Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ)

Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ)

/ENGLISH/ Chronicle 26. IBERIAN CROSS-CHECK

● Ναύκρατις ● Adolf Schulten και Dan Stanislawski ● Μετάλλων Δέλεαρ ● Κασσιτερίδες ● Βαλεαρίδες ● Αργανθώνιος
● Φιλία Ελλήνων-Ταρτησσίων Κόντρα
σε Φοίνικες και Καρχηδόνιους

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΑΠΟΔΕΧΟΜΕΝΟΣ ΤΙΣ ΕΠΑΦΕΣ ανάμεσα στους αρχαίους πολιτισμούς τής ανατολικής Μεσογείου και την Ιβηρία, αλλά μένοντας πιστός στο κυρίαρχο ακαδημαϊκό δόγμα τής μεροληψίας υπέρ των Φοινίκων, ο Dan Stanislawski απέρριψε το ενδεχόμενο κάποιας αιγαιακής παρουσίας στην Ιβηρική χερσόνησο. Παραδέχθηκε μεν πως είναι “δελεαστική ιδέα”, και “λογική υπόθεση”, αλλά, κατά την γνώμη του, “μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πειστικές ενδείξεις πως [οι Κρῆτες] χρησιμοποιούσαν τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου που οδηγούσε προς δυσμάς”.⁽¹⁾.

• ⁽¹⁾ Βλέπε την αρχή τού Χρονικού 21, με την πρώτη παράγραφο του κεφαλαίου 7, της Μελέτης ιστορικοπολιτικής γεωγραφίας: η ιδιαιτερότητα της Πορτογαλίας (1959), του Dan Stanislawski. Άλλες μελέτες του περί Πορτογαλίας είναι: Το άλλο βασίλειο της Πορτογαλίας: το Algarve (1963), και Τοπία τού Βάκχου: το αμπέλι στην Πορτογαλία (1970).

Μινωικό διεθνές εμπόριο: αποικίες και εμπόρια

Τέτοιες απτές ενδείξεις στα χέρια των αρχαιολόγων, ἤτοι κάποια αιγυπτιακά είδη, που βρέθηκαν στην Ισπανία, προέρχονται από “κάπως μεταγενέστερη περίοδο”, γύρω στο 1400–1200 ΠΚΧ, μετά από την πτώση των Μινωιτών. Θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι σε αυτήν ακριβώς την περίοδο (ύστερη εποχή τού μπρούντζου), το θαλάσσιο εμπόριο, ιδίως στη δυτική Μεσόγειο, ήταν στα χέρια εκείνων που προκάλεσαν την πτώση των Μινωιτών: των Μυκηναίων – τους οποίους, όλως παραδόξως, δεν αναφέρει καν ο Αμερικανός καθηγητής! Άρα, ο ισχυρισμός του, πως εκείνα τα είδη στην Ισπανία “σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται (almost surely may [!] be associated) με Φοίνικες μεσάζοντες”, κάθε άλλο παρά επιστημονικός είναι.

Εκτός αυτού, η αιγαιακή παρουσία στην Αίγυπτο, την χώρα προέλευσης των ἐν λόγῳ εμπορευμάτων, ανάγεται τουλάχιστον στους μυκηναϊκούς χρόνους, και πολύ πιθανόν, ακόμη πιο παλιά, στη μινωική εποχή, όταν ιδρύθηκε ένας εμπορικός οικισμός στο Δέλτα τού Νείλου, υπό την αιγίδα των φαραώ: ήταν η Ναύκρατις, η πρώτη και, κατά την αρχική της περίοδο, ίσως μοναδική μόνιμη ελληνική αποικία στην Αίγυπτο, ένας συμβιωτικός κόμβος ελληνοαιγυπτιακών ανταλλαγών στους τομείς τού εμπορίου, της τέχνης, και του πολιτισμού. Αν ένας ιστορικός “ξεχνά” τους Μυκηναίους και τη Ναύκρατι, σημαίνει πως φορά “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”!

Το κυνήγι τού Καλυδωνίου Κάπρου, του Ζωγράφου τού Ναυκράτιου, ±555 ΠΚΧ

● Η Ναύκρατις, στο Δέλτα τού Νείλου και στον δυτικότερο βραχίονα του ποταμού, 70 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά των εκβολών του, όπου αργότερα θα χτιζόταν η Ἀλεξάνδρεια, δεν ήταν μόνον ο πρώτος ελληνικός οικισμός στην Αίγυπτο, αλλά και το πιο σημαντικό αιγυπτιακό λιμάνι ως την ίδρυση της πόλης τού Ἀλεξάνδρου. Η πρώτη περίοδός της παραμένει σκοτεινή, λόγω κατάρρευσης του μυκηναϊκού πολιτισμού και της παρακμής που ακολούθησε (1100–750 ΠΚΧ). Η “αναγέννηση” της ελληνικής κουλτούρας κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, οδήγησε στην επανάληψη των ανταλλαγών με την Ανατολή, με τους δυο μεγάλους ποτάμιους πολιτισμούς τού Νείλου και της Μεσοποταμίας. Κατά τον Ἡρόδοτο, ένα ιερό, πού ήταν γνωστό ως Ἑλλήνιον, αποτελούσε συνεταιριστική επιχείρηση, την οποία χρηματοδοτούσαν εννέα ελληνικές πόλεις-κράτη: τέσσερις ιωνικές (Χίος, Κλαζομεναί, Τέως, Φώκαια), άλλες τέσσερις δωρικές (Ῥόδος, Ἁλικαρνασσός, Κνίδος, Φασηλίς), και μια αιολική (Μυτιλήνη). Οι Μίλητος, Σάμος, και Αἴγινα, διέθεταν τα δικά τους ξεχωριστά ιερά. Αυτό σημαίνει πως οι πολίτες τουλάχιστον δώδεκα ελληνικών πόλεων είχαν μια συνεργασία, που όχι μόνον σπάνια ήταν, αλλά είχε και διάρκεια.

● Η αδελφή πόλη τής Ναυκράτεως, το Ἡράκλειον, ή Θῶνις, το κυριότερο λιμάνι τής Αιγύπτου με την Ἑλλάδα, ανακαλύφθηκε μόλις το 2000, από τον Γάλλο ενάλιο αρχαιολόγο Franck Goddio. Τα ερείπια βρίσκονται 2,5 χιλιόμετρα από τη σημερινή ακτή. Η πόλη ήταν κτισμένη πάνω σε μια συστάδα νησιών, με πολλές γέφυρες και κανάλια. Βυθίστηκε στην θάλασσα στον 6ο ή 7ο αιώνα ΚΧ, πιθανόν λόγω μεγάλων σεισμών ή πλημμυρών. Η “στήλη τής Ναυκράτεως”, με φαραωνικό διάταγμα, που βρέθηκε το 1899, χαρακτηρίζει το Ηράκλειο “λιμάνι στην θάλασσα των Ελλήνων”, εννοώντας τη Μεσόγειο.⁽²⁾ Η δίδυμη “στήλη τού Ηρακλείου” ανασύρθηκε από την θάλασσα το 2000. Το ελληνικό όνομα της πόλης συνδέεται μ’ έναν μεγάλο ναό τού Χονσού, που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Ἡρακλῆ. Ο μέγας ήρωας πιστεύεται πως πέρασε από την πόλη, όπως επίσης ο Πάρις και η Ἑλένη, για να ξεφύγουν από τον οργισμένο Μενέλαο, προτού να ξεσπάσει ο Τρωικός πόλεμος. Στον μυθικό πλούτο τού Ηρακλείου αναφέρθηκε και ο Ὅμηρος.

• ⁽²⁾ Οι Αιγύπτιοι φαραώ, να επισημάνουμε στον κάθε… “διοπτροφόρο” ιστορικό, περιέγραφαν τη Μεσόγειο ως “θάλασσα των Ελλήνων”, όχι ως “θάλασσα των Φοινίκων”!

Η (εταίρα) Φρύνη αφαιρώντας τα πέπλα της, του James Pradier (μπρούντζος, 1845)

● Μια περίφημη ἑταίρα από την Θρᾴκη, που έζησε στη Ναύκρατι στον 6ο αιώνα ΠΚΧ, ήταν η Ῥοδῶπις (ροδομάγουλη), ή Δωρίχα. Κατά τον Ηρόδοτο, ήταν σκλάβα, μαζί με τον μυθοποιό Αἴσωπο, με τον οποίο είχε κρυφή ερωτική σχέση. Ο αδελφός τής Σαπφώς, Χάραξος, πηγαίνοντας ως έμπορος στη Ναύκρατι, την ερωτεύτηκε παράφορα, κι εξαγόρασε την ελευθερία της, καταβάλλοντας μεγάλο χρηματικό ποσό. Η Σαπφώ, σε ποίημά της, την κατηγόρησε πως έκλεψε την περιουσία τού αδελφού της. Άλλοι εραστές – επιμένουν οι Διόδωρος και Πλίνιος – της έχτισαν μέχρι και πυραμίδα! Η Ροδώπις απετέλεσε το πρότυπο, όπου βασίστηκε η αρχική εκδοχή τής ιστορίας τής Σταχτοπούτας, που κατέγραψε αργότερα ο Στράβων.

● Ένα προβεβλημένο τέκνο τής Ναυκράτεως υπήρξε ο Ἀθήναιος, ένας Έλληνας ρήτορας, γραμματικός, και γαστρονόμος, που έζησε τέλη τού 2ου και αρχές τού 3ου αιώνα ΚΧ. Το μόνο έργο του, που έχει ἐν πολλοῖς διασωθεί, είναι η 15τομη σύνοψη των 30τομων Δειπνοσοφιστῶν (Ειδημόνων συμποσιαστών). Πρόκειται γι’ ανεκτίμητο θησαυρό πληροφοριών (που τον έχουμε συμβουλευτεί επανειλημμένα) σχετικά με το φαγητό, τη μουσική, τα τραγούδια, τους χορούς, τις διασκεδάσεις, τις εταίρες, την πολυτέλεια. Οι συνδαιτυμόνες, που ήταν πλούσιοι, προστάτες τής τέχνης, ή και μελετητές, νομικοί, μουσικοί, κ.ά., περιγράφουν τον τρόπο ζωής, τις τέχνες, και τις επιστημονικές γνώσεις των Ελλήνων. Συζητώντας περί κλασικών συγγραφέων, παραθέτουν αποσπάσματα από σχεδόν 800 συγγραφείς, ή και 2500 έργα, πολλά από τα οποία έχουν χαθεί. Έτσι εξασφαλίζουμε πληθώρα πολύτιμων πληροφοριών για τον αρχαίο κόσμο και για πολλούς συγγραφείς, που αλλιώς θα μας ήταν άγνωστοι.

Καμπάσπη, η διακεκριμένη Λαρισαία εταίρα τού Αλέξανδρου, του John William Godward (1896)

● Επίσης Ναυκράτιος, σύγχρονος του Αθήναιου, λίγο μεγαλύτερός του, ήταν ο Ἰούλιος Πολυδεύκης, που άκμασε περί το 180 ΚΧ, κι έφυγε πλήρης ημερών πάνω από τα 80 του. Υπήρξε γραμματικός και σοφιστής, λόγιος και ρήτορας, που τον διόρισε ο αυτοκράτορας Κόμμοδος στην έδρα τής ρητορικής στην Ἀκαδημία τῶν Ἀθηνῶν – λόγω της μελωδικής του φωνής, κατά πώς λέει ο Φιλόστρατος στους Βίους σοφιστῶν. Από τα περί ρητορικής έργα του δεν σώθηκε τίποτε. Το πολύτιμο σωζόμενο έργο του είναι το Ὀνομαστικόν, ένας δεκάτομος θησαυρός (λεξικόν) αττικών συνωνύμων και φράσεων, όχι σε αλφαβητική σειρά, αλλά κατά θέμα. Εκεί βρίσκουμε πολλές σπάνιες πληροφορίες για διάφορες όψεις τής αρχαιότητας – αντικείμενα της καθημερινής ζωής, θέατρο, μουσική, πολιτική – και περικοπές από πολλά μη σωζόμενα έργα. Ο Πολυδεύκης υπήρξε ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για τον William Smith, στο Λεξικό ελληνικών και ρωμαϊκών αρχαιοτήτων (1842), ή και γι’ άλλους μελετητές (όπως και για τα Χρονικά μας).

● Βλέποντας τον Stanislawski με… “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”, κανένας δεν θα τον υποπτευθεί για φιλελληνική μεροληψία, καθώς θ’ αφηγείται τις εξελίξεις στην Ιβηρία, με την μοιραία κατάληξη, που έχουν ήδη εκτεθεί σε τρία Χρονικά (21, 22, και 25). Όσο για μένα, θα μπορέσω να ελέγξω την ορθότητα της δικής μου μαρτυρίας κάνοντας διασταύρωση (στοιχείων). Όμως προηγουμένως, ας δώσουμε τον λόγο στον Γερμανό ιστορικό και αρχαιολόγο, Adolf Schulten, για ν’ απαντήσουμε στο ερώτημα αν υπήρξαν επαφές μεταξύ Ιβηρίας κι Αἰγαίου. Ο Schulten (1870–1960), που σπούδασε και στην Ελλάδα, αφιέρωσε την ζωή του στην Ισπανία, όπου έκανε εκτεταμένες έρευνες, και η επίδραση του έργου του στην ισπανική αρχαιολογία θεωρείται καθοριστική. Μεταξύ άλλων, έψαξε – δυστυχώς χωρίς επιτυχία – να βρει την Ταρτησσό το 1924, και την Μαινάκη το 1948. Πολύ δημοφιλείς είναι σε Πορτογαλία και Ισπανία οι βιογραφίες του για δυο μεγάλες μορφές τού αγώνα των Λουζιτανών (Λυσιτανών) κατά των Ρωμαίων: τον Βιρίαθο (1927) και τον Κουίντο Σερτώριο (1926).

Άγαλμα του Βιρίαθου στην Zamora (Ισπανία)

● Ο μέγιστος Λουζιτανός ήρωας, Βιρίαθος, ρίχθηκε στον αγώνα μετά από μια σφαγή που διέπραξαν οι Ρωμαίοι στη Λουζιτανία με 30.000 θύματα. Δολοφονήθηκε στον ύπνο του το 139 ΠΚΧ από τους άνδρες που είχε στείλει για ειρηνευτικές συνομιλίες με τους Ρωμαίους. Όταν οι συνωμότες ζήτησαν την αμοιβή που είχαν υποσχεθεί να τους δώσουν οι Ρωμαίοι, αυτοί τους απάντησαν: “Η Ρώμη δεν πληρώνει τους προδότες που σκοτώνουν τον αρχηγό τους”! “Παχιά λόγια” για ν’ αποφύγουν την πληρωμή, αφού τα ίδια έκαναν και στον επόμενο αιώνα για ν’ απαλλαγούν από τον Σερτώριο, που αγωνιζόταν για τη δημιουργία μιας ανεξάρτητης Ιβηρικής Πολιτείας. Ήταν Ρωμαίος πολιτικός και στρατιωτικός, αντίπαλος του δικτάτορα Σύλλα κατά τους εμφύλιους ρωμαϊκούς πολέμους. Η φιλολαϊκή (υπέρ των Ιβήρων) πολιτική του είχε δυσαρεστήσει τους Ρωμαίους αριστοκράτες, και δολοφονήθηκε τελικά, επίσης με προδοσία, στη διάρκεια μιας γιορτής, το 72 ΠΚΧ. Όταν άνοιξαν τη διαθήκη του, είδαν πως είχε ορίσει κληρονόμο τον αρχισυνωμότη… Την άλλη χρονιά, ο “νικητής” Πομπήιος, γυρίζοντας από την Ιβηρία στην Ιταλία, συνέβαλε στην καταστολή τής εξέγερσης των δούλων μονομάχων τού Σπάρτακου, με τον οποίον ο Σερτώριος βρισκόταν σ’ επικοινωνία.

Ο Schulten, το 1919, εξέτασε ενδελεχώς τις μεσογειακές ισπανικές ακτές, κατά την προετοιμασία μιας κριτικής έκδοσης του έργου Ora Maritima (Θαλάσσιες ακτές), του Αβιηνού (άρα και του Μασσαλιώτη περίπλου), μια μελέτη που τον οδήγησε στην Ταρτησσό.⁽³⁾ Πραγματοποίησε ανασκαφές στο σημερινό Εθνικό πάρκο Doñana, κοντά στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ, και βρήκε μια ρωμαϊκή πόλη στο Cerro del Trigo, όπου πίστεψε πως βρίσκονταν τ’ απομεινάρια τής μυθικής πόλης. Όμως παρ’ όλες τις προσπάθειές του, δεν εντόπισε κανένα της ίχνος. Αποτέλεσμα αυτών των ερευνών, μεταξύ άλλων, ήταν η έκδοση μιας μελέτης, το 1924. Ακολούθησε μια σαφώς βελτιωμένη και διευρυμένη έκδοση το 1945, που ξανακυκλοφόρησε το 2006. Ο τίτλος της ήταν:

• ⁽³⁾ Ακολουθήσαμε την ίδια πορεία στο Χρονικό 22. Αναβίωση περίπλου τής Ιβηρίας.

Το παλάτι τού Μίνωα στην Κνωσό

ΤΑΡΤΗΣΣΟΣ – ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ

ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

“ΚΑΘ’ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ, ΥΠΗΡΞΕ ΚΑΠΟΙΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΛΑΟΣ που παρέπλεε τις ακτές τής Ισπανίας, πριν από τους Φοίνικες: ήταν οι Κρήτες, ο λαός τού Μίνωα, η αρχαιότερη ναυτική δύναμη της Μεσογείου… Κρητικά τοπωνύμια βρέθηκαν ακόμη και στην Κορσική. Στη Σαρδηνία έχουν εντοπιστεί ράβδοι χαλκού. Στις Βαλεαρίδες ανακαλύφθηκαν αιγαιακά αγγεία, ή και κεφαλές ταύρων, παρόμοιες μ’ εκείνες τής Κρήτης. Ανατολικοί διάκοσμοι, μ’ ελεφαντόδοντο, τουρκουάζ και αμέθυστο, βρέθηκαν στις νοτιοανατολικές ισπανικές ακτές… Φαίνεται ότι το ιβηρικό αλφάβητο περιλαμβάνει οκτώ κρητικά γραφήματα… Σύμφωνα μ’ αιγυπτιακά μνημεία, οι Keftiu, ἤτοι οι Κρήτες, είχαν μεγάλες ποσότητες αργύρου. Δεν αποκλείεται το ασήμι αυτό να προερχόταν από την Ισπανία… Στο Falmouth τής Κορνουάλλης βρέθηκε ένας ράβδος κασσίτερου με το χαρακτηριστικό σχήμα των κρητικών ράβδων χαλκού, τη διχαλωτή ουρά χελιδονιού. Αυτό ίσως αποτελεί ένδειξη ανταλλαγών Κρήτης και Ταρτησσού, καθώς οι Ταρτήσσιοι εμπορεύονταν με τους [γηγενείς] Oestrimni [βλέπε Χρονικό 21, Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου], που ταξίδευαν στην Αγγλία… Άλλη απόδειξη πως οι Κρήτες παρέπλεαν την Ισπανία βρίσκεται στ’ όνομα της Ταρτησσού. Η κατάληξη -ησσός είναι πανάρχαια προελληνική τής Μικράς Ασίας, κυρίως στα νότια. Είναι πολύ διαδεδομένη στις περιοχές Καρίας και Κρήτης. Συνεπώς, τ’ όνομα της Ταρτησσού ίσως να μην προέρχεται από τους Φωκαεῖς, αλλ’ από τους Κρῆτες και Κᾶρες. Τα ονόματα με την κατάληξη ‘-ησσός’ εξαπλώθηκαν στη Δύση, όπως διαπιστώνεται από την εμφάνισή τους στη Σικελία (Ἑρβησσός, Τελμησσός). Αν τ’ όνομα της Ταρτησσού είναι κρητικό, θα πρέπει να εξετάσουμε το ενδεχόμενο το φοινικικό ‘Tarshish’ να προέρχεται από το ‘Ταρτησσός’ μάλλον, παρά από το γηγενές όνομα”…

Αγαλματίδιο του (τρικέφαλου γίγαντα) Γηρυόνη, (μπρούντζος,
6ος αι. ΠΚΧ), βρέθηκε μάλλον
στο Κλύσιον της ετρουσκικής Δωδεκάπολης.

ΟΙ ΠΡΟΤΑΡΤΗΣΣΙΟΙ

“Ιβηρικά εγχειρίδια της 3ης χιλιετίας από χαλκό και άργυρο έχουν βρεθεί στην Κρήτη… Από πού προέρχονταν ο άργυρος και ο κασσίτερος που οι αρχαίες ανατολικές αυτοκρατορίες χρησιμοποιούσαν στην 3η χιλιετία π.Χ.;… Μπορούμε λογικά να υποθέσουμε πως, κατά την 3η χιλιετία π.Χ., η Ανατολή εξασφάλιζε άργυρο και, πρωτίστως, κασσίτερο, από την Ανδαλουσία, και πως οι Κρήτες και Κάρες ήταν προφανώς οι πράκτορες αυτού του εμπορίου, όπως θα ήταν αργότερα οι Φοίνικες”…

Η ΤΑΡΤΗΣΣΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΟΙΝΙΚΕΣ

“Ο Γηρυόνης, που θεωρείται προσωποποίηση του ποταμού Ταρτησσού [του Γουαδαλκιβίρ], δεν υπάγεται στα Γάδειρα, όπως είπαν αργότερα από άγνοια, αλλά στην Ταρτησσό. Και η νήσος Ἐρύθεια, όπου ζούσε, που πήρε τ’ όνομα της κόρης του (Παυσανίας), δεν μπορεί να ήταν η νήσος των Γαδείρων, μα το νησί που σχημάτιζε το Δέλτα τού Ταρτησσού, όπου υψωνόταν το κάστρο του. Αλλά σαν αφανίστηκε η Ταρτησσός, λόγω σύγχυσης, οι μορφές τού Γηρυόνη και της Ερυθείας μεταφέρθηκαν λανθασμένα στα Γάδειρα. Ἐν τούτοις, οι αρχαιότεροι μυθογράφοι τοποθετούν σαφέστατα την Ερύθεια στο Δέλτα τού Ταρτησσού ποταμού. Ο Στησίχορος λέει πως η Ερύθεια ‘βλέπει’ τις πηγές τού ποταμού, δηλαδή τις εκβολές του. Ο Φερεκύδης διαβεβαιώνει πως ο Ηρακλής πήγε στην Ταρτησσό κι επομένως, τοποθετεί την Ερύθεια εδώ και όχι στα Γάδειρα”…

Η ΤΑΡΤΗΣΣΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΩΚΑΕΙΣ

“Υπάρχει και άλλη μαρτυρία για τα ταξίδια των Φωκαέων προς την Ταρτησσό: τα ιωνικά ονόματα νησιών και παράκτιων τόπων που βρίσκονται παντού καθ’ ὁδόν, στις ιταλικές ακτές, στη Σαρδηνία, και στην Ισπανία, ως κάτω στην Ταρτησσό. Είναι τοπωνύμια που λήγουν σε -οῦσα, διάσπαρτα σε ιωνικές περιοχές των παραλίων τής Μικράς Ασίας, που η παρουσία τους στη Δύση αποκαλύπτει, αναμφίβολα, τo πέρασμα των Ἰώνων, των Φωκαέων. Στις ιταλικές ακτές βρίσκουμε: Πιθηκοῦσα (Ίσκια), Ἀνθεμοῦσα, Σειρηνοῦσα (νησιά στον κόλπο τού Σαλέρνο). Στη Σαρδηνία: Ἰχνοῦσα (το ιωνικό όνομα της νήσου). Στην ανατολική ισπανική ακτή: Μηλοῦσα, Kρoηοῦσα (Μαγιόρκα και Μινόρκα;), Πιτυοῦσα (Ίμπιθα), Ὀφιοῦσα (Φορμεντέρα). Στη νότια ακτή: Πιτυοῦσα (το ακρωτήρι Sabinal), Καλαθοῦσα (στον κόλπο τής Ουέλβας;), Κοτινοῦσα, παλιά ονομασία τής νήσου των Γαδείρων. Στη νοτιοδυτική ακτή: ἄκρα Ὀφιούσης (prominens Ophiussae: Αβιηνός), ακρωτήρι Roca· το ακραίον όνομα που δείχνει το όριο της φωκαϊκής σφαίρας. Ξέρουμε από αυτόν τον παλιό [Μασσαλιώτη] περίπλου πως οι γειτονικές εκβολές τού Τάγου συνδέονταν με την Ταρτησσό μέσω ενός εμπορικού δρόμου των Φωκαέων”…

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΤΑΡΤΗΣΣΟΥ

Ῥυτὸν τῶν θεριστῶν: μινωικό αγγείο από μαύρο στεατίτη (μαλακή πέτρα) με ανάγλυφη παράσταση γιορτής θεριστών
(Αγία Τριάδα, 1500-1450 BCE). Έχει κίνηση, μουσικότητα και
ρυθμό: “ακούμε” το τραγούδι των θεριστών και το σεῖστρον
που το συντονίζει. Προσέξτε την αρχαιότατη προοπτική
καθώς οι μορφές σταδιακά μικραίνουν.

