώοντες τὴν Λιβύην τὸν ἥλιον ἔσχον ἐς τὰ δεξιά”… (Ἡροδότου Ἱστορίαι, Μελπομένη).

Όταν περιέπλευσαν το νότιον άκρον τής Αφρικής, του είπαν οι ναυτικοί, είχαν τον ήλιο στα δεξιά – κάτι που το έγραψε, αν και δεν το πίστεψε, γιατί ξεπερνούσε τις γνώσεις τής εποχής. Αυτό ακριβώς καθιστά αξιόπιστη την ιστορία του. Βέβαια, οι Έλληνες θα κατανοούσαν την κίνηση του ήλιου· όμως, δεν πίστευαν πως η Αφρική έφτανε τόσο νότια· θεωρούσαν πως ήταν σαφώς μικρότερη και το νότιο τμήμα της ήταν ενωμένο με την Ασία. Πιστεύουμε, λοιπόν, τον Ηρόδοτο, γιατί ο ίδιος δεν πίστεψε μιαν ιστορία που του παραδόθηκε με την προφορική παράδοση, και γι’ αυτό ακριβώς την κατέγραψε: εδώ βρίσκεται η διαφορά του από τον Θουκυδίδη· αυτός δεν θα έμπαινε στον κόπο να την αναφέρει – κι έτσι δεν θα την μαθαίναμε ποτέ… Και δεν είναι μόνον ο Θουκυδίδης: οι Στράβων, Πολύβιος και Πτολεμαῖος είχαν επίσης πολλές αμφιβολίες, σε αντίθεση με τον Πλίνιο. Όπως παρατηρεί και ο αιγυπτιολόγος A. B. Lloyd: “Είναι εντελώς απίθανο κάποιος Αιγύπτιος βασιλιάς να ενήργησε με τον τρόπο που παρουσιάζεται να ενεργεί ο Νεχώ”. Η φήμη, σημειώνει, κυκλοφόρησε, για λόγους γοήτρου, ύστερα από την αποτυχία τού Σατάσπη, του Πέρση θανατοποινίτη, να περιπλεύσει την Αφρική στα χρόνια τού Ξέρξη Α’.

Η Διώρυγα των Φαραώ

Ποια ήταν, άραγε, τα κίνητρα του φαραώ; Όταν ανέλαβε την εξουσία ο Νεχώ, τα πράγματα κάθε άλλο παρά ρόδινα ήταν στα βορειοανατολικά τής Αιγύπτου. Οι Βαβυλώνιοι είχαν καταλάβει την ασσυριακή πρωτεύουσα, Νινευί, και ακολούθως νίκησαν τους Αιγύπτιους στην Καρχεμίδα, για να τους τιμωρήσουν επειδή είχαν ταχθεί στο πλευρό των Ασσυρίων. Κατά το Χρονικόν τού Ναβουχοδονόσωρος, ο Νεχώ διεξήγαγε μιαν εκστρατεία στη Συρία (609–605 ΠΚΧ), όταν ηττήθηκε από τον Βαβυλώνιο βασιλιά. Φαίνεται πως ο φαραώ σκέφτηκε να επιτεθεί στα νότια της Βαβυλωνίας διὰ θαλάσσης και διέταξε την κατασκευή διώρυγας μεταξύ Νείλου και Ερυθράς θάλασσας – αλλ’ αντιλήφθηκε πως έτσι έδινε ελεύθερη πρόσβαση και στους εχθρούς του. Γι’ αυτό η διώρυγα έμεινε ημιτελής ως τα τέλη τού 6ου αιώνα, όταν η Αίγυπτος έπεσε στα χέρια των Περσών, και τότε ο Δαρείος διέταξε την ολοκλήρωσή της. Όμως, ο Νεχώ ήταν αυτός που ξεκίνησε την κατασκευή (ή την επισκευή) τής διώρυγας, μήκους 85 χιλιομέτρων περίπου. Ήταν ο προπομπός τής διώρυγας του Σουέζ.

Ο περίπλους τής Αφρικής, συνεπώς, ήταν μέρος των στρατιωτικών σχεδίων τού Νεχώ. Ζήτησε τη βοήθεια των Φοινίκων επειδή ήταν εξαίρετοι ναυτικοί και είχαν αρκετές αποικίες στη Δύση, όπως τα Γάδειρα, δίπλα στις Ηράκλειες στήλες. Αλλά και οι Φοίνικες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν, αφού οι Βαβυλώνιοι ήταν εχθροί τους. Άρα, από τεχνική άποψη ο περίπλους ήταν δυνατός· και αν, επιπλέον, ήταν δεξιόστροφος, από Ανατολή σε Δύση, όπως τον σχεδίασαν, θα είχαν τη βοήθεια των ανέμων και των ρευμάτων – αρκεί να ήταν παράπλους, να έμεναν, δηλαδή, κοντά στην ακτή για να μην χαθούν στην θάλασσα.

Σκοπός τού περίπλου ήταν να διαπιστωθεί το ακριβές μέγεθος της Αφρικής. Εάν ήταν τόσο μικρή όσο πίστευαν, ίσως η διώρυγα να μην ήταν και τόσο σπουδαία ιδέα, συνυπολογίζοντας το μεγάλο οικονομικό κόστος· επειδή υπάρχουν και άλλοι αιγυπτιολόγοι που αμφισβητούν αν οποιοσδήποτε φαραώ θα ενέκρινε ένα τόσο δαπανηρό έργο – παρά μόνο για ν’ ανοίξουν νέοι θαλάσσιοι δρόμοι ἐπ’ ὠφελείᾳ τού εμπορίου. Πράγματι, τέτοια ταξίδια γίνονταν για το οικονομικό κέρδος. Είναι αλήθεια πως οι Αιγύπτιοι, παρά τα επιτεύγματα του Hannu, είχαν μείνει αρκετά πίσω στον έλεγχο των θαλασσών· ούτε και είχαν ιδιαίτερη αγάπη για θαλασσινές περιπέτειες. Είχε δημιουργηθεί έτσι ένα status quo στη Μεσόγειο, με τους Έλληνες να ελέγχουν τις βόρειες ακτές της, και τους Φοίνικες τις νότιες. Η μόνη περιοχή όπου η Αίγυπτος, με το κατώτερο ναυτικό της, μπορούσε ν’ αποκτήσει επιρροή και πλούτο ήταν η ανατολική Αφρική, όπου διατηρούσε εμπορικούς δεσμούς – οι οποίοι θα μπορούσαν έτσι να επεκταθούν περαιτέρω.

