II. ΚΑΣΣΙΤΕΡΙΔΩΝ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ
Πλώρη για Ταρτησσό
Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ
/ENGLISH/ Chronicle 16. MEDITERRANEAN PERIPLUS-PARAPLUS
● Παράπλους-Περίπλους ● Θαλασσοπόροι και Διανοούμενοι
● Πελοποννησιακός Πόλεμος κι Εὐριπίδης ● Νόμοι (Αδόμενοι)
του Μιχάλη Λουκοβίκα
-
ΠΟΙΟ ΝΑ ΗΤΑΝ, ΑΡΑΓΕ, ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ του ανθρώπου, όταν αποφάσισε να το ρισκάρει και να ξανοιχτεί στην θάλασσα; Ως συνήθως, είχε μερικές ανάγκες να ικανοποιήσει: στην αρχή, έψαχνε κάποιον καλύτερο τόπο να ζήσει. Αργότερα, οι ανάγκες του άλλαξαν: υπήρχε μπόλικη τροφή στην θάλασσα, και σίγουρα, το ψάρεμα θα ήταν πολύ πιο αποδοτικό μ’ ένα κανό, ή με κάποια βαρκούλα. Όσο περισσότερο εξοικειωνόταν με την θάλασσα, τόσο ξανοιγόταν, ώσπου το σκάφος του έγινε και μέσο μεταφοράς. Οι άνθρωποι άρχισαν τις ανταλλαγές και, με την αύξηση της παραγωγής, οι βαρκάρηδες χωρίστηκαν σε αλιείς κι εμπόρους – αλλά και πειρατές… Το εμπόριο αναπτυσσόταν παράλληλα με τη ναυσιπλοΐα. Ἐκ τῶν πραγμάτων, ο καραβοκύρης, ακολουθώντας την ρότα του, άρχισε να κρατά σημειώσεις. Αυτό το σημειωματάριο ονομάστηκε
Π Ε Ρ Ι Π Λ Ο Υ Σ

Αρχαιοελληνικό αγγείο (κύλιξ) με παράσταση
εμπορικών και πολεμικών πλοίων
Ο “ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ” (παρα-πλέω, πλέω κοντά στις ακτές, όπως συμβαίνει στην ακτοπλοΐα), και ο “ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ” (περι-πλέω, πλέω πέριξ λ.χ. μιας νήσου, ή ηπείρου, σαν την Αφρική, ή θάλασσας, όπως η Μεσόγειος), είναι όροι παρεμφερείς. O δεύτερος απέκτησε επίσης εξειδικευμένες έννοιες, μια από τις οποίες καθιερώθηκε ως όρος ναυσιπλοΐας των Ἑλλήνων, ή και άλλων λαών.(1) Ο ἐν λόγῳ περίπλους ήταν ένα εγχειρίδιο, το οποίο ανέφερε κατά σειρά τα λιμάνια και τα παράκτια ορόσημα – με κατά προσέγγιση τις μεταξύ τους αποστάσεις – που θα συναντούσε ο καπετάνιος ενός σκάφους κατά μήκος μιας ακτογραμμής. Εξυπηρετούσε τον ίδιο σκοπό μ’ ένα ρωμαϊκό “itinerarium” (οδικό χάρτη, με τις στάσεις στους δρόμους). Όταν οι καπετάνιοι ήταν έμπειροι γεωγράφοι (όπως συνέβαινε συνήθως), προσέθεταν διάφορες σημειώσεις, εμπλουτίζοντας τις γεωγραφικές γνώσεις τής εποχής. Υπό αυτήν την έννοια, ο περίπλους ήταν ένα είδος ημερολογίου πλοίου. Μια ιδέα για τα πιο παλαιά σημειωματάρια τέτοιου τύπου παίρνουμε από τον αρχαιότερο Έλληνα ιστορικό, τον Ἑκαταῖο από τη Μίλητο. Οι Ιστορίες τού Ἡροδότου και του Θουκυδίδου περιέχουν περικοπές που προέρχονται από περίπλους.
- (1) Πριν από τους ναυτικούς χάρτες, το σημειωματάριο καταγραφής γεωγραφικών δεδομένων τής ναυσιπλοΐας (το εγχειρίδιο του θαλασσοπόρου, με γραπτές οδηγίες πλοήγησης) λεγόταν στην αρχαιότητα περίπλους· κατόπιν, στη μεσαιωνική Ιταλία και Μεσόγειο, τον διαδέχθηκε ο λιμενοδείκτης, κοινώς πορτολάνος (portolano). Οι Πορτογάλοι ναυτικοί τού 16ου αιώνα είχαν στη διάθεσή τους roteiro, οι Ισπανοί derroterro, οι Γάλλοι routier, οι Άγγλοι rutter, οι Ολλανδοί leeskarte, και οι Γερμανοί Seebuch. Portulano στα ιταλικά σημαίνει “λιμενικός, περί λιμένων”.
-
● Περίπλους λεγόταν κι ένας ελιγμός τού ναυτικού, με τις επιτιθέμενες τριήρεις να επιχειρούν να υπερκεράσουν, ή περικυκλώσουν, τους αντιπάλους, για να τους πλήξουν στα μετόπισθεν.

Ο χάρτης τού Εκαταίου
-
● Ο Ἑκαταῖος ὁ Μιλήσιος (περί το 550–476 ΠΚΧ) έζησε στα χρόνια τού περσικού ζυγού στα παράλια της Μικρασίας. Ταξίδεψε πολύ, κι έπειτα εγκαταστάθηκε στη γενέτειρά του και αφιερώθηκε στη συγγραφή γεωγραφικών και ιστορικών έργων. Είναι ο πρώτος Έλληνας ιστορικός που αναφέρει τους Κέλτες. Του αποδίδεται ένα δίτομο έργο, με τίτλο Γῆς περίοδος. Κάθε τόμος είναι οργανωμένος σαν περίπλους, μια σημείο προς σημείο περιγραφή των ακτών. Ο ένας, περί Εὐρώπης, είναι ένας Μεσογείου περίπλους, περνώντας από τη μια περιοχή στην άλλη, και φτάνοντας βόρεια ως την Σκυθία. Ο άλλος, περί Ἀσίας, είναι παρόμοιος με τον Περίπλου τῆς Ἐρυθρᾶς Θαλάσσης. Περιγράφει εκεί τις χώρες και τους κατοίκους τής οικουμένης, με το κεφάλαιο περί Αιγύπτου (που επισκέφθηκε προφανώς) να είναι ιδιαίτερα περιεκτικό. Ο Εκαταίος παραθέτει και χάρτη, όπου διορθώνει και διευρύνει τον χάρτη τής Γης τού Ἀναξιμάνδρου.(2) Μόνον αποσπάσματα σώζονται από το έργο, κυρίως στα Ἐθνικά, το γεωγραφικό λεξικό που συνέταξε ο Στέφανος Βυζάντιος (5ος – 6ος αιώνας ΚΧ). Άλλο πολύ γνωστό έργο τού Εκαταίου είναι οι Γενεαλογίαι, μια συστηματική καταγραφή των μύθων και θρύλων των Ελλήνων, όπου έρχεται σε ρήξη με την επική παράδοση. Τα σωζόμενα αποσπάσματά του δείχνουν πόσο σημαντική είναι η απώλειά του.
- (2) Ο προσωκρατικός φιλόσοφος Ἀναξίμανδρος (±610–546 ΠΚΧ) είχε δάσκαλο τον Θαλῆ, έναν από τους Ἑπτὰ Σοφούς, που τον διαδέχθηκε στη διεύθυνση της Σχολής τής Μιλήτου, όπου μεταξύ των μαθητών του συγκαταλέγονταν ο Ἀναξιμένης και, πιθανόν, ο Πυθαγόρας. Ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που ξέρουμε ότι κατέγραφε τις μελέτες του, αν και διασώζεται μόνον ένα απόσπασμα του έργου του. Υπήρξε από τους σκαπανείς τής επιστήμης, παρατηρώντας και προσπαθώντας να εξηγήσει τις διάφορες πτυχές τού σύμπαντος, ενδιαφερόμενος ιδίως για την προέλευσή του. Στην αστρονομία, επεδίωξε να περιγράψει τη μηχανική των ουρανίων σωμάτων σε σχέση με τη Γη. Στην φυσική, η ιδέα του για το ἄπειρον ως πηγή των πάντων, οδήγησε την ελληνική φιλοσοφία σ’ ένα νέο επίπεδο θεωρητικής αφαίρεσης. Ο χάρτης τού κόσμου, που δημιούργησε, συνέβαλε ιδιαίτερα στην πρόοδο της γεωγραφίας. Κατά τον Carl Sagan, ο Αναξίμανδρος διεξήγαγε το πρώτο καταγεγραμμένο επιστημονικό πείραμα.
-
● Ο Ἡρόδοτος από την Ἁλικαρνασσό (περί το 484–425 ΠΚΧ) θεωρείται “πατέρας τής Ἱστορίας”. Ήταν ο πρώτος ιστορικός που συγκέντρωνε συστηματικά το υλικό του, ελέγχοντας – κατά το δυνατόν – την ακρίβειά του, και οργανώνοντάς το σε αφηγηματική μορφή, με άρτια διάρθρωση και μεγάλη ζωντάνια. Οι περίφημες Ἱστορίαι του είναι οι Ἔρευναί του για τα αίτια των Μηδικῶν (Περσικών πολέμων), που κορυφώθηκαν το 490–479 ΠΚΧ. Περιγράφει αναλυτικά την περίοδο αυτή, για την οποία δεν θα είχαμε τέτοια πληθώρα στοιχείων – με εκτενείς αναφορές στους διάφορους τόπους ή τους ανθρώπους που συνάντησε στα πάμπολλα ταξίδια του γύρω, αλλά και πέρα, από τη Μεσόγειο και τον Εὔξεινο Πόντο.

Σπάραγμα των Ηροδότου Ιστοριών, βιβλίο
Η΄, Ουρανία, σε πάπυρο της Οξυρύγχου,
αρχές 2ου αιώνα ΚΧ.
“Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι, τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται”…
-
Εκείνη την εποχή συνηθιζόταν, μάλλον, να “δημοσιεύουν” οι συγγραφείς τα έργα τους, απαγγέλλοντάς τα σε λαϊκές γιορτές. Ο Ηρόδοτος πήγε με τις Ιστορίες του στα Ὀλύμπια, τους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες στην Ὀλυμπία, και παρουσίασε το σύνολο του έργου (εννέα βιβλία) στους συγκεντρωμένους θεατές, που ἐν τέλει τον χειροκρότησαν με ενθουσιασμό. Άλλοι λένε πως ενώ περίμενε να συννεφιάσει, για να μη διαβάζει τόση ώρα στον ήλιο, είδε την ομήγυρη να διασκορπίζεται – ἐξ οὗ και η παροιμιώδης φράση “ο Ηρόδοτος και η σκιά του”, ώστε να περιγράψει όποιον χάνει την ευκαιρία που του δόθηκε λόγω χρονοτριβής.