“Θα μπορούσε ίσως η Ταρτησσός ν’ αποτελεί αποικία που ίδρυσε κάποιος ανατολικός λαός από εκείνους που ανήκαν στον αιγαιακό πολιτισμό, λ.χ. της Κρήτης;… Υπάρχουν λόγοι που στηρίζουν αυτήν την υπόθεση: η αρχαία κουλτούρα των προ-Ταρτησσίων, οι πολυάριθμες συμπτώσεις με την Ανατολή, το ενδεχόμενο πρωτόγονοι θαλασσοπόροι να είχαν ιδρύσει αποικία στην Ανδαλουσία, όπως ίδρυσαν αργότερα οι Τύριοι τα Γάδειρα. Κι εκτός αυτού, το ίδιο το όνομα της Ταρτησσού παραπέμπει στην Ανατολή. Αν η Ταρτησσός υπήρξε αποικία Αιγαιωτών θαλασσοπόρων, λ.χ. Κρητών, ή Κάρων, αυτό θα εξηγούσε αμέσως τον αρχαίο και υψηλό της πολιτισμό, καθώς και τις συμπτώσεις με την Κρήτη στη μεταλλουργία, την γραφή, τη λατρεία τού ταύρου, κλπ. Ως αιγαιακή αποικία, η Ταρτησσός θα ιδρύθηκε περί την 3η ή 2η χιλιετία π.Χ., και σίγουρα πριν από τα ταξίδια των Τυρίων. Άρα, οι Τύριοι θα πρέπει να εισέβαλαν στη ναυτιλιακή επικράτεια των παλαιών Αιγαιωτών θαλασσοπόρων, κι όχι μόνον στην Δύση, αλλά και στην Ανατολή. Μια κρητική Ταρτησσός θα είχε ιδρυθεί οπωσδήποτε πριν από την πτώση τής κρητικής ισχύος (το 1200). Η καταστροφή τής Κρήτης θα επηρέασε κατόπιν τη δυτική αποικία, εξηγώντας έτσι τα απλώς σποραδικά περιστατικά αντίστασης των Ταρτησσίων έναντι των Τυρίων. Άρα, θα πρέπει να εξεταστεί το ενδεχόμενο πως η Ταρτησσός υπήρξε αρχαία αιγαιακή αποικία.”

Πόσο μάλλον που, όπως λένε κάποιοι, οι Μινωίτες εισήγαγαν κασσίτερο από την Ταρτησσό, στις εκβολές τού Γουδαλκιβίρ. Είναι, όμως, εντυπωσιακό πως και στο κείμενο του Schulten, οι Μυκηναῖοι λάμπουν διὰ τῆς ἀπουσίας τους! Το 1200 ΠΚΧ, καταρρέει η εποχή τού μπρούντζου, που συνοδεύεται από την “πτώση” τής μυκηναϊκής ισχύος, και όχι της μινωικής, η οποία είχε ήδη σβήσει περί το 1450, όταν οι Μυκηναίοι κατέλαβαν την Κρήτη, κληρονομώντας και την Θαλασσοκρατορία των Μινωιτών, μαζί με το δίκτυο των αποικιών τους. Ας περάσουμε τώρα στο κείμενο του Stanislawski:

Κέλτες στην Ευρώπη

ΕΠΑΦΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

ΠΛΩΡΗ ΠΡΟΣ ΔΥΣΜΑΣ

“Η ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΗ ΔΙΕΛΕΥΣΗ ΦΟΙΝΙΚΙΚΩΝ ΠΛΟΙΩΝ από τα στενά τού Γιβραλτάρ, έγινε πιθανόν κατά τη γενική χρονική περίοδο, που οι Κεντροευρωπαίοι γεωργοί, ή και κτηνοτρόφοι, εισέρχονταν στην περιοχή τής Κανταβρίας για πρώτη φορά. Τα γεγονότα αυτά προηγήθηκαν της 1ης χιλιετίας π.Χ. Αργότερα, ίσως ήδη κατά τον 9ο αιώνα, και σίγουρα πριν από το τέλος τού 7ου αιώνα π.Χ., αναπτύχθηκαν οι εξερευνήσεις και οι εμπορικές συναλλαγές των Ελλήνων, που ακολούθησαν το παράδειγμα της γειτονικής Φοινίκης. Οι επαφές αυτές μπορούν ν’ αντιστοιχιστούν χρονικά με την επιτάχυνση των μετακινήσεων λαών και πολιτισμών μεταξύ Ανατολής και Δύσης, που σημειώθηκαν στον Βορρά με την έλευση των Κελτών, οι οποίοι ενδεχομένως να εμφανίστηκαν στην Ιβηρία ήδη από το 900 π.Χ., ενώ η κύρια δύναμή τους έγινε αισθητή κατά τον 6ο αιώνα. Καθώς οι περιοχές τής δυτικής Μεσογείου αναπτύσσονταν, υπό την επίδραση των δραστήριων κι επιθετικών Ελλήνων και Καρχηδονίων, μεταξύ 6ου και 3ου αιώνα π.Χ., η βόρεια Ιβηρία άλλαζε, υπό την επίδραση των Κελτών, που κατέφθαναν με καθυστέρηση, διασχίζοντας τα Πυρηναία. Υπήρχε, ωστόσο, διαφορά ανάμεσα στις πρώιμες επαφές στα μεσογειακά παράλια, κι εκείνες των Κεντροευρωπαίων στη βόρεια Ιβηρία. Αυτό που προσήλκυε τους ανθρώπους στα νότια παράλια δεν ήταν το ενδεχόμενο εγκατάστασης, αλλά το εμπόριο… Ήταν το δέλεαρ των μετάλλων, που παρακινούσε τους πρώτους Έλληνες να διαβούν τα στενά τού Γιβραλτάρ και να φτάσουν στις δυτικές ακτές τής Ισπανίας.”

ΕΠΑΦΕΣ ΣΤΑ ΔΥΤΙΚΑ ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

Οι Κέλτες (οι μόνοι Ινδοευρωπαίοι στην Ιβηρία) ζούσαν κυρίως στη Γαλικία, οι Κελτίβηρες στην Πορτογαλία και
τη μισή Ισπανία, οι Ίβηρες στην άλλη μισή (Ανδαλουσία
ως Καταλονία), και οι Βάσκοι στη ΒΑ Ισπανία.

“Είναι πιθανόν οι παλαιότεροι γυρολόγοι πραγματευτές να έφτασαν πλέοντας προς βορρά στα δυτικά παράλια της Ιβηρίας, προκειμένου να έχουν απευθείας συναλλαγές με τη Γαλικία. Εάν όντως το έκαναν αυτό, οι ακτές τής σημερινής Πορτογαλίας θ’ αποτελούσαν περιοχή αδιάφορη γι’ αυτούς, αφού η παρουσία τους δεν αναφέρεται σχεδόν πουθενά. Φαίνεται πως η Πορτογαλία τότε, όπως και σε τόσες άλλες χρονικές περιόδους πριν και μετά, ήταν έξω από τον κύριο ρου των εξελίξεων.⁽⁴⁾ Δεν διέθετε σημαντικά κοιτάσματα αργύρου, όπως τα ορυχεία τής Ανδαλουσίας, ούτε χαλκού ή κασσίτερου (με μικροεξαιρέσεις και στις δύο περιπτώσεις).⁽⁵⁾ Με τα μέταλλά της, η Ισπανία ήταν μαγνήτης για τους πρώτους εμπόρους, ενώ η Πορτογαλία προσήλκυε στην καλύτερη περίπτωση περιστασιακούς εμπόρους”…

• ⁽⁴⁾ “Υπάρχουν μικροεξαιρέσεις. Όπως λ.χ. ο αιγυπτιακός σκαραβαίος τού 7ου αιώνα π.Χ., που βρέθηκε σε στρώμα πριν από την άφιξη των Κελτών στο Alcácer do Sal.” (D. Stanislawski)

Κέλτικη τέχνη στην Ισπανία

• ⁽⁵⁾ “Δεν γίνεται λ.χ. πουθενά μνεία για εκμετάλλευση από τους Καρχηδόνιους του χαλκού τού Alentejo, που μετά εξόρυσσαν οι Ρωμαίοι στο Aljustrel. Μια και η νότια Πορτογαλία στο σύνολό της είναι φτωχή σε κασσίτερο, άργυρο και χρυσό, υπήρχαν ελάχιστα πράγματα εκεί να τους αποσπάσουν από την προσήλωσή τους σε μέρη όπως η Ανδαλουσία και η Murcia.” (D.S.)

ΟΜΟΙΟΓΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΚΗΣ
ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

“Όταν είχαν τις πρώτες τους επαφές με τη Δύση, οι παλαιότεροι Φοίνικες κι Έλληνες βρέθηκαν αντιμέτωποι με μια πολιτισμική περιοχή με παρόμοια, ἐπὶ τῆς οὐσίας, χαρακτηριστικά παντού. Εκτεινόταν κατά μήκος των μεσογειακών ακτών, πλαγιών, και παρακείμενων εσωτερικών κοιλάδων, από τα Πυρηναία ως τον ποταμό Γουαδιάνα… Με τη συνήθη τους διορατικότητα, οι Έλληνες αντιλήφθηκαν πως η περιοχή αυτή ήταν ουσιαστικά ομοιογενής, και πάρα πολύ διαφορετική πολιτισμικά από τα κέλτικα εδάφη τής ενδοχώρας και των περιφερειών στα βόρεια και τα δυτικά”…

ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΥΣΗ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Φτερωτός γρύπας τής Ταρτησσού (700-575 ΠΚΧ)

“Αναμφισβήτητα, μια από τις σημαντικές ιβηρικές ομάδες ήταν εκείνη των Ταρτησσίων, πλούσιων αγροτών κι εμπόρων μετάλλων. Ήταν οι γνώσεις τους ως προς τις πηγές των μετάλλων, που τους έφεραν για πρώτη φορά σ’ επαφή με τους Φοίνικες και τους Έλληνες. Γνώριζαν τις ακτές προς τα δυτικά και βορειοδυτικά τής πατρίδας τους, δεδομένου ότι ο κασσίτερος και ο χρυσός που συναλλάσσονταν προέρχονταν από τη Γαλικία. Ήταν επίσης σε θέση να διαθέσουν άργυρο, χαλκό και μόλυβδο, που προμηθεύονταν από τη λεκάνη τού ποταμού Γουαδαλκιβίρ. Φαίνεται πως εκείνην την εποχή, ο κασσίτερος ήταν το προϊόν με τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Οι πρώτοι αιώνες τής προχριστιανικής χιλιετίας ήταν περίοδος μεγάλης αφθονίας στα παράλια της Γαλικίας. Το ότι ο πλούτος αυτός προερχόταν από τον κασσίτερο συνάγεται, προφανώς, από το ότι οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τον όρο Κασσιτερίδες για να προσδιορίσουν την περιοχή. Ωστόσο, το ζήτημα ως προς την πρωταρχική πηγή τού κασσίτερου είναι αμφιλεγόμενο. Παρά την έλλειψη αρχαιολογικών στοιχείων, φαίνεται πιθανόν ότι, στα παλαιότερα χρόνια των συναλλαγών, προερχόταν από αλλούβιες αποθέσεις (προσχώσεις) στις όχθες των ποταμών τής Γαλικίας. Όμως, υπάρχει και το ενδεχόμενο να συνεχίζονταν οι σχέσεις τής εποχής τού μπρούντζου [στον Ατλαντικό] με τη γαλλική Βρετάνη και τις Βρετανικές νήσους, και οι Γαλικιανοί να ήταν απλώς προμηθευτές κασσίτερου από εκείνα τα μέρη. Αυτή η βασική ανάγκη των χρηστών μπρούντζου σπάνιζε στ’ άλλα μέρη τού φοινικικού κι ελληνικού κόσμου. Δεν υπήρχε κασσίτερος σε όλη την έκταση της Βόρειας Αφρικής και της Μικράς Ασίας, της Καυκασίας και της Κύπρου, της ηπειρωτικής Ελλάδας και των ελληνικών νησιών. Τα μεταλλεία τής Τοσκάνης ήταν μικρά. Δεν είναι ν’ απορεί κανείς για την ευημερία τόσο της Γαλικίας, όσο και των Ταρτησσίων, ή και για το τι ήταν αυτό που είχε προσελκύσει Φοίνικες κι Έλληνες στην περιοχή.”

“Ο κασσίτερος ήταν το προϊόν με τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Η
βασική αυτή ανάγκη των χρηστών μπρούντζου σπάνιζε στ’ άλλα
μέρη τού φοινικικού κι ελληνικού κόσμου”. (Dan Stanislawski)

Σύμφωνα με τον Pomponius Mela (1ος αι. ΚΧ), οι Κασσιτερίδες ήταν οι Αζόρες, οι Μακάρων νῆσοι τα Κανάρια, οι Ἑσπερίδες στο Πράσινο Ακρωτήρι.

● “Οι Κασσιτερίδες είναι δέκα τον αριθμό και βρίσκονται η μια κοντά στην άλλη, στον ωκεανό βορείως των Artabri [Coruña, Γαλικία].⁽⁶⁾ Το ένα νησί είναι έρημο, όμως τ’ άλλα κατοικούνται… Από μέταλλα, διαθέτουν κασσίτερο και μόλυβδο… που τ’ ανταλλάσσουν με αγγεία, διάφορα άλλα σκεύη, και αλάτι. Στ’ αρχαία χρόνια, οι Φοίνικες των Γαδείρων μονοπωλούσαν την αγορά, κρατώντας μυστική την ρότα τους απ’ όλους. Όταν [άλλοι έμποροι] προσπαθούσαν να εντοπίσουν την ἐν λόγῳ αγορά, ακολουθώντας κάποιον [Φοίνικα] καπετάνιο, αυτός ζηλότυπα προσάραζε το πλοίο του στα αβαθή, αποπροσανατολίζοντας όσους τον ακολουθούσαν, και οδηγώντας τους στην καταστροφή. Εγκαταλείποντας όπως-όπως το ναυάγιο, αποζημιωνόταν για τις απώλειές του από το δημόσιο ταμείο.” (Στράβων)

• ⁽⁶⁾ Κατά τον Στράβωνα, οι Artabri (ή Arrotrebae) ήταν αρχαία κέλτικη φυλή, που ζούσε στο ΒΔ άκρον τής Γαλικίας, κοντά στο ακρωτήρι Νήριον (νῦν Prior), όπου είναι το λιμάνι τού Ferrol. Στο Magnus Portus Artabrorum, στ’ αρχαία χρόνια (1ο αιώνα ΠΚΧ, αλλά και πριν), μπορούσε ν’ αγοράσει κανείς ψάρια, ή μέταλλα (άργυρο, χρυσό, κασσίτερο, σίδηρο), ή ακόμη άγρια άλογα. Ήταν το δέλεαρ των θαλασσοπόρων για να προσεγγίσουν την επικίνδυνη περιοχή, λόγω της τρικυμισμένης και απρόβλεπτης θάλασσας, όπου όμως υπήρχε το υπέροχο φυσικό λιμάνι, με τον μεγάλο κόλπο, και τις τρεις αναχύσεις (ρίες) των Ferrol, Betanzos (Brigantium), και Coruña, με τον Πύργο (Φάρο) τού Ηρακλή. Παράλληλα, υπήρχαν αρκετά άλλα μικρότερα λιμανάκια. Από την πλευρά του, ο Κλαύδιος Πτολεμαῖος αναφέρεται στη γαλικιανή φυλή των Lucenses, που είχαν πρωτεύουσα την πόλη Lucus Augusti (το σημερινό Lugo).

Ο Breogán και ο Πύργος (Φάρος) τού Ηρακλή

● “Οι Κασσιτερίδες βρίσκονται απέναντι και βορείως των Artabri, στην ανοιχτή θάλασσα, περίπου στο γεωγραφικό πλάτος τής Βρετανίας. Εκείνοι που ζουν στην περιοχή τού βρετανικού ακρωτηρίου τού Belerium,⁽⁷⁾ λόγω των επαφών τους με τους εμπόρους, είναι πιο πολιτισμένοι κι ευγενικοί προς τους ξένους, συγκριτικά με τους υπόλοιπους. Αυτοί είναι οι παραγωγοί κασσίτερου… Τον σφυρηλατούν σε τετράγωνα τάλαντα μεγέθους ζαριού και τα μεταφέρουν σε κάποιο νησί κοντά στην Βρετανία, ὀνόματι Ictis…⁽⁸⁾ Στην άμπωτη, που το νησί είναι ενωμένο με την στεριά, κουβαλούν με καρότσες μεγάλες ποσότητες κασσίτερου. Υπάρχει μια ιδιαιτερότητα σε αυτά τα νησιά, που βρίσκονται ανάμεσα στην Βρετανία και την Ευρώπη· στην παλίρροια μοιάζουν με νησιά, αλλά στην άμπωτη φαίνονται σαν χερσόνησοι… Από εκεί, οι έμποροι μεταφέρουν τον κασσίτερο που έχουν αγοράσει, στη Γαλλία, και μετά από πορεία τριάντα ημερών, διασχίζοντας τη Γαλλία, με τον κασσίτερο σε σάκους πάνω σε άλογα, παραδίδουν το εμπόρευμα στις εκβολές τού ποταμού Ῥοδανοῦ.” (Διόδωρος)

• ⁽⁷⁾ Belerium, ή Bolerium, νῦν Land’s End: ακρωτήρι στο δυτικόν άκρον τής Κορνουάλλης, το δυτικότερο σημείο τής Βρετανίας. Το κείμενο του Διόδωρου πολύ συχνά συνδέεται με το St. Michael’s Mount, στο άκρον τής Κορνουάλλης.

• ⁽⁸⁾ Ictis, ή Iktin: νησί που ο Διόδωρος περιγράφει ως κέντρο εμπορίας κασσίτερου, πέρα από τις νότιες ακτές τής Αγγλίας, χωρίς ακόμη να ξέρουμε την ακριβή του θέση. Πρόκειται ίσως για το St. Michael’s Mount, ή για τη νησίδα Looe, στις ακτές τής Κορνουάλλης, που ήταν γνωστή και ως St. Michael’s Island, ή St. George’s Island.

Οι Κασσιτερίδες και το Bolerium (ως νησίδα) νοτίως τής Βρετανίας

● “Υπάρχουν δύο είδη μολύβδου: λευκός και μαύρος (plumbum album και nigrum). Ο λευκός είναι πολυτιμότερος· οι Έλληνες τον είπαν κασσίτερο· κι ένας θρύλος λέει ότι τον αναζητούσαν στα νησιά τού Ατλαντικού, μεταφέροντάς τον σε πλοιάρια σκεπασμένο με προβιές. Γνωρίζουμε πως παράγεται στη Λουζιτανία και Γαλικία… Τον εκτιμούσαν πολύ ακόμη και στην εποχή τού Τρωικού πολέμου – κάτι που το πιστοποιεί και ο Όμηρος, που τον αποκαλούσε ‘κασσίτερο’… Εξορύσσεται με σκληρή εργασία στην Ιβηρία, και σε όλη την έκταση των επαρχιών τής Γαλατίας, αλλά στην Βρετανία βρίσκεται στο πάνω στρώμα τού εδάφους, και σε τέτοια αφθονία, ώστε ένας άγραφος νόμος απαγορεύει την παραγωγή του απ’ οποιονδήποτε πάνω από μιαν ορισμένη ποσότητα.” (Πλίνιος)

Ελληνικό πλοίο, ψηφιδωτό (1ος αιώνας ΠΚΧ-ΚΧ)

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΕΙΣ ΚΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

“Τα παλαιότερα ελληνικά ταξίδια χρονολογούνται μάλλον κατά τον 9ο ή 8ο αιώνα π.Χ. Οι ναυτικοί που βρίσκονταν την εποχή εκείνη στη δυτική Μεσόγειο ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, Ῥόδιοι και Χαλκιδεῖς… Η γραμμή των ιωνικών ονομάτων, που εκτείνεται κατά μήκος των νησιών και των ακτών τής δυτικής Μεσογείου, ως τ’ ατλαντικά παράλια της Πορτογαλίας – τα ονόματα με την κατάληξη -οῦσα – ανάγονται σε αυτήν την πρώιμη περίοδο. Τα ἐν λόγῳ ονόματα είναι σημαντικά για την χρονολόγηση της άφιξης των Ελλήνων στα δυτικά ύδατα. Σηματοδοτούν τη νησιωτική ρότα των παλαιότερων Ελλήνων θαλασσοπόρων. Ξεκινώντας από την Συρακοῦσα, στην ανατολική Σικελία, συνεχίζουν στα νησιά Ἰχνοῦσα (Σαρδηνία), Μηλοῦσα (Μινόρκα), Ρορνυοῦσα (Μαγιόρκα), και Πιτυοῦσα (Ίμπιθα). Τα τρία τελευταία, τα βρίσκει κανείς σε χάρτες ως Βαλεαρίδες, ή Πιτυοῦσαι, ακόμη και τώρα. Τα εις -οῦσα ονόματα εκτείνονταν προς τα δυτικά ως τα στενά τού Γιβραλτάρ και βορειότερα, στ’ ατλαντικά παράλια της Πορτογαλίας, στην Ὀφιοῦσα, ἤτοι την περιοχή τής Λισαβόνας, κι έτσι, η ευρύτερη έκταση της Πορτογαλίας, συν τη Γαλικία, μάλλον προσδιοριζόταν αόριστα ως Οφιούσα.”