Αναπαράσταση του πρώτου περίπλου τής Αφρικής

Οι Φοίνικες πρέπει να ξεκίνησαν το ταξίδι τους τον Ιούλιο, διαβάζουμε στον διαδικτυακό τόπο Livius. Στο πρώτο σκέλος του, ως το Κέρας τής Αφρικής, δεν αντιμετώπισαν κανένα πρόβλημα, επωφελούμενοι του βορείου ανέμου. Η Ερυθρά θάλασσα (που ο Ηρόδοτος αποκαλεί “Ἀράβιον κόλπον”) ήταν γνωστή στους Αιγύπτιους πιλότους, εξαιτίας των εμπορικών σχέσεων με αυτήν την περιοχή. Όταν προσπέρασαν τ’ ανατολικότερα παράλια της Αφρικής, είχαν επιπρόσθετη βοήθεια από τον βορειοανατολικό μουσώνα, που αρχίζει τον Οκτώβρη. Επιταχύνοντας, θα πρέπει να έφτασαν στον Ισημερινό τον Μάρτη. Με το ισχυρό ρεύμα Agulhas, διέσχισαν το Κανάλι τής Μοζαμβίκης κι έφτασαν στις ακτές τής Νότιας Αφρικής. Πλέοντας προς δυσμάς, παρατήρησαν μάλλον πως είχαν τον ήλιο στα δεξιά τους. Στο ακρωτήρι Agulhas, το νοτιότερο άκρο τής Αφρικής, βρίσκεται και το νότιο όριο του ομώνυμου ρεύματος. Όχι μόνο δεν είχαν πλέον τη βοήθειά του, αλλ’ επίσης συνάντησαν και τους αντίθετους νοτιοανατολικούς αληγείς ανέμους. Και προς έκπληξή τους, διαπίστωσαν πως εκεί, στο νότιο ημισφαίριο, πλησίαζε χειμώνας! Το μόνο θετικό, ίσως, ήταν ότι παρατήρησαν πως άρχισαν να κινούνται προς βορρά. Η πεδιάδα πέρα από τον κόλπο τής Αγίας Ελένης, 150 χιλιόμετρα βόρεια από όπου υψώνεται τώρα το Cape Town, ήταν ιδανικό μέρος να ξαποστάσουν. Έσπειραν το σιτάρι τους τον Ιούνη, ξεκίνησαν επισκευές, και θέρισαν τον Νοέμβρη.

Το ρεύμα Benguela και οι ευνοϊκοί τώρα νοτιοανατολικοί αληγείς άνεμοι θα έφεραν και πάλι τους Φοίνικες στην θέρμη τού Ισημερινού. Προηγουμένως, όμως, δεινοπάθησαν παραπλέοντας τις ακτές τής Ναμίμπιας, που είναι μια άνυδρη έρημος. Υπέμειναν αρκετές εβδομάδες, ώσπου να φτάσουν σε ακτές φιλόξενες κι εύφορες. Τον Μάρτη, μια νέα δυσάρεστη έκπληξη τους περίμενε: η βόρεια πορεία τους έφτασε σ’ ένα τέρμα, κι έπρεπε να στραφούν και αυτοί προς δυσμάς, ακολουθώντας την ακτογραμμή. Ίσως να επωφελήθηκαν από το δυτικό ρεύμα τής Γουινέας, όμως όχι για πολύ, επειδή αλλάζει η διεύθυνσή του την άνοιξη. Πάλευαν με τους ανέμους και τα ρεύματα για εβδομάδες, και κατάφεραν να φτάσουν τον Ιούλιο μόνον ως τις δυτικές ακτές τής Αφρικής, όπου ήρθαν αντιμέτωποι τόσο με το αντίθετο ρεύμα των Καναρίων, όσο και με τους επίσης αντίθετους βορειοανατολικούς αληγείς ανέμους. Το μόνο που τους έκανε ν’ αναθαρρήσουν ήταν πως είχαν αρχίσει να κατευθύνονται και πάλι προς τα βόρεια. Ανασκουμπώθηκαν και τα κατάφεραν να τιθασεύσουν κάπως τους ανέμους και τα ρεύματα. Τον Νοέμβριο αποβιβάστηκαν κάπου στη Μαυριτανία, έσπειραν ξανά, επιδιόρθωσαν τα πλοία τους και περίμεναν τον επόμενο θερισμό.

Απέπλευσαν και πάλι τον Μάη, παλεύοντας με τα κύματα και παραπλέοντας τις μαροκινές ακτές – ώσπου διαπίστωσαν πως είχαν επιστρέψει στον κόσμο που ήξεραν: στον οικισμό τού νησιού Mogador βρήκαν συμπατριώτες τους, Φοίνικες. Αφού τους εξιστόρησαν την απίστευτη περιπέτειά τους στο νότιο ημισφαίριο, εφοδιάστηκαν καινούργιο εξοπλισμό και συνέχισαν την πορεία τους. Σύντομα έφτασαν σε άλλες φοινικικές πόλεις, όπως η Λίξος, τα Γάδειρα, η Μάλαγα και η Καρχηδόνα. Υπολογίζεται πως έφτασαν στην Αίγυπτο στα τέλη τού καλοκαιριού. Η αποστολή τους κράτησε σχεδόν τρία χρόνια. Ήταν κάτι που ο Πτολεμαίος δεν μπορούσε να χωνέψει: ο περίπλους τής Αφρικής, επέμενε, είναι αδύνατος. Που σημαίνει πως εκείνος ο άθλος, ως “απόρρητος”, δεν άφησε ίχνη στις γεωγραφικές γνώσεις τής εποχής…

Περίπλοι των κλασικών κι ελληνιστικών χρόνων

Τριήρης

ΑΡΚΕΤΟΙ ΠΕΡΙΠΛΟΙ έχουν διασωθεί, αυτούσιοι ή αποσπασματικά, είτε και σε περικοπές που παραθέτουν άλλοι συγγραφείς. Η εντύπωση την οποία αποκομίζει κανείς, έστω και με μια πρώτη ματιά στον κατάλογο που ακολουθεί, είναι ότι για μια μακρά περίοδο, από τον 6ο ως τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, επρόκειτο ἐν πολλοῖς για ελληνοφοινικικό “bras de fer”, μεταξύ Μασσαλίας και Καρχηδόνας, με στόχο τον έλεγχο των θαλασσίων οδών, που οδηγούσαν σε περιοχές πλούσιες κυρίως σε χρυσό, ἄργυρο, κασσίτερο, ή ἤλεκτρον (ἤτοι κεχριμπάρι):

● Ο Μασσαλιώτης Περίπλους (6ος αιώνας ΠΚΧ) σώζεται στο έργο τού Αβιηνού, Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές, 4ος αιώνας ΚΧ), και καταγράφει ένα ταξίδι από τη Μασσαλία ως τα Βρετανικά νησιά, περιπλέοντας την Ιβηρία, μέσω των εμπορικών δρόμων των Ταρτησσίων. Περιγράφει τις ακτές τής Ισπανίας και Πορτογαλίας, αλλ’ αναφέρεται και στη μετάβαση στην “ἱερὴ νῆσο”, Ἰέρνη (Ιρλανδία), δίπλα από την Ἀλβιόνα (Βρετανία). Αυτός ο περίπλους είναι το παλαιότερο κείμενο για τις εμπορικές σχέσεις νότιας και βόρειας Ευρώπης, δείχνοντας την σπουδαιότητά τους. Ιδίως η εμπορία κασσίτερου, για την κατασκευή μπρούντζου, σύμφωνα με τ’ αρχαιολογικά στοιχεία, ανάγεται σε ακόμη παλαιότερες εποχές. Οι ανταλλαγές ήταν τόσο επικερδείς, που προσήλκυαν πλήθος τολμηρών θαλασσοπόρων στις βόρειες ατλαντικές ακτές.