-
● Ο Ἀθηναῖος Θουκυδίδης (±460–395 ΠΚΧ) είναι ο συγγραφέας τής Ἱστορίας τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου μεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης (431–404 ΠΚΧ) ως το έτος 411. Το φινάλε του εξιστορείται από τον Ξενοφῶντα στα Ἑλληνικά του. Ο Θουκυδίδης θεωρείται “πατέρας τής επιστημονικής Ιστορίας”, λόγω αυστηρών προδιαγραφών ως προς τη συλλογή των τεκμηρίων, και της ανάλυσης με όρους αιτίας και αποτελέσματος, χωρίς ν’ αναφέρεται σε παρεμβάσεις θεών. Επίσης έχει χαρακτηριστεί “πατέρας τής σχολής τού πολιτικού ρεαλισμού”, που θεωρεί ως βάση των διακρατικών σχέσεων την ισχύ μάλλον, παρά το δίκαιο. Ο Διάλογος Ἀθηναίων-Μηλίων είναι θεμελιώδες κείμενο της θεωρίας των διεθνών σχέσεων.(3)
- (3) Ο Διάλογος Αθηναίων-Μηλίων αναφέρεται στην αναμέτρηση μεταξύ Αθήνας και Μήλου, ενός μικρού, ουδέτερου στον Πελοποννησιακό πόλεμο νησιού τού νοτίου Αιγαίου, ανατολικά τής Πελοποννήσου και της Σπάρτης, το 416-415 ΠΚΧ. Η Αθήνα ήθελε να κατακτήσει το νησί για να εκφοβίσει τους Σπαρτιάτες. Η αντιπαράθεση κατέληξε σε τραγωδία για τη Μήλο: οι Αθηναίοι εκτέλεσαν τους άνδρες και υποδούλωσαν τα γυναικόπαιδα…
-
● Η Μῆλος, στη νεολιθική εποχή, ήταν μια πολύ σημαντική πηγή οψιδιανού (ή οψιανού), ενός πολύτιμου τότε ηφαιστειογενούς πετρώματος, για την κατασκευή αιχμηρών εργαλείων.
-
● Το νησί, πάντως, είναι διάσημο διεθνώς λόγω ενός έργου τέχνης μεταγενέστερης περιόδου που βρέθηκε εκεί: είναι το περίφημο άγαλμα της Ἀφροδίτης τῆς Μήλου (130-100 ΠΚΧ) – που το απήγαγαν οι Γάλλοι, συνεπικουρούμενοι κι από τους Οθωμανούς, οι οποίοι κατείχαν τότε την Ελλάδα (1820), μετά από συμπλοκές, στα λιμάνια Μήλου και Πειραιά, που οδήγησαν στον θάνατο πάνω από 200 Έλληνες!
Ο Πελοποννησιακός πόλεμος,
μετά από το ένδοξο τέλος των Μηδικών, σηματοδότησε το δραματικό τέλος τού “Χρυσού Αιώνα” τής Ελλάδας.
-
● Στην πρώτη φάση τού πολέμου, η Σπάρτη εισέβαλε επανειλημμένα στην Αττική, ενώ η Αθήνα επέδραμε στα παράλια της Πελοποννήσου, χάρη στη ναυτική της υπεροχή. Αργότερα, οι Αθηναίοι έστειλαν μια τεράστια εκστρατευτική δύναμη στη Σικελία για να πλήξουν τις Συρακούσες, με καταστροφικές γι’ αυτούς συνέπειες. Έτσι ο πόλεμος μπήκε στην τελική του φάση, καθώς η Σπάρτη, που ήδη έπαιρνε βοήθεια από την Περσία, υποκινούσε εξεγέρσεις στις εξαρτημένες από την Αθήνα πόλεις τού Αἰγαίου και της Μικράς Ασίας, υπονομεύοντας την αθηναϊκή ηγεμονία. Η καταστροφή τού στόλου τής Αθήνας σήμανε το τέλος τού πολέμου. Την άλλη χρονιά η πόλη παραδόθηκε. Ο εμφύλιος πόλεμος, λίγα χρόνια μετά από το ένδοξο τέλος των Μηδικών πολέμων (499–449 ΠΚΧ), έφερε την αναδιάταξη του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Η Αθήνα, η ισχυρότερη πόλη-κράτος πριν από την έναρξη του πολέμου, κατάντησε πλήρως υποταγμένη, ενώ η Σπάρτη καθιερώθηκε ως ηγέτιδα δύναμη. Ἐν τούτοις, το οικονομικό κόστος τού πολέμου έγινε δυσβάστακτο σε όλη την Ελλάδα. Η φτώχεια εξαπλώθηκε στην Πελοπόννησο, ενώ η Αθήνα, εντελώς κατεστραμμένη, δεν θ’ ανακτούσε ποτέ την προπολεμική της ευημερία. Ο πόλεμος προκάλεσε και άλλες μεταλλαγές, λιγότερο ορατές. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη δημοκρατική Αθήνα και την ολιγαρχική Σπάρτη, που στήριζαν φιλικές πολιτικές παρατάξεις σε άλλες πόλεις, κατέστησε τον εμφύλιο πόλεμο σύνηθες φαινόμενο στην Ελλάδα. Άλλαξε και ο τρόπος διεξαγωγής τού πολέμου: αν και περιορισμένης κλίμακας αρχικά, είχε μετατραπεί σε ολοκληρωτικό αγώνα ανάμεσα στις πόλεις, συνοδευόμενος από εκτεταμένες ωμότητες. Πλήττοντας καίρια θρησκευτικά και πολιτιστικά σύμβολα, ερημώνοντας την ύπαιθρο και ολόκληρες πόλεις, αυτός ο πόλεμος σηματοδότησε και το δραματικό τέλος τού 5ου ΠΚΧ αιώνα, του “Χρυσού Αιώνα” τής Ελλάδας.
-
● Να και μια διδακτική ιστορία περί μουσικής και πολιτικής, μ’ επίκεντρο ίσως τον σπουδαιότερο Έλληνα τραγωδό, τον Εὐριπίδη (±480–406 ΠΚΧ), και με φόντο τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Ο πρωτοποριακός και μουσικά Ευριπίδης συνεργαζόταν με τους πιο καινοτόμους μουσικούς, γεγονός που εκμεταλλεύτηκαν συντηρητικοί, όπως ο Ἀριστοφάνης, θέλοντας να τον γελοιοποιήσουν… Ωστόσο, ήταν η μουσική τού Ευριπίδη, όχι του Αριστοφάνη (μα ούτε και του Αἰσχύλου, ή του Σοφοκλέους), αυτή που έσωσε πολλούς Αθηναίους, και την ίδια την Αθήνα, στον πόλεμο. Τότε, κι επί αιώνες αργότερα, οι άνθρωποι αρέσκονταν να τραγουδούν τις καλύτερες ωδές (με ορολογία όπερας, θα λέγαμε “άριες”) μιας τραγωδίας. Ἐξ οὗ, η σύγχρονη λέξη “τραγούδι” προέρχεται από την λέξη “τραγῳδία”. Κατά την καταστροφική Σικελική εκστρατεία, πολλοί Αθηναίοι αιχμάλωτοι έσωσαν την ζωή τους, καθώς ήξεραν ν’ αποδίδουν τα τόσο αγαπητά τραγούδια τού Ευριπίδη. Σαν επιβλήθηκε τελικά η Σπάρτη, οι νικητές στρατηγοί συσκέφθηκαν για να καθορίσουν την τύχη τού “κλεινοῦ ἄστεως”. Τότε αποφάσισαν η Αθήνα να καταστραφεί ολοσχερώς, και οι πολίτες της να υποδουλωθούν. Μετά, ακολούθησαν τα επινίκια, όπου απέδωσε κάποιος μιαν ᾠδή από την Ἠλέκτρα τού Ευριπίδη. Τότε συγκινημένοι οι στρατηγοί μεταμελήθηκαν: “Θεώρησαν βαρβαρότητα την καταστροφή μιας πόλεως που ανέδειξε τέτοιους άνδρες”… Οι στρατηγοί, περιττό να πω, είχαν την καλλιέργεια για να εκτιμήσουν τη μουσική τού Ευριπίδη.(4) Ένα αντίστοιχο τραγούδι στ’ αυτιά σημερινών στρατηγών, ή και πολιτικών, δεν θα είχε καμιάν απολύτως επίπτωση… (Επεισόδια από τους Βίους παραλλήλους, Νικία και Λυσάνδρου, του Πλουτάρχου).
- (4) Είναι εντυπωσιακό πως τότε τα καινοτόμα, πρωτοποριακά τραγούδια ήταν δημοφιλέστατα! Εννοείται πως το επίπεδο καλλιέργειας των πολιτών εκείνην την εποχή ήταν πολύ υψηλό…
Στα επινίκια κάποιος τραγούδησε Ευριπίδη. Συγκινημένοι οι
Σπαρτιάτες, μεταμελήθηκαν: “Θεώρησαν βαρβαρότητα την
καταστροφή τής Αθήνας που ανέδειξε τέτοιους άνδρες”…
Ένας πέτρινος “περίπλους”, και o πρώτος πέριξ τής Αφρικής
ΌΠΩΣ ΟΛΑ ΕΤΣΙ ΚΑΙ Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑ ξεκίνησε στην… “καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολή” (ας σαρκάσω τώρα με αυτό το κλισέ· βλέπε Χρονικό 6, υποσημείωση 1). Τα διαθέσιμα στοιχεία μάς οδηγούν στην Αίγυπτο. Αν, όντως, οι φαραώ κατείχαν αυτά τα σκήπτρα, σύντομα θα τα απώλεσαν, περνώντας στα χέρια άλλων λαών, θαλασσινών (Κᾶρες, Κρῆτες, Ἕλληνες, Φοίνικες, κ.ά.), αφού οι Αιγύπτιοι, ως λαός στεριανός, είχαν μάλλον έφεση στη γεωργία. Η Μεσόγειος, κλειστή θάλασσα με πολλά νησιά, ήταν ιδανική για… μαθήματα ιστιοπλοΐας – το Αιγαίο ακόμη περισσότερο! Ο περίπλους, ως το ημερολόγιο καταστρώματος, εμφανίζεται με τη ναυσιπλοΐα των μεγάλων αποστάσεων, που είναι αδιανόητη χωρίς έναν τέτοιον οδηγό. Ο κάθε καπετάνιος κρατάει τις σημειώσεις του με όποια γραφή κατέχει – έστω και με… στενογραφικά ορνιθοσκαλίσματα! Είναι αδύνατον ν’ απομνημονεύει τα πάντα στην ρότα του, και δεν γίνεται αλλιώς να διαφυλάξει ή να μεταδώσει τις γνώσεις του.