Οι νήσοι “Βαλεαρίδες” (Γυμνησίαι) και “Πιτυούσαι” σε παλιό χάρτη

● Βαλεαρίδες είναι δυο συστάδες νησιών: οι Γυμνησίες (Μαγιόρκα και Μινόρκα) και οι Πιτυούσες (Ίμπιθα και Φορμεντέρα). Η λέξη Βαλεαρίδες προέρχεται από το ελληνικό Βαλλιαρεῖς, ή Βαλεαρεῖς (Baleares, στα λατινικά, από το βάλλω), καθώς οι νησιώτες ήταν όντως άσοι σφενδονήτες, υπηρετώντας ως μισθοφόροι Ελλήνων, Καρχηδονίων, ή και Ρωμαίων. Ο Στράβων, πάντως, θεωρούσε τη λέξη φοινικικής προέλευσης, όπως το αντίστοιχο των ελαφρά οπλισμένων στρατιωτών, που οι Έλληνες ονόμαζαν γυμνῆτας, ἐξ οὗ και Γυμνησίαι (από το γυμνός). Αυτό δεν πάει να πει πως πολεμούσαν γυμνοί, αλλά πως χρησιμοποιούσαν πολύ πιο ελαφρύ οπλισμό από τους ὁπλίτες. Αντίθετα, κατά τον Λυκόφρονα, και στο ποίημά του, Ἀλεξάνδρα, το τοπωνύμιο αναφέρεται σε κάποιους Βοιωτούς ναυαγούς, που η θάλασσα ξέβρασε γυμνούς στα νησιά (ιστορία εμφανώς κατασκευασμένη για να εξηγηθεί το όνομα), ή στους ίδιους τους νησιώτες, που ήταν πολύ συχνά γυμνοί (μάλλον λόγω του ευνοϊκού κλίματος όλον τον χρόνο). Στις Γυμνησίες υπάρχουν μεγαλιθικά πέτρινα μνημεία (naveta, taula, και talaiot), τα οποία μαρτυρούν την παρουσία των ανθρώπων από πολύ παλιά κατά την προϊστορία. Είναι παρόμοια, χωρίς αναγκαστικά να σχετίζονται, με τα nuraghe τής Σαρδηνίας, και τα torri τής Κορσικής. Μια από τις παλαιότερες κουλτούρες τής Μινόρκας είχε δεχθεί επιρροές και από άλλους μεσογειακούς πολιτισμούς, σαν τον μινωικό. Οι νησιώτες εκείνης της εποχής λ.χ. μιμήθηκαν, κατά τα φαινόμενα, τους αντεστραμμένους βαμμένους ξύλινους κίονες που έχουν βρεθεί στην Κνωσό (ο Stanislawski μάλλον θα πει πως πρόκειται για “περιστασιακό παραλληλισμό”, που δεν είναι αρκετά “πειστικός”)… Άλλη παράδοση λέει πως οι Βαλεαρίδες αποικίστηκαν από την Ῥόδο, μετά από τον Τρωικό πόλεμο. Μερικές φορές, οι Πιτυούσες (από την λέξη πιτύα, πεύκο) αποκαλούνται στην καθομιλουμένη αγγλική ως Pine Islands, Νησιά τού Πεύκου, όνομα που είναι ταυτόσημο με το ελληνικό Πιτυοῦσαι, “πευκοσκεπεῖς νῆσοι”. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος τις κατέγραψε στη Γεωγραφία του με τα ονόματα Ὀφιοῦσις και Ἤβυσσος, όπου υπήρχε και ομώνυμη πόλη. Πρόκειται για το λιμάνι Ibossim, που ίδρυσαν οι Φοίνικες το 654 ΠΚΧ, και το οποίο οι Ρωμαίοι αργότερα ονόμαζαν Ebussus, ἐξ οὗ Eivissa (στα καταλανικά), ή Ibiza (στα καστιλιάνικα).

Ηρόδοτος, του Jean-Guillaume Moitte (1806)

OI ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΩΚΑΕΙΣ

“Κατά τον Ηρόδοτο, ήταν οι Έλληνες από την πόλη τής Φώκαιας στη Μικρά Ασία οι πρώτοι που ταξίδεψαν στα νερά τής δυτικής Μεσογείου. Ίσως μοιάζει με θράσος η αμφισβήτηση των γεγονότων που μας παραθέτει ο πατέρας τής Ιστορίας, αλλά ο Antonio García (A. García y Bellido, Hispania Graeca [Ελληνική Ιβηρία]) το κάνει με πειστικό τρόπο. Οι Φωκαείς, γράφει, έφτασαν αργά ἐπὶ σκηνῆς, επωφελούμενοι από παλαιότερες ναυτιλιακές επαφές. Ούτε δέχεται την πληροφορία ότι το σημαντικό ταξίδι τού Σάμιου Κωλαίου ήταν αυτό με το οποίο οι Έλληνες ανακάλυψαν την Ταρτησσό. Το πολυδιαφημισμένο αυτό ταξίδι τού 7ου αιώνα, κατά την γνώμη του, ήταν απλώς ένα – αν και πιθανόν το πιο κερδοφόρο κι εντυπωσιακό ως τότε – από τα πολλά ανάλογα ταξίδια που είχαν κάνει Ρόδιοι, Χαλκιδείς, Σάμιοι, και άλλοι.⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ “Ο H. R. W. Smith, χωρίς ν’ απορρίπτει την θέση τού García, λέει ότι δεν βρίσκει κανένα λόγο να πιστέψει πως οι Φωκαείς έφτασαν στην Ταρτησσό πριν από την εποχή τού Αργανθώνιου, του φιλέλληνα βασιλιά τής Ταρτησσού, ή πριν από το ταξίδι τού Κωλαίου.” (D.S.)

Σάτυρος σε αγγείο τής Αλαλίας

“Όποιες και αν είναι οι χρονολογίες – και η αρχαιολογική έρευνα έχει πολύ δρόμο μπροστά της – οι Φωκαείς οπωσδήποτε έγιναν οι πιο δραστήριοι και αποδοτικοί Έλληνες στην περιοχή. Ο αποικισμός τους είχε σφρίγος κι εύρος, και ήταν ο μοναδικός στη δυτική Μεσόγειο με διαρκή αποτελέσματα… Δεν έχουμε καμιά συγκεκριμένη ένδειξη πως η δραστηριότητά τους εκείνη είχε σχέση με την παρακμή τής Τύρου, όμως υπάρχει κάποια χρονική σύμπτωση. Η Τύρος είχε αρχίσει να παρακμάζει προς τα τέλη τού 8ου αιώνα π.Χ., κάτι που έγινε εμφανές στη διάρκεια του επόμενου αιώνα. Τον καιρό εκείνο έγινε το ταξίδι τού Κωλαίου (650 π.Χ.), ιδρύθηκε από τους Φωκαείς η αποικία τής Μασσαλίας, η σημερινή Marseille (600 π.Χ., ή περίπου τότε), καθώς επίσης η Ἀλαλία στην Κορσική (640 π.Χ., ή περίπου 40 χρόνια πριν από τη Μασσαλία). Λίγο πριν από το τέλος τού αιώνα, ιδρύθηκε και η Μαινάκη, η δυτικότερη αποικία τής Φώκαιας, κοντά στη Μάλαγα.⁽¹⁰⁾

• ⁽¹⁰⁾ “Σε απόσταση το πολύ 20 μιλίων προς ανατολάς, λέει ο García, ενώ ο Smith θεωρεί πως θα βρισκόταν ενδεχομένως πάνω-κάτω στις παρυφές τής σημερινής Μάλαγας.” (D.S.)

● Κάποιες χρονολογίες διαφέρουν. Η διαφορά στο ταξίδι τού Κωλαίου είναι ασήμαντη (650 αντί περί το 640 ΠΚΧ). Όμως, ο χρόνος ίδρυσης της Αλαλίας προηγείται κατά έναν σχεδόν αιώνα (640 αντί για 566 ΠΚΧ). Επρόκειτο αρχικά για κάποιον προσωρινό εποχικό οικισμό;

Οι Φωκαείς ακολουθώντας τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου έφτασαν από τη Μικρασία στην Ιβηρία.

“Ήταν ένας αιώνας στενών σχέσεων ανάμεσα σε Φωκαείς και Ταρτήσσιους. Η βασιλεία τού Αργανθώνιου της Ταρτησσού ξεκίνησε στον 7ο π.Χ. αιώνα. Οι αρχαίες πηγές αναφέρονται στα 80 χρόνια που έμεινε στον θρόνο, αλλά πιθανότατα έχουν δραματοποιήσει à la ελληνικά μια δυναστεία, ή μια περίοδο, δημιουργώντας αυτήν την θρυλική μακροζωία ενός και μόνον κυβερνήτη. Είτε όμως έχουμε να κάνουμε μ’ έναν κυβερνήτη, ή με πολλούς, δεν αλλάζει το γεγονός πως οι επαφές ανάμεσα στην Ταρτησσό και την Φώκαια ήταν συχνές και στενές. Αυτή ήταν η περίοδος της κυριαρχίας τής Φώκαιας στις θάλασσες, τότε που ο Ταρτήσσιος βασιλιάς δάνεισε χρήματα στους Φωκαείς, για την κατασκευή οχυρωματικών έργων, έτσι ώστε ν’ αντιμετωπίσουν την απειλή των Περσών.”

● Τ’ όνομα Αργανθώνιος, πιθανότατα, σχετίζεται με την ινδοευρωπαϊκή λέξη για τον ἄργυρο, και, συνεκδοχικά, για το χρῆμα. Η Ταρτησσός ήταν πολύ πλούσια σε ασήμι. Παρόμοια ονόματα εμφανίζονται σ’ επιγραφές τής ρωμαϊκής εποχής, ή και σε αργυρά νομίσματα της Γαλατίας. Ο Αργανθώνιος (γύρω στο 670–550 ΠΚΧ) κυβέρνησε την Ταρτησσό για ογδόντα χρόνια (πάνω-κάτω 630–550 ΠΚΧ), κι έφυγε πληρέστατος ημερών στα 120 του. Η μεγάλη του ηλικία, και η μακρά διάρκεια της βασιλείας του, πιθανόν να οφείλονται σ’ εναλλασσόμενους μονάρχες, με το ίδιο όνομα, ή τον ίδιο τίτλο, αν περί αυτού πρόκειται. Όπως και να έχει το θέμα, θα μπορούσε κάποιος ν’ αντιτείνει πως πέθανε… νεότατος, αν πάρουμε υπόψη πως, κατά τη Βίβλο, “ὅλαι αἱ ἡμέραι τοῦ Μαθουσάλα ἦσαν ἐννεακόσια ἑξήκοντα καὶ ἐννέα ἔτη” – 969 χρόνια!

Ο Πύργος τής Βαβέλ, του Pieter Bruegel τού πρεσβύτερου

● Η μεγάλη πλάκα είναι ότι ουδείς τολμά να πει: παραμύθια! Η ακόμα μεγαλύτερη, πως τόσοι καλοπροαίρετοι (κι άλλοι τόσοι… κακοπροαίρετοι) σπάζουν το κεφάλι τους για να δικαιολογήσουν τ’ αδικαιολόγητα, αν και είναι γνωστόν τοῖς πᾶσι: “οὔ μπλέξεις” με τις χρονολογίες τής Βίβλου! Απολαύστε: “είναι λάθη αντιγραφέων, ή μεταφραστών· λανθασμένες απόπειρες διόρθωσης λαθών· σκόπιμη επιμήκυνση των ηλικιών των πατριαρχών, από τους ‘Ἑβδομήκοντα’ [Ιουδαίους μεταφραστές τής Παλαιάς Διαθήκης στα ελληνικά], πολλαπλασιάζοντας επί 5, ή 10, ώστε να ‘ταιριάξουν’ με την εποχή τού κατακλυσμού· σύγχυση μεταξύ ‘μηνών’ και ‘ετών’· ή μεταξύ ηλιακών και σεληνιακών ετών· ή μεταξύ του σουμεριακού και του νέου τρόπου αρίθμησης· τα ονόματα δεν αναφέρονται σε άτομα, αλλά σε ‘δυναστείες’,” όπως και με τον Αργανθώνιο. Δεν απουσιάζουν και οι… φονταμενταλιστές: “ένας θόλος ατμού προστάτευε τη γη τότε· η διατροφή ήταν καλύτερη τότε· όσο πιο πολύ αμαρτάνουμε, τόσο ο Κύριος μας κόβει χρόνια”… Αμήν!

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΙΚΩΝ
ΛΑΩΝ ΣΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΙΒΗΡΙA

Το νησί των Γαδείρων στον ομώνυμο κόλπο: η βάση
εφόρμησης των Φοινίκων κατά της Ταρτησσού

“Η περίοδος παρακμής τής Τύρου δεν ήταν σημαντική μόνο για τους Έλληνες της Ἰωνίας, αλλά και για την αποικία τής Τύρου, την Καρχηδόνα. Κατά την εποχή τού αποικισμού των Φωκαέων, επεκτεινόταν και η Καρχηδόνα. Ήδη από το 653 π.Χ. είχε εγκαταστήσει αποικία στην Ίμπιθα των Βαλεαρίδων, που πλαγιοκοπούσε την ελληνική νησιωτική ρότα προς τη Δύση. Μετά από το 573 π.Χ. που η Τύρος έπεσε στα χέρια των Βαβυλωνίων, η Καρχηδόνα παρουσίαζε ολοένα και μεγαλύτερες τάσεις ανεξαρτητοποίησης. Ο ανταγωνισμός για τα μέταλλα της Δύσης οξυνόταν ανάμεσα στους δύο μεγάλους αντιπάλους, την Καρχηδόνα και την Ελλάδα. Είναι λογικό να υποθέσουμε πως η φιλία τού Αργανθώνιου (ή της δυναστείας του), που διαρκούσε εδώ κι έναν σχεδόν αιώνα, ήταν κάτι παραπάνω από μια απλή συμπάθεια, ή και φιλοφροσύνη. Αντιπροσώπευε πιθανότατα μια μορφή συμμαχίας, στο πλαίσιο της οποίας οι Ταρτήσσιοι βοηθούσαν τους Φωκαείς στον αγώνα τους ενάντια στην απειλή που αντιμετώπιζε η μητρόπολή τους. Σε αντάλλαγμα, οι Έλληνες στήριζαν τους Δυτικούς εναντίον τής αυξανόμενης επιθετικότητας της Καρχηδόνας και της φοινικικής αποικίας των Γαδείρων, που απειλούσαν την περιοχή τής Ταρτησσού. Σχεδόν από την εποχή ίδρυσης των Γαδείρων, οι Φοίνικες είχαν δείξει τις επεκτατικές τους τάσεις. Δεν πέρασε πολύς καιρός και άρχισαν να χρησιμοποιούν το νησί ως εφαλτήριο επιθέσεων εναντίον τής ηπειρωτικής χώρας και των Ταρτησσίων..

Διόνυσος, θεός τού κρασιού, του Εξηκία,
κύλιξ, περί το 530 ΠΚΧ

“Συνήθως οι Έλληνες δεν ήταν ούτε ειρηνικοί, ούτε φιλικοί προς τους γείτονες, όταν η προοπτική τού κέρδους ήταν εμφανής. Σε αυτό ελάχιστα διέφεραν από τους Φοίνικες. Ωστόσο, στις σχέσεις τους με τους Ταρτήσσιους, καθ’ όλες τις ενδείξεις, δεν είχαν καμιά επιθυμία να θέσουν υπό τον έλεγχό τους εδάφη και ανθρώπους, αλλ’ απλώς ήθελαν ν’ ανταλλάσσουν τα προϊόντα τους, ιδιαίτερα ελαιόλαδο και κρασί,⁽¹¹⁾ με ταρτήσσια μέταλλα. Όντως η ιστορία των ελληνικών επαφών με τους Ίβηρες ήταν ιστορία φιλίας, και η φιλοξενία των Ιβήρων προς τους Έλληνες παροιμιώδης. Οι επιδιώξεις και των δυο λαών εξυπηρετούνταν από τις φιλικές συναναστροφές και την αλληλοϋποστήριξη ενάντια στον κοινό εχθρό, ιδίως αφότου αυξήθηκε η σπουδαιότητα και μεγάλωσαν οι φιλοδοξίες τής Καρχηδόνας. Η αποφασιστική σύγκρουση για την πλήρη κυριαρχία στην περιοχή ήταν αναπόφευκτη. Κι επιταχύνθηκε από τις εξελίξεις στην περιοχή τής ανατολικής Μεσογείου”…

• ⁽¹¹⁾ “Ο Pierson Dixon (Οι Ίβηρες της Ισπανίας), και ο Rhys Carpenter (Οι Έλληνες στην Ισπανία), δηλώνουν πως η ελιά και το αμπέλι εισήχθησαν στην Ισπανία από τους Έλληνες. Ο Ἀκράγας εξήγαγε ελαιόλαδο στην Καρχηδόνα κατά το πρώτο μισό τής 1ης χιλιετίας π.Χ. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι Έλληνες συναλλάσσονταν με κρασί στην Ιβηρία. Το κρασί από σταφύλια είναι πανάρχαιο στις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου, και οι Φοίνικες υπήρξαν περίφημοι έμποροι κρασιού”… (D.S.)

“Ελληνοϊβηρική φιλία: μορφή συμμαχίας λόγω επιθετικότητας Καρχηδονίων και Φοινίκων. Πολύ σύντομα τα Γάδειρα έγιναν
εφαλτήριο επιθέσεων εναντίον τής Ταρτησσού”…

.

“Ελληνοϊβηρικές επαφές: ιστορία φιλίας· η φιλοξενία των
Ιβήρων προς τους Έλληνες παροιμιώδης. Αλληλοϋποστήριξη
ενάντια στον κοινό εχθρό”. (Dan Stanislawski)

Η ΑΠΟΙΚΙΑ ΤΗΣ ΑΛΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ

Άρτεμις, η πολιούχος θεά τής Φώκαιας, σε αργυρή (βαριά) δραχμή τής Μασσαλίας (390-220 ΠΚΧ)

Ο DAN STANISLAWSKI στρέφει μετά την προσοχή του στις ιστορικές εξελίξεις στη Μικρά Ασία: το 546 ΠΚΧ οι Πέρσες κατέκτησαν Λυδία και Ιωνία, προκαλώντας τη “μαζική μετανάστευση ίσως του μισού πληθυσμού τής Φώκαιας προς την κορσικανική αποικία τής Αλαλίας… Όλοι οι άνδρες τής πόλης, που μάλλον είχε 5.000 έως 7.000 κατοίκους, έφυγαν. Το μέγεθος του πληθυσμού υποδηλώνει επίσης τον μεγάλο αριθμό διαθέσιμων σκαφών, και υπογραμμίζει την εμπορική σημασία τής πόλης εκείνην την εποχή… Κάποια στιγμή μεταξύ 540 και 535 π.Χ.”, διεξήχθη και η ναυμαχία τής Αλαλίας, με την οδυνηρή έκβασή της για τους Έλληνες, αλλά κυρίως για τους Ταρτήσσιους.

“Ίσως τότε η Καρχηδόνα ν’ απέκλεισε τα στενά τού Γιβραλτάρ, όπως μας λέει ο Carpenter. Αν και το πιθανότερο είναι τα Στενά να ήταν σε μεγάλο βαθμό αποκλεισμένα προ πολλού, αλλά μετά από τη ναυμαχία είχε μπλοκαριστεί και ο χερσαίος δρόμος ανάμεσα στη Μαινάκη και την Ταρτησσό. Η ίδια η Μαινάκη καταστράφηκε από τους Καρχηδονίους προς τα τέλη τού αιώνα, έτσι ώστε να τερματιστεί η διακίνηση των εμπορευμάτων της και ο ανταγωνισμός της με τον καρχηδονιακό οικισμό στην θέση τής σημερινής Μάλαγας”…

Φωκαϊκό νόμισμα από ήλεκτρον
με παιχνιδιάρες φώκιες

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗ ΔΥΣΗ

“Όπως η Καρχηδόνα είχε κληρονομήσει τη δυτική αυτοκρατορία τής Τύρου, έτσι και η Μασσαλία έγινε ο κληρονόμος εκείνης που είχε δημιουργήσει η μητρόπολή της, Φώκαια. Εδώ [στη Μασσαλία] μεταφέρθηκε το επίκεντρο του ελληνικού εμπορίου, με τον τερματισμό των επιχειρήσεων των θαλασσοπόρων Φωκαέων στα δυτικά τής Μεσογείου. Οι συναλλαγές μέσω της Γαλλίας με την Βρετάνη, και πέρα από αυτήν, ήταν αναμφίβολα σημαντικές ήδη από πριν για τους Μασσαλιώτες, όμως τα εκεί τεκταινόμενα είχαν επισκιαστεί από το μεγαλύτερο δράμα τού αγώνα στο θέατρο της Μεσογείου. Κατά το τελευταίο μισό τού 6ου π.Χ. αιώνα, περίοδο που οι Καρχηδόνιοι είχαν αποκτήσει πλήρη κυριαρχία στη Δύση, η ευημερία τής Γαλικίας – η οποία, όπως υποθέτουμε, στηριζόταν στον κασσίτερο – παρήκμασε. Ενδεχομένως, αυτή η παρακμή θα οφειλόταν στην αλλαγή [τού ‘Δρόμου τού Κασσίτερου’], από την θαλάσσια οδό, μέσω των Στενών, σ’ εκείνον από τη Μασσαλία, μέσω των γαλλικών ποταμών, προς τα βορειοδυτικά, και τελικά προς την Βρετανία”……

“Η παρακμή τής Γαλικίας οφειλόταν στην αλλαγή [τού Δρόμου
τού Κασσίτερου], από την θαλάσσια οδό, μέσω των Στενών, σ’
εκείνον από τη Μασσαλία προς Βρετανία”. (Dan Stanislawski)

Ο Stanislawski παραθέτει τέσσερις πιθανές εξηγήσεις για την παρακμή τής Γαλικίας. Σημαντικότερη είναι μάλλον η δεύτερη:

Πανοπλία Καρχηδόνιου αξιωματικού

“Πιθανότατα, οι Γαλικιανοί είχαν πάψει για κάποιο χρονικό διάστημα να είναι παραγωγοί, κι έγιναν προμηθευτές κασσίτερου από τη γαλλική Αρμορίκη, ή τις Βρετανικές νήσους. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, ο απευθείας χερσαίος δρόμος από τη Μασσαλία θα παρέκαμπτε το καρχηδονιακό μπλόκο, εξαλείφοντας τους Γαλικιανούς μεσάζοντες… Κατά την ίδια πάνω-κάτω χρονική περίοδο αυξήθηκε το ενδιαφέρον για άργυρο… καθώς οι Έλληνες της Μικράς Ασίας τον αναζητούσαν μανιωδώς για την κοπή νομισμάτων… Ίσως τα πλουσιότερα αρχαία ορυχεία αργύρου να ήταν εκείνα της Μαστίας (ή Μασσίας), περιοχής που υπολειπόταν σ’ εμπορική σπουδαιότητα μόνον έναντι της Ταρτησσού. Η αρχαία ευημερία τής περιοχής, όπως και της σημαντικότερης πόλης της, που λεγόταν επίσης Μαστία (ή Μασσία), της μεταγενέστερης Νέας Καρχηδόνας, προφανώς στην θέση τής σημερινής Καρθαγένης, στηριζόταν για πολλούς αιώνες στην εξόρυξη αργύρου. Μεγάλες ποσότητες εξορύχτηκαν υπό την καθοδήγηση του Ἁννίβα στον 3ο αιώνα π.Χ., ενώ η επιχείρηση ήταν ακόμη ανθηρή κατά την εποχή τού Πολύβιου, στον επόμενο αιώνα.”

ΚΑΡΧΗΔΟΝΙΑΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙO

Χρυσό κράνος τής εποχής τού μπρούντζου
από το Leiro τής Γαλικίας

Ύστερα από τη ναυμαχία τής Αλαλίας, “η ελληνική εμπορική δραστηριότητα στην Ιβηρία τερματίστηκε, και η Καρχηδόνα είχε πολύ λιγότερες αναστολές προκειμένου να εξαπλώσει τον έλεγχό της. Η Ταρτησσός, που φοβόταν τους Καρχηδόνιους και είχε συμμαχήσει με τους Έλληνες, καταστράφηκε, μένοντας δίχως υποστήριξη.⁽¹²⁾ Στον επόμενο αιώνα, ως και 20.000 Ίβηρες μισθοφόροι πολεμούσαν στη Σικελία για λογαριασμό των Καρχηδονίων… Επίσης, οι Κέλτες υπηρετούσαν ως μισθοφόροι στις καρχηδονιακές δυνάμεις..

• ⁽¹²⁾ “Αν τελικά δεν υπήρξε πόλη με αυτό το όνομα δεν είναι τόσο σημαντικό. Το σπουδαιότερο είναι πως η περιοχή στο σύνολό της τέθηκε υπό τον έλεγχο των Καρχηδονίων των Γαδείρων.” (Carpenter, Οι Έλληνες στην Ισπανία). (D.S.)