Ο Ἅννωνος Καρχηδονίων βασιλέως περίπλους τῶν ὑπὲρ τὰς Ἡρακλέους Στήλας Λιβυκῶν [Αφρικανικών] τῆς γῆς μερῶν (6ος ή 5ος αιώνας ΠΚΧ) αναφέρεται στον νότιο Ἀτλαντικό, περιγράφοντας τα παράλια της Αφρικής, από το Μαρόκο ως τον Κόλπο τής Γουινέας – στην καλύτερη περίπτωση· μα στην χειρότερη, μάλλον δεν προχώρησε πέρα από το Μαρόκο. Αν πιστέψουμε τα χαλκευμένα στοιχεία των Καρχηδονίων, ο Άννων τέθηκε επικεφαλής 60 πλοίων και 30.000 αποίκων, μαζί με τους ενόπλους! Ρεαλιστικά μιλώντας, δεν θα πρέπει να ξεπερνούσαν τις 5000. Ο στόλος αυτός είχε σκοπό να εξερευνήσει και αποικίσει τη βορειοδυτική Αφρική. Διέσχισε τις Ηράκλειες στήλες και ίδρυσε ή επάνδρωσε ἐκ νέου επτά αποικίες στις μαροκινές ακτές (οι φοινικικοί οικισμοί ήταν, κατά κανόνα, ολιγάριθμοι). Ύστερα, σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή, προχώρησε νοτιότερα, συναντώντας αρκετές γηγενείς φυλές. Τα μέλη μιας τριχωτής και άγριας φυλής ονομάστηκαν “Γορίλλαι”. Από αυτούς πήραν τ’ όνομά τους στον 19ο αιώνα τα γνωστά μας πρωτεύοντα.

Ο Ἅννωνος περίπλους κατά την “επίσημη” εκδοχή

Η επίσημη καρχηδονιακή εκδοχή υπάρχει σ’ έναν ελληνικό περίπλου, μετάφραση μάλλον της πινακίδας που κρέμασε ο Άννων κατά την επιστροφή του στον ναό τού Βάαλ Άμμωνα, που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Κρόνο. Προφανώς η πινακίδα περιείχε παραποιημένα στοιχεία, ώστε οι ανταγωνιστές τής Καρχηδόνας, κυρίως οι Έλληνες, να μην μπορέσουν να επωφεληθούν. Ο μόνος σκοπός τής πινακίδας ήταν να ικανοποιήσει την υπερηφάνεια των Καρχηδονίων για τα επιτεύγματά τους. Ο απώτερος σκοπός τής αποστολής – δηλαδή η εδραίωση του δρόμου προς την αφρικανική αγορά χρυσού – δεν αναφέρεται καν…⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ Η μετάφραση, σε μάλλον μέτρια ελληνικά, δεν ήταν πλήρης. Αυτό το κείμενο αντέγραψαν αρκετές φορές Έλληνες και Βυζαντινοί. Σώζονται μόνο δύο αντίτυπα: ένα είναι το Palatinus Graecus 398 (9ος αιώνας ΚΧ) στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη τής Χαϊδελβέργης. Το άλλο είναι ο Κώδικας Vatopedinus 655 (14ος αιώνας) που βρέθηκε στο μοναστήρι τού Βατοπεδίου, στο Άγιο Όρος, και τον μοιράζονται η Βρετανική Βιβλιοθήκη και η γαλλική Εθνική Βιβλιοθήκη. Προφανώς πωλήθηκε: το εμπορικό δαιμόνιο έχει μακρά παράδοση σε αυτήν τη μονή……

● Ο Ηρόδοτος παραθέτει μιαν ιστορία, βασισμένος πιθανόν στο πρωτότυπο κείμενο:

“Οι Καρχηδόνιοι μας λένε πως εμπορεύονται με μια φυλή που ζει στην [Αφρική] πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες. Φτάνοντας σε αυτήν την χώρα, ξεφορτώνουν τ’ αγαθά τους και τ’ απλώνουν όμορφα στην παραλία· έπειτα γυρίζουν στα πλοία και υψώνουν καπνό. Οι ιθαγενείς, βλέποντας τον καπνό, κατεβαίνουν στην παραλία, αφήνουν στο έδαφος κάποια ποσότητα χρυσού, ως πληρωμή για τ’ αγαθά, και μετά απομακρύνονται. Οι Καρχηδόνιοι βγαίνουν στην ξηρά και ρίχνουν μια ματιά στον χρυσό. Αν θεωρήσουν πως το αντίτιμο για τα εμπορεύματά τους είναι δίκαιο, παίρνουν τον χρυσό και φεύγουν· αν, αντίθετα, τους φανεί πολύ μικρό, γυρίζουν στα πλοία και περιμένουν· τότε έρχονται οι ιθαγενείς και προσθέτουν χρυσάφι ώσπου αυτοί να ικανοποιηθούν. Υπάρχει απόλυτη ειλικρίνεια και στις δύο πλευρές· οι Καρχηδόνιοι ποτέ δεν αγγίζουν τον χρυσό ώσπου ν’ αντιστοιχεί σε αξία σε ό,τι έχουν προσφέρει προς πώληση, και οι ιθαγενείς δεν αγγίζουν ποτέ τ’ αγαθά ώσπου αυτοί να πάρουν τον χρυσό.”

Φοβάμαι πως ο Ηρόδοτος δεν διέθετε το εμπορικό δαιμόνιο των Βατοπεδινών…

Καρχηδονιακή προπαγάνδα: θαλάσσια τέρατα!

● Παράλληλα με τον Μασσαλιώτη περίπλου, που κινήθηκε στον βόρειο Ατλαντικό, οι έρευνες επεκτάθηκαν στα νότια και με το ταξίδι τού Ευθυμένη τού Μασσαλιώτη (αρχές 6ου αιώνα ή, σύμφωνα με ορισμένους, 2ο μισό 5ου αιώνα ΠΚΧ). Δυστυχώς, εδώ δεν έχει διασωθεί το αρχικό κείμενο του Περίπλου τῆς ἔξω θαλάσσης· έχουν μείνει μόνον αναφορές άλλων συγγραφέων, όπως ο Πλούταρχος, ή ο Σενέκας ο νεότερος, που διακατέχεται από σκεπτικισμό. Ο Εὐθυμένης, κατά την εξερεύνησή του, έφτασε σ’ έναν μεγάλο ποταμό με ιπποπόταμους και κροκόδειλους, που τα νερά του στις εκβολές έκαναν το νερό τής θάλασσας γλυκό ή υφάλμυρο. Μάλλον θα ήταν ο Σενεγάλης ποταμός. Οι Μασσαλιώτες πρέπει να είχαν ακούσει πως οι Καρχηδόνιοι, με τον Άννωνα επικεφαλής, είχαν αναλάβει στην ίδια περιοχή, την ίδια ίσως περίοδο, μια μεγάλη εξερευνητική αποστολή. Όμως, πληροφορίες για συνάντηση των δυο στόλων δεν υπάρχουν. Τ’ αποτελέσματα του εγχειρήματος του Ευθυμένη φαίνεται πως κρίθηκαν πενιχρά. Έτσι οι Μασσαλιώτες εγκατέλειψαν την προσπάθειά τους στον νότιο Ατλαντικό.

● Ήταν η σειρά των Καρχηδονίων να επεκταθούν στον βόρειο Ατλαντικό, στην περιοχή που κατέγραψε ο Μασσαλιώτης περίπλους. Επικεφαλής τής αποστολής τοποθετήθηκε ο Ἱμίλκων (ή Ἱμίλκας) ὁ Θαλασσοπόρος (τέλη 6ου αιώνα ΠΚΧ), μ’ έναν περίπλου-παράπλου των ακτών τής Ιβηρίας και της Γαλλίας. Ακολουθώντας τούς δρόμους των Ταρτησσίων, έφτασε στην Ὀφιοῦσα (Πορτογαλία-Γαλικία) για να εμπορευτεί κασσίτερο και άλλα πολύτιμα μέταλλα. Ο Ιμίλκων έδωσε μια νέα διάσταση στην καρχηδονιακή προπαγάνδα: παρουσίασε το ταξίδι του με τα πιο μελανά χρώματα ως ιδιαίτερα οδυνηρό, μιλώντας συνεχώς για θαλάσσια τέρατα και γιγάντια φύκια, ώστε να μην τολμήσουν οι ανταγωνιστές, και πρωτίστως οι Έλληνες, να βγουν στον Ατλαντικό. Φαίνεται πως η τακτική αυτή ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική: οι καρχηδονιακές ιστορίες για “σημεία και τέρατα” έγιναν η πηγή των μύθων που απέτρεπαν τα ταξίδια πέρα από τις Ηράκλειες στήλες.