-
● Ο Hannu (Hennu, ή Henenu), υπηρετώντας τον φαραώ Σανκαρέ Μεντουχοτέπ Γ’ (τέλη 21ου αιώνα ΠΚΧ), ξανάνοιξε τους παλιούς εμπορικούς δρόμους προς τη Γη τού Πουντ (στο Κέρας τής Αφρικής) και την Αραβία, καθώς και με τη “Λιβύη”, ἤτοι την πέραν του Νείλου Αφρική (το Μαγρέμπ). Ξεκίνησε από τον Κόπτο επικεφαλής 3000 στρατιωτών, διέσχισε την ορεινή έρημο μέσῳ Ουάντι Χαμαμάτ (“Κοιλάδας των πολλών λουτρών”) κι έτσι έφτασε στην Ερυθρά θάλασσα. Περήφανος για το επίτευγμά του, περιέγραψε την εκστρατεία του σε μια πέτρινη επιγραφή στην ίδια κοιλάδα (συνεπώς, ο “περίπλους” του ήταν πέτρινος)…
-
“Στάλθηκα να οδηγήσω πλοία στη γη τού Πουντ, για να φέρω στον Φαραώ ωραία μυρωδικά μπαχαρικά… Τότε έφτασα στο Απέραντο Πράσινο [ἤτοι την θάλασσα]. Ετοίμασα τα πλοία και τα έστειλα με κάθε λογής πραμάτεια και τους έφτιαξα μια μεγάλη προσφορά με βοοειδή, βουβάλια και γαζέλες. Όταν επέστρεψα από το Απέραντο Πράσινο… έφερα στη Μεγαλειότητά Του όλα τα προϊόντα που βρήκα στις ακτές τής γης τού θεού… Του έφερα επίσης υπέροχα κομμάτια πέτρας για τ’ αγάλματα των ναών.”

Σκάφος τού Χονσού, του Αιγύπτιου θεού τής Σελήνης
-
Ο δρόμος που ακολούθησε ο Hannu είναι ο ίδιος ο οποίος ήταν ἐν χρήσει στην εποχή των Πτολεμαίων και Ρωμαίων: ο Κόπτος ήταν η αφετηρία, και τέρμα του ο Λευκός Λιμήν (νῦν Κοσαΐρ) στην Ερυθρά θάλασσα. Στον ίδιο δρόμο βάδισαν μετά οι έμποροι όλων των χωρών, μεταφέροντας τα περιζήτητα προϊόντα τής Ινδίας και της Αραβίας, κι έτσι μετατράπηκε σε μια γέφυρα των εθνών, που ένωνε από τ’ αρχαία χρόνια την Ασία με την Ευρώπη. Ο Hannu υπήρξε ο πρώτος επώνυμος εξερευνητής. Επέστρεψε στην Αίγυπτο μεταφέροντας πολύτιμους θησαυρούς, λ.χ. μύρο, μέταλλα, και ξυλεία.
-
Το βασίλειο του Πουντ βρισκόταν μάλλον στην περιοχή τής σημερινής Σομαλίας. Άλλοι δείχνουν δίπλα, στην ανατολική Αιθιοπία και την Ερυθραία. Οι έμποροι της περιοχής συνέχισαν τις κερδοφόρες συναλλαγές τους στην κλασική εποχή, με την Φοινίκη, την πτολεμαϊκή Αίγυπτο, την Ελλάδα, την Παρθία, το βασίλειο του Σαβά, τη Ναβαταία, ή την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.
-
● Στην ίδια περίπου εποχή με τον Hannu, ή λίγο αργότερα, αρχίζουν τα ταξίδια των Κρητῶν κατά τη Μινωική Θαλασσοκρατορία στη Μεσόγειο, ίσως και πέραν αυτής. Θ’ ακολουθήσουν, στα τέλη τής εποχής τού μπρούντζου, η Ἀργοναυτικὴ ἐκστρατεία και η Ὀδύσσεια (οι περιπλανήσεις τού Οδυσσέα).(5) Όσα γνωρίζουμε γι’ αυτά τα ταξίδια και πολλά ανάλογα εκείνης της περιόδου, προέρχονται από άλλες πηγές, και όχι από τις σημειώσεις των θαλασσοπόρων. Αυτό δεν σημαίνει πως οι ἐν λόγῳ σημειώσεις δεν υπήρχαν: τα θαλασσινά ταξίδια μεγάλων αποστάσεων, όπως είπαμε, ήταν αδιανόητα χωρίς κάποιας μορφής περίπλους.
- (5) Ο Τρωικός πόλεμος έγινε, κατά τον Ἐρατοσθένη, το 1194–1184 ΠΚΧ. Συνεπώς, ο Ὀδυσσεὺς επέστρεψε στην Ἰθάκη το 1174. Όμως κάποιοι ερευνητές μελέτησαν τις ηλιακές εκλείψεις που καταγράφονται στην Οδύσσεια, συμπεραίνοντας βάσει στοιχείων τής NASA πως ο Οδυσσέας γύρισε στο νησί του στις 25 Οκτωβρίου 1207. Ο Τρωικός, έτσι, προσδιορίζεται στη δεκαετία 1227–1217. (Περί των Αργοναυτών, βλέπε Χρονικό 15, υποσημείωση 7, και Χρονικό 22, Αναβιώνοντας τον Μασσαλιώτη περίπλου).
-
● Κατά τα λεγόμενα του Ηροδότου, οι Φοίνικες πραγματοποίησαν έναν άθλο: τον πρώτο περίπλου τής Λιβύης (ἤτοι της Αφρικής), για λογαριασμό των Αιγυπτίων, στα χρόνια τού Νεχώ Β’ (610–595 ΠΚΧ). Ξεκίνησε από την Ερυθρά θάλασσα και κράτησε σχεδόν τρία χρόνια. Ένας Πέρσης θανατοποινίτης, για να σώσει την ζωή του, επιχείρησε να επαναλάβει τον άθλο, ακολουθώντας την αντίστροφη πορεία, αλλά τελικά εγκατέλειψε, παρ’ όλο που τον περίμενε ο θάνατος… Και τώρα ακόμη, μια διαδρομή Ερυθρά θάλασσα-Νεῖλος πέριξ τής Αφρικής δεν είναι μικρό πράγμα. Επικά ταξίδια τέτοιας εμβέλειας δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτε από τις σημερινές επανδρωμένες πτήσεις στο διάστημα! Όπως και οι αστροναύτες, σε περίπτωση μακράς παραμονής “εκεί έξω”, έτσι και οι Φοίνικες, ἐκ τῆς ἀνάγκης, έσπερναν και θέριζαν κάθε χρόνο, αφού ήταν αδύνατο να μεταφέρουν προμήθειες γι’ αόριστο χρονικό διάστημα.
-
“Λιβύη μὲν γὰρ δηλοῖ ἑωυτὴν ἐοῦσα περίῤῥυτος, πλὴν ὅσον αὐτῆς πρὸς τὴν Ἀσίην οὐρίζει, Νεκῶ τοῦ Αἰγυπτίων βασιλέος πρώτου τῶν ἡμεῖς ἴδμεν καταδέξαντος· ὃς ἐπείτε τὴν διώρυχα ἐπαύσατο ὀρύσσων τὴν ἐκ τοῦ Νείλου διέχουσαν ἐς τὸν Ἀράβιον κόλπον, ἀπέπεμψε Φοίνικας ἄνδρας πλοίοισι, ἐντειλάμενος ἐς τὸ ὀπίσω δι᾽ Ἡρακλέων στηλέων ἐκπλέειν ἕως ἐς τὴν βορηίην θάλασσαν καὶ οὕτω ἐς Αἴγυπτον ἀπικνέεσθαι. Ὁρμηθέντες ὦν οἱ Φοίνικες ἐκ τῆς Ἐρυθρῆς θαλάσσης ἔπλεον τὴν νοτίην θάλασσαν· ὅκως δὲ γίνοιτο φθινόπωρον προσσχόντες ἂν σπείρεσκον τὴν γῆν, ἵνα ἑκάστοτε τῆς Λιβύης πλέοντες γινοίατο, καὶ μένεσκον τὸν ἄμητον· θερίσαντες δ᾽ἂν τὸν σῖτον ἔπλεον, ὥστε δύο ἐτέων διεξελθόντων τρίτῳ ἔτεϊ κάμψαντες Ἡρακλέας στήλας ἀπίκοντο ἐς Αἴγυπτον”…
-
Το ταξίδι των Φοινίκων στο άγνωστο (με… βάρκα την ελπίδα) ήταν άγνωστο και πόσο θα διαρκέσει, όπως είδαμε. Έπρεπε, επομένως, το πλήρωμα να δημιουργεί προσωρινούς οικισμούς, να καλλιεργεί την γη και ν’ αυτοσυντηρείται. Η σύντομη αναφορά τού Ηροδότου σε αυτό το απίστευτο (για πολλούς) εγχείρημα, τελειώνει με μιαν όντως εντυπωσιακή πληροφορία::
-
”Καὶ ἔλεγον ἐμοὶ μὲν οὐ πιστά, ἄλλῳ δὲ δή τεῳ, ὡς περιπλώοντες τὴν Λιβύην τὸν ἥλιον ἔσχον ἐς τὰ δεξιά”… (Ἡροδότου Ἱστορίαι, Μελπομένη).
-
Όταν περιέπλευσαν το νότιον άκρον τής Αφρικής, του είπαν οι ναυτικοί, είχαν τον ήλιο στα δεξιά – κάτι που το έγραψε, αν και δεν το πίστεψε, γιατί ξεπερνούσε τις γνώσεις τής εποχής. Αυτό ακριβώς καθιστά αξιόπιστη την ιστορία του. Βέβαια, οι Έλληνες θα κατανοούσαν την κίνηση του ήλιου· όμως, δεν πίστευαν πως η Αφρική έφτανε τόσο νότια· θεωρούσαν πως ήταν σαφώς μικρότερη και το νότιο τμήμα της ήταν ενωμένο με την Ασία. Πιστεύουμε, λοιπόν, τον Ηρόδοτο, γιατί ο ίδιος δεν πίστεψε μιαν ιστορία που του παραδόθηκε με την προφορική παράδοση, και γι’ αυτό ακριβώς την κατέγραψε: εδώ βρίσκεται η διαφορά του από τον Θουκυδίδη· αυτός δεν θα έμπαινε στον κόπο να την αναφέρει – κι έτσι δεν θα την μαθαίναμε ποτέ… Και δεν είναι μόνον ο Θουκυδίδης: οι Στράβων, Πολύβιος και Πτολεμαῖος είχαν επίσης πολλές αμφιβολίες, σε αντίθεση με τον Πλίνιο. Όπως παρατηρεί και ο αιγυπτιολόγος A. B. Lloyd: “Είναι εντελώς απίθανο κάποιος Αιγύπτιος βασιλιάς να ενήργησε με τον τρόπο που παρουσιάζεται να ενεργεί ο Νεχώ”. Η φήμη, σημειώνει, κυκλοφόρησε, για λόγους γοήτρου, ύστερα από την αποτυχία τού Σατάσπη, του Πέρση θανατοποινίτη, να περιπλεύσει την Αφρική στα χρόνια τού Ξέρξη Α’.