Διδώ (Ελίσσα, η πρώτη βασίλισσα της Καρχηδόνας), του Christophe Cochet (;)

“Οι Καρχηδόνιοι εξαρτιόνταν όλο και περισσότερο από τους μισθοφόρους τής χερσονήσου, όχι μόνον από τις παρυφές, αλλά και από την ενδοχώρα της, μακριά από τα παράλια. Στα τέλη τού 3ου π.Χ. αιώνα, ο στρατός τού Αννίβα είχε στις τάξεις του Κελτίβηρες, από τα βόρεια ηπειρωτικά, Γαλικιανούς, από το βορειοδυτικόν άκρον τής χερσονήσου, Λουζιτανούς, από τα κεντρικά τής Πορτογαλίας, Οὐέττονες, από τα μέσα τής ροής τού Τάγου – χωρίς με αυτούς να συμπληρώνεται ο κατάλογος. Ωστόσο, τα ἐν λόγῳ στρατεύματα κάθε άλλο παρά καθαρά μισθοφορικά ήταν. Πολλοί είχαν ενσωματωθεί διὰ τῆς βίας στις καρχηδονιακές δυνάμεις… Κατά τους προηγούμενους αιώνες, οι Καρχηδόνιοι δεν φαίνεται να είχαν προκαλέσει εκτεταμένους ανταγωνισμούς στην Ιβηρία. Σε τοπικό επίπεδο μπορεί να είχαν υπάρξει ανταγωνισμοί, σαν και αυτούς που πιθανότατα προέκυψαν μεταξύ Καρχηδονίων και Ταρτησσίων, αλλά για τις φυλές τής ενδοχώρας, οι Καρχηδόνιοι ενδεχομένως να ήταν κι ευπρόσδεκτοι. Προσέφεραν την ευκαιρία να πολεμήσει κανείς ἐπ’ ἀμοιβῇ. Μόνον αργότερα, όταν είχαν επεκτείνει την κυριαρχία τους και αυξήθηκαν οι ανάγκες τους για στρατεύματα, οι Καρχηδόνιοι άλλαξαν την τακτική τους σε σχέση με αυτές τις φυλές τής ενδοχώρας, που χρησίμευαν ως πηγή ανθρώπινου δυναμικού από παλιά. Όταν ο Αννίβας, ευρισκόμενος σε απελπιστική κατάσταση, λόγω της έλλειψης στρατευμάτων και υπό οικονομική πίεση, ενσωμάτωσε διὰ τῆς βίας άνδρες των φυλών αυτών στα στρατεύματά του, οι άλλοι αντέδρασαν και αντιστάθηκαν σθεναρά. Οι φυλές τής ενδοχώρας ήταν πολεμοχαρείς. Μια ευκαιρία να πολεμήσουν ἐπ’ ἀμοιβῇ δεν θα τους δυσαρεστούσε καθόλου, αλλά η αξίωση υποταγής και υποδούλωσης ήταν θέμα εντελώς διαφορετικό. Κατά τον Στράβωνα, αντιστάθηκαν στον Αννίβα, όπως έκαναν αργότερα, για τους ίδιους πάνω-κάτω λόγους, και στους Ρωμαίους.

“Παρ’ όλα αυτά, δεκάδες χιλιάδες μισθοφόροι ήρθαν σ’ επαφή με άλλες χώρες και με τους πολιτισμούς τής κεντρικής και ανατολικής Μεσογείου. Επειδή η διαδικασία αυτή συνεχιζόταν ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ., και πολλοί άνδρες είχαν επιστρέψει στην χερσόνησο, οι επιπτώσεις μάλλον ήταν σημαντικές στη νοοτροπία των λαών τής Meseta [του ‘Οροπεδίου’, στην ‘καρδιά’ τής Ιβηρίας], ή ακόμη και μερικών από τις απομακρυσμένες δυτικές ακτές.”

Το λιμάνι τής Καρχηδόνας

● Στις σχέσεις της με τους μισθοφόρους, η Καρχηδόνα είχε ήδη έναν πόλεμο στο… παθητικό της: τον Μισθοφορικό, ή Λιβυκό πόλεμο (240–237 ΠΚΧ), αμέσως μετά από τον Α’ Καρχηδονιακό πόλεμο. Ήταν η εξέγερση των μισθοφόρων της, με την υποστήριξη των Λίβυων, λόγω της αδυναμίας της να τους πληρώσει, αφού έπρεπε πρώτα να καταβάλει τις τεράστιες πολεμικές αποζημιώσεις στην Ρώμη. Απέναντί της είχε μια “Λεγεώνα των Ξένων”, που αποτελούσαν Ίβηρες, Κελτίβηρες, Λίγυρες, Βαλεάρες, Κέλτες, Έλληνες, και άλλοι. Οι διμερείς διαπραγματεύσεις ήταν άκαρπες, λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης, αλλά και της πολυγλωσσίας των μισθοφόρων, που καθιστούσε ανέφικτη την εξεύρεση της χρυσής τομής. Πολύ σύντομα, άρχισαν να “μιλούν” τα όπλα και οι μισθοφόροι κατέλαβαν την Τύνιδα. Απειλούμενη άμεσα, η Καρχηδόνα εξαναγκάστηκε σε συνθηκολόγηση, και δέχθηκε όλα τα αιτήματα των εξεγερμένων. Οι τελευταίοι, μ’ ενισχυμένη πλέον τη διαπραγματευτική τους θέση, άρχισαν να ζητούν όλο και περισσότερα, όπως λ.χ. να πληρωθούν οι Λίβυοι, που η Καρχηδόνα είχε στρατολογήσει, άρα δεν ήταν μισθοφόροι (δεν ήταν, όμως, ούτε Καρχηδόνιοι πολίτες), όπως και άλλοι, σαν τους Νουμιδούς, ή τους δούλους, που είχαν αποδράσει, και τώρα πολεμούσαν στο πλευρό τους. Η Καρχηδόνα, και πάλι, δεν είχε άλλη επιλογή: δέχθηκε τα πάντα…

Salammbô, του Alfons Mucha (1896), βάσει του ομότιτλου ιστορικού μυθιστορήματος του Gustave Flaubert (1862), που με τη σειρά του βασίστηκε στον Πολύβιο. Η ηρωίδα είναι κόρη τού Αμίλκα και ιέρεια, που την έχει ερωτευτεί παράφορα ο Μάθως…

Η αναμέτρηση θα είχε λήξει τότε, αν δυο μισθοφόροι διοικητές, ο Σπένδιος (ή και Σπόνδιος), δούλος από την Καμπανία, και ο Βέρβερος Μάθως, από τη Λιβύη, δεν έπειθαν τους Λίβυους του στρατεύματος πως η Καρχηδόνα θα έπαιρνε εκδίκηση για τη συμμετοχή τους στην ανταρσία, μόλις οι ξένοι μισθοφόροι πληρώνονταν κι έφευγαν για τις πατρίδες τους. Μαζί τους συμπαρατάχθηκαν διάφορες λιβυκές πόλεις και χωριά, αφού ο λαός τής χώρας είχε απηυδήσει από τον καρχηδονιακό ζυγό, και τελικά, το σύνολο των μισθοφόρων. Κάτι που είχε ξεκινήσει ως απλή “εργασιακή διένεξη”, απειλούσε τώρα μιαν αυτοκρατορία… Υστερώντας σε όλους τους τομείς – “έμψυχο υλικό”, χρήμα, εφόδια – και απροετοίμαστη, η Καρχηδόνα παρέπαιε, όσο ήταν επικεφαλής ο Ἅννων, ο “Μέγας”. Τελικά, η στρατηγία δόθηκε στον Ἁμίλκα Βάρκα, πατέρα τού Αννίβα, που κατόρθωσε να νικήσει, το 237 ΠΚΧ, αυτούς που κάποτε διοικούσε στη Σικελία, πολεμώντας τούς Ρωμαίους. Ο Αμίλκας χρησιμοποίησε πολύ έξυπνα τον “ψυχολογικό πόλεμο”, πήρε με την πλευρά του ένα μέρος των αντιπάλων, κι εξολόθρευσε τους υπόλοιπους στην αποφασιστική “Μάχη τού Πριονιού” – που δεν ήταν καν μάχη: απέκλεισε τους μισθοφόρους σε βαθιά χαράδρα, ώσπου πέθαναν από την πείνα. Η βαρβαρότητα και οι θηριωδίες περίσσεψαν στον, κατά τον Πολύβιο, “ανηλεή”, “δίχως ανακωχή πόλεμο”, χωρίς καν κανόνες διεξαγωγής, τον “πιο βλάσφημο πόλεμο της ιστορίας”. Διαμελισμοί και βασανιστήρια εκατέρωθεν σόκαραν ακόμη και τους ανθρώπους τής εποχής.

Αργυρό νόμισμα του Αμίλκα Βάρκα

Μια μικρότερη εξέγερση μισθοφόρων στη Σαρδηνία κατεστάλη με τη βοήθεια της Ρώμης. Στον πόλεμο αυτό, η Ρώμη ήταν στο πλευρό τής Καρχηδόνας, για να είναι αυτή σε θέση να συνεχίσει την καταβολή των αποζημιώσεων! Άλλωστε, η Ρώμη θα καταλάμβανε μόνη της λίαν συντόμως τόσο τη Σαρδηνία όσο και την Κορσική. Η Καρχηδόνα, χάνοντας τα δυο νησιά, είχε πλέον μόνον την Ιβηρία ν’ απομυζά, για να ορθοποδήσει. Αν ζούσε ο Θουκυδίδης, θα είχε να γράψει πολλά… Όπως κι εμείς· παραλληλίζοντας τις σχέσεις Καρχηδονίων και μισθοφόρων με τις σχέσεις των Αμερικάνων με τους δικούς τους μισθοφόρους (Οσάμα, Ταλιμπάν, Ισλαμικό κράτος). Ή επίσης για το ρατσιστικό μειονέκτημα της Καρχηδόνας ν’ αποτελεί η ιθαγένειά της αποκλειστικό προνόμιο, κι έτσι να είναι υποχρεωμένη να στηρίζεται ολοένα και περισσότερο σε μισθοφόρους, αρνούμενη να παραχωρήσει πολιτικά δικαιώματα λ.χ. στους Λίβυους. Ήταν ένα μείζον πλεονέκτημα της Ρώμης, στον Β’ Καρχηδονιακό πόλεμο, όταν ο Αννίβας, παρά τις νίκες στην Ιταλία, δεν μπόρεσε να διαρρήξει τους δεσμούς τής Ρώμης με τους συμμάχους της. Ή, τέλος, για το πόσοι “Μεγάλοι”, σαν τον Άννωνα, τον “ειρηνιστή” – λόγω “τσέπης”, προσωπικού συμφέροντος – είναι τελικά πολύ μικροί. Οι μόνοι, μάλλον, απ’ όσους αναφέρονται σε αυτά τα Χρονικά, που αξίζουν, πράγματι, το προσωνύμιο, είναι ο Αλέξανδρος και ο Κύρος.

Κένταυρος: μπρούντζινο ειδώλιο από το Campo de Caravaca (Murcia), μάλλον φτιαγμένο στην Ελλάδα (6ος αιώνας ΠΚΧ)

Ἐν κατακλεῖδι…

Ο DAN STANISLAWSKI, ΥΠΕΝΘΥΜΙΖΩ, ήταν αυτός που είχε απορρίψει το ενδεχόμενο της παρουσίας Μινωιτών στην Ιβηρία· αυτός που είχε “ξεχάσει” τους Μυκηναίους, αποδίδοντας στους Φοίνικες τον ρόλο τού εμπορικού μεσάζοντα για τα αιγυπτιακά αρχαιολογικά ευρήματα στην Ισπανία – και μάλιστα, σ’ εποχή μυκηναϊκής κυριαρχίας στη Μεσόγειο (1400-1200 ΠΚΧ)· ήταν αυτός, επιπλέον, που είχε “λησμονήσει” τα ελληνικά ἐμπόρια στην Αίγυπτο, πρωτίστως τη Ναύκρατι· αυτός που τον είχα κατηγορήσει πως είναι “διοπτροφόρος”, φορώντας “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”!

Για όλα αυτά, η δική του “ματιά” στην Ιβηρία έχει πολύ μεγαλύτερη αξία για μας, αφού κάθε άλλο παρά προκατειλημμένη υπέρ των Ελλήνων είναι. Ιδίως όταν διαπιστώνουμε πως η αφήγησή του διαφέρει ελάχιστα από το ιστορικό πανόραμα των τριών “ιβηρικών” μας Χρονικών (21, 22, 25): Ὅπερ ἔδει δεῖξαι, όπως θα έλεγε και ο Εὐκλείδης… Απομένει ένα τελευταίο Χρονικό: θα ρίχνουμε άγκυρα σ’ εμπόρια, ή και θα περιηγούμαστε σε ανάκτορα της Εγγύς Ανατολής, ώστε να διαγράψουμε τον κύκλο, επιστρέφοντας στην αφετηρία μας – σ’ ένα ταξίδι γεμάτο από εκπλήξεις καθώς θ’ ανταμώνουμε καθ’ οδόν περιοδεύοντες καλλιτέχνες, τεχνίτες, και μάστορες, “μέλη των Συντεχνιών των Αρχιτεκτόνων και των Ζωγράφων” – με την γραφή τους, την Γραμμική Α, να προβληματίζει, ωστόσο, τον περίφημο αρχαιολόγο Leonard Woolley…

Επόμενο Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ ● Ἐμπόρια σ’ Αίγυπτο και Λεβάντε ● Το Βατερλώ τού Leonard Woolley ● Περιοδεύοντες Μινωίτες Καλλιτέχνες ● Δεσμοί Κρήτης κι Αιγύπτου ● Διαφορές Μινωικής και Φαραωνικής Κοινωνίας και Τέχνης

• >> Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ
• << Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST”

Αριστερά: Γραμμική A (πινακίδα τής Κνωσού) – η γραφή που προβλημάτισε τον Leonard Woolley.
Δεξιά: Ελληνικό αλφάβητο – επιγραφή των Μασσαλιωτών τής Καταλονίας.

Advertisement

Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

/ENGLISH/ Chronicle 22. AN IBERIAN PERIPLUS REVIVAL

● Ταρτησσός (Β) ● Αποικίες Προβηγκίας, Ιβηρίας, Μαυρουσίας ● Δρόμος Κασσίτερου ● Δημόκριτος και Πλάτων
● Τοπογραφία τῆς Πέραν
τῶν Ἡρακλείων Στηλῶν Θαλάσσης

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΕΠΙΔΡΟΜΕΣ των Λαών τής Θάλασσας, όπως και την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, οι Φοίνικες ξεκίνησαν να οικοδομούν το εμπορικό τους μονοπώλιο κατά τον 11ο ΠΚΧ αιώνα, απολαμβάνοντας πλήρη ελευθερία κινήσεων, με τους ανταγωνιστές τους να βρίσκονται σε παρακμή. Εφαρμόζοντας το επιτελικό τους σχέδιο, “τράβηξαν κατευθείαν προς την Ιβηρία, για το χρυσάφι, το ασήμι και τον κασσίτερό της”, κι έγιναν εμπορικοί “εταίροι” των Ταρτησίων. Επιτέλους, είχαν καταστεί κύριοι της Μεσογείου! Εκμεταλλευόμενοι και την φιλοξενία των ντόπιων, οι Φοίνικες εγκαταστάθηκαν στις πόλεις τους. Τούτο συνάγεται από τα γραφόμενα του Στράβωνα πως “οι Φοίνικες έμεναν στις καλύτερες πόλεις τής Ταρτησσού”.

Αργότερα απέκτησαν το δικό τους λιμάνι στην Ανδαλουσία. Ήταν το Gadir, η “περιτειχισμένη πόλη”, τα Γάδειρα των Ἑλλήνων, ο Gades των Ρωμαίων, το σημερινό Cádiz.⁽¹⁾ Η ίδρυσή του χρονολογείται παραδοσιακά στο 1104, αν και δεν έχουν βρεθεί στρώματα αρχαιολογικά παλαιότερα του 9ου αιώνα ΠΚΧ. Άρα, υποθέτουμε πως αρχικά δεν θα ήταν παρά ένα μικρό εποχικό εμπορικό πόστο. Οι Έλληνες θεωρούσαν πως η πόλη είχε ιδρυθεί από τον Ἡρακλῆ, στο νησάκι Ἐρύθεια του Γηρυόνη, όταν τον σκότωσε. Ένα από τα πασίγνωστά της μνημεία κατά την αρχαιότητα, ήταν ένας ναός αφιερωμένος στον φοινικικό θεό Μελκάρτ, που οι Έλληνες συσχέτιζαν με τον Ηρακλή. Υπήρχε ακόμη κατά τον 1ο αιώνα, και ορισμένοι ιστορικοί, βασιζόμενοι ἐν μέρει στην πληροφορία αυτή, αποφάνθηκαν πως ο μύθος περί Ἡρακλείων στηλῶν ίσως να συνδέεται με τους κίονες του ναού.

Φοινικικό χρυσό δαχτυλίδι με δυο δελφίνια, σύμβολο των Γαδείρων

• ⁽¹⁾ Gadir σημαίνει τείχος, ή οχυρό, και αυτό με τη σειρά του πάει να πει πως τα τείχη ήταν το διακριτικό χαρακτηριστικό τής πόλης, σε μια περιοχή κι εποχή που οι πόλεις μάλλον δεν ήταν περιτειχισμένες. Σημαίνει, επιπλέον, πως οι Φοίνικες είχαν ανάγκη τα προστατευτικά τείχη. Εξυπακούεται πως κάθε άλλο παρά αγαστές ήταν ἐξ ἀρχῆς οι σχέσεις τους με τους ντόπιους…

● Το νησάκι με τον φοινικικό οικισμό, μα και δυο γειτονικά, στον κόλπο των Γαδείρων, έγιναν γνωστά με ελληνικά τοπωνύμια: Ἐρύθεια, Κοτινοῦσα, και Ἀντίπολις.

Σύντομα, όλες οι ακτές γύρω από την στρατηγικής σημασίας περιοχή των δυο θαλασσών και ηπείρων – Μεσογείου και Ἀτλαντικοῦ, Εὐρώπης και Αφρικής – ήταν γεμάτες φοινικικούς οικισμούς. Βρίσκονταν, όμως, συγκεντρωμένοι εκεί κάτω κυρίως, στα νότια, παρά στα βορειότερα παράλια της Ιβηρίας. Ὡς ἐκ τούτου, όταν οι Έλληνες επανεμφανίστηκαν ἐπὶ σκηνῆς, είχαν την άνεση να δημιουργήσουν τα δικά τους ἐμπόρια στις βορειοανατολικές ακτές, προτού ν’ αποπειραθούν με κάποιον τρόπο να εισέλθουν στην φοινικική ζώνη. Τελικά, με την παρότρυνση των Ταρτησσίων, που επιθυμούσαν διακαώς να θέσουν τέρμα στο φοινικικό οικονομικό μονοπώλιο, οι Έλληνες “πάτησαν πόδι” στην Ανδαλουσία, ιδρύοντας τη Μαινάκη, πολύ κοντά στην φοινικική Μάλακα, στα παράλια της Μάλαγας, ενδεχομένως στην θέση τής σημερινής Vélez-Málaga. Κατά τον Μασσαλιώτη περίπλου, του 6ου αιώνα ΠΚΧ (που καταγράφει ένα θαλάσσιο ταξίδι πέριξ τής Ιβηρίας και με βόρεια κατεύθυνση), η Μαινάκη ήταν στην επικράτεια της Ταρτησσού και υπό την αιγίδα της: η Ιβηρία αποτελούσε πόλο έλξης για τους πάντες, λόγω πλούτου και στρατηγικής σπουδαιότητας.

Ντόπιοι, φοινικικοί κι ελληνικοί οικισμοί στην Ταρτησσό: το επίκεντρό της (σε πράσινο)
και η σφαίρα επιρροής της (με διακεκομμένη γραμμή) στη νότια Ιβηρία.

Ως προς την αβεβαιότητα για την ακριβή τοποθεσία τής αποικίας, ο Στράβων, στα Γεωγραφικά του, λέει ότι στην εποχή του (64 ΠΚΧ – 24 ΚΧ) τα ερείπιά της ήταν ακόμη ορατά κοντά στη Μάλακα. Αντιπαραβάλλει, επίσης, την κανονική ελληνική πολεοδομία της,⁽²⁾ με το ακανόνιστο σημιτικό σχέδιο του φοινικικού οικισμού, καθώς η θέση του υποδηλώνει ένα πυκνοκατοικημένο και άτακτα δομημένο αστικό σύμπλεγμα. Έστω, όμως, και αν μας προβληματίζει ακόμα η ακριβής τοποθεσία και η διάρκεια ζωής τής Μαινάκης, το πιθανότερο είναι πως οι ελληνικές αποικίες στα μεσογειακά παράλια της Ιβηρίας εμφανίστηκαν στον “χάρτη” μετά από την ίδρυση της Μασσαλίας, περί το 600 ΠΚΧ, από τους Φωκαεῖς τής μικρασιατικής Ἰωνίας – κάτι που οι Καρχηδόνιοι επιχείρησαν, ανεπιτυχώς, ν’ αποτρέψουν, διαβλέποντας την οικονομική, μα και στρατηγική της σημασία. Όντως, η Μασσαλία αναδείχθηκε σε ακμάζον εμπορικό κέντρο και σοβαρός αντίπαλος της Καρχηδόνας, πρωτίστως εξαιτίας τού εμπορίου κασσίτερου, που μεταφερόταν διαμέσου τής Γαλατίας-Γαλλίας.

• ⁽²⁾ “Πατέρας” τής πολεοδομίας υπήρξε ο Ἱππόδαμος ὁ Μιλήσιος (498–408 ΠΚΧ) που, εκτός από πολεοδόμος, διετέλεσε ἀρχιτέκτων, μαθηματικός, φυσικός, μετεωρολόγος, και φιλόσοφος. Το πιο σημαντικό στο σχέδιό του, ως δημιουργός τού Ἱπποδάμειου συστήματος, ήταν η μεγάλη ελεύθερη έκταση στο κέντρο τής πόλης, που σὺν τῷ χρόνῳ εξελίχθηκε στην ἀγορά, τον τόπο εμπορικών συναλλαγών, μα και συνεύρεσης των πολιτών, όπου συζητούσαν για τα κοινά.

Η ελληνική αποικία τής Μασσαλίας, του Pierre Puvis de Chavannes (1869)

Στη συνέχεια, οι Φωκαείς ίδρυσαν την Ἀλαλία στην Κορσική, περί το 566 ΠΚΧ, και κινήθηκαν προς την Ιβηρία. Σύμφωνα με ορισμένες λαϊκές παραδόσεις, τουλάχιστον ένας από τους οικισμούς τους, στο βορειοανατολικό άκρο τής Ιβηρίας, η Ῥόδη, ή τα Ῥόδα (νῦν Roses), ανάγεται στον 8ο αιώνα ΠΚΧ, και οι άποικοι ήταν Ῥόδιοι. Πιθανότερο, όμως, φαίνεται να ιδρύθηκε στον 6ο αιώνα από τους Μασσαλιώτες, ίσως μ’ επιμειξία εποίκων από το γειτονικό Ἐμπόριον (νῦν Empúries). Μπορεί, όπως και στην περίπτωση του φοινικικού οικισμού στα Γάδειρα, η Ρόδη να μην ήταν αρχικά τίποτα περισσότερο από ένα μικρό εποχικό εμπορικό πόστο τής Ῥόδου κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ. Ή, ενδεχομένως, όσοι εγκαταστάθηκαν εκεί δυο αιώνες αργότερα, να ήταν κυρίως Ρόδιοι, που υπηρετούσαν στον στρατό τής Μασσαλίας, μαζί με Κρῆτες, σε ειδική μονάδα, επιφορτισμένη να παρακολουθεί άγρυπνα τις κινήσεις των Καρχηδονίων στη νότια Ιβηρία.