● Ο Περίπλους τού Σκύλακος τοῦ Καρυανδέα (τέλη 6ου – αρχές 5ου αιώνα) έγινε για λογαριασμό των Περσών, που του ανέθεσαν να εξερευνήσει τις εκβολές τού Ινδού ποταμού και τις ακτές τού Ινδικού, φτάνοντας μέσω Ερυθράς στο Σουέζ. Ο Σκύλαξ, από τα Καρύανδα της Καρίας, ήταν ένας περίφημος εξελληνισμένος Κάρας εξερευνητής και συγγραφέας, στα χρόνια τού Δαρείου Α’. Σκοπός τής αποστολής του, γύρω στο 515 ΠΚΧ, ήταν να βρει αρχικά τις εκβολές τού Ινδού. Βγαίνοντας στον Ινδικό ωκεανό, στράφηκε προς δυσμάς κι έφτασε στην Ερυθρά θάλασσα, που επίσης εξερεύνησε. Το ταξίδι του κράτησε 30 μήνες. Η έκθεση του Σκύλακα με τίτλο, καθώς λένε, Περίπλους, και αφιερωμένη στον Δαρείο, έχει χαθεί· μόνον οι αναφορές τρίτων έχουν σωθεί – όπως του Στράβωνα στη Γεωγραφία του, του Ηροδότου στην Ιστορία του, και του Αριστοτέλη στα Πολιτικά του, όταν μιλά για τους Ινδούς βασιλιάδες. Υπάρχουν συνολικά επτά παραπομπές μεταγενέστερων συγγραφέων, που δείχνουν πως ο Περίπλους του δεν ήταν ένα απλό ημερολόγιο καταστρώματος, αλλά περιείχε περιγραφές λαών, τόπων, φυσικών και πολιτικών συνθηκών. Άρα, ήταν πληροφορίες για επέκταση της Περσικής Αυτοκρατορίας. Ήταν γραμμένος στα ελληνικά – συνεπώς, πρόκειται για ένα από τα πρώτα έργα που γράφτηκαν σ’ ελληνικό πεζό λόγο. Επιπλέον, ήταν η πρώτη περιγραφή λαών τής Ανατολής που έφτανε στον κόσμο τής Μεσογείου και απετέλεσε το πρότυπο για μεταγενέστερους Έλληνες συγγραφείς. Καταχώρησε, τέλος, και τ’ όνομα των Ἰνδῶν και της Ἰνδίας στην παγκόσμια γεωγραφία.

● Περίπλους ὁ ἐκτὸς τῶν Ἡρακλείων στηλῶν, έργο τού ιστορικού, χρονογράφου, και λογογράφου Χάρωνος (πρώτο μισό 5ου αιώνα), από την Λάμψακο, που έζησε πριν από τον Ηρόδοτο· Περίπλους τῆς ἔσω θαλάσσης (τής Μεσογείου), έργο τού αστρονόμου, μετεωρολόγου και γεωγράφου Εὐκτήμωνος τοῦ Ἀθηναίου (μέσα 5ου αιώνα ΠΚΧ), μαθητή και συνεργάτη τού συμπατριώτη του, Μέτωνος· και Ὠκεανοῦ περίπλους, του Αβδηρίτη φιλοσόφου Δημοκρίτου (±460 – ±370 ΠΚΧ): κανένας από αυτούς τους Περίπλους δεν σώζεται· μα ειδικά για τον Δημόκριτο, συντρέχουν και άλλοι λόγοι εκτός τής τύχης (βλέπε Χρονικό 22, Διάλειμμα: Άβδηρα, Δημόκριτος και Πλάτων).

● Η επική εξερεύνηση του κορυφαίου Μασσαλιώτη θαλασσοπόρου, Πυθέα (±380 – ±310, ή ±350 – ±285 ΠΚΧ), πραγματοποιήθηκε περί το 325, και τον οδήγησε στην Βρετανία, την Σκανδιναβία, τη Βαλτική και από εκεί, μέσω ποτάμιων οδών, στον Εύξεινο και τη Μεσόγειο, ολοκληρώνοντας έναν περίπλου τής Ευρώπης. Από το βιβλίο του, Τὰ περὶ ὠκεανοῦ, ή Γῆς περίοδος, σώζονται μόνον αποσπάσματα σε αναφορές άλλων συγγραφέων, ορισμένοι από τους οποίους, σαν τον μονίμως δύσπιστο Στράβωνα, αλλά και τον Πολύβιο, τον αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό. Ο Πυθεύς, κατά τα λεγόμενά του, ταξίδεψε “σε όλα τα μέρη τής Βρετανίας που ήταν προσβάσιμα”, κι εξερεύνησε όλον τον Βορρά. Οι κάτοικοι της Κορνουάλλης, όπως διαπίστωσε, ασχολούνταν με την παραγωγή κασσίτερου. Ίσως κάποιες από τις παρατηρήσεις του ν’ αποτελούν την πρώτη αναφορά στο Stonehenge. Επιπλέον, εισήγαγε την ιδέα τής ἐσχάτης Θούλης στη γεωγραφική φαντασία·⁽⁷⁾ και πρώτος αυτός περιέγραψε τον Ήλιο τού μεσονυχτίου, τους πολικούς πάγους, αλλά και τις παλίρροιες, αποφαινόμενος ότι οφείλονται στη σελήνη. Μέτρησε το γεωγραφικό πλάτος με τον γνώμονα, και παρατήρησε τευτονικές, ίσως και φινλανδικές φυλές.

• ⁽⁷⁾ Παλαιότερα πίστευαν πως Θούλη ήταν η Ισλανδία. Όμως, ο Πυθέας είχε δει κατοίκους στο νησί, ενώ η Ισλανδία ήταν ακατοίκητη ως το δεύτερο μισό τού 9ου αιώνα ΚΧ. Έτσι, από τα τέλη τού 19ου αιώνα, η Θούλη ταυτίζεται με τη Νορβηγία. Κάποιοι άλλοι πάλι, συνέδεσαν την Θούλη με την Γροιλανδία, όπου η ανθρώπινη παρουσία ανάγεται στο μακρινό 2500 ΠΚΧ. Το ενδεχόμενο, πάντως, ο Πυθέας να έφτασε ως εκεί θεωρείται εντελώς απίθανο.