-
Ποια ήταν, άραγε, τα κίνητρα του φαραώ; Όταν ανέλαβε την εξουσία ο Νεχώ, τα πράγματα κάθε άλλο παρά ρόδινα ήταν στα βορειοανατολικά τής Αιγύπτου. Οι Βαβυλώνιοι είχαν καταλάβει την ασσυριακή πρωτεύουσα, Νινευί, και ακολούθως νίκησαν τους Αιγύπτιους στην Καρχεμίδα, για να τους τιμωρήσουν επειδή είχαν ταχθεί στο πλευρό των Ασσυρίων. Κατά το Χρονικόν τού Ναβουχοδονόσωρος, ο Νεχώ διεξήγαγε μιαν εκστρατεία στη Συρία (609–605 ΠΚΧ), όταν ηττήθηκε από τον Βαβυλώνιο βασιλιά. Φαίνεται πως ο φαραώ σκέφτηκε να επιτεθεί στα νότια της Βαβυλωνίας διὰ θαλάσσης και διέταξε την κατασκευή διώρυγας μεταξύ Νείλου και Ερυθράς θάλασσας – αλλ’ αντιλήφθηκε πως έτσι έδινε ελεύθερη πρόσβαση και στους εχθρούς του. Γι’ αυτό η διώρυγα έμεινε ημιτελής ως τα τέλη τού 6ου αιώνα, όταν η Αίγυπτος έπεσε στα χέρια των Περσών, και τότε ο Δαρείος διέταξε την ολοκλήρωσή της. Όμως, ο Νεχώ ήταν αυτός που ξεκίνησε την κατασκευή (ή την επισκευή) τής διώρυγας, μήκους 85 χιλιομέτρων περίπου. Ήταν ο προπομπός τής διώρυγας του Σουέζ.
-
Ο περίπλους τής Αφρικής, συνεπώς, ήταν μέρος των στρατιωτικών σχεδίων τού Νεχώ. Ζήτησε τη βοήθεια των Φοινίκων επειδή ήταν εξαίρετοι ναυτικοί και είχαν αρκετές αποικίες στη Δύση, όπως τα Γάδειρα, δίπλα στις Ηράκλειες στήλες. Αλλά και οι Φοίνικες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν, αφού οι Βαβυλώνιοι ήταν εχθροί τους. Άρα, από τεχνική άποψη ο περίπλους ήταν δυνατός· και αν, επιπλέον, ήταν δεξιόστροφος, από Ανατολή σε Δύση, όπως τον σχεδίασαν, θα είχαν τη βοήθεια των ανέμων και των ρευμάτων – αρκεί να ήταν παράπλους, να έμεναν, δηλαδή, κοντά στην ακτή για να μην χαθούν στην θάλασσα.
-
Σκοπός τού περίπλου ήταν να διαπιστωθεί το ακριβές μέγεθος της Αφρικής. Εάν ήταν τόσο μικρή όσο πίστευαν, ίσως η διώρυγα να μην ήταν και τόσο σπουδαία ιδέα, συνυπολογίζοντας το μεγάλο οικονομικό κόστος· επειδή υπάρχουν και άλλοι αιγυπτιολόγοι που αμφισβητούν αν οποιοσδήποτε φαραώ θα ενέκρινε ένα τόσο δαπανηρό έργο – παρά μόνο για ν’ ανοίξουν νέοι θαλάσσιοι δρόμοι ἐπ’ ὠφελείᾳ τού εμπορίου. Πράγματι, τέτοια ταξίδια γίνονταν για το οικονομικό κέρδος. Είναι αλήθεια πως οι Αιγύπτιοι, παρά τα επιτεύγματα του Hannu, είχαν μείνει αρκετά πίσω στον έλεγχο των θαλασσών· ούτε και είχαν ιδιαίτερη αγάπη για θαλασσινές περιπέτειες. Είχε δημιουργηθεί έτσι ένα status quo στη Μεσόγειο, με τους Έλληνες να ελέγχουν τις βόρειες ακτές της, και τους Φοίνικες τις νότιες. Η μόνη περιοχή όπου η Αίγυπτος, με το κατώτερο ναυτικό της, μπορούσε ν’ αποκτήσει επιρροή και πλούτο ήταν η ανατολική Αφρική, όπου διατηρούσε εμπορικούς δεσμούς – οι οποίοι θα μπορούσαν έτσι να επεκταθούν περαιτέρω.
Αναπαράσταση του πρώτου περίπλου τής Αφρικής
Οι Φοίνικες πρέπει να ξεκίνησαν το ταξίδι τους τον Ιούλιο, διαβάζουμε στον διαδικτυακό τόπο Livius. Στο πρώτο σκέλος του, ως το Κέρας τής Αφρικής, δεν αντιμετώπισαν κανένα πρόβλημα, επωφελούμενοι του βορείου ανέμου. Η Ερυθρά θάλασσα (που ο Ηρόδοτος αποκαλεί “Ἀράβιον κόλπον”) ήταν γνωστή στους Αιγύπτιους πιλότους, εξαιτίας των εμπορικών σχέσεων με αυτήν την περιοχή. Όταν προσπέρασαν τ’ ανατολικότερα παράλια της Αφρικής, είχαν επιπρόσθετη βοήθεια από τον βορειοανατολικό μουσώνα, που αρχίζει τον Οκτώβρη. Επιταχύνοντας, θα πρέπει να έφτασαν στον Ισημερινό τον Μάρτη. Με το ισχυρό ρεύμα Agulhas, διέσχισαν το Κανάλι τής Μοζαμβίκης κι έφτασαν στις ακτές τής Νότιας Αφρικής. Πλέοντας προς δυσμάς, παρατήρησαν μάλλον πως είχαν τον ήλιο στα δεξιά τους. Στο ακρωτήρι Agulhas, το νοτιότερο άκρο τής Αφρικής, βρίσκεται και το νότιο όριο του ομώνυμου ρεύματος. Όχι μόνο δεν είχαν πλέον τη βοήθειά του, αλλ’ επίσης συνάντησαν και τους αντίθετους νοτιοανατολικούς αληγείς ανέμους. Και προς έκπληξή τους, διαπίστωσαν πως εκεί, στο νότιο ημισφαίριο, πλησίαζε χειμώνας! Το μόνο θετικό, ίσως, ήταν ότι παρατήρησαν πως άρχισαν να κινούνται προς βορρά. Η πεδιάδα πέρα από τον κόλπο τής Αγίας Ελένης, 150 χιλιόμετρα βόρεια από όπου υψώνεται τώρα το Cape Town, ήταν ιδανικό μέρος να ξαποστάσουν. Έσπειραν το σιτάρι τους τον Ιούνη, ξεκίνησαν επισκευές, και θέρισαν τον Νοέμβρη.
Το ρεύμα Benguela και οι ευνοϊκοί τώρα νοτιοανατολικοί αληγείς άνεμοι θα έφεραν και πάλι τους Φοίνικες στην θέρμη τού Ισημερινού. Προηγουμένως, όμως, δεινοπάθησαν παραπλέοντας τις ακτές τής Ναμίμπιας, που είναι μια άνυδρη έρημος. Υπέμειναν αρκετές εβδομάδες, ώσπου να φτάσουν σε ακτές φιλόξενες κι εύφορες. Τον Μάρτη, μια νέα δυσάρεστη έκπληξη τους περίμενε: η βόρεια πορεία τους έφτασε σ’ ένα τέρμα, κι έπρεπε να στραφούν και αυτοί προς δυσμάς, ακολουθώντας την ακτογραμμή. Ίσως να επωφελήθηκαν από το δυτικό ρεύμα τής Γουινέας, όμως όχι για πολύ, επειδή αλλάζει η διεύθυνσή του την άνοιξη. Πάλευαν με τους ανέμους και τα ρεύματα για εβδομάδες, και κατάφεραν να φτάσουν τον Ιούλιο μόνον ως τις δυτικές ακτές τής Αφρικής, όπου ήρθαν αντιμέτωποι τόσο με το αντίθετο ρεύμα των Καναρίων, όσο και με τους επίσης αντίθετους βορειοανατολικούς αληγείς ανέμους. Το μόνο που τους έκανε ν’ αναθαρρήσουν ήταν πως είχαν αρχίσει να κατευθύνονται και πάλι προς τα βόρεια. Ανασκουμπώθηκαν και τα κατάφεραν να τιθασεύσουν κάπως τους ανέμους και τα ρεύματα. Τον Νοέμβριο αποβιβάστηκαν κάπου στη Μαυριτανία, έσπειραν ξανά, επιδιόρθωσαν τα πλοία τους και περίμεναν τον επόμενο θερισμό.
Απέπλευσαν και πάλι τον Μάη, παλεύοντας με τα κύματα και παραπλέοντας τις μαροκινές ακτές – ώσπου διαπίστωσαν πως είχαν επιστρέψει στον κόσμο που ήξεραν: στον οικισμό τού νησιού Mogador βρήκαν συμπατριώτες τους, Φοίνικες. Αφού τους εξιστόρησαν την απίστευτη περιπέτειά τους στο νότιο ημισφαίριο, εφοδιάστηκαν καινούργιο εξοπλισμό και συνέχισαν την πορεία τους. Σύντομα έφτασαν σε άλλες φοινικικές πόλεις, όπως η Λίξος, τα Γάδειρα, η Μάλαγα και η Καρχηδόνα. Υπολογίζεται πως έφτασαν στην Αίγυπτο στα τέλη τού καλοκαιριού. Η αποστολή τους κράτησε σχεδόν τρία χρόνια. Ήταν κάτι που ο Πτολεμαίος δεν μπορούσε να χωνέψει: ο περίπλους τής Αφρικής, επέμενε, είναι αδύνατος. Που σημαίνει πως εκείνος ο άθλος, ως “απόρρητος”, δεν άφησε ίχνη στις γεωγραφικές γνώσεις τής εποχής…
Περίπλοι των κλασικών κι ελληνιστικών χρόνων
ΑΡΚΕΤΟΙ ΠΕΡΙΠΛΟΙ έχουν διασωθεί, αυτούσιοι ή αποσπασματικά, είτε και σε περικοπές που παραθέτουν άλλοι συγγραφείς. Η εντύπωση την οποία αποκομίζει κανείς, έστω και με μια πρώτη ματιά στον κατάλογο που ακολουθεί, είναι ότι για μια μακρά περίοδο, από τον 6ο ως τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, επρόκειτο ἐν πολλοῖς για ελληνοφοινικικό “bras de fer”, μεταξύ Μασσαλίας και Καρχηδόνας, με στόχο τον έλεγχο των θαλασσίων οδών, που οδηγούσαν σε περιοχές πλούσιες κυρίως σε χρυσό, ἄργυρο, κασσίτερο, ή ἤλεκτρον (ἤτοι κεχριμπάρι):
-
● Ο Μασσαλιώτης Περίπλους (6ος αιώνας ΠΚΧ) σώζεται στο έργο τού Αβιηνού, Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές, 4ος αιώνας ΚΧ), και καταγράφει ένα ταξίδι από τη Μασσαλία ως τα Βρετανικά νησιά, περιπλέοντας την Ιβηρία, μέσω των εμπορικών δρόμων των Ταρτησσίων. Περιγράφει τις ακτές τής Ισπανίας και Πορτογαλίας, αλλ’ αναφέρεται και στη μετάβαση στην “ἱερὴ νῆσο”, Ἰέρνη (Ιρλανδία), δίπλα από την Ἀλβιόνα (Βρετανία). Αυτός ο περίπλους είναι το παλαιότερο κείμενο για τις εμπορικές σχέσεις νότιας και βόρειας Ευρώπης, δείχνοντας την σπουδαιότητά τους. Ιδίως η εμπορία κασσίτερου, για την κατασκευή μπρούντζου, σύμφωνα με τ’ αρχαιολογικά στοιχεία, ανάγεται σε ακόμη παλαιότερες εποχές. Οι ανταλλαγές ήταν τόσο επικερδείς, που προσήλκυαν πλήθος τολμηρών θαλασσοπόρων στις βόρειες ατλαντικές ακτές.