Οι λαϊκές παραδόσεις, αξίζει να σημειωθεί, δεν θα πρέπει να πετιούνται στον κάλαθο των αχρήστων χωρίς σοβαρή σκέψη ή έρευνα, μόνο και μόνον επειδή είναι “λαϊκές”. Αυτές που αφορούν την Ρόδη, σίγουρα δεν προέκυψαν άνευ λόγου. Πλέοντας προς την Προβηγκία, μαθαίνουμε ότι στον 7ο ΠΚΧ αιώνα, Ρόδιοι έμποροι επισκέπτονταν τα παράλιά της. Ροδίτικα αγγεία αυτού του αιώνα έχουν βρεθεί στην περιοχή τής Μασσαλίας, κοντά στο Istres και το Martigues, καθώς και στο Évenos, δίπλα στην Toulon. Ο Ῥοδανός (Rhône), ο μεγαλύτερος ποταμός τής Προβηγκίας, κι η αρχαία πόλη Ῥοδανουσία, πήραν τ’ όνομά τους από την Ρόδο. Υπάρχει, φυσικά, πρόβλημα με το χάσμα ενός αιώνα σε σχέση με την υποτιθέμενη εγκατάσταση στην ιβηρική Ρόδη. Όμως, ἐν πάσῃ περιπτώσει, τα ίχνη των Ροδίων στην Προβηγκία (και αλλού) είναι σαφώς προγενέστερα των Φωκαέων, των ιδρυτών τής Μασσαλίας.

Ελληνικός αποικισμός στην Προβηγκία και την Κορσική

Έλληνες και από άλλες πόλεις τής Ιωνίας εμπορεύονταν στη δυτική Μεσόγειο, φτάνοντας ως την Ιβηρία, όμως ελάχιστα έχουν διασωθεί από εκείνην την περίοδο. Ως προς τους Φωκαείς, είναι σαφές πως πήγαν εκεί όχι μόνο για να εμπορευτούν, αλλά και για να εγκατασταθούν. Ο μύθος για την ίδρυση της Μασσαλίας, που κατέγραψε ο Ἀριστοτέλης κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, καθώς και Λατίνοι συγγραφείς αργότερα, συμβολίζει την επιμειξία μεταξύ Ελλήνων και ντόπιων: αφηγείται πώς ένας Έλληνας άποικος, ὀνόματι Πρῶτις (ή Εὔξενος), παντρεύτηκε μια τοπική πριγκίπισσα, που λεγόταν Γῦπτις (ή Πέττα), κι έτσι απέκτησε το δικαίωμα να διεκδικήσει ένα κομμάτι γης, όπου θα μπορούσε να ιδρύσει πόλη. Αναμφίβολα, οι επαφές ανάμεσα σε Λίγυρες, Κέλτες, κι Έλληνες, αναπτύχθηκαν από το 600 ΠΚΧ και μετά, στη Μασσαλία, και άλλες αποικίες, όπως οι Agde (Ἀγαθὴ Τύχη), Νίκαια, Antibes (Ἀντίπολις), Μονακό (Μόνοικος). Μια ακόμη Ὀλβία (νῦν Hyères) ιδρύθηκε εδώ, και άλλη μια στη Σαρδηνία.

Δρόμος Κασσίτερου: με αφετηρία την Κορνουάλλη και κατάληξη τη
Μασσαλία, μέσω Μάγχης, Σηκουάνα, Βουργουνδίας, Ροδανού, Σον.

Ο ελληνικής κατασκευής μεταλλικός κρατήρας τού Vix, ο μεγαλύτερος που
έχει βρεθεί (1,63 μ ύψος), στον τάφο
τής Κυρίας τού Vix (περί το 500 ΠΚΧ)

“Η Μασσαλία”, κατά τα λεγόμενα του Charles Ebel στη δεκαετία τού 1960, “δεν ήταν κάποια απομονωμένη ελληνική πόλη, αλλά είχε δημιουργήσει τη δική της αυτοκρατορία στα παράλια της νότιας Γαλατίας κατά τον 4ο αιώνα.” Ωστόσο, η ιδέα περί “Μασσαλιώτιδας Αυτοκρατορίας” δεν είναι πλέον αποδεκτή από διάφορους σκεπτικιστές μελετητές, υπό το φως πρόσφατων αρχαιολογικών στοιχείων, που δείχνουν πως η “χώρα” τής Μασσαλίας (η αγροτική ενδοχώρα υπό τον έλεγχό της) δεν ήταν ποτέ αρκετά μεγάλη. Οι ἐν λόγῳ σκεπτικιστές αμφισβητούν, επιπλέον, την ιδέα τού εξελληνισμού τής νότιας Γαλλίας λόγω Μασσαλίας. Και όμως, η επιρροή τής τελευταίας ήταν αισθητή, σε όλη την έκταση της Γαλατίας, ως την Βρετάνη, λόγω των εμπορικών σχέσεων των Μασσαλιωτών με τους Κέλτες, ιδίως για τη μεταφορά κασσίτερου από την Βρετάνη, ή ακόμη και από την Κορνουάλλη. Προφανώς, την εποχή εκείνη, είχε καθιερωθεί ένας “Δρόμος τού Κασσίτερου”, αναγκαίου για την παραγωγή μπρούντζου, με αφετηρία την Κορνουάλλη, και κατάληξη τη Μασσαλία, μέσω της Μάγχης, κατά μήκος τής κοιλάδας τού Σηκουάνα, της Βουργουνδίας, και των κοιλάδων των Ροδανού και Σον. Κατά την κατάκτηση της Γαλατίας, ο Καίσαρας διεπίστωσε πως οι Ἑλβετοὶ είχαν στην κατοχή τους έγγραφα στα ελληνικά, και πως όλα τα γαλατικά νομίσματα χρησιμοποιούσαν την ελληνική γραφή μέχρι περίπου το 50 ΠΚΧ. Όσο για τα νομίσματα των Μασσαλιωτών, κυκλοφορούσαν ελεύθερα μες στη Γαλατία, επηρεάζοντας τη νομισματοκοπία ακόμη και πέραν τής Μάγχης, στην Βρετανία. Η Μασσαλία αναδείχθηκε και σε κέντρο πολιτισμού, με αποτέλεσμα πολλοί Ρωμαίοι γονείς να στέλνουν εκεί τα παιδιά τους για να μορφωθούν.

Αναβίωση του Μασσαλιώτη περίπλου

ΑΝΑΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΜΑΣΣΑΛΙΩΤΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ, ΑΠΟΠΛΕΟΥΜΕ από το λιμάνι της Μασσαλίας και, αφήνοντας πίσω μας το Εμπόριον και την Ρόδη, ρίχνουμε άγκυρα κάπου μεταξύ Βαρκινῶνος και Καλλιπόλεως. Η Βαρκινών, ἤτοι η Βαρκελώνη, εικάζεται πως ιδρύθηκε είτε από τον Ηρακλή, στα μέσα τού 12ου αιώνα, ή από τον Ἁμίλκα Βάρκα, πατέρα τού Ἁννίβα, στο δεύτερο μισό τού 3ου αιώνα ΠΚΧ, όταν εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και οι Λαιαιτανοί, που προσδιορίζονται ως Θρακοΐβηρες. Ορισμένοι ταυτίζουν την Βαρκινώνα με την Καλλίπολι, την μικρή ελληνική αποικία, που περιγράφει ο Αβιηνός στο έργο του, Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές), χτισμένη στις όχθες τού ποταμού Llobregat, στον 6ο αιώνα ΠΚΧ. Όμως, αυτή βρισκόταν μάλλον νοτιότερα, ανάμεσα στο Tàrraco (Ταρραγόνα) και το ελληνικό λιμάνι Σάλαυρις (Salou), στην Χρυσή Ακτή (Costa Daurada) τής Καταλονίας.

Η κατ’ Απολλώνιο πορεία των Αργοναυτών: δεν πλησιάζουν καν την Ιβηρία…

● Ο θρύλος για την ίδρυση της Βαρκελώνης από τον Ηρακλή είναι άσχετος με τον αποικισμό τής Ανδαλουσίας, που έγινε μετά από τον 10ο και 11ο άθλο (Γηρυόνης κι Ἑσπερίδες). Το πέρασμά του από την Καταλονία συνδέεται με μια διαφορετική εκδοχή τού μύθου των Ἀργοναυτῶν, κατά την οποία η εκστρατεία τού Ιάσονα δεν έγινε μόνο με την Ἀργώ, αλλά με εννέα πλοία συνολικά. Ένα από αυτά χάθηκε στη διάρκεια θύελλας, στ’ ανοιχτά τής Καταλονίας, και ο Ηρακλής το βρήκε τελικά να έχει συντριβεί στην ακτή, δίπλα σ’ έναν λοφίσκο, αλλά με το πλήρωμα σώο. Οι ἐν λόγῳ Αργοναύτες γοητεύτηκαν τόσο από την τοποθεσία εκείνη, ώστε ίδρυσαν την πόλη Barca Nona (“Ένατο Πλοίο”). Πέρα από την επισήμανση ότι τ’ όνομα της πόλης μοιάζει μ’ εκείνο της Βαρκελώνης μόνο στα λατινικά, να υπενθυμίσω πως ο Ηρακλής εγκατέλειψε τους Αργοναύτες (μάλλον τον εγκατέλειψαν εκείνοι), καθώς αναζητούσε τον σύντροφό του, Ὕλα, στην αρχή ακόμη της εκστρατείας, όταν η Αργώ βρισκόταν στην Προποντίδα. Άλλοι, πάλι, λένε πως ο Ηρακλής έφτασε ως την Κολχίδα με τους Αργοναύτες, και τότε απέκτησε την ζώνη τής βασίλισσας των Ἀμαζόνων, Ἱππολύτης, ενώ μετά σκότωσε τις Στυμφαλίδες όρνιθες (πρόκειται για τον 9ο κι 6ο άθλο του, αντίστοιχα, που δεν έχουν οργανωθεί χρονολογικά). Αλλά και πάλι, δεν ήταν δυνατό να ιδρύσει τη Βαρκελώνη, αφού δεν βρισκόταν μεταξύ των Αργοναυτών κατά την φυγή τους από την Κολχίδα και την περιπλάνησή τους στη Μεσόγειο. Ξέρουμε, όμως, πώς διέφυγαν οι Αργοναύτες;

Το μυστικό τής ορφικής ωδής δεν ήταν η ένταση: μια μόνο φωνή απέναντι σε τόσες πολλές σειρήνες δεν θα μπορούσε να επικρατήσει. Το μυστικό ήταν η ποιότητά της: ένα είδος
μουσικής πρωτάκουστο, που έπνιξε τις φωνές τους κι έπειτα και τις ίδιες…

● Έχουν υπάρξει πάρα πολλές παραλλαγές τής Αργοναυτικής εκστρατείας – όσον αφορά τη διαδρομή και σύνθεσή τους (βλέπε και Χρονικό 15, υποσημειώσεις 7 και 8). Ομοφωνία υπάρχει ως προς την ρότα που ακολούθησαν για να φτάσουν στην Κολχίδα. Αλλά για τον δρόμο τής επιστροφής οι διαφορές είναι τεράστιες. Ο Πίνδαρος (6ος – 5ος αιώνας), στον 4ο Πυθιόνικο, υποστήριξε πως ο Ἰάσων κινήθηκε προς ανατολάς (όχι προς δυσμάς). Οι ποταμοί Φᾶσις και Κῦρος (Rioni και Kura) τον έβγαλαν στην Κασπία κι έπειτα, βάσει των γεωγραφικών γνώσεων της εποχής, στον Ωκεανό που περιβάλλει τη γη. Στη συνέχεια, στράφηκε στα νότια και δυτικά, φτάνοντας στην Ερυθρά Θάλασσα, κι έτσι επέστρεψε στη Μεσόγειο. Ο Ἡρόδωρος ὁ Ἡρακλειώτης (μεταξύ 6ου και 4ου αιώνα ΠΚΧ) υιοθέτησε την πιο ρεαλιστική προσέγγιση πως ο Ἰάσων ακολούθησε την ίδια ρότα στην επιστροφή του. Ο ιστορικός Τίμαιος, από το Ταυρομένιο της Σικελίας (Ταορμίνα, 4ος – 3ος αιώνας ΠΚΧ), ίσως εμπνεόμενος από τον άθλο τού συγχρόνου του, Πυθέα (βλέπε Χρονικό 16. Περίπλοι των κλασικών κι ελληνιστικών χρόνων), να επιτελέσει έναν περίπλου τής Ευρώπης, έδωσε ευρύτερη, “ευρωπαϊκή”, εμβέλεια στον νόστο των Αργοναυτών: ο Ιάσονας, είπε, από τη Μαιώτιδα λίμνη και τον ποταμό Τάναϊ (Αζοφική και Ντον), κατόρθωσε να βρει τον δρόμο του προς τη Βαλτική, κι έπειτα, παραπλέοντας την Ευρώπη, επέστρεψε στην Ἰωλκό. Πολύ πιο λεπτομερή και περιπετειώδη είναι τα Ἀργοναυτικά, του Ἀπολλωνίου Ῥοδίου (3ος αιώνας ΠΚΧ, το μοναδικό ελληνιστικό έπος που διασώζεται), αν και δεν πηγαίνουν πέρα από την Ιταλία. Τέλος, τα Ὀρφέως Ἀργοναυτικά, που γράφτηκαν αρκετούς αιώνες αργότερα (5ος – 6ος αιώνας ΚΧ), μα στ’ όνομα του Ορφέα, ο οποίος ήταν ένας από τους Αργοναύτες, δανείζονται από διάφορες εκδοχές, για να τονίσουν τον ρόλο τού Θρᾷκα μουσικού και προφήτη. Η αφήγηση είναι μυθολογική, ίσως λόγω της καθημερινής ζωής τού άγνωστου συγγραφέα στο εχθρικό χριστιανικό περιβάλλον, όπου οι παλαιοί θεοί είχαν εκδιωχθεί διὰ τῆς βίας (βλέπε τα επόμενα δυο εμβόλιμα Χρονικά: Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού). Αν και αρχικά υιοθετεί την εκδοχή τού Πίνδαρου, μόλις βρεθεί στα νερά τής Κασπίας, επιλέγει τη διέξοδο του Τίμαιου, και στρέφεται προς βορρά, όχι προς νότο: ο ποταμός δεν είναι πια ο Ντον, αλλά ο ακόμη μεγαλύτερος Βόλγας. Οι Αργοναύτες βγαίνουν και πάλι στη Βαλτική, κι έτσι έχουμε έναν ακόμη περίπλου τής Ευρώπης.

Στην μνήμη των πολιτών τής Ζακάνθας που αποφάσισαν να πεθάνουν
παρά να πέσουν σε χέρια Καρχηδονίων το 219 π.Χ., του Agustín Querol

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ. Συνεχίζοντας την πλοήγησή μας, και κρατώντας σταθερή τη νοτιοδυτική μας πορεία, φτάνουμε στην Ζάκανθα (Ζάκυνθο), ή Ἄρση, που ίδρυσαν οι Ζακυνθινοί στον 7ο αιώνα ΠΚΧ. Αλώθηκε και καταστράφηκε από τον Αννίβα, το 219 ΠΚΧ, κατά τον Β’ Καρχηδονιακό πόλεμο, μετά από οκτάμηνη ηρωική αντίσταση των κατοίκων, που την περιέγραψε ο Λίβιος. Ανοικοδομήθηκε από τους Ρωμαίους, που την απέδωσαν ως Saguntum, ἐξ οὗ και το σημερινό της όνομα Sagunto.

Μετά από τη Βαλεντία (Βαλένσια), η πορεία αλλάζει σε νοτιοανατολική, λόγω μιας χερσονήσου που σχηματίζει ο ορεινός όγκος Montgó. Περιπλέοντάς την, καταπλέουμε στο πρώτο λιμάνι που σημειώνεται στον χάρτη τής Ταρτησσού, το Ἡμεροσκοπεῖον, τη σύγχρονη Dénia, στο Alicante τής Βαλένσιας. Τ’ όνομά του, ως Ημερήσια σκοπιά, καταδεικνύει την αρχική χρήση τού ανυψωμένου ακρωτηρίου. Κατά τον Στράβωνα, η πόλη, ίσως και το ακρωτήρι, ονομαζόταν Ἀρτεμίσιο, λόγω του ναού τής Ἀρτέμιδος που υπήρχε εκεί. Το Ημεροσκοπείον ήταν μια ακόμη αποικία των Μασσαλιωτών, με δυο μικρούς οικισμούς στην περιοχή, που τα ονόματά τους δεν έχουν διασωθεί. Οι Ρωμαίοι ονόμασαν την πόλη Dianium (ἐξ οὗ και το σημερινό της όνομα), από την Diana, το λατινικό αντίστοιχο της Αρτέμιδος. Εκτός από την στρατηγική της θέση, η πόλη ήταν σημαντική και για τα ορυχεία σιδήρου εκεί κοντά.

Η Κυρία τής Ελίκης

Πιο κάτω ήταν η Ἀλθαία (νῦν Altea), κι έπειτα η Ἄκρα Λευκή, ιδρυμένη επίσης από τους Μασσαλιώτες, περί το 325 ΠΚΧ, σ’ ένα Λευκό Ακρωτήρι, ή Ακρόπολη Λευκή, όπως υποδηλώνει τ’ όνομά της. Η αποικία πέρασε υπό τον έλεγχο των Καρχηδονίων, που την χρησιμοποίησαν ως βάση στρατιωτική κι εμπορική. Το καρχηδονιακό όνομα μας είναι άγνωστο. Οι Ρωμαίοι την ονόμασαν Castrum Album, σε αντιστοιχία με το ελληνικό τοπωνύμιο, ή και Lucentum (Λούκεντον, ή Lucentia, Φωτεινή πόλη, Λευκιανή). Η Λευκή Άκρα, κατά τη σύμφωνη γνώμη των περισσοτέρων αρχαιολόγων, δεν είναι άλλη από τη σύγχρονη πόλη τού Alicante.

Κοντά στην Άκρα Λευκή βρισκόταν η Ἑλίκη, το σημερινό Elche. Ιδρύθηκε γύρω στο 600 ΠΚΧ από Αχαιούς, που της έδωσαν τ’ όνομα της γενέτειράς τους.⁽³⁾ Ο μοιραίος άνθρωπος κι εδώ ήταν ο Αννίβας. Οι Ρωμαίοι την ξανάκτισαν με την ονομασία Ilici. Υπήρχε κι ένας μικρός παράκτιος περιτειχισμένος οικισμός, ο Portus Ilicitanus (Ἰλικιτάνος Λιμήν, Λιμάνι τής Ελίκης). Ο Κλαύδιος Πτολεμαῖος τον αναφέρει στην Γεωγραφικὴ Ὑφήγησί του: είναι η σημερινή Santa Pola, που χτίστηκε με κανονική πολεοδομία, κατά τα ελληνικά πρότυπα, στον 4ο αιώνα ΠΚΧ, δίπλα στον ποταμό Vinalopó, ως ἐμπόριον, προσανατολισμένο κυρίως στις ελληνοϊβηρικές ανταλλαγές. Η ζωή του, όμως, ήταν σύντομη (περίπου 80 χρόνια), γεγονός που δεν συνάδει με τις υποθέσεις πως ίσως εκεί βρισκόταν η μασσαλιώτιδα αποικία, Ἀλωναί, ή Ἀλονίς. Παρά την μνεία τού Πτολεμαίου, λοιπόν, που επιτείνει τη σύγχυση, οι αρχαιολόγοι έστρεψαν την προσοχή τους στη γειτονική Vila Joiosa, ως πιθανή τοποθεσία τής αποικίας. Τα ολοένα και περισσότερα αρχαιολογικά στοιχεία, που βγαίνουν στο φως στη Santa Pola, μαρτυρούν την ελληνική παρουσία. Αν συνυπολογίσουμε την ελληνοϊβηρική γραφή, που ήταν σε χρήση στο Alicante και τη Murcia, παίρνουμε μια ιδέα για τις επαφές Ελλήνων και Ιβήρων στην περιοχή. Το σπουδαιότερο εύρημα είναι η περίφημη Κυρία τής Ελίκης, η Dama de Elche (Dama d’Elx, στα βαλενσιανά), πέτρινη γυναικεία προτομή τού 4ου αιώνα ΠΚΧ, που θεωρείται έξοχο δείγμα ιβηρικής γλυπτικής, μ’ ελληνικές επιρροές. Η Κυρία, διατείνονται ορισμένοι (Εγκυκλοπαίδεια της θρησκείας), συνδέεται “άμεσα” με την Καρχηδόνια θεά Τανίτ. Αν ναι, τότε ίσως ἐλλείψει φοινικικών προτύπων γλυπτικής, το ελληνικό υπόδειγμα δεν είχε αντίπαλο.

Μπρούντζινο νόμισμα: ο πολιούχος Ποσειδώνας
και τ’ όνομα της πόλης “ΕΛΙΚ(η)”, με μια τρίαινα
και δελφίνια στην άλλη πλευρά.

• ⁽³⁾ Η Ἑλίκη ήταν αρχαία πόλη τής Αχαΐας, που εξαφανίστηκε μια νύχτα τού χειμώνα τού 373 ΠΚΧ. Την θεωρούσαν θρυλική, σαν την Ταρτησσό, ως το 2001, που ξαναβρέθηκε στο Δέλτα τής Ελίκης. Η καταστροφή της αποδίδεται σε σεισμό συνοδείᾳ τσουνάμι, με αποτέλεσμα η γη να υποχωρήσει και να καλυφθεί από θάλασσα. Βυθίστηκε “αύτανδρη”, όπως λέμε για ναυάγια πλοίων, αφού δεν σώθηκε κανείς και δεν βρέθηκε ούτε ίχνος των κατοίκων, αν κι επί τόπου κατέφθασε μια δύναμη έρευνας και διάσωσης 2000 ανδρών. Το μόνο που απέμεινε ήταν οι κορυφές ορισμένων οικοδομημάτων, που προεξείχαν από την επιφάνεια της θάλασσας. Περί το 174 ΚΧ, ο Παυσανίας έγραψε πως τα τείχη τής αρχαίας πόλης φαίνονταν ακόμη κάτω από το νερό. Άλλοι έλεγαν πως Ρωμαίοι “τουρίστες” έκαναν συχνά βαρκάδα πάνω από την πόλη για να θαυμάσουν τ’ αγάλματά της! Σὺν τῷ χρόνῳ, η λάσπη σκέπασε τα πάντα και το μέρος βυθίστηκε στη λήθη. Σύγχρονοι μελετητές θεωρούν πως η καταβύθιση της Ελίκης συνδέεται ίσως με την αφήγηση του Πλάτωνα περί Ατλαντίδας.