● Οι Ναζί ταύτισαν την Θούλη με την Υπερβορεία γη (βλέπε Χρονικό 15, Παράρτημα: Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια), ως το λίκνο τής “Αρίας φυλής”, ενώ το κόμμα τους εκκολάφθηκε εντός τής “Εταιρείας τής Θούλης”…

Αποσπάσματα από το έργο του παραθέτουν ή παραφράζουν πολλοί άλλοι, όπως ο Διόδωρος Σικελιώτης, ο Πλίνιος, ή ο Γεμίνος ὁ Ῥόδιος. Οι τίτλοι στο βιβλίο του δόθηκαν από μεταγενέστερους. Άλλες απλούστερες παραλλαγές που συναντά κανείς είναι Ὠκεανός, ή Περίπλους. Μετά από την Βρετανία και τη Νορβηγία, ήρθε η ανακάλυψη της Βαλτικής και το ταξίδι στον Ντον. Κάπου εκεί, ο Πολύβιος, ἐκὼν ἤ ἄκων, θόλωσε τα νερά επειδή, όπως υποστήριξε, ο Πυθέας έκανε μεταβολή στις εκβολές τού Βιστούλα, μπροστά στα σύνορα της Σκυθίας: “… κατά την επιστροφή του από εκεί, διέσχισε ολόκληρη την ακτή τής Ευρώπης, από τα Γάδειρα ως τον Τάναϊ”… Ήταν κάποιο δεύτερο σκέλος τής εξερεύνησης; Και δεν πέρασε από τη Μασσαλία ν’ ανεφοδιαστεί και να φρεσκάρει το πλήρωμα; Άλλοι, πάλι, λένε πως ο Τάναϊς δεν είναι ο Ντον, αλλά ο Έλβας. Υπάρχουν κι εκείνοι που δημιουργούν την θολούρα στο ξεκίνημα του ταξιδιού για να το αμφισβητήσουν. Αφού το στενό τού Γιβραλτάρ ήταν αποκλεισμένο – είναι το ατράνταχτο επιχείρημα – πώς πέρασε ο Πυθέας; Οὐ μπλέξεις με “διανοούμενους της πολυθρόνας”!

Μασσαλιώτες, Καρχηδόνιοι, Ρωμαίοι ως… “άσπονδοι φίλοι”.

Η Θούλη (σε χάρτη τού Olaus Magnus ΒΔ τής Σκωτίας, 1539), με τα τέρατά της, ταυτίστηκε από κάποια άλλα “τέρατα”, τους Ναζί, με την Υπερβορεία, ως το λίκνο τής “Αρίας φυλής”. Το δε ναζιστικό κόμμα εκκολάφθηκε μέσα στην “Εταιρεία τής Θούλης”.

Οι Καρχηδόνιοι είχαν επιβάλει αποκλεισμό των Ηρακλείων στηλών για όλα τα πλοία των άλλων λαών. Όμως, κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, οι δυτικοί Έλληνες, κυρίως οι Μασσαλιώτες, είχαν μάλλον (ή περίπου) “φιλικές” σχέσεις μαζί τους. Κατ’ αρχάς, η Μασσαλία ήταν στρατιωτικά ανώτερη της Καρχηδόνας: την είχε νικήσει επανειλημμένα, στα τέλη τού 6ου και στις αρχές τού 5ου αιώνα. Οι Καρχηδόνιοι προτίμησαν ν’ αποφύγουν τις περαιτέρω εχθροπραξίες και υπέγραψαν ανεξάρτητη συνθήκη με τους Μασσαλιώτες. Οι τελευταίοι, βάσει της συνθήκης, θα μπορούσαν άνετα να δημιουργούν και συντηρούν αποικίες στις μεσογειακές ιβηρικές ακτές. Τα διαθέσιμα αρχαιολογικά στοιχεία, όντως, δείχνουν πως οι ποσότητες ελληνικών αγγείων στη Δύση δεν μειώθηκαν σε καμιά χρονική περίοδο· αντίθετα, ως καλύτερης ποιότητας, αυξήθηκαν – και αυτό αποτελεί έναν αξιόπιστο εμπορικό δείκτη. Δεύτερον, η Μασσαλία ήταν από παλιά σύμμαχος της Ρώμης. Οι Μασσαλιώτες βοήθησαν τους Ρωμαίους στους πολέμους τους με τους Ετρούσκους και τους Γαλάτες. Στα μέσα τού 4ου αιώνα, Καρχηδόνα και Ρώμη “τα βρήκαν” σε συνάρτηση με τους Σικελικούς πολέμους, και με συνθήκη προσδιόρισαν τ’ αμοιβαία τους συμφέροντα. Έτσι η Ρώμη μπορούσε να χρησιμοποιεί τις αγορές τής Σικελίας, και η Καρχηδόνα να επιδίδεται σε αγοραπωλησίες στην Ρώμη. Αν η Καρχηδόνα είχε υποδουλώσει συμμάχους τής Ρώμης, έπρεπε να τους απελευθερώσει. Ναι μεν, η Ρώμη θα έμενε μακριά από τη δυτική Μεσόγειο, αλλά εξαιρουμένης τής Μασσαλίας. Στο δεύτερο μισό τού 4ου αιώνα, όταν έγινε το ταξίδι τού Πυθέα, οι σχέσεις ανάμεσα στην Ρώμη και τους συμμάχους της από τη μια, και την Καρχηδόνα από την άλλη, ήταν εντελώς φιλικές. Οι Μασσαλιώτες ενεργούσαν ελεύθερα και κατά βούληση. Ούτε υπάρχει η οποιαδήποτε ένδειξη σε κάποια από τις πηγές πως προέκυψε “αἴφνης” πρόβλημα με το ταξίδι τού Πυθέα. Αντίθετα, αναφέρονται τα Γάδειρα, η Ταρτησσός, και το Ἱερὸν ἀκρωτήριον (Sagres) στο νότιον άκρον τής Πορτογαλίας, πιστοποιώντας έτσι πως ο ήρωάς μας πέρασε “μέρα μεσημέρι” από τις Ηράκλειες στήλες, κατευθυνόμενος προς βορράν…

Νεάρχου Παράπλους

Νεάρχου Παράπλους

● Ενώ ο Πυθέας περιέπλεε την Ευρώπη, ο Νέαρχος, ως ναύαρχος τού Ἀλεξάνδρου, πραγματοποιούσε τον Παράπλου του, έχοντας αναλάβει να οδηγήσει τον στόλο από τις Ινδίες στον Περσικό Κόλπο, και να συναντήσει τον Μακεδόνα βασιλιά στα Σούσα, το 324 ΠΚΧ. Οι πληροφορίες τού Νεάρχου παράπλου διασώζονται από τον Ἀρριανό στα Ἰνδικά του.⁽⁸⁾ Ο Νέαρχος είχε διοριστεί σατράπης τής Παμφυλίας και της Λυκίας το 334-333. Το 328 πήγε στην Βακτρία, μεταφέροντας ενισχύσεις στον Αλέξανδρο. Το 326 έγινε ναύαρχος του στόλου που δημιουργήθηκε στον ποταμό Ὑδάσπη (Jehlum), και τον οδήγησε από τον Ινδό στον Περσικό, καταγράφοντας το ταξίδι με κάθε λεπτομέρεια. Τότε έγινε και ο πρώτος Έλληνας που επισκέφτηκε την Τύλο (το Μπαχρέιν), και η περιοχή ενσωματώθηκε στον ελληνικό κόσμο, μέσω της λατρείας τού Δία (ως η αραβική θεά τού Ήλιου, Shams), ενώ η ελληνική άρχισε να ομιλείται από τις ντόπιες ανώτερες τάξεις. Ο Αλέξανδρος ήθελε να μάθει με τον Παράπλου για τις εκβολές τού Ινδού, και για την θαλάσσια περιοχή ανάμεσα στην Ινδία και τη Βαβυλώνα. Ο Νέαρχος, μετά από περιπέτειες, έφτασε στην Καρμανία (Kermān, ΝΑ Ιράν, όπου ιδρύθηκε μια από τις Αλεξάνδρειες), για να συναντηθεί με τον βασιλιά, που μόλις είχε διασχίσει την έρημο Γεδρωσία. Αυτός τον έστειλε να ολοκληρώσει το ταξίδι του· έφτασε ως τον Ευφράτη, και γύρισε για να συναντηθεί με τον Αλέξανδρο στα Σούσα, στις αρχές τού 324. Κατόπιν πήγε με τον στόλο στη Βαβυλώνα. Ο Αλέξανδρος είχε τον Νέαρχο στα τελευταία του σχέδια, ως ναύαρχο του στόλου τής εισβολής στην Αραβία – ίσως και των άλλων που προετοίμαζε κατά της Καρχηδόνας, της Ρώμης και της Ιβηρίας. Σχέδια που δεν υλοποιήθηκαν λόγω του πρόωρου θανάτου του.