-
Ο Ἅννωνος Καρχηδονίων βασιλέως περίπλους τῶν ὑπὲρ τὰς Ἡρακλέους Στήλας Λιβυκῶν [Αφρικανικών] τῆς γῆς μερῶν (6ος ή 5ος αιώνας ΠΚΧ) αναφέρεται στον νότιο Ἀτλαντικό, περιγράφοντας τα παράλια της Αφρικής, από το Μαρόκο ως τον Κόλπο τής Γουινέας – στην καλύτερη περίπτωση· μα στην χειρότερη, μάλλον δεν προχώρησε πέρα από το Μαρόκο. Αν πιστέψουμε τα χαλκευμένα στοιχεία των Καρχηδονίων, ο Άννων τέθηκε επικεφαλής 60 πλοίων και 30.000 αποίκων, μαζί με τους ενόπλους! Ρεαλιστικά μιλώντας, δεν θα πρέπει να ξεπερνούσαν τις 5000. Ο στόλος αυτός είχε σκοπό να εξερευνήσει και αποικίσει τη βορειοδυτική Αφρική. Διέσχισε τις Ηράκλειες στήλες και ίδρυσε ή επάνδρωσε ἐκ νέου επτά αποικίες στις μαροκινές ακτές (οι φοινικικοί οικισμοί ήταν, κατά κανόνα, ολιγάριθμοι). Ύστερα, σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή, προχώρησε νοτιότερα, συναντώντας αρκετές γηγενείς φυλές. Τα μέλη μιας τριχωτής και άγριας φυλής ονομάστηκαν “Γορίλλαι”. Από αυτούς πήραν τ’ όνομά τους στον 19ο αιώνα τα γνωστά μας πρωτεύοντα.
-
Η επίσημη καρχηδονιακή εκδοχή υπάρχει σ’ έναν ελληνικό περίπλου, μετάφραση μάλλον της πινακίδας που κρέμασε ο Άννων κατά την επιστροφή του στον ναό τού Βάαλ Άμμωνα, που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Κρόνο. Προφανώς η πινακίδα περιείχε παραποιημένα στοιχεία, ώστε οι ανταγωνιστές τής Καρχηδόνας, κυρίως οι Έλληνες, να μην μπορέσουν να επωφεληθούν. Ο μόνος σκοπός τής πινακίδας ήταν να ικανοποιήσει την υπερηφάνεια των Καρχηδονίων για τα επιτεύγματά τους. Ο απώτερος σκοπός τής αποστολής – δηλαδή η εδραίωση του δρόμου προς την αφρικανική αγορά χρυσού – δεν αναφέρεται καν…(6)
- (6) Η μετάφραση, σε μάλλον μέτρια ελληνικά, δεν ήταν πλήρης. Αυτό το κείμενο αντέγραψαν αρκετές φορές Έλληνες και Βυζαντινοί. Σώζονται μόνο δύο αντίτυπα: ένα είναι το Palatinus Graecus 398 (9ος αιώνας ΚΧ) στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη τής Χαϊδελβέργης. Το άλλο είναι ο Κώδικας Vatopedinus 655 (14ος αιώνας) που βρέθηκε στο μοναστήρι τού Βατοπεδίου, στο Άγιο Όρος, και τον μοιράζονται η Βρετανική Βιβλιοθήκη και η γαλλική Εθνική Βιβλιοθήκη. Προφανώς πωλήθηκε: το εμπορικό δαιμόνιο έχει μακρά παράδοση σε αυτήν τη μονή……
-
● Ο Ηρόδοτος παραθέτει μιαν ιστορία, βασισμένος πιθανόν στο πρωτότυπο κείμενο:
-
“Οι Καρχηδόνιοι μας λένε πως εμπορεύονται με μια φυλή που ζει στην [Αφρική] πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες. Φτάνοντας σε αυτήν την χώρα, ξεφορτώνουν τ’ αγαθά τους και τ’ απλώνουν όμορφα στην παραλία· έπειτα γυρίζουν στα πλοία και υψώνουν καπνό. Οι ιθαγενείς, βλέποντας τον καπνό, κατεβαίνουν στην παραλία, αφήνουν στο έδαφος κάποια ποσότητα χρυσού, ως πληρωμή για τ’ αγαθά, και μετά απομακρύνονται. Οι Καρχηδόνιοι βγαίνουν στην ξηρά και ρίχνουν μια ματιά στον χρυσό. Αν θεωρήσουν πως το αντίτιμο για τα εμπορεύματά τους είναι δίκαιο, παίρνουν τον χρυσό και φεύγουν· αν, αντίθετα, τους φανεί πολύ μικρό, γυρίζουν στα πλοία και περιμένουν· τότε έρχονται οι ιθαγενείς και προσθέτουν χρυσάφι ώσπου αυτοί να ικανοποιηθούν. Υπάρχει απόλυτη ειλικρίνεια και στις δύο πλευρές· οι Καρχηδόνιοι ποτέ δεν αγγίζουν τον χρυσό ώσπου ν’ αντιστοιχεί σε αξία σε ό,τι έχουν προσφέρει προς πώληση, και οι ιθαγενείς δεν αγγίζουν ποτέ τ’ αγαθά ώσπου αυτοί να πάρουν τον χρυσό.”
-
Φοβάμαι πως ο Ηρόδοτος δεν διέθετε το εμπορικό δαιμόνιο των Βατοπεδινών…
-
● Παράλληλα με τον Μασσαλιώτη περίπλου, που κινήθηκε στον βόρειο Ατλαντικό, οι έρευνες επεκτάθηκαν στα νότια και με το ταξίδι τού Ευθυμένη τού Μασσαλιώτη (αρχές 6ου αιώνα ή, σύμφωνα με ορισμένους, 2ο μισό 5ου αιώνα ΠΚΧ). Δυστυχώς, εδώ δεν έχει διασωθεί το αρχικό κείμενο του Περίπλου τῆς ἔξω θαλάσσης· έχουν μείνει μόνον αναφορές άλλων συγγραφέων, όπως ο Πλούταρχος, ή ο Σενέκας ο νεότερος, που διακατέχεται από σκεπτικισμό. Ο Εὐθυμένης, κατά την εξερεύνησή του, έφτασε σ’ έναν μεγάλο ποταμό με ιπποπόταμους και κροκόδειλους, που τα νερά του στις εκβολές έκαναν το νερό τής θάλασσας γλυκό ή υφάλμυρο. Μάλλον θα ήταν ο Σενεγάλης ποταμός. Οι Μασσαλιώτες πρέπει να είχαν ακούσει πως οι Καρχηδόνιοι, με τον Άννωνα επικεφαλής, είχαν αναλάβει στην ίδια περιοχή, την ίδια ίσως περίοδο, μια μεγάλη εξερευνητική αποστολή. Όμως, πληροφορίες για συνάντηση των δυο στόλων δεν υπάρχουν. Τ’ αποτελέσματα του εγχειρήματος του Ευθυμένη φαίνεται πως κρίθηκαν πενιχρά. Έτσι οι Μασσαλιώτες εγκατέλειψαν την προσπάθειά τους στον νότιο Ατλαντικό.
-
● Ήταν η σειρά των Καρχηδονίων να επεκταθούν στον βόρειο Ατλαντικό, στην περιοχή που κατέγραψε ο Μασσαλιώτης περίπλους. Επικεφαλής τής αποστολής τοποθετήθηκε ο Ἱμίλκων (ή Ἱμίλκας) ὁ Θαλασσοπόρος (τέλη 6ου αιώνα ΠΚΧ), μ’ έναν περίπλου-παράπλου των ακτών τής Ιβηρίας και της Γαλλίας. Ακολουθώντας τούς δρόμους των Ταρτησσίων, έφτασε στην Ὀφιοῦσα (Πορτογαλία-Γαλικία) για να εμπορευτεί κασσίτερο και άλλα πολύτιμα μέταλλα. Ο Ιμίλκων έδωσε μια νέα διάσταση στην καρχηδονιακή προπαγάνδα: παρουσίασε το ταξίδι του με τα πιο μελανά χρώματα ως ιδιαίτερα οδυνηρό, μιλώντας συνεχώς για θαλάσσια τέρατα και γιγάντια φύκια, ώστε να μην τολμήσουν οι ανταγωνιστές, και πρωτίστως οι Έλληνες, να βγουν στον Ατλαντικό. Φαίνεται πως η τακτική αυτή ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική: οι καρχηδονιακές ιστορίες για “σημεία και τέρατα” έγιναν η πηγή των μύθων που απέτρεπαν τα ταξίδια πέρα από τις Ηράκλειες στήλες.
-
● Ο Περίπλους τού Σκύλακος τοῦ Καρυανδέα (τέλη 6ου – αρχές 5ου αιώνα) έγινε για λογαριασμό των Περσών, που του ανέθεσαν να εξερευνήσει τις εκβολές τού Ινδού ποταμού και τις ακτές τού Ινδικού, φτάνοντας μέσω Ερυθράς στο Σουέζ. Ο Σκύλαξ, από τα Καρύανδα της Καρίας, ήταν ένας περίφημος εξελληνισμένος Κάρας εξερευνητής και συγγραφέας, στα χρόνια τού Δαρείου Α’. Σκοπός τής αποστολής του, γύρω στο 515 ΠΚΧ, ήταν να βρει αρχικά τις εκβολές τού Ινδού. Βγαίνοντας στον Ινδικό ωκεανό, στράφηκε προς δυσμάς κι έφτασε στην Ερυθρά θάλασσα, που επίσης εξερεύνησε. Το ταξίδι του κράτησε 30 μήνες. Η έκθεση του Σκύλακα με τίτλο, καθώς λένε, Περίπλους, και αφιερωμένη στον Δαρείο, έχει χαθεί· μόνον οι αναφορές τρίτων έχουν σωθεί – όπως του Στράβωνα στη Γεωγραφία του, του Ηροδότου στην Ιστορία του, και του Αριστοτέλη στα Πολιτικά του, όταν μιλά για τους Ινδούς βασιλιάδες. Υπάρχουν συνολικά επτά παραπομπές μεταγενέστερων συγγραφέων, που δείχνουν πως ο Περίπλους του δεν ήταν ένα απλό ημερολόγιο καταστρώματος, αλλά περιείχε περιγραφές λαών, τόπων, φυσικών και πολιτικών συνθηκών. Άρα, ήταν πληροφορίες για επέκταση της Περσικής Αυτοκρατορίας. Ήταν γραμμένος στα ελληνικά – συνεπώς, πρόκειται για ένα από τα πρώτα έργα που γράφτηκαν σ’ ελληνικό πεζό λόγο. Επιπλέον, ήταν η πρώτη περιγραφή λαών τής Ανατολής που έφτανε στον κόσμο τής Μεσογείου και απετέλεσε το πρότυπο για μεταγενέστερους Έλληνες συγγραφείς. Καταχώρησε, τέλος, και τ’ όνομα των Ἰνδῶν και της Ἰνδίας στην παγκόσμια γεωγραφία.