Μαστία (Μασσία) > Qart Hadasht > Νέα Καρχηδών > Καρθαγένη

Οι ανταλλαγές τής νοτιοανατολικής Ιβηρίας με Ταρτησσό, Ἑλλάδα, Φοινίκη, ή και Μεγάλη Ελλάδα, αλλά και οι αφομοιωμένες επιρροές τους, οδήγησαν στην εμφάνιση της ιβηρικής κουλτούρας των Contestani (Κοντηστανών), όπως λένε ο Πλίνιος και ο Στράβων. Η Καρθαγένη, η πρώην Μαστία, ή Μασσία, είναι σε αυτήν την περιοχή. Οι Μαστιανοί, ή Μασσιανοί, ήταν φυλή ιβηρική, σύμμαχος της συνομοσπονδίας τής Ταρτησσού. Η πρώτη περιγραφή τής πόλης, με τα υψηλά τείχη, υπάρχει στον Μασσαλιώτη περίπλου, και μετά στον Αβιηνό (Ora maritima). Άλλη αναφορά βρίσκουμε σε συνθήκη Ρώμης και Καρχηδόνας το 348 ΠΚΧ, με τη Μαστία να προσδιορίζεται ως το σύνορο ανάμεσά τους στην Ιβηρία. Ο ορυκτός, αλιευτικός, και αγροτικός της πλούτος, αλλά και το λιμάνι της, από τα καλύτερα της δυτικής Μεσογείου, οδήγησαν τους Καρχηδόνιους στην απόφαση να την “επανιδρύσουν”, το 228, ως Qart Hadasht (“Νέα Πόλη”), τιμώντας την με τ’ όνομα της ίδιας τής Καρχηδόνας. Οι Ρωμαίοι την είπαν Carthago Nova (“Νέα Καρχηδόνα”), για να την ξεχωρίσουν από τη μητρόπολη. Η σπουδαιότητα που οι Καρχηδόνιοι έδωσαν στη “Νέα Πόλη” τους, ώστε ν’ αποτελέσει την ιβηρική τους πρωτεύουσα, αλλά και το εφαλτήριο-ορμητήριό τους για την κατάκτηση της χερσονήσου, αποκαλύπτει πως τα Γάδειρα δεν μπορούσαν να εξυπηρετήσουν αυτόν τον σκοπό, εκτός των άλλων, λόγω των ανταγωνιστικών σχέσεων με την φοινικική γαδιτανική αριστοκρατία, που ἐν καιρῷ, ακόμη και προ των Καρχηδονιακών πολέμων, θα κλιμακώνονταν σε ανοιχτές εχθροπραξίες.

Έλληνες και ντόπιοι “ενώθηκαν σὺν τῷ χρόνῳ σ’ ένα ενιαίο κράτος,
αποτελούμενο από βαρβαρικούς κι ελληνικούς θεσμούς”. (Στράβων)

Σέραπις ή Ασκληπιός, ελληνιστικό άγαλμα σε ναό τού Εμπορίου

Εισερχόμενοι στην καρχηδονιακή σφαίρα επιρροής, κατανοούμε πλέον τον τρόπο με τον οποίο δημιουργήθηκε το φοινικικό αποικιακό δίκτυο: μέσω της διείσδυσης σε ήδη υφιστάμενους οικισμούς, που σύντομα περνούσαν υπό τον πλήρη τους έλεγχο – χωρίς ν’ αποκλείεται και η χρήση βίας, στην περίπτωση που οι ντόπιοι πρόβαλαν αντίσταση. Και όμως, οι Έλληνες – τουλάχιστον οι Ίωνες, όπως οι Φωκαείς και Μασσαλιώτες, σε αντίθεση με την τακτική των Δωριέων – αντιμετώπιζαν το ζήτημα εντελώς διαφορετικά. Αναφερόμενος στην ίδρυση του Εμπορίου, ο Στράβων έγραψε:

“Οι Εμπορίτες κατοικούσαν παλαιότερα σ’ ένα νησάκι στ’ ανοικτά των ακτών, που πλέον ονομάζεται Παλαιά πόλις· τώρα ζουν στην ηπειρωτική χώρα. Το Εμπόριον είναι μια πόλις διπλή (δίπολις), χωρισμένη με τείχος, γιατί παλαιότερα είχε, ως γείτονες, κάποιους Ινδικήτες… Ενώθηκαν γὰρ σὺν τῷ χρόνῳ σ’ ένα ενιαίο κράτος, αποτελούμενο από βαρβαρικούς κι ελληνικούς θεσμούς, όπως ακριβώς συνέβη και σε πολλές άλλες πόλεις.”

Υπήρχαν, λοιπόν, τρεις φάσεις αποικισμού: α) χωριστός οικισμός, β) ειρηνική συνύπαρξη, με τη δημιουργία πνεύματος αμοιβαίας εμπιστοσύνης, μέσω της συνεργασίας, και γ) κοινοπολιτεία.

Οι γείτονες των Contestani προς τα νοτιοδυτικά ήταν οι Bastetani, ή Bastuli (Βαστητανοί, ή Βαστούλοι). Ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, οι πόλεις τους Baria, Ἄβδηρα, Sexi, Μάλακα, Carteia, και Bailo, αναφέρονται ως φοινικικές αποικίες. Η Baria (Βάρεια: το ψαροχώρι Villaricos, ή η Vera) χρηματοδότησε τις εκστρατείες τού Αννίβα από τα τοπικά ορυχεία αργύρου, καθώς λένε. Ακολουθούν τα Άβδηρα και το Ex, ή Sexi, σημερινό Almuñécar, οι κάτοικοι του οποίου μερικές φορές αποκαλούνται ακόμη Sexitanos (Ἑξιτανῶν πόλις). Ο φοινικικός οικισμός εκεί “ξεφύτρωσε” γύρω στα 800 ΠΚΧ. Όσο για τα Άβδηρα (νῦν Adra), είχαν καλό λιμάνι, που οι Καρχηδόνιοι το χρησιμοποίησαν ως ἐμπόριον. Ελάχιστες φορές διευκρινίζεται πως ήταν πρώην ελληνική αποικία…

Διάλειμμα: Άβδηρα, Δημόκριτος και Πλάτων

Ο Διομήδης κατασπαράζεται από τ’ (ανθρωποφάγα)
άλογά του, του Gustave Moreau

● Δεν είναι η πρώτη φορά που μέρη, τα οποία συνδέονταν, υποτίθεται, με τους Φοίνικες, ή τους Καρχηδόνιους, είναι γνωστά μ’ ελληνικά τοπωνύμια. Το βλέπουμε αυτό και στην περίπτωση των Αβδήρων, είτε της Ανδαλουσίας, ή και της Θρᾴκης. Κατά τον μύθο, και οι δυο πόλεις ιδρύθηκαν από τον Ηρακλή, στην μνήμη τού συντρόφου του, Ἄβδηρου, που κατασπάραξαν ή τ’ άλογα του Διομήδη κατά τον 8ο Ηράκλειο άθλο, είτε τα βόδια τού Γηρυόνη κατά τον 10ο. Ιστορικά, τα Ἄβδηρα, πόλη-κράτος στις ακτές τής Θράκης, 17 χιλιόμετρα ΒΑ των εκβολών τού Νέστου, σχεδόν απέναντι από την Θάσο, στον νομό Ξάνθης (όπου γεννήθηκα), ιδρύθηκαν το 654 ΠΚΧ, ως αποικία των Κλαζομενῶν. Η ευημερία τους, πάντως, χρονολογείται από το 544, όταν οι περισσότεροι κάτοικοι της Τέως, ανάμεσά τους και ο ποιητής Ἀνακρέων, μετανάστευσαν στα Άβδηρα, για να γλυτώσουν από τον περσικό ζυγό. Οι Κλαζομένιοι και Τήιοι ήταν Ίωνες της Μικράς Ασίας, στην περιοχή τής Σμύρνης. Τα Άβδηρα απέκτησαν πλούτο κι έγιναν η δεύτερη πιο εύπορη πόλη μεταξύ των συμμάχων τής Αθήνας, αφού ήταν το κυριότερο λιμάνι εμπορικών συναλλαγών με την ενδοχώρα τής Θράκης. Η πόλη λεηλατήθηκε επανειλημμένα, ως πολύτιμο τρόπαιο, από Θράκες, Μακεδόνες (διαφόρων προελεύσεων: Μακεδονίας, Θράκης, Μικρασίας, Συρίας, Αιγύπτου), και Ρωμαίους. Έτσι, στο δεύτερο μισό τού 4ου ΠΚΧ αιώνα, ήρθε η παρακμή – που κάποιοι την απέδωσαν σε άλλα αίτια: μια αθηναϊκή παροιμία, που αναμάσησε ο Κικέρων, έλεγε πως ο αβδηριτικός αέρας ευθύνεται για την ανοησία των κατοίκων! Κι ας συγκαταλέγονταν ανάμεσά τους φιλόσοφοι, όπως λ.χ. οι Δημόκριτος, Πρωταγόρας, Ἀνάξαρχος, και Ἑκαταῖος ὁ Ἀβδηρίτης, που ήταν και ιστορικός. Αλλά και ο Ανακρέων έζησε εκεί για κάποιο χρονικό διάστημα, χωρίς να παρουσιάσει ενδείξεις ιδιωτείας…

Ο Δημόκριτος σε παλιό δεκάδραχμο

● Ο Δημόκριτος (±460 – ±370 ή 357 ΠΚΧ), ο “πατέρας τής σύγχρονης επιστήμης”, πέρασε απαρατήρητος στην Αθήνα. Ο Πλάτων, παρ’ όλο που δεν τον μνημόνευσε ποτέ (αντίθετα, αφιέρωσε έναν διάλογό του στον Πρωταγόρα), αντιπαθούσε τόσο πολύ τον Δημόκριτο, ώστε είχε ζητήσει από τους μαθητές του να καίνε όλα τα βιβλία του που έπεφταν στα χέρια τους!⁽⁴⁾ Αποδείχθηκαν άκρως αποτελεσματικοί: οι παραπομπές άλλων συγγραφέων είναι ό,τι γνωρίζουμε από τα έργα του, αφού δεν κατάφεραν να “βγάλουν” τον σκοταδιστικό Μεσαίωνα. Ο Δημόκριτος, και ο δάσκαλός του, Λεύκιππος, από τα Άβδηρα, ή τη Μίλητο, διατύπωσαν την ατομική θεωρία τού σύμπαντος – την ιδέα ότι τα πάντα αποτελούνται από άφθαρτα και αδιαίρετα στοιχεία, τα ἄτομα. Ο Δημόκριτος ταξίδεψε πάρα πολύ, ξοδεύοντας τα χρήματα που του άφησε ο πλούσιος πατέρας του. Εγκωμίασε τους Αιγύπτιους μαθηματικούς, και γνωρίστηκε με τους Χαλδαίους μάγους. Ήταν χαρούμενος, και πάντα έτοιμος να δει την κωμική πλευρά τής ζωής – μα σκόπιμα παρεξηγήθηκε: ισχυρίστηκαν ότι περιγελούσε τους ανθρώπους για την ανοησία τους· γι’ αυτό τον είπαν γελαστό φιλόσοφο, με ἀβδηριτικό (ακατάπαυστο) γέλιο, ή και Ἀβδηρίτη, με την έννοια του χλευαστή, ή είρωνα. Η αθηναϊκή ανοησία για τον αβδηριτικό αέρα θα πρέπει να μεταπήδησε από το στόμα τού Πλάτωνα στα γραπτά τού Κικέρωνα λόγω του Δημόκριτου…

Ο Δημόκριτος πέρασε απαρατήρητος στην Αθήνα. Ο Πλάτων, παρ’ όλο
που δεν τον μνημόνευσε ποτέ, τον αντιπαθούσε τόσο, ώστε ζήτησε από
τους μαθητές του να καίνε τα βιβλία του που έπεφταν στα χέρια τους!

• ⁽⁴⁾ Διόλου παράξενο είναι που ο Πλάτων, απορρίπτοντας την Ἀθηναϊκὴ δημοκρατία ὡς ῥέπουσα εἰς ἀναρχίαν, φιγουράρει μεταξύ των κορυφαίων απολογητών τής αντιδημοκρατικής σκέψης (περί δημοκρατίας, βλέπε Χρονικό 4). Στην σχετική λίστα υπάρχουν και οι: Friedrich Nietzsche (Γερμανός φιλόσοφος, που απέρριπτε τη δήθεν “δημοκρατία” τής εποχής του ως κληρονομιά τού χριστιανισμού)· Charles Maurras (Γάλλος συγγραφέας, μοναρχοφασίστας, που ζητούσε τη δολοφονία αντιπάλων)· Hubert Lagardelle (Γάλλος συνδικαλιστής, πρώην προυντονιστής, που κατάντησε φασίστας)· Robert Michels (Γερμανοϊταλός κοινωνιολόγος που, ἐκκινῶντας από τον σοσιαλισμό κι επαναστατικό συνδικαλισμό, μεταλλάχθηκε και αυτός σε φασίστα)· Oswald Spengler (Γερμανός ιστορικός, και “κριτικός” υποστηρικτής τού Hitler, αν και τον θεωρούσε χυδαίο)· Carl Schmitt και Martin Heidegger (Γερμανοί ναζιστές φιλόσοφοι)· και ο Elazar Shach (Ισραηλινός ραβίνος, φανατικός υπέρμαχος του εβραϊκού νόμου, κι εχθρός τής δημοκρατίας). Μέσα σε αυτό το κάδρο, και με αυτήν την “παρέα” (εξαιρώντας, φυσικά, τον Nietzsche), ποιο είναι, άραγε, το νόημα, και ποια η αξία, της πλατωνικής Πολιτείας;

● Βλέπε επίσης τα επόμενα δυο εμβόλιμα Χρονικά 23-24, για την ακατάπαυστη πάλη ανάμεσα στους υπερασπιστές και τους καταπατητές τής Ελευθερίας τής Σκέψης και του Λόγου.

Ο επιστήμονας φιλόσοφος ήταν ντετερμινιστής και υλιστής, πιστεύοντας ότι τα πάντα είναι αποτέλεσμα φυσικών νόμων. Σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, ή τον Πλάτωνα, προσπάθησε να εξηγήσει τον κόσμο χωρίς να τον συνδέει με κάποιον απώτερο σκοπό, ή έσχατη αιτία. Οι ιδεαλιστές ασχολήθηκαν υπέρ το δέον, και για αιώνες, με το τελεολογικό ζήτημα, παρεμποδίζοντας την πρόοδο. Ο Δημόκριτος, ο Λεύκιππος, και ο Ἐπίκουρος, διετύπωσαν τις πρώτες απόψεις περί των σχημάτων και της συνδεσιμότητας των ατόμων. Έτσι, οι θεωρίες τους δείχνουν περισσότερο ευθυγραμμισμένες μ’ εκείνες της σύγχρονης επιστήμης, από οποιεσδήποτε άλλες τής αρχαιότητας. Όμως, η λεγόμενη “εξορία τής ατομικής θεωρίας”, επειδή την απέρριψαν οι Πλάτων και Αριστοτέλης, αλλά και η χριστιανική Εκκλησία, έμοιαζε χωρίς τέλος, ως τον 17ο αιώνα, που την “ανέστησαν” ο Gassendi και ο Descartes. Στο μεταξύ, όλα τα γραπτά των Λεύκιππου και Δημόκριτου, και τα περισσότερα του Επίκουρου, “ἀπωλέσθησαν”. Η απώλεια είναι δυσαναπλήρωτη, αν πάρουμε υπόψη το τεράστιο εύρος τού δημοκρίτειου έργου, πάνω σε ζητήματα ηθικής, φύσης, φυσικής, μαθηματικών, κοσμολογίας, μουσικής, τέχνης και λογοτεχνίας, κ.ά. Αρκεί να πούμε πως ανάμεσα στα έργα αυτού του ταξιδιώτη πανεπιστήμονα φιλοσόφου υπήρχε κι ένα με τίτλο Ὠκεανοῦ περίπλους… Άλλοι τίτλοι που δεν θα διαβάσουμε ποτέ: Πυθαγόρας, Τὸ κέρας τῆς Ἀμάλθειας, Ἐπιπεδόσφαιρες, Περὶ νοῦ, Περὶ πλανητῶν, Περὶ φύσεως, Περὶ ῥυθμῶν καὶ ἁρμονίας, Περὶ ποιήσεως, Περὶ Ὁμήρου, Περὶ ἄσματος, Περὶ ζωγραφικῆς, Περὶ Ἱστορίας, Περὶ τῶν Ἱερῶν γραφῶν τῆς Βαβυλῶνος, Χαλδαϊκὴ διήγησις, Φρυγικὴ διήγησις…

Ο Δημόκριτος σε παλιό χαρτονόμισμα των 100 δραχμών

● Το κάψιμο βιβλίων, που συνιστούσε ο Πλάτων, ήταν από τα αγαπημένα “σπορ” των χριστιανών. Όχι, όμως, το μοναδικό. Μια ακόμη μέθοδος λογοκρισίας ήταν οι αντιγραφές κλασικών έργων στα μεσαιωνικά μοναστήρια. Όπως ομολογεί ακόμη κι ένα παιδί μοναχών, η Catherine Nixey,⁽⁵⁾ στη μελέτη της, The Darkening Age – The Christian Destruction of the Classical World (βλέπε και τα επόμενα δυο Χρονικά):

• ⁽⁵⁾ Η Catherine Nixey ήταν πολύ τυχερή: οι μοναχοί γονείς της ήταν κάθε άλλο παρά δογματικοί (σπάνια εξαίρεση)· έτσι γλύτωσε την “κατήχηση” (πλύση εγκεφάλου).

Μοναχός στον μεσαίωνα αντιγράφοντας χειρόγραφα

“Στα σιωπηλά αντιγραφεία των μοναχών… για να ζητήσουν συγκεκριμένα βιβλία, χρησιμοποιούσαν χειρονομίες: τα βιβλία των παγανιστών τα ζητούσαν με την χειρονομία τής φίμωσης.⁽⁶⁾ Δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι τα έργα των απεχθών συγγραφέων υπέφεραν. Σ’ εποχή κατά την οποία η περγαμηνή σπάνιζε, διέγραψαν πολλούς αρχαίους συγγραφείς, ξύνοντας τις σελίδες ώστε να χρησιμοποιηθούν για πιο εξυψωτικά θέματα. Τα παλίμψηστα – χειρόγραφα όπου ένα κείμενο σβηνόταν πάλι (ψάω πάλιν) – δίνουν τη δυνατότητα να δούμε φευγαλέα τις στιγμές κατά τις οποίες αυτά τ’ αρχαία έργα αφανίστηκαν. Το έργο τού Δημόκριτου, ενός από τους μεγαλύτερους Έλληνες φιλοσόφους, και πατέρα τής ατομικής θεωρίας, χάθηκε στο σύνολό του.”

• ⁽⁶⁾ “Τα εγκεκριμένα από την Εκκλησία βιβλία έφεραν σφραγίδα ή σημάδι με τη λέξη ‘Imprimatur’ – ‘Τυπωθήτω’.” (C. Nixey). Αιώνες μετά, από τέτοιες σφραγίδες θα υπέφερε κι ο Μαγιακόβσκη.

“Αυτή η – επικούρεια [στα ρωμαϊκά χρόνια] – θεωρία προσέφερε μια εναλλακτική ματιά στην ιδέα τού ‘μύθου τής Δημιουργίας’, τονίζοντας ότι τα πάντα στον κόσμο δεν έγιναν από κάποιο θεϊκό ον, αλλ’ από τη σύγκρουση και τον συνδυασμό των ατόμων… Αυτά τα σωματίδια είναι αόρατα με γυμνό μάτι αλλά έχουν τη δική τους δομή και είναι αδύνατο να κοπούν (τέμνω [> ἄ-τομον]) σε μικρότερα σωματίδια. Ό,τι βλέπετε ή αισθάνεστε, υποστηρίζουν αυτοί οι υλιστές, απαρτίζεται από δύο πράγματα: τα άτομα και τον χώρο… Τα διαφορετικά ζωικά είδη εξηγούνται μ’ ένα είδος πρωτο-δαρβινισμού… ‘Κανένα πράγμα δεν γεννιέται ποτέ από το τίποτε με θεϊκή δύναμη’, έγραψε ο Λουκρήτιος στο μεγάλο του ποίημα, Περί της φύσεως των πραγμάτων· ‘κανένα πράγμα δεν επιστρέφει στο τίποτε’. Έτσι, η ατομική θεωρία παραμέριζε μεθοδικά την ανάγκη, ή το ενδεχόμενο, Δημιουργίας,⁽⁷⁾ Ἀναστάσεως, Τελικῆς Κρίσεως, Κολάσεως, Παραδείσου και του ίδιου τού Δημιουργοῦ Θεοῦ.

Το αγαπημένο “σπορ” τής χριστιανικής Εκκλησίας: να καίει βιβλία…

• ⁽⁷⁾ “Σύμφωνα με τη διαβόητη δήλωση ενός χριστιανού θεολόγου, η Δημιουργία συνέβη στις 23 Οκτωβρίου τού 4004 π.Χ.”. (C.N.)

“Στους επόμενους αιώνες, τα κείμενα που περιλάμβαναν τέτοιες επικίνδυνες ιδέες πλήρωσαν βαρύ τίμημα για την ‘αίρεσή’ τους… Μερικές από τις σπουδαιότερες μορφές των πρώτων χρόνων τής Εκκλησίας στράφηκαν εναντίον των ατομιστών. Ο Αυγουστίνος απεχθανόταν την ατομική θεωρία για τον ίδιον ακριβώς λόγο που οι ατομικοί την αγαπούσαν: εξασθένιζε τον τρόμο των ανθρώπων σχετικά με την θεία τιμωρία και την Κόλαση..

“Ο Δημόκριτος είχε ίσως κάνει περισσότερα από οποιονδήποτε ώστε να διαδώσει αυτήν την θεωρία – αν και όχι μόνον αυτήν. Ο Δημόκριτος ήταν ένας εκπληκτικός πολυμαθής και είχε γράψει έργα πάνω σε μια συγκλονιστική γκάμα θεμάτων. Μια κάθε άλλο παρά πλήρης λίστα τίτλων του περιλαμβάνει: Περὶ ἀλόγων γραμμῶν καὶ στερεῶν· Περὶ τῆς ἐφαπτομένης τοῦ κύκλου καὶ τῆς σφαίρας· Περὶ τῶν αἰτίων τῶν οὐρανίων φαινομένων· Περὶ τῶν αἰτίων τῶν ἀτμοσφαιρικῶν φαινομένων· Περὶ ἀντανακλάσεως τῶν εἰκόνων· Ἡ ἐπιστήμη τῆς ἰατρικῆς… Και ο κατάλογος συνεχίζεται. Σήμερα η περιφημότερη θεωρία τού Δημοκρίτου είναι η ατομική του. Τι πρέσβευαν οι άλλες θεωρίες; Δεν έχουμε ιδέα: στους αιώνες που ακολούθησαν, δεν απέμεινε ούτε ένα έργο του. Όπως έγραψε ο επιφανής φυσικός Carlo Rovelli, έχοντας παραθέσει έναν ακόμη μακρύτερο κατάλογο τίτλων τού φιλοσόφου: ‘η απώλεια των έργων τού Δημόκριτου στην ολότητά τους αποτελεί τη μεγαλύτερη πνευματική τραγωδία που προέκυψε από την κατάρρευση του παλαιού κλασικού πολιτισμού’. (Βλέπε το Δημοκρίτου παράρτημα στο τέλος αυτού του Χρονικού).

“Η ατομική θεωρία τού Δημόκριτου, πάντως, κατάφερε να φτάσει ως εμάς – αλλά σε μια λεπτή κλωστή: περιεχόταν σ’ έναν μόνον τόμο τού μεγάλου ποιήματος του Λουκρήτιου, που φυλασσόταν σε μια μόνον γερμανική βιβλιοθήκη, που ένας μόνον τολμηρός κυνηγός βιβλίων θα εύρισκε τελικά και θα έσωζε από την εξαφάνιση. Ο μοναδικός εκείνος τόμος θα είχε μιαν εκπληκτική μετά θάνατον ζωή: προκάλεσε έντονη αίσθηση, επανέφερε την ατομική θεωρία στην ευρωπαϊκή σκέψη, οδήγησε σε αυτό… που χαρακτηρίστηκε ως ‘έκρηξη ενδιαφέροντος για την παγανιστική αρχαιότητα’, κι επηρέασε τον Νεύτωνα, τον Γαλιλαίο, και αργότερα τον Αϊνστάιν.”