Pataliputra: από τις μεγαλύτερες πόλεις τού κόσμου. Mathura των Ελληνοϊνδών (180-70 ΠΚΧ). Sagala (Σάγαλα): πρωτεύουσα του Ινδοελληνικού
βασιλείου τού Μενάνδρου.

• ⁽⁸⁾ Ο Αρριανός (τέλη 1ου – 2ος αιώνας ΚΧ), ένας από τους κύριους ιστορικούς τού Αλεξάνδρου, γεννήθηκε στη Νικομήδεια της Βιθυνίας, στα ΒΔ τής Μικράς Ασίας. Στα Ινδικά του αφηγείται κυρίως την ιστορία τού ταξιδιού τού Νεάρχου προς τον Περσικό, ύστερα από την κατάκτηση της κοιλάδας τού Ινδού από τους Μακεδόνες. Η σπουδαιότητα του έργου οφείλεται όμως και στο ότι εμβαθύνει στην ιστορία, γεωγραφία και κουλτούρα τής ινδικής υποηπείρου. Επιπλέον, ο Αρριανός αφηγείται τις ιστορίες τού Ἡρακλέους και του Διονύσου στην Ινδία. Πρότυπο του ήταν ο Ηρόδοτος.

● Ἰνδικά είναι ο τίτλος κι ενός βιβλίου τού Μεγασθένη, που επίσης περιγράφει την ιστορία τής Ινδίας και απετέλεσε βασική πηγή πληροφοριών για τον Αρριανό. Ο Μεγασθένης (±350–290 ΠΚΧ) ήταν Έλληνας εθνογράφος τής ελληνιστικής περιόδου. Ήταν και αυτός Μικρασιάτης κι έγινε πρέσβης τού Σέλευκου Α’ στον Τσαντραγκούπτα, στην Παταλιπούτρα τού Μπιχάρ τής ΒΑ Ινδίας. Αυτό έγινε πριν από το 298 ΠΚΧ που πέθανε ο Ινδός ηγεμόνας. Ο Μεγασθένης είχε ζήσει προηγουμένως στην Αραχωσία τού νότιου Αφγανιστάν. Στην αρχή των Ινδικών του, αναφέρεται στους παλαιούς Ινδούς που ήξεραν για τον Διόνυσο και τον Ηρακλή στην χώρα, καθώς και στους πιστούς στον Ηρακλή (Krishna) και τον Διόνυσο (Shiva ή Indra). Το βιβλίο του συνέστησε την Ινδία στους λογίους τής Μεσογείου και υπήρξε σημαντική πηγή για τους μεταγενέστερους, λ.χ. τους Στράβωνα, Διόδωρο και Πλίνιο. Έχει και σημαντικό εύρος αφού περιγράφει τα Ιμαλάϊα, στον Βορρά, φτάνοντας ως την Ταπροβανή (Σρι Λάνκα), στον Νότο.

● Τριηράρχης στον στόλο τού Νεάρχου ήταν ο Ἀνδροσθένης ὁ Θάσιος. Η δική του μαρτυρία τιτλοφορείται Ὁ τῆς Ἰνδικῆς παράπλους. Ο Αλέξανδρος τον έστειλε να εξερευνήσει περιοχές των αραβικών ακτών. Ένας άλλος τριηράρχης τού Νεάρχου ήταν ο Ἀρχίας ὁ Πελλαῖος, που έφτασε επίσης στην Τύλο, η οποία, όπως έγραψε, απέχει “περίπου μια μέρα και μια νύχτα πλεύση” από τις εκβολές τού Ευφράτη. Ένας τρίτος πλοηγός τού Νεάρχου υπήρξε ο Ὀνησίκριτος από την Αἴγινα, ή την Ἀστυπάλαια. Από το έργο του σώθηκαν περικοπές τού Περίπλου του, σχετικές με την αρχαία Ινδία και τους κατοίκους της. Τον θεωρούσαν, όμως, αναξιόπιστο και καυχησιάρη.

Ελληνιστική κουλτούρα στις Ινδίες: ελληνοϊνδικό συμπόσιο, μ’ ελληνικά ρούχα, αμφορείς, κρασί, μουσική (1ος–2ος αιώνας ΚΧ)

● Ο Περίπλους τού ψευδο-Σκύλακος (δεκαετία 330 ΠΚΧ) γράφτηκε από άγνωστο Αθηναίο, με πρωτότυπο τίτλο Περίπλους τῆς θαλάσσης τῆς οἰκουμένης Εὐρώπης καὶ Ἀσίας καὶ Λιβύης. Ο συγγραφέας υπογράφει ως “Σκύλαξ” για λόγους κύρους, και παρουσιάζει τη Μεσόγειο και τον Εύξεινο δεξιόστροφα, αρχίζοντας από την Ιβηρία, για να καταλήξει στη δυτική Αφρική πέραν από τις Ηράκλειες στήλες.

● Ο Σταδιασμός, ἤτοι Περίπλους τῆς μεγάλης θαλάσσης, είναι έργο ενός άγνωστου γεωγράφου-πλοηγού (τέλη 4ου – αρχές 3ου αιώνα ΠΚΧ). Σώθηκε μόνον το τμήμα με τις αποστάσεις, οδηγίες πλεύσης και περιγραφές λιμένων τής Μεσογείου.

● Ο 10τομος Περίπλους τού Τιμοσθένους τοῦ Ῥοδίου (αρχές 3ου αιώνα ΠΚΧ), είχε ως σκοπό να περιγράψει με μεγαλύτερη ακρίβεια χώρες που ήταν πλέον γνωστές, προσδιορίζοντας την θέση λιμένων ή και σταθμών τής Μεσογείου. Ο Τιμοσθένης ήταν σπουδαίος θαλασσοπόρος, γεωγράφος, χαρτογράφος, μα και ναύαρχος του πτολεμαϊκού στόλου. Άλλα έργα του ήταν τα Περὶ λιμένων, Περὶ νήσων, και οι Σταδιασμοί, εκπονώντας πάρα πολλούς ναυτικούς χάρτες. Στον αρχαίο κόσμο αποτελούσε αυθεντία σε θέματα ανέμων, και πρέπει να ήταν ο πρώτος Έλληνας γεωγράφος που χρησιμοποίησε τους ανέμους για γεωγραφικό προσανατολισμό, κι όχι απλώς ως ένα μετεωρολογικό φαινόμενο. Από τα έργα του έχουν διασωθεί μόνον περικοπές σε συγγράμματα τρίτων, που τον επικαλούνται με θαυμασμό, όπως ο Ερατοσθένης, ή ο Στράβων. Ο τελευταίος αποκαλύπτει μιαν ακόμα πτυχή τού πολυτάλαντου Τιμοσθένη: συνέθεσε, λέει, έναν “Πυθικὸν νόμον” για τα Πύθια των Δελφών, με αὐλό καὶ κιθάρα, συμμετέχοντας έτσι στις γιορτές τής νίκης τού Ἀπόλλωνος ἐπὶ τοῦ Πύθωνος.⁽⁹⁾