-
● Περίπλους ὁ ἐκτὸς τῶν Ἡρακλείων στηλῶν, έργο τού ιστορικού, χρονογράφου, και λογογράφου Χάρωνος (πρώτο μισό 5ου αιώνα), από την Λάμψακο, που έζησε πριν από τον Ηρόδοτο· Περίπλους τῆς ἔσω θαλάσσης (τής Μεσογείου), έργο τού αστρονόμου, μετεωρολόγου και γεωγράφου Εὐκτήμωνος τοῦ Ἀθηναίου (μέσα 5ου αιώνα ΠΚΧ), μαθητή και συνεργάτη τού συμπατριώτη του, Μέτωνος· και Ὠκεανοῦ περίπλους, του Αβδηρίτη φιλοσόφου Δημοκρίτου (±460 – ±370 ΠΚΧ): κανένας από αυτούς τους Περίπλους δεν σώζεται· μα ειδικά για τον Δημόκριτο, συντρέχουν και άλλοι λόγοι εκτός τής τύχης (βλέπε Χρονικό 22, Διάλειμμα: Άβδηρα, Δημόκριτος και Πλάτων).
-
● Η επική εξερεύνηση του κορυφαίου Μασσαλιώτη θαλασσοπόρου, Πυθέα (±380 – ±310, ή ±350 – ±285 ΠΚΧ), πραγματοποιήθηκε περί το 325, και τον οδήγησε στην Βρετανία, την Σκανδιναβία, τη Βαλτική και από εκεί, μέσω ποτάμιων οδών, στον Εύξεινο και τη Μεσόγειο, ολοκληρώνοντας έναν περίπλου τής Ευρώπης. Από το βιβλίο του, Τὰ περὶ ὠκεανοῦ, ή Γῆς περίοδος, σώζονται μόνον αποσπάσματα σε αναφορές άλλων συγγραφέων, ορισμένοι από τους οποίους, σαν τον μονίμως δύσπιστο Στράβωνα, αλλά και τον Πολύβιο, τον αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό. Ο Πυθεύς, κατά τα λεγόμενά του, ταξίδεψε “σε όλα τα μέρη τής Βρετανίας που ήταν προσβάσιμα”, κι εξερεύνησε όλον τον Βορρά. Οι κάτοικοι της Κορνουάλλης, όπως διαπίστωσε, ασχολούνταν με την παραγωγή κασσίτερου. Ίσως κάποιες από τις παρατηρήσεις του ν’ αποτελούν την πρώτη αναφορά στο Stonehenge. Επιπλέον, εισήγαγε την ιδέα τής ἐσχάτης Θούλης στη γεωγραφική φαντασία·(7) και πρώτος αυτός περιέγραψε τον Ήλιο τού μεσονυχτίου, τους πολικούς πάγους, αλλά και τις παλίρροιες, αποφαινόμενος ότι οφείλονται στη σελήνη. Μέτρησε το γεωγραφικό πλάτος με τον γνώμονα, και παρατήρησε τευτονικές, ίσως και φινλανδικές φυλές.
- (7) Παλαιότερα πίστευαν πως Θούλη ήταν η Ισλανδία. Όμως, ο Πυθέας είχε δει κατοίκους στο νησί, ενώ η Ισλανδία ήταν ακατοίκητη ως το δεύτερο μισό τού 9ου αιώνα ΚΧ. Έτσι, από τα τέλη τού 19ου αιώνα, η Θούλη ταυτίζεται με τη Νορβηγία. Κάποιοι άλλοι πάλι, συνέδεσαν την Θούλη με την Γροιλανδία, όπου η ανθρώπινη παρουσία ανάγεται στο μακρινό 2500 ΠΚΧ. Το ενδεχόμενο, πάντως, ο Πυθέας να έφτασε ως εκεί θεωρείται εντελώς απίθανο.
-
● Οι Ναζί ταύτισαν την Θούλη με την Υπερβορεία γη (βλέπε Χρονικό 15, Παράρτημα: Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια), ως το λίκνο τής “Αρίας φυλής”, ενώ το κόμμα τους εκκολάφθηκε εντός τής “Εταιρείας τής Θούλης”…
-
Αποσπάσματα από το έργο του παραθέτουν ή παραφράζουν πολλοί άλλοι, όπως ο Διόδωρος Σικελιώτης, ο Πλίνιος, ή ο Γεμίνος ὁ Ῥόδιος. Οι τίτλοι στο βιβλίο του δόθηκαν από μεταγενέστερους. Άλλες απλούστερες παραλλαγές που συναντά κανείς είναι Ὠκεανός, ή Περίπλους. Μετά από την Βρετανία και τη Νορβηγία, ήρθε η ανακάλυψη της Βαλτικής και το ταξίδι στον Ντον. Κάπου εκεί, ο Πολύβιος, ἐκὼν ἤ ἄκων, θόλωσε τα νερά επειδή, όπως υποστήριξε, ο Πυθέας έκανε μεταβολή στις εκβολές τού Βιστούλα, μπροστά στα σύνορα της Σκυθίας: “… κατά την επιστροφή του από εκεί, διέσχισε ολόκληρη την ακτή τής Ευρώπης, από τα Γάδειρα ως τον Τάναϊ”… Ήταν κάποιο δεύτερο σκέλος τής εξερεύνησης; Και δεν πέρασε από τη Μασσαλία ν’ ανεφοδιαστεί και να φρεσκάρει το πλήρωμα; Άλλοι, πάλι, λένε πως ο Τάναϊς δεν είναι ο Ντον, αλλά ο Έλβας. Υπάρχουν κι εκείνοι που δημιουργούν την θολούρα στο ξεκίνημα του ταξιδιού για να το αμφισβητήσουν. Αφού το στενό τού Γιβραλτάρ ήταν αποκλεισμένο – είναι το ατράνταχτο επιχείρημα – πώς πέρασε ο Πυθέας; Οὐ μπλέξεις με “διανοούμενους της πολυθρόνας”!
Μασσαλιώτες, Καρχηδόνιοι, Ρωμαίοι ως… “άσπονδοι φίλοι”.

Η Θούλη (σε χάρτη τού Olaus Magnus ΒΔ τής Σκωτίας, 1539), με τα τέρατά της, ταυτίστηκε από κάποια άλλα “τέρατα”, τους Ναζί, με την Υπερβορεία, ως το λίκνο τής “Αρίας φυλής”. Το δε ναζιστικό κόμμα εκκολάφθηκε μέσα στην “Εταιρεία τής Θούλης”.
Οι Καρχηδόνιοι είχαν επιβάλει αποκλεισμό των Ηρακλείων στηλών για όλα τα πλοία των άλλων λαών. Όμως, κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, οι δυτικοί Έλληνες, κυρίως οι Μασσαλιώτες, είχαν μάλλον (ή περίπου) “φιλικές” σχέσεις μαζί τους. Κατ’ αρχάς, η Μασσαλία ήταν στρατιωτικά ανώτερη της Καρχηδόνας: την είχε νικήσει επανειλημμένα, στα τέλη τού 6ου και στις αρχές τού 5ου αιώνα. Οι Καρχηδόνιοι προτίμησαν ν’ αποφύγουν τις περαιτέρω εχθροπραξίες και υπέγραψαν ανεξάρτητη συνθήκη με τους Μασσαλιώτες. Οι τελευταίοι, βάσει της συνθήκης, θα μπορούσαν άνετα να δημιουργούν και συντηρούν αποικίες στις μεσογειακές ιβηρικές ακτές. Τα διαθέσιμα αρχαιολογικά στοιχεία, όντως, δείχνουν πως οι ποσότητες ελληνικών αγγείων στη Δύση δεν μειώθηκαν σε καμιά χρονική περίοδο· αντίθετα, ως καλύτερης ποιότητας, αυξήθηκαν – και αυτό αποτελεί έναν αξιόπιστο εμπορικό δείκτη. Δεύτερον, η Μασσαλία ήταν από παλιά σύμμαχος της Ρώμης. Οι Μασσαλιώτες βοήθησαν τους Ρωμαίους στους πολέμους τους με τους Ετρούσκους και τους Γαλάτες. Στα μέσα τού 4ου αιώνα, Καρχηδόνα και Ρώμη “τα βρήκαν” σε συνάρτηση με τους Σικελικούς πολέμους, και με συνθήκη προσδιόρισαν τ’ αμοιβαία τους συμφέροντα. Έτσι η Ρώμη μπορούσε να χρησιμοποιεί τις αγορές τής Σικελίας, και η Καρχηδόνα να επιδίδεται σε αγοραπωλησίες στην Ρώμη. Αν η Καρχηδόνα είχε υποδουλώσει συμμάχους τής Ρώμης, έπρεπε να τους απελευθερώσει. Ναι μεν, η Ρώμη θα έμενε μακριά από τη δυτική Μεσόγειο, αλλά εξαιρουμένης τής Μασσαλίας. Στο δεύτερο μισό τού 4ου αιώνα, όταν έγινε το ταξίδι τού Πυθέα, οι σχέσεις ανάμεσα στην Ρώμη και τους συμμάχους της από τη μια, και την Καρχηδόνα από την άλλη, ήταν εντελώς φιλικές. Οι Μασσαλιώτες ενεργούσαν ελεύθερα και κατά βούληση. Ούτε υπάρχει η οποιαδήποτε ένδειξη σε κάποια από τις πηγές πως προέκυψε “αἴφνης” πρόβλημα με το ταξίδι τού Πυθέα. Αντίθετα, αναφέρονται τα Γάδειρα, η Ταρτησσός, και το Ἱερὸν ἀκρωτήριον (Sagres) στο νότιον άκρον τής Πορτογαλίας, πιστοποιώντας έτσι πως ο ήρωάς μας πέρασε “μέρα μεσημέρι” από τις Ηράκλειες στήλες, κατευθυνόμενος προς βορράν…
Νεάρχου Παράπλους
-
● Ενώ ο Πυθέας περιέπλεε την Ευρώπη, ο Νέαρχος, ως ναύαρχος τού Ἀλεξάνδρου, πραγματοποιούσε τον Παράπλου του, έχοντας αναλάβει να οδηγήσει τον στόλο από τις Ινδίες στον Περσικό Κόλπο, και να συναντήσει τον Μακεδόνα βασιλιά στα Σούσα, το 324 ΠΚΧ. Οι πληροφορίες τού Νεάρχου παράπλου διασώζονται από τον Ἀρριανό στα Ἰνδικά του.(8) Ο Νέαρχος είχε διοριστεί σατράπης τής Παμφυλίας και της Λυκίας το 334-333. Το 328 πήγε στην Βακτρία, μεταφέροντας ενισχύσεις στον Αλέξανδρο. Το 326 έγινε ναύαρχος του στόλου που δημιουργήθηκε στον ποταμό Ὑδάσπη (Jehlum), και τον οδήγησε από τον Ινδό στον Περσικό, καταγράφοντας το ταξίδι με κάθε λεπτομέρεια. Τότε έγινε και ο πρώτος Έλληνας που επισκέφτηκε την Τύλο (το Μπαχρέιν), και η περιοχή ενσωματώθηκε στον ελληνικό κόσμο, μέσω της λατρείας τού Δία (ως η αραβική θεά τού Ήλιου, Shams), ενώ η ελληνική άρχισε να ομιλείται από τις ντόπιες ανώτερες τάξεις. Ο Αλέξανδρος ήθελε να μάθει με τον Παράπλου για τις εκβολές τού Ινδού, και για την θαλάσσια περιοχή ανάμεσα στην Ινδία και τη Βαβυλώνα. Ο Νέαρχος, μετά από περιπέτειες, έφτασε στην Καρμανία (Kermān, ΝΑ Ιράν, όπου ιδρύθηκε μια από τις Αλεξάνδρειες), για να συναντηθεί με τον βασιλιά, που μόλις είχε διασχίσει την έρημο Γεδρωσία. Αυτός τον έστειλε να ολοκληρώσει το ταξίδι του· έφτασε ως τον Ευφράτη, και γύρισε για να συναντηθεί με τον Αλέξανδρο στα Σούσα, στις αρχές τού 324. Κατόπιν πήγε με τον στόλο στη Βαβυλώνα. Ο Αλέξανδρος είχε τον Νέαρχο στα τελευταία του σχέδια, ως ναύαρχο του στόλου τής εισβολής στην Αραβία – ίσως και των άλλων που προετοίμαζε κατά της Καρχηδόνας, της Ρώμης και της Ιβηρίας. Σχέδια που δεν υλοποιήθηκαν λόγω του πρόωρου θανάτου του.