Ο βράχος τού Γιβραλτάρ το σούρουπο

Πρωτοαιολικό ή πρωτοϊωνικό κιονόκρανο με ανατολικές επιδράσεις, ναός τού Βάαλ Άμμωνος στα Γάδειρα (7ος αιώνας ΠΚΧ)

ΠΑΡΑΠΛΕΟΝΤΑΣ ΜΑΙΝΑΚΗ ΚΑΙ ΜΑΛΑΚΑ, μετά από αυτό το άκρως ενδιαφέρον “διάλειμμα”, ρίχνουμε, επιτέλους, άγκυρα στον κόλπο τού Γιβραλτάρ. Η Carteia (Καρτηία) βρισκόταν στο βορειότερο σημείο του, στη συμβολή δυο ποταμών, σε υπερυψωμένο έδαφος, με θέα την θάλασσα, ανάμεσα στις σύγχρονες πόλεις τής Algeciras και του Γιβραλτάρ. Η αποικία, κατά τον Στράβωνα, ιδρύθηκε περί το 940 ΠΚΧ, ως ο εμπορικός οικισμός K’rt, δηλαδή “Πόλη” στα φοινικικά (παράβαλε Qart Hadasht, ἤτοι Καρχηδόνα, που πάει να πει “Νέα Πόλη”). Η περιοχή είχε πολλά να προσφέρει σ’ έναν έμπορο. Η ενδοχώρα ήταν πλούσια σε ξυλεία, γεωργικά προϊόντα, μόλυβδο, σίδηρο, χαλκό, ή άργυρο. Οι βαφές ήταν άλλο ένα περιζήτητο εμπόρευμα, και ιδίως εκείνες από τα οστρακοειδή murex, που χρησιμοποιούνταν για την παραγωγή τής πολύτιμης “πορφύρας τής Τύρου” (που, όπως είδαμε, ήταν μινωική: βλέπε Χρονικό 19, υποσημείωση 5). Λόγω στρατηγικής θέσης, η αποικία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στους Καρχηδονιακούς πολέμους. Το 206 ΠΚΧ, στη ναυμαχία τής Καρτηίας, οι Καρχηδόνιοι νικήθηκαν από τους Ρωμαίους, που κατέλαβαν την πόλη γύρω στο 190 ΠΚΧ.

Ο κόλπος τού Γιβραλτάρ: Algeciras (δυτικά),
Κάλπη (ανατολικά), και Καρτηία (ανάμεσα)

Διασχίζοντας τις Στήλες και βγαίνοντας στον Ατλαντικό, ακούμε έκπληκτοι πως η πόλη Bailo δεν ήταν άλλη από τα Γάδειρα. Η πληροφορία, ωστόσο, δεν επαληθεύεται, και το πλησιέστερο στ’ όνομα Bailo που μπορεί να βρει κανείς εκεί, είναι το Baelo, κοντά στο σημερινό χωριό Bolonia, στα πέριξ τής Ταρίφας, στο νοτιότερο σημείο τής Ευρώπης – συνεπώς, αρκετά μακριά από το Gadir. Ο οικισμός υπήρξε “ο εμπορικός συνδετικός κρίκος” με τη Βόρεια Αφρική, αλλά τελικά εγκαταλείφθηκε λόγω σεισμών. Συνειδητοποιούμε τότε πως πλέουμε σε περιοχή που αποίκισε ο “Ηρακλής”, ἤτοι οι Μυκηναῖοι: όχι μόνον τα Άβδηρα (ή η Άβδηρος), και η Καρτηία (ή Κάρπεια, Καρπήια, Καρπαία, και Κάρθαια), αλλά και το Bailo (Baelo, Βαίλων, ή Βελών), φαίνεται ότι συνδέονταν με τον μεγάλο ήρωα. Επικαλούμενος τον Τιμοσθένη τὸν Ῥόδιο, ο Στράβωνας έγραψε πως η Καρτηία αρχικά ονομαζόταν Ἡράκλεια – από τον ιδρυτή της. Κάποιοι την ταυτίζουν με την Αλχεσίρας, τη γενέτειρα του Paco de Lucía, στη δυτική πλευρά τού κόλπου· άλλοι, αντίθετα, λένε πως ήταν στην ανατολική πλευρά, πάνω στην Κάλπη, δηλαδή στον βράχο τού Γιβραλτάρ· υπάρχουν κι εκείνοι που τη συνδέουν με την Ταρτησσό, υποστηρίζοντας πως, αφότου η τελευταία χάθηκε, αρκετοί την μπέρδευαν με την Καρτηία (λ.χ. Παυσανίας: “Ταρτησσός, όπως λένε κάποιοι, ήταν το αρχαίο όνομα της Κάρπειας”). Άλλοι οικισμοί τού Ηράκλειου αποικιστικού “άθλου”, ήταν η Μελλαρία (Μενλαρία, ή Μελουρία, νῦν Tarifa), μα και τα Γάδειρα, ενώ κάποιοι φτάνουν να περιλαμβάνουν στον κατάλογο ως και την Ταρτησσό! Ορισμένοι ὀλίγοι, αντιθέτως, ταυτίζουν την θρυλική πόλη με το σημερινό Sanlúcar de Barrameda. Κατά πάσα πιθανότητα, ευσεβείς πόθοι, ἔνθεν κἀκεῖθεν…

Κόλπος Γαδείρων, με τα τρία νησάκια που είχαν
ελληνικά ονόματα: Ερύθεια, Κοτινούσα, Αντίπολις

Όσο για τις Ηράκλειες στήλες, η βόρεια, σ’ ευρωπαϊκό έδαφος, είναι η Κάλπη, ή Ἀλύβη (Γιβραλτάρ), “μικρή σ’ έκταση, μα που ορθώνεται απότομα φτάνοντας σε μεγάλο ύψος, και μοιάζοντας από μακριά με νησί,” ενώ η νότια, η Ἀβύλη (Ceuta), επί αφρικανικού εδάφους, έχει μικρό ύψος. Η ιδιαιτερότητά τους είναι πως τώρα η κυριαρχία τους ασκείται από αλλότριες δυνάμεις: το Γιβραλτάρ, στην Ιβηρία, ελέγχεται από την Βρετανία, η Σέουτα (ή Θέουτα), στο Μαρόκο, από την Ισπανία. Η φοινικική Αβύλη ιδρύθηκε στον 7ο αιώνα ΠΚΧ, και πέρασε στα χέρια των Φωκαέων, που την ονόμασαν Ἑπτὰ Ἀδελφοί. Ως συνήθως, οι Ρωμαίοι απέδωσαν το ελληνικό τοπωνύμιο στα λατινικά ως Septem Fratres, ή απλώς Septem (ἐξ οὗ, ίσως, η τωρινή ονομασία), χρησιμοποιώντας την Ceuta σχεδόν αποκλειστικά ως στρατιωτική βάση. Ήταν προφανής στους πάντες η στρατηγική σπουδαιότητα του Στενού.

Πέρα από την Ceuta, επί αφρικανικού εδάφους, υπάρχει μια επιπλέον αποικία, που χαρακτηρίζεται ως καρχηδονιακός οικισμός των αρχών τού 5ου αιώνα ΠΚΧ (πιθανόν με πρότερη φοινικική παρουσία), ονόματι Τιγγίς (ή Τιγγενίς, η σημερινή Ταγγέρη). Εκμεταλλευόμενοι τη συντριβή των Καρχηδονίων το 480 ΠΚΧ στη Σικελία, οι Φωκαείς θα πρέπει ν’ απέκτησαν τον έλεγχο και αυτής της πόλης, κυριαρχώντας – έστω για λίγο – στην στρατηγικής σημασίας περιοχή, κατά την περίοδο απομονωτισμού των Καρχηδονίων, μετά από την ήττα. Η Τιγγίς, όπως και τόσες άλλες εγκαταστάσεις και πόλεις, στην πραγματικότητα δεν ήταν ούτε φοινικική, ούτε κι ελληνική, αλλά, στην προκειμένη περίπτωση, βερβερική. Σύμφωνα μ’ ελληνορωμαϊκή μυθολογική παράδοση που παραθέτει ο Πλούταρχος, η Τιγγίς ήταν η σύζυγος του γίγαντα Ανταίου, που σκότωσε ο Ηρακλής. Ο Ἀνταῖος ήταν παιδί τού Ποσειδῶνα και της Γαίας, μα και βασιλιάς τής Λιβύης (ἤτοι του Μαγρέμπ). Κατά τη βερβερική μυθολογία, ο ιδρυτής τού οικισμού ήταν ο Σύφαξ, ο γιος τής Τιγγίδος και του Ἡρακλέους. Ο τύμβος τού Ανταίου, με τον γιγάντιο σκελετό του, αποκαλύφθηκε στην Ταγγέρη, από τον Ρωμαίο επαναστάτη Κουίντο Σερτώριο, στον 1ο αιώνα ΠΚΧ. Σε απόσταση 14 χιλιομέτρων προς δυσμάς, βρίσκεται και η “σπηλιά τού Ηρακλή”, όπου, λέει, κοιμήθηκε ο ήρωας, προτού να κλέψει τα μήλα των Εσπερίδων.

Το Στενό τού Γιβραλτάρ με τις Ηράκλειες Στήλες

Η αποικιστική δραστηριότητα φαίνεται πως συνεχίστηκε και μετά από τον Τρωικό πόλεμο, καθώς μαθαίνουμε ότι, παρά τις πλεῖστες ὅσες πληροφορίες περί του αντιθέτου, υπήρξαν όντως ελληνικοί οικισμοί και πέραν των Ηρακλείων στηλών. Ένας βρισκόταν μεταξύ Γαδείρων και της πρωτεύουσας τής Ταρτησσού, στις εκβολές τού ποταμού Guadalete: ήταν ο Μενεσθέως Λιμήν, προφανώς το σημερινό Puerto de Santa María, ή απλώς El Puerto, όπως το λένε οι ντόπιοι.⁽⁸⁾ Κατά τον Στράβωνα, μέχρι και οι Γαδιτανοί Φοίνικες θυσίαζαν στο Μαντεῖον τοῦ Μενεσθέως, ενός από τους μνηστήρες τής Ἑλένης, που πολέμησε στον Τρωικό. Μετά όμως, σύμφωνα με μια εκδοχή, οι Θησείδες τον εκδίωξαν από την Αθήνα κι έτσι κατέληξε στην Ιβηρία. (Βλέπε Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού). Τέλος, ένας ακόμη οικισμός, πολύ κοντά δυτικά τής πόλης τής Ουέλβας, ήταν η Καλαθοῦσα, το σημερινό Aljaraque.

• ⁽⁸⁾ Η λέξη “λιμήν” διατηρείται στο τοπωνύμιο σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του: το 711 ΚΧ οι Άραβες (μαζί και οι Μαυρούσιοι) εισέβαλαν στην Ιβηρία και μετονόμασαν το λιμάνι σε Alcante, ή Alcanatif, που σημαίνει Λιμὴν τοῦ Ἅλατος, λόγω της εκεί παραγωγής αλατιού απ’ την εποχή των Φοινίκων. Το 1260, τέλος, οι Καστιλιάνοι τo μετονόμασαν σε Santa María del Puerto.

Η λέαινα της Baena (Córdoba) μ’ ελληνικές
και ανατολικές επιρροές (6ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο Μενεσθέως λιμήν, σε “όρους ιστορικούς”, δεν πρέπει να ήταν τόσο παλιός, αφού οι Έλληνες της ομηρικής εποχής – ή, τουλάχιστον, τα προϊόντα τους – άρχισαν να καταφθάνουν στα ιβηρικά λιμάνια κατά τον 9ο–8ο αιώνα ΠΚΧ. Ως προς το ποιοι μετέφεραν τα ελληνικά αγγεία και λοιπά αγαθά, αυτοί κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι οι Φοίνικες, λόγω φυσικά τής καλλιτεχνικής ποιότητας των εμπορευμάτων, που οι Χαναναίοι δεν ήταν σε θέση να την πετύχουν. Ένα τέτοιο υπέροχο αγγείο, μια αττική κύλιξ, είδος κούπας οινοποσίας, βρέθηκε στο Medellín τού Badajoz, στην ισπανική Extremadura. Η παρουσία αυτού του πανέμορφου κυπέλου, τόσο μακριά από την ακτογραμμή, εξηγείται από τον λεγόμενο “Δρόμο τού Αργύρου”, που θα διέσχιζε τη δυτική Ιβηρία από βορρά προς νότο, για την απρόσκοπτη μεταφορά τού ορυκτού πλούτου τής Γαλικίας στα λιμάνια τής Ταρτησσού.

Ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τα πρότυπα, οι συνήθειες των Ελλήνων, ήταν αδύνατο να μεταφερθούν στην Ιβηρία με φοινικικά πλοία…

Μα εκείνο που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, καὶ οὕτω καθ’ ἑξῆς. Παίρνοντας υπόψη πως οι Μινωίτες μπορεί να μην ήταν Έλληνες, φαίνεται πως η πρώτη περίοδος που η Ιβηρία δέχθηκε ελληνικές επιρροές ήταν στην εποχή των Μυκηναίων. Αυτό, όμως, είναι μισή αλήθεια – άρα, μισό (τουλάχιστον) ψέμα – αφού οι Μυκηναίοι εκπολιτίστηκαν χάρη στους Μινωίτες. Επομένως, οι μινωικές και οι μυκηναϊκές επιρροές στις ιβηρικές κουλτούρες ήταν παρόμοιες αν όχι πανομοιότυπες. Τότε ίσως να μην υπήρχε η Ταρτησσός. Οι Μινωίτες και Μυκηναίοι γονιμοποίησαν τις ντόπιες κουλτούρες που βρήκαν εκεί, και ο ταρτήσσιος πολιτισμός βλάστησε κάποια στιγμή αργότερα, όταν πλέον δεν υπήρχαν Έλληνες τριγύρω. Χρειάστηκε να περάσει σχεδόν μισή χιλιετία προκειμένου ν’ αφυπνιστούν από τον λήθαργο των “σκοτεινών χρόνων” τους και να εμφανιστούν ἐκ νέου στην χερσόνησο. Στο μεταξύ, εκείνοι που ανταμείφθηκαν πλουσιοπάροχα από την άνθιση του ιβηρικού πολιτισμού ήταν οι Φοίνικες και Καρχηδόνιοι…

Κύριες ελληνικές αποικίες στην Ιβηρία πριν από τις καρχηδονιακές κατακτήσεις (περί το 300 ΠΚΧ): Ῥόδη, Ἐμπόριον, Καλλίπολις, Σάλαυρις, Ἡμεροσκοπεῖον, Ἀλωναί, Ἄκρα Λευκή, Ἑλίκη,
Ἄβδηρα, Μαινάκη, Μενεσθέως Λιμήν, Καλαθοῦσα. Τελικά, βρίσκονται όλες στην Ισπανία.
Έτσι, ο περίπλους τής Ιβηρίας, που επιχείρησα ν’ αναβιώσω σε αυτό το Χρονικό,
κατέληξε να είναι απλώς ένας παράπλους τής Ισπανίας…

Δημοκρίτου παράρτημα

“Ο Ἀριστόξενος, στα Ἱστορικὰ ὑπομνήματά του, λέει πως ο Πλάτων ήθελε να κάψει τα συγγράμματα του Δημόκριτου, όσα θα μπορούσε να μαζέψει, αλλά οι Πυθαγόρειοι Ἀμύκλας και Κλεινίας τον εμπόδισαν, δεδομένου ότι δεν θα αποκόμιζε κανένα όφελος, αφού ήδη κυκλοφορούσαν ευρέως… Ο Πλάτων, αν και αναφέρει όλους σχεδόν τους αρχαίους, δεν μνημονεύει πουθενά τον Δημόκριτο, ούτε καν και όταν θα όφειλε να τον αντικρούσει, προφανώς επειδή γνώριζε πως θα έπρεπε να αντιπαρατεθεί με τον κορυφαίον των φιλοσόφων”… Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων (Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων).

Ο Δημόκριτος σε γραμματόσημο

Αποφεύγοντας, λοιπόν, να αντιπαρατεθεί άμεσα, ώστε ν’ αντικρούσει τον Δημόκριτο, ο Πλάτων θέλησε να κάψει το δημοκρίτειο έργο – ένα έργο τεράστιο και αντίστοιχο του πλατωνικού. Την υποχρέωσή του τη μετακύλησε στον μαθητή του, Αριστοτέλη, που έγραψε μια μονογραφία για τον Δημόκριτο, όπου τον εγκωμίαζε για τις στέρεες βάσεις των μελετών του στην φυσική φιλοσοφία, θεωρώντας τον εξέχοντα αντίπαλο. Ίσως γι’ αυτό, η μονογραφία, αν και αριστοτέλεια, “χάθηκε”, και διασώθηκαν μόνον ορισμένα αποσπάσματα, όπως τα παραθέτουν άλλες πηγές. Η απόλυτη κυριαρχία τής πλατωνικής φιλοσοφίας κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, και η εξάπλωσή της με ποικίλες πλατωνικές σχολές, πρέπει να ήταν οι αιτίες που παραγκωνίστηκε και αφανίστηκε η σκέψη και το έργο τού Αβδηρίτη. Ό,τι διασώθηκε, δεν κατάφερε να διέλθει από τις “συμπληγάδες” των χριστιανών “ζηλωτών”. Επιπλέον, τα περισσότερα αποσπάσματα που διέσωσαν άλλοι συγγραφείς αφορούν τη δημοκρίτεια ηθική και όχι την φυσική.

Πορτραίτο φιλοσόφου,
μάλλον του Δημοκρίτου

● Κατά τους ατομικούς, ο κόσμος γεννιέται όταν πολλά άτομα διαφόρων σχημάτων συγκεντρώνονται, δημιουργώντας δίνη, που διαχωρίζει τα λεπτά σώματα, κι ενώνει τα βαρύτερα στο κέντρο, σε μια πρωταρχική σφαίρα, την γη. Καθώς είναι άπειρα τα άτομα, ενώ και το κενό είναι άπειρο, ο κόσμος μας είναι κάθε άλλο παρά μοναδικό φαινόμενο. Οι ατομικοί, επομένως, είναι οι πρώτοι που πρότειναν ξεκάθαρα την ιδέα πως υπάρχουν άπειροι κόσμοι. Στο σύστημά τους βλέπουμε τρία στοιχεία που είναι αιώνια: τα άτομα, το κενό, και η κίνηση (αλλαγή). Όταν ο Δημόκριτος πρότεινε πως η κίνηση-αλλαγή είναι αιώνια, γνώριζε πως έτσι αφαιρούσε κάθε ανθρωπομορφικό στοιχείο από τον φυσικό κόσμο.

Οι μηχανισμοί τής φύσης λειτουργούν χωρίς να ρυθμίζονται από κάποιαν ανώτερη δύναμη. Μήπως αυτό σημαίνει ότι τα πάντα στην φύση συμβαίνουν χωρίς τάξη και κατά τύχη; Κρίνοντας από τον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, πολλοί μετά από τον Δημόκριτο ερμήνευσαν την ατομική θεωρία με αυτόν τον τρόπο. Στους Νόμους του, ο Πλάτων εξαπολύει δριμύτατη επίθεση ενάντια στον Δημόκριτο (χωρίς, πάντως, να τον κατονομάζει) και στους “κακοήθεις, ασεβείς” φιλοσόφους, που διατείνονται ότι τα μεγάλα και ωραία στον κόσμο έγιναν χωρίς την παρέμβαση κάποιου πνεύματος, ή θεού, και είναι έργα τής φύσης και της τύχης. Αυτοί οι φιλόσοφοι, υποστηρίζει ο Πλάτων, κάνουν λάθος να υποτιμούν τον ρόλο τής ψυχής, στην οποίαν αποδίδουν υλική υπόσταση, όσο και την “ευφυή σκοπιμότητα” που διέπει το σύμπαν. Η διαμάχη με τον Δημόκριτο ίσως να ήταν το κίνητρο για να γράψει ο Πλάτων τον Τίμαιο, όπου επιχειρεί να συγκροτήσει κάποιαν τελεολογική κοσμολογία κόντρα στο δημοκρίτειο σύμπαν, που παρουσιάζεται ως “μηχανιστικό”. Ο Πλάτων και πάλι δεν κατονομάζει τον Δημόκριτο, ούτε όταν υιοθετεί ένα ιδιόμορφο σύστημα μαθηματικού ατομισμού, όπου τα δημοκρίτεια άτομα αντικαθίστανται από κάποια στοιχειώδη τρίγωνα.

Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων (Βίοι καὶ γνῶμαι τῶν ἐν φιλοσοφίᾳ εὐδοκιμησάντων)

Η κατά Διογένη εργογραφία τού Δημοκρίτου (σε ιωνική διάλεκτο)

Ἠθικά: Πυθαγόρης | Περὶ τῆς τοῦ σοφοῦ διαθέσεως | Περὶ τῶν ἐν ᾍδου | Περὶ εὐθυμίης | Περὶ ἀνδραγαθίας ἢ περὶ ἀρετῆς | Τριτογένεια | Ὑπομνημάτων ἠθικῶν | Ἀμαλθείης κέρας | Εὐεστὼ (οὐχ εὑρίσκεται) [είχε ήδη “χαθεί” κατά τον 3ο αιώνα ΚΧ].

Φυσικά: Μέγας διάκοσμος | Μικρὸς διάκοσμος | Κοσμογραφίη | Περὶ τῶν πλανήτων | Περὶ φύσεως (α’) | Περὶ ἀνθρώπου φύσιος ἢ Περὶ σαρκός (β’) | Περὶ ψυχῆς: Περὶ νοῦ | Περὶ αἰσθησίων | Περὶ χυμῶν | Περὶ χροῶν | Περὶ τῶν διαφερόντων ῥυσμῶν | Περὶ ἀμειψιρυσμιῶν | Κρατυντήρια (ἐπικριτικὰ τῶν προειρημένων) | Περὶ εἰδώλων ἢ περὶ προνοίας | Περὶ λογικῶν κανὼν (α’, βʹ, γʹ) | Ἀπορημάτων.

Ποικίλα: Αἰτίαι οὐράνιαι | Αἰτίαι ἀέριοι | Αἰτίαι ἐπίπεδοι | Αἰτίαι περὶ φωνῶν | Αἰτίαι περὶ πυρὸς καὶ τῶν ἐν πυρί | Αἰτίαι περὶ σπερμάτων καὶ φυτῶν καὶ καρπῶν | Αἰτίαι περὶ ζῴων (αʹ, βʹ, γʹ) | Αἰτίαι σύμμικτοι | Περὶ τῆς λίθου.

Μαθηματικά: Ἀριθμοί | Περὶ διαφορῆς γνώμης ἢ Περὶ ψαύσιος κύκλου καὶ σφαίρης | Περὶ γεωμετρίης | Γεωμετρικῶν | Περὶ ἀλόγων γραμμῶν καὶ ναστῶν (αʹ, βʹ) | Ἅμιλλα κλεψύδρας (καὶ οὐρανοῦ) | Ἐκπετάσματα | Μέγας ἐνιαυτὸς ἢ Ἀστρονομίη, παράπηγμα | Οὐρανογραφίη | Γεωγραφίη | Πολογραφίη | Ἀκτινογραφίη.

Μουσικά: Περὶ ῥυθμῶν καὶ ἁρμονίης | Περὶ ποιήσιος | Περὶ καλλοσύνης ἐπέων | Περὶ εὐφώνων καὶ δυσφώνων γραμμάτων | Περὶ Ὁμήρου ἢ ὀρθοεπείης καὶ γλωσσέων | Περὶ ἀοιδῆς | Περὶ ῥημάτων | Ὀνομαστικῶν.

Τεχνικά: Πρόγνωσις | Περὶ διαίτης ἢ διαιτητικόν | Ἰητρικὴ γνώμη | Αἰτίαι περὶ ἀκαιριῶν καὶ ἐπικαιριῶν | Περὶ γεωργίης ἢ Γεωμετρικόν | Περὶ ζωγραφίης | Ὁπλομαχικόν | Τακτικὸν.