Ο Απόλλων σκοτώνει τον Πύθωνα, του Eugène Delacroix (1850)

Μουσικός Νόμος

• ⁽⁹⁾ “Νόμος, στὴ μουσική, ἦταν ὁ σημαντικότερος τύπος σύνθεσης καὶ ἐκτέλεσης. Φαίνεται πὼς ἐξελίχτηκε ἀπὸ μιὰ πολὺ παλιὰ παράδοση, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία οἱ νόμοι τραγουδιοῦνταν ἀπὸ τὸ λαὸ γιὰ νὰ ἀπομνημονεύονται εὔκολα καὶ νὰ ἀκολουθοῦνται [αντίθετα απ’ ό,τι γίνεται σήμερα, που οι νομοθέτες κάνουν τα πάντα για να είναι οι νόμοι ακατανόητοι στον λαό, αν και – ή επειδή ακριβώς – άγνοια νόμου δεν συγχωρείται]… Ἡ ἐκτέλεση τῶν νόμων ἦταν πολὺ ἀπαιτητικὴ καὶ ἔθετε ὑψηλὰ ἐπαγγελματικὰ ἐπίπεδα στοὺς ἀγῶνες (Ὀλύμπια, Πύθια, Ἴσθμια, Νέμεα), ὅπου ἔπαιρναν μέρος οἱ πιὸ διακεκριμένοι μουσικοὶ τῆς ἐποχῆς.

“Πυθικὸς νόμος: ὁ πιὸ σημαντικὸς αὐλητικὸς νόμος, ἐπινοήθηκε ἀπὸ τὸν Σακάδα,… ὑπῆρξε τὸ πρῶτο γνωστὸ εἶδος προγραμματικῆς μουσικῆς καὶ σκοπὸ εἶχε τὴν περιγραφὴ τοῦ ἀγώνα τοῦ Ἀπόλλωνα μὲ τὸ δράκοντα Πύθωνα, ἀποτελούμενος ἀπὸ πέντε μέρη…” (Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Μουσικῆς, του Σόλωνα Μιχαηλίδη).

“Οἱ νόμοι ἄδονταν ἀπὸ τὸν λαὸ γιὰ νὰ ἀπομνημονεύονται εὔκολα καὶ νὰ
τηρούνται.” Τώρα, αντίθετα, οι νομοθέτες κάνουν τα πάντα για να είναι
οι νόμοι ακατανόητοι, αν και (ή επειδή) άγνοια νόμου δεν συγχωρείται…

● Ο Τιμοσθένης είτε καινοτόμησε, συνδυάζοντας τον αυλό με την κιθάρα στον πυθικό νόμο, ή αυτός ο συνδυασμός ήταν ήδη καθιερωμένος στην εποχή του. Ο αυλός και η κιθάρα ήταν τα βασικά όργανα των επαγγελματιών μουσικών: πνευστός ο αυλός, ήταν συνδεδεμένος με τον Διόνυσο, έγχορδη η κιθάρα, ταυτισμένη με τον Απόλλωνα. Αντίθετα, η λύρα παιζόταν μόνον από ερασιτέχνες. Περί (αδόμενων) νόμων, βλέπε επίσης Χρονικό 11, υποσημείωση 1, και Χρονικό 21, υποσημείωση 7, μαζί με το σχετικό κείμενο.

Ο αγώνας μεταξύ κιθαρωδού Απόλλωνα και αυλητή Μαρσύα.

● Σημειωτέον, καμιά γιορτή δεν θεσμοθετήθηκε, ούτε και κανένας νόμος συντέθηκε, για μιαν άλλη νίκη τού Απόλλωνα σε μουσικό αγώνα, με αντίπαλο τον σάτυρο αυλητή Μαρσύα από την Φρυγία. Για να νικήσει ο θεός, χρειάστηκε να τραγουδήσει κιόλας, και οι μούσες, που ήταν οι κριτές, φυσικά τού το επέτρεψαν. Ήταν μια νίκη “στα σημεία”, εξοργίζοντας τον Απόλλωνα, που αντέδρασε υπερβολικά: έγδαρε ζωντανό τον Μαρσύα, και κρέμασε το δέρμα του σ’ ένα πεύκο, για την “ὕβρι” του να προκαλέσει θεό! Να πώς η ελληνική μουσική νίκησε την φρύγια, και το απολλώνιο στοιχείο το διονυσιακό… Παρ’ όλα αυτά, στα ελληνιστικά χρόνια, κατά τον Διόδωρο Σικελιώτη, ο Μαρσύας θαυμαζόταν για τη “σύνεση και σωφροσύνη” του, ενώ και οι Ρωμαίοι τον εγκωμίαζαν για την “παρρησία του να μιλήσει έξω από τα δόντια στους έχοντες εξουσία”. Το άγαλμά του στην ρωμαϊκή αγορά ήταν indicium libertatis, σύμβολο ελευθερίας, και αφετηρία εκδηλώσεων διαμαρτυρίας των πληβείων.

● Δυο σπουδαίοι Έλληνες θαλασσοπόροι, που ίσως να συνεργάστηκαν στον Ινδικό ωκεανό, ήταν ο Εὔδοξος ὁ Κυζικηνός (±150–100 ΠΚΧ) και ο Ἵππαλος (τέλη 2ου – 1ος αιώνας ΠΚΧ). Ο Εύδοξος εξερεύνησε την Αραβική θάλασσα για λογαριασμό των Πτολεμαίων τής Αιγύπτου. Σύμφωνα με τους Ποσειδώνιο και Στράβωνα, ήταν ο πρώτος που εκμεταλλεύθηκε το σύστημα των μουσώνων στον Ινδικό, το 118–116. Λένε πως κάποιος Ινδός ναυτικός, ναυαγός στην Ερυθρά θάλασσα, σώθηκε και μεταφέρθηκε στην Ἀλεξάνδρεια, όπου προσφέρθηκε να οδηγήσει τους Έλληνες στην Ινδία. Ο Εύδοξος ανέλαβε το πρώτο ταξίδι, με οδηγό τον Ινδό, το 118. Αφού επέστρεψε με αρώματα και πολύτιμους λίθους, επανέλαβε τη διαδρομή μετά από δυο χρόνια μόνος του. Μέχρι τότε, Έλληνες και Ινδοί ναυτικοί εμπορεύονταν σε αραβικά λιμάνια, όπως το Άντεν (τον Εὐδαίμονα των αρχαίων Ελλήνων, ενώ και η Υεμένη ήταν η Εὐδαίμων Ἀραβία). Οι προσπάθειες των Ελλήνων να πάνε πέρα από το Άντεν ήταν σπάνιες και δύσκολες, παραπλέοντας τις ακτές ως την Ινδία. Τα ινδικά πλοία, αντίθετα, πήγαιναν απευθείας στην Αραβία, εκμεταλλευόμενα τους μουσώνες. Αν οι Έλληνες αποκτούσαν την τεχνογνωσία αυτή, δεν θα είχαν ανάγκη τ’ αραβικά λιμάνια και θα συναλλάσσονταν απευθείας με την Ινδία. Αυτό έγινε τότε κατορθωτό, και πολύ σύντομα, στα μέσα τού 1ου αιώνα ΠΚΧ, ολοένα και περισσότερα ελληνικά, αλλά και ρωμαϊκά, πλοία έβαζαν πλώρη για την Ινδία με αυτόν τον τρόπο.