Pataliputra: από τις μεγαλύτερες πόλεις τού κόσμου. Mathura των Ελληνοϊνδών (180-70 ΠΚΧ). Sagala (Σάγαλα): πρωτεύουσα του Ινδοελληνικού
βασιλείου τού Μενάνδρου.
- (8) Ο Αρριανός (τέλη 1ου – 2ος αιώνας ΚΧ), ένας από τους κύριους ιστορικούς τού Αλεξάνδρου, γεννήθηκε στη Νικομήδεια της Βιθυνίας, στα ΒΔ τής Μικράς Ασίας. Στα Ινδικά του αφηγείται κυρίως την ιστορία τού ταξιδιού τού Νεάρχου προς τον Περσικό, ύστερα από την κατάκτηση της κοιλάδας τού Ινδού από τους Μακεδόνες. Η σπουδαιότητα του έργου οφείλεται όμως και στο ότι εμβαθύνει στην ιστορία, γεωγραφία και κουλτούρα τής ινδικής υποηπείρου. Επιπλέον, ο Αρριανός αφηγείται τις ιστορίες τού Ἡρακλέους και του Διονύσου στην Ινδία. Πρότυπο του ήταν ο Ηρόδοτος.
-
● Ἰνδικά είναι ο τίτλος κι ενός βιβλίου τού Μεγασθένη, που επίσης περιγράφει την ιστορία τής Ινδίας και απετέλεσε βασική πηγή πληροφοριών για τον Αρριανό. Ο Μεγασθένης (±350–290 ΠΚΧ) ήταν Έλληνας εθνογράφος τής ελληνιστικής περιόδου. Ήταν και αυτός Μικρασιάτης κι έγινε πρέσβης τού Σέλευκου Α’ στον Τσαντραγκούπτα, στην Παταλιπούτρα τού Μπιχάρ τής ΒΑ Ινδίας. Αυτό έγινε πριν από το 298 ΠΚΧ που πέθανε ο Ινδός ηγεμόνας. Ο Μεγασθένης είχε ζήσει προηγουμένως στην Αραχωσία τού νότιου Αφγανιστάν. Στην αρχή των Ινδικών του, αναφέρεται στους παλαιούς Ινδούς που ήξεραν για τον Διόνυσο και τον Ηρακλή στην χώρα, καθώς και στους πιστούς στον Ηρακλή (Krishna) και τον Διόνυσο (Shiva ή Indra). Το βιβλίο του συνέστησε την Ινδία στους λογίους τής Μεσογείου και υπήρξε σημαντική πηγή για τους μεταγενέστερους, λ.χ. τους Στράβωνα, Διόδωρο και Πλίνιο. Έχει και σημαντικό εύρος αφού περιγράφει τα Ιμαλάϊα, στον Βορρά, φτάνοντας ως την Ταπροβανή (Σρι Λάνκα), στον Νότο.
-
● Τριηράρχης στον στόλο τού Νεάρχου ήταν ο Ἀνδροσθένης ὁ Θάσιος. Η δική του μαρτυρία τιτλοφορείται Ὁ τῆς Ἰνδικῆς παράπλους. Ο Αλέξανδρος τον έστειλε να εξερευνήσει περιοχές των αραβικών ακτών. Ένας άλλος τριηράρχης τού Νεάρχου ήταν ο Ἀρχίας ὁ Πελλαῖος, που έφτασε επίσης στην Τύλο, η οποία, όπως έγραψε, απέχει “περίπου μια μέρα και μια νύχτα πλεύση” από τις εκβολές τού Ευφράτη. Ένας τρίτος πλοηγός τού Νεάρχου υπήρξε ο Ὀνησίκριτος από την Αἴγινα, ή την Ἀστυπάλαια. Από το έργο του σώθηκαν περικοπές τού Περίπλου του, σχετικές με την αρχαία Ινδία και τους κατοίκους της. Τον θεωρούσαν, όμως, αναξιόπιστο και καυχησιάρη.

Ελληνιστική κουλτούρα στις Ινδίες: ελληνοϊνδικό συμπόσιο, μ’ ελληνικά ρούχα, αμφορείς, κρασί, μουσική (1ος–2ος αιώνας ΚΧ)
-
● Ο Περίπλους τού ψευδο-Σκύλακος (δεκαετία 330 ΠΚΧ) γράφτηκε από άγνωστο Αθηναίο, με πρωτότυπο τίτλο Περίπλους τῆς θαλάσσης τῆς οἰκουμένης Εὐρώπης καὶ Ἀσίας καὶ Λιβύης. Ο συγγραφέας υπογράφει ως “Σκύλαξ” για λόγους κύρους, και παρουσιάζει τη Μεσόγειο και τον Εύξεινο δεξιόστροφα, αρχίζοντας από την Ιβηρία, για να καταλήξει στη δυτική Αφρική πέραν από τις Ηράκλειες στήλες.
-
● Ο Σταδιασμός, ἤτοι Περίπλους τῆς μεγάλης θαλάσσης, είναι έργο ενός άγνωστου γεωγράφου-πλοηγού (τέλη 4ου – αρχές 3ου αιώνα ΠΚΧ). Σώθηκε μόνον το τμήμα με τις αποστάσεις, οδηγίες πλεύσης και περιγραφές λιμένων τής Μεσογείου.
-
● Ο 10τομος Περίπλους τού Τιμοσθένους τοῦ Ῥοδίου (αρχές 3ου αιώνα ΠΚΧ), είχε ως σκοπό να περιγράψει με μεγαλύτερη ακρίβεια χώρες που ήταν πλέον γνωστές, προσδιορίζοντας την θέση λιμένων ή και σταθμών τής Μεσογείου. Ο Τιμοσθένης ήταν σπουδαίος θαλασσοπόρος, γεωγράφος, χαρτογράφος, μα και ναύαρχος του πτολεμαϊκού στόλου. Άλλα έργα του ήταν τα Περὶ λιμένων, Περὶ νήσων, και οι Σταδιασμοί, εκπονώντας πάρα πολλούς ναυτικούς χάρτες. Στον αρχαίο κόσμο αποτελούσε αυθεντία σε θέματα ανέμων, και πρέπει να ήταν ο πρώτος Έλληνας γεωγράφος που χρησιμοποίησε τους ανέμους για γεωγραφικό προσανατολισμό, κι όχι απλώς ως ένα μετεωρολογικό φαινόμενο. Από τα έργα του έχουν διασωθεί μόνον περικοπές σε συγγράμματα τρίτων, που τον επικαλούνται με θαυμασμό, όπως ο Ερατοσθένης, ή ο Στράβων. Ο τελευταίος αποκαλύπτει μιαν ακόμα πτυχή τού πολυτάλαντου Τιμοσθένη: συνέθεσε, λέει, έναν “Πυθικὸν νόμον” για τα Πύθια των Δελφών, με αὐλό καὶ κιθάρα, συμμετέχοντας έτσι στις γιορτές τής νίκης τού Ἀπόλλωνος ἐπὶ τοῦ Πύθωνος.(9)

Ο Απόλλων σκοτώνει τον Πύθωνα, του Eugène Delacroix (1850)
Μουσικός Νόμος
- (9) “Νόμος, στὴ μουσική, ἦταν ὁ σημαντικότερος τύπος σύνθεσης καὶ ἐκτέλεσης. Φαίνεται πὼς ἐξελίχτηκε ἀπὸ μιὰ πολὺ παλιὰ παράδοση, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία οἱ νόμοι τραγουδιοῦνταν ἀπὸ τὸ λαὸ γιὰ νὰ ἀπομνημονεύονται εὔκολα καὶ νὰ ἀκολουθοῦνται [αντίθετα απ’ ό,τι γίνεται σήμερα, που οι νομοθέτες κάνουν τα πάντα για να είναι οι νόμοι ακατανόητοι στον λαό, αν και – ή επειδή ακριβώς – άγνοια νόμου δεν συγχωρείται]… Ἡ ἐκτέλεση τῶν νόμων ἦταν πολὺ ἀπαιτητικὴ καὶ ἔθετε ὑψηλὰ ἐπαγγελματικὰ ἐπίπεδα στοὺς ἀγῶνες (Ὀλύμπια, Πύθια, Ἴσθμια, Νέμεα), ὅπου ἔπαιρναν μέρος οἱ πιὸ διακεκριμένοι μουσικοὶ τῆς ἐποχῆς.
-
“Πυθικὸς νόμος: ὁ πιὸ σημαντικὸς αὐλητικὸς νόμος, ἐπινοήθηκε ἀπὸ τὸν Σακάδα,… ὑπῆρξε τὸ πρῶτο γνωστὸ εἶδος προγραμματικῆς μουσικῆς καὶ σκοπὸ εἶχε τὴν περιγραφὴ τοῦ ἀγώνα τοῦ Ἀπόλλωνα μὲ τὸ δράκοντα Πύθωνα, ἀποτελούμενος ἀπὸ πέντε μέρη…” (Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Μουσικῆς, του Σόλωνα Μιχαηλίδη).