Ελληνικά πλοία κι ένα θαλάσσιο τέρας κοντά στις Ηράκλειες στήλες, σχέδιο του Walter Plitt Quintin

Κατά την επιστροφή του από το δεύτερο ταξίδι, ο Εύδοξος παρασύρθηκε από τον άνεμο νοτιότερα στα παράλια της ανατολικής Αφρικής, όπου βρήκε ναυαγισμένο ένα πλοίο. Από την εμφάνισή του και όσα του είπαν οι ντόπιοι, συμπέρανε πως το πλοίο ήταν από τα Γάδειρα της Ανδαλουσίας και περιέπλεε την Αφρική. Του ήρθε τότε η ιδέα να επιχειρήσει έναν περίπλου τής μαύρης ηπείρου. Οργάνωσε μόνος του την αποστολή, ξεκινώντας και αυτός από τα Γάδειρα. Μα ήταν ανυπέρβλητες οι δυσκολίες κι αναγκάστηκε να επιστρέψει. Δεν το έβαλε κάτω και προσπάθησε πάλι – χωρίς να ξέρουμε τι απέγινε. Αν και κάποιοι αισιόδοξοι, όπως ο Πλίνιος, υποστηρίζουν πως τα κατάφερε, το πιθανότερο είναι πως η αποστολή χάθηκε…

● Ως προς τον Ίππαλο, αναφέρεται κάποιες φορές ως κυβερνήτης τού Εύδοξου. Ο συγγραφέας τού Περίπλου τῆς Ἐρυθρᾶς θαλάσσης τού αποδίδει την ανακάλυψη του απευθείας δρόμου από την Ερυθρά θάλασσα στην Ινδία, σχεδιάζοντας σωστά τον χάρτη τής περιοχής. Οι Έλληνες γεωγράφοι τότε νόμιζαν πως η ακτογραμμή τής Ινδίας εκτεινόταν από δυτικά προς ανατολικά. Ο Ίππαλος διόρθωσε το λάθος, σχεδιάζοντας την γραμμή από βόρεια προς νότια. Μόνον κάποιος που είχε αυτήν την εικόνα θα σκεφτόταν πως ο συντομότερος δρόμος προς τη Νότια Ινδία είναι να διασχίζεις τον Ινδικό και όχι να παραπλέεις. Από τότε υπήρξε μεγάλη ανάπτυξη στο εμπόριο της Αιγύπτου με την Ινδία. Ο Ίππαλος θεωρείται κάποιες φορές ως ο θαλασσοπόρος που εισήγαγε στην Ευρώπη την ιδέα τής μετάβασης στην Ινδία με τη βοήθεια των μουσώνων.

● Ο Περίπλους τῆς Ἐρυθράς Θαλάσσης (40–70 ΚΧ)⁽¹⁰⁾ περιγράφει τα δρομολόγια της Ερυθράς θάλασσας και του Ινδικού ωκεανού, με αφετηρία κάθε φορά το λιμάνι τής Βερενίκης (τής τρωγλοδυτικής, ή και Μπαράνις). Συντάκτης του είναι κάποιος ανώνυμος Αλεξανδρινός. Πέραν της Ερυθράς, περιγράφει τα παράλια της Ινδίας ως τον Γάγγη ποταμό, καθώς και τις ανατολικές ακτές τής Αφρικής (της Αζανίας).

• ⁽¹⁰⁾ “Ερυθρά θάλασσα”, για τους αρχαίους Έλληνες, ήταν όχι μόνον η Ερυθρά, αλλ’ επίσης όλος ο Ινδικός ωκεανός και ο Περσικός κόλπος.

● Ο Περίπλους τοῦ Εὐξείνου Πόντου (130–131 ΚΧ), γραμμένος από τον Αρριανό σ’ επιστολή του προς τον αυτοκράτορα Αδριανό, είναι ένας ακριβής τοπογραφικός οδηγός των δρομολογίων τής Μαύρης θάλασσας. Πιθανόν να συνδέεται με τις οδηγίες του, ως λεγάτος τής Καππαδοκίας, για τυχόν επίθεση των Ρωμαίων κατά των Αλανών. Σκοπός του ήταν να κατατοπίσει τον αυτοκράτορα σχετικά με τις αποστάσεις πόλεων, ή και θέσεων, που θ’ αποτελούσαν ασφαλή αγκυροβόλια, σε περίπτωση μιας εκστρατείας στην περιοχή.

● Η Περιήγησις τοῦ ἐν τῷ Βοσπόρῳ ἀνάπλου (Ἀνάπλους Βοσπόρου) γράφτηκε από τον Διονύσιο Βυζάντιο (2ος αιώνας ΚΧ). Περιγράφει, εκτός τής ακτογραμμής τού Βοσπόρου, την αρχαία πόλη τού Βυζαντίου, προτού να γίνει Κωνσταντινούπολη στον 4ο αιώνα. Θεωρείται ένα από τα πιο λεπτομερή γεωγραφικά κείμενα.

● Ο Περίπλους τῆς ἔξω θαλάσσης είναι έργο τού Έλληνα γεωγράφου Μαρκιανοῦ από την Ἡράκλεια τοῦ Πόντου (4ος αιώνας ΚΧ). Άλλα βιβλία του είναι: Μενίππου ὁ ἐντὸς θαλάσσης περίπλους, και Ἀρτεμίδωρου γεωγραφία – και τα δυο σε επιτομή δική του.

Περίπλους, του Adolf Erik Nordenskiöld.

● Να κι ένας σύγχρονος Περίπλους τού Φινλανδού εξερευνητή, γεωλόγου και μεταλλειολόγου Adolf Erik Nordenskiöld (1832–1901), γνωστού κυρίως για το εγχείρημά του στην Αρκτική το 1878–1879. Τότε ήταν που ο άνθρωπος διέσχισε για πρώτη φορά τη Βόρεια θαλάσσια ρότα (ή το Βορειοανατολικό πέρασμα). Το επίτευγμα ήταν σπουδαίο, αφού άνοιξε ο δρόμος για έναν Περίπλου τής Ευρασίας μέσω Βόρειας θάλασσας και Διώρυγας του Σουέζ. Επιμελήθηκε μια μνημειώδη πεντάτομη καταγραφή τού εγχειρήματος και μια δίτομη εκλαϊκευμένη σύνοψη. Εκτός τού Περίπλου (1897), εξέδωσε άλλη μια μονογραφία με τίτλο Πρώιμη Ιστορία τής Χαρτογραφίας (1889). Τον ενδιέφερε η ιστορία τής εξερεύνησης της Αρκτικής, όπως αυτή φαίνεται σε παλαιούς χάρτες.


Ο Περίπλους τής Ευρασίας μέσω Βόρειας θάλασσας και Διώρυγας του Σουέζ

Επόμενο Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ● Μινωική Κοινωνία και Τέχνη ● Γραμμική Α-Β, Δίσκος Φαιστού ● Κασσιτερούχο Κρατέρωμα (Μπρούντζος) ● Ταυροκαθάψια

• >> Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
• << Χρονικό 15. ΠΛΩΡΗ ΓΙΑ RIO DE JANEIRO!