“Οἱ νόμοι ἄδονταν ἀπὸ τὸν λαὸ γιὰ νὰ ἀπομνημονεύονται εὔκολα καὶ νὰ
τηρούνται.” Τώρα, αντίθετα, οι νομοθέτες κάνουν τα πάντα για να είναι
οι νόμοι ακατανόητοι, αν και (ή επειδή) άγνοια νόμου δεν συγχωρείται…
-
● Ο Τιμοσθένης είτε καινοτόμησε, συνδυάζοντας τον αυλό με την κιθάρα στον πυθικό νόμο, ή αυτός ο συνδυασμός ήταν ήδη καθιερωμένος στην εποχή του. Ο αυλός και η κιθάρα ήταν τα βασικά όργανα των επαγγελματιών μουσικών: πνευστός ο αυλός, ήταν συνδεδεμένος με τον Διόνυσο, έγχορδη η κιθάρα, ταυτισμένη με τον Απόλλωνα. Αντίθετα, η λύρα παιζόταν μόνον από ερασιτέχνες. Περί (αδόμενων) νόμων, βλέπε επίσης Χρονικό 11, υποσημείωση 1, και Χρονικό 21, υποσημείωση 7, μαζί με το σχετικό κείμενο.
-
● Σημειωτέον, καμιά γιορτή δεν θεσμοθετήθηκε, ούτε και κανένας νόμος συντέθηκε, για μιαν άλλη νίκη τού Απόλλωνα σε μουσικό αγώνα, με αντίπαλο τον σάτυρο αυλητή Μαρσύα από την Φρυγία. Για να νικήσει ο θεός, χρειάστηκε να τραγουδήσει κιόλας, και οι μούσες, που ήταν οι κριτές, φυσικά τού το επέτρεψαν. Ήταν μια νίκη “στα σημεία”, εξοργίζοντας τον Απόλλωνα, που αντέδρασε υπερβολικά: έγδαρε ζωντανό τον Μαρσύα, και κρέμασε το δέρμα του σ’ ένα πεύκο, για την “ὕβρι” του να προκαλέσει θεό! Να πώς η ελληνική μουσική νίκησε την φρύγια, και το απολλώνιο στοιχείο το διονυσιακό… Παρ’ όλα αυτά, στα ελληνιστικά χρόνια, κατά τον Διόδωρο Σικελιώτη, ο Μαρσύας θαυμαζόταν για τη “σύνεση και σωφροσύνη” του, ενώ και οι Ρωμαίοι τον εγκωμίαζαν για την “παρρησία του να μιλήσει έξω από τα δόντια στους έχοντες εξουσία”. Το άγαλμά του στην ρωμαϊκή αγορά ήταν indicium libertatis, σύμβολο ελευθερίας, και αφετηρία εκδηλώσεων διαμαρτυρίας των πληβείων.
-
● Δυο σπουδαίοι Έλληνες θαλασσοπόροι, που ίσως να συνεργάστηκαν στον Ινδικό ωκεανό, ήταν ο Εὔδοξος ὁ Κυζικηνός (±150–100 ΠΚΧ) και ο Ἵππαλος (τέλη 2ου – 1ος αιώνας ΠΚΧ). Ο Εύδοξος εξερεύνησε την Αραβική θάλασσα για λογαριασμό των Πτολεμαίων τής Αιγύπτου. Σύμφωνα με τους Ποσειδώνιο και Στράβωνα, ήταν ο πρώτος που εκμεταλλεύθηκε το σύστημα των μουσώνων στον Ινδικό, το 118–116. Λένε πως κάποιος Ινδός ναυτικός, ναυαγός στην Ερυθρά θάλασσα, σώθηκε και μεταφέρθηκε στην Ἀλεξάνδρεια, όπου προσφέρθηκε να οδηγήσει τους Έλληνες στην Ινδία. Ο Εύδοξος ανέλαβε το πρώτο ταξίδι, με οδηγό τον Ινδό, το 118. Αφού επέστρεψε με αρώματα και πολύτιμους λίθους, επανέλαβε τη διαδρομή μετά από δυο χρόνια μόνος του. Μέχρι τότε, Έλληνες και Ινδοί ναυτικοί εμπορεύονταν σε αραβικά λιμάνια, όπως το Άντεν (τον Εὐδαίμονα των αρχαίων Ελλήνων, ενώ και η Υεμένη ήταν η Εὐδαίμων Ἀραβία). Οι προσπάθειες των Ελλήνων να πάνε πέρα από το Άντεν ήταν σπάνιες και δύσκολες, παραπλέοντας τις ακτές ως την Ινδία. Τα ινδικά πλοία, αντίθετα, πήγαιναν απευθείας στην Αραβία, εκμεταλλευόμενα τους μουσώνες. Αν οι Έλληνες αποκτούσαν την τεχνογνωσία αυτή, δεν θα είχαν ανάγκη τ’ αραβικά λιμάνια και θα συναλλάσσονταν απευθείας με την Ινδία. Αυτό έγινε τότε κατορθωτό, και πολύ σύντομα, στα μέσα τού 1ου αιώνα ΠΚΧ, ολοένα και περισσότερα ελληνικά, αλλά και ρωμαϊκά, πλοία έβαζαν πλώρη για την Ινδία με αυτόν τον τρόπο.
-
Κατά την επιστροφή του από το δεύτερο ταξίδι, ο Εύδοξος παρασύρθηκε από τον άνεμο νοτιότερα στα παράλια της ανατολικής Αφρικής, όπου βρήκε ναυαγισμένο ένα πλοίο. Από την εμφάνισή του και όσα του είπαν οι ντόπιοι, συμπέρανε πως το πλοίο ήταν από τα Γάδειρα της Ανδαλουσίας και περιέπλεε την Αφρική. Του ήρθε τότε η ιδέα να επιχειρήσει έναν περίπλου τής μαύρης ηπείρου. Οργάνωσε μόνος του την αποστολή, ξεκινώντας και αυτός από τα Γάδειρα. Μα ήταν ανυπέρβλητες οι δυσκολίες κι αναγκάστηκε να επιστρέψει. Δεν το έβαλε κάτω και προσπάθησε πάλι – χωρίς να ξέρουμε τι απέγινε. Αν και κάποιοι αισιόδοξοι, όπως ο Πλίνιος, υποστηρίζουν πως τα κατάφερε, το πιθανότερο είναι πως η αποστολή χάθηκε…
-
● Ως προς τον Ίππαλο, αναφέρεται κάποιες φορές ως κυβερνήτης τού Εύδοξου. Ο συγγραφέας τού Περίπλου τῆς Ἐρυθρᾶς θαλάσσης τού αποδίδει την ανακάλυψη του απευθείας δρόμου από την Ερυθρά θάλασσα στην Ινδία, σχεδιάζοντας σωστά τον χάρτη τής περιοχής. Οι Έλληνες γεωγράφοι τότε νόμιζαν πως η ακτογραμμή τής Ινδίας εκτεινόταν από δυτικά προς ανατολικά. Ο Ίππαλος διόρθωσε το λάθος, σχεδιάζοντας την γραμμή από βόρεια προς νότια. Μόνον κάποιος που είχε αυτήν την εικόνα θα σκεφτόταν πως ο συντομότερος δρόμος προς τη Νότια Ινδία είναι να διασχίζεις τον Ινδικό και όχι να παραπλέεις. Από τότε υπήρξε μεγάλη ανάπτυξη στο εμπόριο της Αιγύπτου με την Ινδία. Ο Ίππαλος θεωρείται κάποιες φορές ως ο θαλασσοπόρος που εισήγαγε στην Ευρώπη την ιδέα τής μετάβασης στην Ινδία με τη βοήθεια των μουσώνων.
-
● Ο Περίπλους τῆς Ἐρυθράς Θαλάσσης (40–70 ΚΧ)(10) περιγράφει τα δρομολόγια της Ερυθράς θάλασσας και του Ινδικού ωκεανού, με αφετηρία κάθε φορά το λιμάνι τής Βερενίκης (τής τρωγλοδυτικής, ή και Μπαράνις). Συντάκτης του είναι κάποιος ανώνυμος Αλεξανδρινός. Πέραν της Ερυθράς, περιγράφει τα παράλια της Ινδίας ως τον Γάγγη ποταμό, καθώς και τις ανατολικές ακτές τής Αφρικής (της Αζανίας).
- (10) “Ερυθρά θάλασσα”, για τους αρχαίους Έλληνες, ήταν όχι μόνον η Ερυθρά, αλλ’ επίσης όλος ο Ινδικός ωκεανός και ο Περσικός κόλπος.
-
● Ο Περίπλους τοῦ Εὐξείνου Πόντου (130–131 ΚΧ), γραμμένος από τον Αρριανό σ’ επιστολή του προς τον αυτοκράτορα Αδριανό, είναι ένας ακριβής τοπογραφικός οδηγός των δρομολογίων τής Μαύρης θάλασσας. Πιθανόν να συνδέεται με τις οδηγίες του, ως λεγάτος τής Καππαδοκίας, για τυχόν επίθεση των Ρωμαίων κατά των Αλανών. Σκοπός του ήταν να κατατοπίσει τον αυτοκράτορα σχετικά με τις αποστάσεις πόλεων, ή και θέσεων, που θ’ αποτελούσαν ασφαλή αγκυροβόλια, σε περίπτωση μιας εκστρατείας στην περιοχή.
-
● Η Περιήγησις τοῦ ἐν τῷ Βοσπόρῳ ἀνάπλου (Ἀνάπλους Βοσπόρου) γράφτηκε από τον Διονύσιο Βυζάντιο (2ος αιώνας ΚΧ). Περιγράφει, εκτός τής ακτογραμμής τού Βοσπόρου, την αρχαία πόλη τού Βυζαντίου, προτού να γίνει Κωνσταντινούπολη στον 4ο αιώνα. Θεωρείται ένα από τα πιο λεπτομερή γεωγραφικά κείμενα.
-
● Ο Περίπλους τῆς ἔξω θαλάσσης είναι έργο τού Έλληνα γεωγράφου Μαρκιανοῦ από την Ἡράκλεια τοῦ Πόντου (4ος αιώνας ΚΧ). Άλλα βιβλία του είναι: Μενίππου ὁ ἐντὸς θαλάσσης περίπλους, και Ἀρτεμίδωρου γεωγραφία – και τα δυο σε επιτομή δική του.
-
● Να κι ένας σύγχρονος Περίπλους τού Φινλανδού εξερευνητή, γεωλόγου και μεταλλειολόγου Adolf Erik Nordenskiöld (1832–1901), γνωστού κυρίως για το εγχείρημά του στην Αρκτική το 1878–1879. Τότε ήταν που ο άνθρωπος διέσχισε για πρώτη φορά τη Βόρεια θαλάσσια ρότα (ή το Βορειοανατολικό πέρασμα). Το επίτευγμα ήταν σπουδαίο, αφού άνοιξε ο δρόμος για έναν Περίπλου τής Ευρασίας μέσω Βόρειας θάλασσας και Διώρυγας του Σουέζ. Επιμελήθηκε μια μνημειώδη πεντάτομη καταγραφή τού εγχειρήματος και μια δίτομη εκλαϊκευμένη σύνοψη. Εκτός τού Περίπλου (1897), εξέδωσε άλλη μια μονογραφία με τίτλο Πρώιμη Ιστορία τής Χαρτογραφίας (1889). Τον ενδιέφερε η ιστορία τής εξερεύνησης της Αρκτικής, όπως αυτή φαίνεται σε παλαιούς χάρτες.
Επόμενο Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ● Μινωική Κοινωνία και Τέχνη ● Γραμμική Α-Β, Δίσκος Φαιστού ● Κασσιτερούχο Κρατέρωμα (Μπρούντζος) ● Ταυροκαθάψια