Συμπληρωματικά (Τάττουσι δέ τινες κατ’ ἰδίαν ἐκ τῶν Ὑπομνημάτων καὶ ταῦτα): Περὶ τῶν ἐν Βαβυλῶνι ἱερῶν γραμμάτων | Περὶ τῶν ἐν Μερόῃ | Ὠκεανοῦ περίπλους | Περὶ ἱστορίης | Χαλδαϊκὸς λόγος | Φρύγιος λόγος | Περὶ πυρετοῦ καὶ τῶν ἀπὸ νόσου βησσόντων | Νομικὰ αἴτια | Χειρόκμητα προβλήματα.

Άλλα έργα που αποδίδονται στον Δημόκριτο, προσθέτει ο Διογένης, είναι είτε επιλογές από τα συγγράμματά του, ή όντως μη αυθεντικά.

Ο Ὕλας και οι νύμφες, του John William Waterhouse (1896)

Στράβωνος περίπλους: ἡ πέραν τῶν Ἡρακλείων στηλῶν περιοχή.
Οὐδεμία μνεία στην Ταρτησσό: στην εποχή του ήταν ήδη παρελθόν…

“… Τῆς δὲ παραλίας ταύτης, εἰς ἣν ὅ τε Βαῖτις καὶ ὁ Ἄνας ἐκδίδωσι, καὶ τῶν ἐσχάτων τῆς Μαυρουσίας εἰς τὸ μεταξὺ ἐμπῖπτον τὸ Ἀτλαντικὸν πέλαγος ποιεῖ τὸν κατὰ Στήλας πορθμόν, καθ’ ὃν ἡ ἐντὸς θάλαττα συνάπτει τῇ ἐκτός. Ἐνταῦθα δὴ ὄρος ἐστὶ τῶν Ἰβήρων τῶν καλουμένων Βαστητανῶν, οὓς καὶ Βαστούλους καλοῦσιν, ἡ Κάλπη, τῇ περιοχῇ μὲν οὐ μέγα, τῷ δ’ ὕψει μέγα καὶ ὄρθιον ὥστε πόρρωθεν νησοειδὲς φαίνεσθαι. Ἐκπλέουσιν οὖν ἐκ τῆς ἡμετέρας θαλάττης εἰς τὴν ἔξω δεξιόν ἐστι τοῦτο, καὶ πρὸς αὐτὸ Καρτηία πόλις ἐν τετταράκοντα σταδίοις ἀξιόλογος καὶ παλαιά, ναύσταθμόν ποτε γενομένη τῶν Ἰβήρων. Ἔνιοι δὲ καὶ Ἡρακλέους κτίσμα λέγουσιν αὐτήν, ὧν ἐστι καὶ Τιμοσθένης, ὅς φησι καὶ Ἡράκλειαν ὀνομάζεσθαι τὸ παλαιόν, δείκνυσθαί τε μέγαν περίβολον καὶ νεωσοίκους.

“Εἶτα Μενλαρία ταριχείας ἔχουσα, καὶ μετὰ ταῦτα Βελὼν πόλις καὶ ποταμός. Ἐντεῦθεν οἱ διάπλοι μάλιστά εἰσιν εἰς Τίγγιν τῆς Μαυρουσίας καὶ ἐμπόρια καὶ ταριχεῖαι. Ἦν δὲ καὶ Ζῆλις τῆς Τίγγιος ἀστυγείτων, αλλὰ μετῴκισαν ταύτην εἰς τὴν περαίαν Ῥωμαῖοι, καὶ ἐκ τῆς Τίγγιος προσλαβόντες τινάς· ἔπεμψαν δὲ καὶ παρ’ ἑαυτῶν ἐποίκους, καὶ ὠνόμασαν Ἰουλίαν Ἴοζαν τὴν πόλιν. Εἶτα Γάδειρα, πορθμῷ στενῷ διειργομένη νῆσος ἀπὸ τῆς Τουρδητανίας, διέχουσα τῆς Κάλπης περὶ ἑπτακοσίους καὶ πεντήκοντα σταδίους· οἱ δὲ ὀκτακοσίους φασίν. Ἔστι δ’ ἡ νῆσος αὕτη τᾆλλα μὲν οὐθὲν διαφέρουσα τῶν ἄλλων, ἀνδρείᾳ δὲ τῶν ἐνοικούντων τῇ περὶ τὰς ναυτιλίας καὶ φιλίᾳ πρὸς Ῥωμαίους τοσαύτην ἐπίδοσιν εἰς πᾶσαν εὐτυχίαν ἔσχεν, ὥστε, καίπερ ἐσχάτη ἱδρυμένη τῆς γῆς, ὀνομαστοτάτη τῶν ἁπασῶν ἐστιν. Ἀλλὰ περὶ μὲν ταύτης ἐροῦμεν, ὅταν καὶ περὶ τῶν ἄλλων νήσων λέγωμεν.

“Ἐφεξῆς δ’ ἐστὶν ὁ Μενεσθέως καλούμενος λιμὴν καὶ ἡ κατὰ Ἄσταν ἀνάχυσις καὶ Νάβρισσαν. Λέγονται δὲ ἀναχύσεις αἱ πληρούμεναι τῇ θαλάττῃ κοιλάδες ἐν ταῖς πλημμυρίσι καὶ ποταμῶν δίκην ἀνάπλους εἰς τὴν μεσόγαιαν ἔχουσαι καὶ τὰς ἐπ’ αὐταῖς πόλεις. Εἶτ’ εὐθὺς αἱ ἐκβολαὶ τοῦ Βαίτιος διχῆ σχιζόμεναι· ἡ δὲ ἀπολαμβανομένη νῆσος ὑπὸ τῶν στομάτων ἑκατόν, ὡς δ’ ἔνιοι, καὶ πλειόνων σταδίων, ἀφορίζει παραλίαν. Ἐνταῦθα δέ που καὶ τὸ μαντεῖον τοῦ Μενεσθέως ἐστί, καὶ ὁ τοῦ Καιπίωνος [Quintus Servilius Caepio] ἵδρυται πύργος ἐπὶ πέτρας ἀμφικλύστου, θαυμασίως κατεσκευασμένος, ὥσπερ ὁ Φάρος, τῆς τῶν πλοϊζομένων σωτηρίας χάριν. Ἥ τε γὰρ ἐκβαλλομένη χοῦς ὑπὸ τοῦ ποταμοῦ βραχέα ποιεῖ, καὶ χοιραδώδης ἐστὶν ὁ πρὸ αὐτοῦ τόπος, ὥστε δεῖ σημείου τινὸς ἐπιφανοῦς. Ἐντεῦθεν δ’ ὁ τοῦ Βαίτιος ἀνάπλους ἐστὶ καὶ πόλις Ἐβοῦρα καὶ τὸ τῆς [Ἀρτέμιδος] Φωσφόρου ἱερόν, ἣν καλοῦσι Λοῦκεμ δουβίαν [Lucem dubiam]· εἶθ’ οἱ τῶν ἀναχύσεων τῶν ἄλλων ἀνάπλοι· καὶ μετὰ ταῦτα ὁ Ἄνας ποταμός, δίστομος καὶ οὗτος, καὶ ὁ ἐξ αὐτῶν ἀνάπλους· εἶθ’ ὕστατον τὸ Ἱερὸν ἀκρωτήριον, διέχον τῶν Γαδείρων ἐλάττους ἢ δισχιλίους σταδίους· τινὲς δ’ ἀπὸ μὲν τοῦ Ἱεροῦ ἀκρωτηρίου ἐπὶ τὸ τοῦ Ἄνα στόμα ἑξήκοντα μίλιά φασιν, ἐντεῦθεν δ’ ἐπὶ τὸ τοῦ Βαίτιος στόμα ἑκατόν, εἶτα εἰς Γάδειρα ἑβδομήκοντα.” (Στράβωνος, Γεωγραφία)

Επόμενο Χρονικό 23. Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ● “Κάψιμο Βιβλίων, Θάψιμο Λογίων” ● Εμπρησμοί Βιβλιοθηκών ● Σφαγή Θεσσαλονίκης ● Λεηλασία Δελφών ● Ισοπέδωση Σεραπείου και Ναού τής Ἀρτέμιδος ● Νεκροσυλία τού Ἀλεξάνδρου ● The Darkening Age

• >> Χρονικό 23. Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ
• << Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

Φοινικική διήρης

Chronicle 26. IBERIAN CROSS-CHECK

Chronicle 26. IBERIAN CROSS-CHECK

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ)

● Naucratis ● Adolf Schulten and Dan Stanislawski ● The Trojan War Odysseys ● Metal Attraction ● Cassiterides ● Balearics ● Arganthonios ● Graeco-Tartessian Friendship Against Phoenicians and Punics

Michales Loukovikas

ALTHOUGH DAN STANISLAWSKI accepted there were Contacts Between the Ancient Civilizations of the Eastern Mediterranean and Iberia,⁽¹⁾ he was against the idea of any Aegean presence in the peninsula, and remained faithful to the mainstream scholarly favouritism towards Phoenicia. Commenting on the “claims that there was contact” between Iberia and Crete, he conceded it is “a seductive idea… a reasonable hypothesis”, but “as yet there is no convincing evidence that the Mediterranean island route to the west was used” by Minoans.

• ⁽¹⁾ See the beginning of Chronicle 21 with the first paragraph of Chapter 7 from Dan Stanislawski’s Study in Historical-Political Geography: The Individuality of Portugal (1959). His other studies on Portugal are: Portugal’s Other Kingdom: The Algarve (1963), and Landscapes of Bacchus: The Vine in Portugal (1970).

The Minoan international trade: colonies and emporia

Such tangible, “convincing evidence” in the hands of archaeologists, i.e. a load of Egyptian trade items found in Spain, is of “a somewhat later period”, after the fall of the Minoans, c. 1400-1200 BCE. Although we cannot rule out the possibility of “Phoenician intermediaries”, we must have in mind that in this “somewhat later period” (late Bronze Age), especially in Occidental Mediterranean, sea trade was in the hands of those who brought about the fall of the Minoans, meaning the Mycenaeans – who, strangely enough, are not even mentioned by the American professor! Therefore, his assertion that the Egyptian trade items found in Spain “almost surely may [!] be associated with Phoenician intermediaries”, is anything but scientific.

Besides, the Aegean presence in Egypt, i.e. the origin of these trade items, dates back to at least the Mycenaean times, and possibly further back into the Minoan age, when a trade settlement was founded in the Nile Delta under the aegis of the pharaohs, namely Naucratis (Ναύκρατις). It was the first and, for much of its early history, the only permanent Hellenic colony in Egypt, acting as a symbiotic nexus for the interchange of Egyptian and Grecian trade items, art and culture. When a historian “forgets” the Mycenaeans and Naucratis, it means he’s wearing “Phoenician myopic glasses”!

The Calydonian [Boar] Hunt, from a Laconian black-figure cup by the Naucratis Painter (ca 555 BCE)

● Naucratis is located in the Nile Delta, on its westernmost branch, c. 70 km southeast of its mouth, where Alexandria later rose; it was not only the first Greek settlement in Egypt, but also its most important harbour in antiquity until the rise of Alexander’s city. Its first period is obscure, due to the collapse of Mycenaean civilization and the ensuing “Dark ages” (1100-750 BCE). A cultural “renaissance” during the 8th century brought about renewed Hellenic contacts with the Orient and its two important river civilizations of the Nile and Mesopotamia. Herodotus writes that a shrine known as Hellenion was a co-operative enterprise financed by nine Greek poleis: four Ionian (Chios, Clazomenae, Teos and Phocaea), four Dorian (Rhodes, Halicarnassus, Cnidus and Phaselis), and one Aeolian (Mytilene). Miletus, Samos, and Aegina had their own separate sanctuaries. This means that the natives of at least twelve cities of Hellas worked in a collaboration that was not only rare but proved to be lasting.

● The sister port of Naucratis was the harbour town of Heracleion or Thonis, Egypt’s main seaport to Greece, which was only discovered in 2000 by a French underwater archaeologist, Franck Goddio. Its ruins are located 2.5 km off the modern coast. The city was built on some adjoining islands connected with bridges and intersected by canals. It submerged into the sea in the 6th or 7th century CE, probably due to major earthquakes and floods. The “Stele of Naucratis”, with a pharaonic decree, describes Heracleion as a “harbour in the Sea of Hellenes”, referring to the Mediterranean.⁽²⁾ Its twin “Stele of Heracleion” was recovered in 2000. The city’s Grecian name is linked to a large temple of Khonsu, whom the Greeks identified with Heracles. It is believed the city was visited by the great hero, or even by Paris and Helen on their flight from the jealous Menelaus, before the Trojan war. Heracleion’s mythic wealth was lauded by Homer, as well.

• ⁽²⁾ The Egyptian pharaohs, let’s remind each “spectacled” historian, described the Mediterranean as “the Sea of Hellenes”, not as “the Sea of Phoenicians”!

The hetaera Phryne Removing Her Veils, by James Pradier (bronze, 1845)

● A celebrated Thracian hetaera, who lived in Naucratis in the 6th century BCE, was Rhodōpis. According to Herodotus, she was a fellow-slave of the fable teller Aesop, with whom she had a secret love affair. Charaxus, Sappho’s brother, who had gone to Naucratis as a merchant, fell in love with her, and ransomed her from slavery with a large sum of money. Sappho accused Rhodōpis in a poem of robbing her brother of his property. Other lovers – insist Diodorus and Pliny – erected… even a pyramid for her! Rhodōpis (rosy-cheeked), or Doricha, was the model for the original version of the Cinderella story recorded later by Strabo.

● Athenaeus, born in Naucratis, flourishing in the late 2nd – early 3rd centuries CE, was a Greek rhetorician, grammarian and gastronomist. His books have been lost, but a 15-volume synopsis of his 30-volume Deipnosophistae (Banquet Connoisseurs) mostly survives. It is an immense store-house of information, on matters linked to dining, music, songs and dances, games, courtesans, and luxury. Guests included wealthy persons, patrons of art, and scholars, jurists, musicians, and others, as well, who described the lifestyle, the arts and scientific knowledge of the Greeks. In the course of discussing classic authors, they made quotations from nearly 800 writers and 2,500 works, many of them unrecorded. Thus we are entrusted much valuable information about the ancient world and many authors that would be otherwise unknown. (We have consulted Deipnosophistae repeatedly in our Chronicles).

Campaspe, Alexander’s courtesan, a prominent
citizen of Larissa, by John William Godward (1896)

● An Athenaeus’ contemporary, a bit older, was Julius Pollux (Ἰούλιος Πολυδεύκης), also born in Naucratis, flourishing in the late 2nd century CE and living a long life of more than 80 years. He was a grammarian, sophist, scholar and rhetorician, whom Commodus appointed a professor-chair of rhetoric in the Athenian Academy – due to his melodious voice, according to Lives of the Sophists by Philostratus. No work of his rhetoric has survived. His valuable extant work is Onomasticón (Ὀνομαστικόν), a thesaurus, or a dictionary, of Attic synonyms and phrases in ten books, arranged not alphabetically but according to subject-matter. It supplies in passing plenty of rare information on many points of classical antiquity – objects in daily life, the theatre, music, politics – and quotes numerous fragments of lost works. Thus, Pollux became invaluable for William Smith’s Dictionary of Greek and Roman Antiquities (1842). (We have repeatedly consulted Pollux in our Chronicles, as well).

● Under the circumstances, Stanislawski, an expert on Portugal, a scholar whom we described as wearing “Phoenician myopic glasses”, cannot be suspected of pro-Hellenic bias in his narrative about those fateful events in Iberia, related in three Chronicles (21, 22, and 25). At the same time, we’ll be able to cross-check the accuracy of our own testimony. But before that, let us give the floor to the German historian and archaeologist Adolf Schulten, who will give an answer to the question concerning the contacts between Iberia and the Aegean. Schulten (1870–1960), who also studied in Greece, dedicated his life to Spain, where he conducted extensive research and excavations; therefore, he is considered a key influence on Spanish archaeological studies. Among others, he searched – but, unfortunately, with no success – to find Tartessos in 1924 and Maenaca in 1948. Very popular in Portugal and Spain are his biographies on two great figures of the struggle of the Lusitanians against the Romans: Viriathus (1927) and Quintus Sertorius (1926).

Statue of Viriathus in Zamora

● The great Lusitanian hero, Viriathus, started fighting after a massacre committed by the Romans in Lusitania with 30,000 victims. He was assassinated in his sleep, in 139 BCE, by the three men he had sent for peace talks with the Romans, who bribed them instead. When the conspirators asked for their prize, the Romans said: “Rome does not pay traitors who kill their chief”! Big talk to avoid payment, since the same tactic was used again in the next century to get rid of Sertorius, whose aim was to create an independent Iberian Republic. He was a Roman statesman and general, opponent of the dictator Sulla during the Roman civil wars. His popular, pro-Iberian policy had displeased many Roman aristocrats, and was eventually assassinated, also by traitors, during a feast, in 72 BCE. When his will was read, they saw he named as his chief beneficiary the… chief conspirator! The next year, the “victorious” Pompey, returning from Iberia to Italy, helped in the suppression of the gladiators’ insurgency led by Spartacus, with whom Sertorius was in contact.

Schulten made a thorough examination of the Mediterranean Spanish coast in 1919, preparing a critical edition of Ora Maritima (Sea Coast), by Avienus (hence of the Massaliote Periplus, as well), a study that led him to Tartessos.⁽³⁾ Excavating in the current Doñana National Park, close to the mouth of the Guadalquivir, he found a Roman town in Cerro del Trigo, which he believed was located on the remains of the legendary city. But, despite all his efforts, he found no trace of it. The result of his excavations, among others, was the publication of a study in 1924. A second edition, greatly improved and expanded, followed in 1945, and reissued in 2006. It was entitled: Tartessos – Contribution to the Oldest History in the Occident:

• ⁽³⁾ We followed the same route in Chronicle 22: An Iberian Periplus Revival.

The Palace of Minos at Knossos

TARTESSOS: CONTRIBUTION TO THE OLDEST HISTORY IN THE OCCIDENT

THE MOST ANCIENT REFERENCES

“BY ALL ACCOUNTS, AN ORIENTAL PEOPLE that, before the Phoenicians, sailed along the coast of Spain were the Cretans, the people of Minos, the oldest maritime power in the Mediterranean… Cretan toponyms are found even in Corsica. In Sardinia we encounter Cretan copper bars. In the Balearics, Aegean vases and bull heads similar to those of Crete have been discovered. Oriental ornaments of ivory, turquoise, or amethyst, have been found on the southeastern coasts of Spain… It seems that the Iberian alphabet contains eight Cretan graphemes… According to Egyptian monuments, the Keftiu, i.e. the Cretans, had large amounts of silver. This silver could have come from Spain… In Falmouth of Cornwall a tin bar has been found with the characteristic shape of Cretan copper bars, i.e. the double swallowtail. This fact could be an indication of exchange between Crete and Tartessos, as the Tartessians traded with the Oestrimni [see Chronicle 21, Legendary Odyssean Lisbon], who sailed to England… Further proof that the Cretans were sailing to Spain can be found in the name of Tartessos itself. The termination in -essos is primitive pre-Hellenic of Asia Minor, mainly of southern Asia Minor. It is very widespread in the regions of Caria and Crete. Thus, perhaps the name of Tartessos does not come from the Phocaeans, but from the Cretans and the Carians. The toponyms ending in ‘-essos’ spread to the Occident, as is evidenced by their appearance in Sicily (Herbessos, Telmessos). If the name of Tartessos is Cretan, then we need to examine whether the Phoenician ‘Tarshish’ is derived from ‘Tartessos’, rather than the indigenous toponym”…

The Statuette of Geryon (6th century BCE), bronze sculpture, showing the 3-headed giant, probably found in Chiusi in Italy, one of the towns of the Etruscan dodecapolis.

THE PRE-TARTESSIANS

“Hispanic [Iberian] daggers of copper and silver of the 3rd millennium have been found in Crete… Where did the silver and tin that the ancient 3rd-millennium-BC Oriental empires used come from?… It is reasonable to suppose that in the 3rd millennium BC, the Orient extracted silver and, above all, tin, from Andalusia and that the Cretans or Carians were probably the agents of this trade, as were later the Phoenicians”…

TARTESSOS AND THE PHOENICIANS

“Geryon, considered as the personification of the Tartessos [Guadalquivir] River, does not pertain to Gades, as later ignorance would have it, but to Tartessos. And the island Erytheia, his dwelling, which took his daughter’s name (Pausanias), could not have been the island of Gades, but the island formed by the Tartessos Delta, in front of which his castle rose. But when Tartessos disappeared, confusion made the figures of Geryon and Erytheia to be mistakenly transferred to Gades. However, the most ancient mythographers clearly place Erytheia on the Delta of the Tartessos River. Stesichorus says that Erytheia ‘faces’ the sources of the river, i.e. its mouth. Pherecydes asserts that Heracles went to Tartessos, and, therefore, places Erytheia here and not at Gades”…

TARTESSOS AND THE PHOCAEANS

“There is another testimony on the Phocaean trips to Tartessos: the Ionian names of islands and coastal sites that are found all along the way, on the Italian coast, in Sardinia and Spain, way down to Tartessos. These are several toponyms ending in –οῦσα [-ussa], widespread in Ionian regions on the coast of Asia Minor, and their presence in the Occident undoubtedly reveals the passage of the Ionians, of the Phocaeans. On the Italian coast we can find: Πιθηκοῦσα [Pithecussa] (Ischia), Ἀνθεμοῦσα [Anthemussa], Σειρηνοῦσα [Seirenussa, Sirenuse] (islands in the Gulf of Salerno). In Sardinia: Ἰχνοῦσα [Ichnussa] (the Ionian name of the island). On the eastern Spanish coast: Μηλοῦσα, Kρoηοῦσα [Melussa, Croeussa] (Mallorca and Minorca?), Πιτυοῦσα, Ὀφιοῦσα [Pityussa, Ophiussa] (Ibiza, Formentera). On the southern coast: Πιτυοῦσα [Pityussa] (Cape Sabinal), Καλαθοῦσα [Calathussa] (in the Bay of Huelva?), Κοτινοῦσα [Cotinussa], old name of the island of Gades. On the southwestern coast: ἄκρα Ὀφιούσης (prominens Ophiussae, Avienus), Cape Roca – the extreme toponym indicating the limit of the Phocaean sphere. We know from this old [Massaliote] Periplus that the neighbouring estuary of the Tagus was linked to Tartessos through a Phocaean commercial road”…

Harvester Vase: a Minoan stone vessel from Hagia Triada, Crete (1500-1450 BCE), originally covered in gold leaf. The relief depicts a sowing festival: a central figure shaking rattle leads the others singing and carrying pitchforks. Notice the diminishing of figures in one of the oldest examples of perspective.

THE TARTESSIAN CULTURE

“Could perhaps Tartessos be a colony founded by some Oriental people of those that were part of the Aegean civilization, e.g. of Crete?… There are reasons to support this hypothesis: the ancient culture of the pre-Tartessians, the numerous coincidences with the Orient and the older oriental nations, the possibility that primitive navigators have founded a colony in Andalusia, as later the Tyrians founded Gades. And besides all this, the name itself of Tartessos alludes to the Orient. If Tartessos were a colony of Aegean navigators, e.g. of Cretans or Carians, this would at once explain its ancient and high culture, as well as the coincidences with Crete in metallurgy, writing, the bull cult, etc. As an Aegean colony, Tartessos would have been founded around the 3rd or 2nd millennium BC, and certainly before the Tyrian voyages. Thus the Tyrians would have invaded the maritime domain of the old Aegean navigators, both in the Occident and in the Orient. A Cretan Tartessos could only be founded before the fall of Cretan power (in 1200). Thence, the ruin of Crete would have influenced the Occidental colony, explaining thus the scarce resistance of the Tartessians against the Tyrians. The possibility that Tartessos is an ancient Aegean colony must therefore be studied.”

All the more so, because the Minoans apparently imported tin from Tartessos at the mouth of the Guadalquivir. At any rate, what strikes me is that in Schulten’s text, too, the Mycenaeans are… conspicuously absent! “The fall of Cretan power” did not take place “in 1200”, when the Bronze Age collapsed, together with the Mycenaean power, but c. 1450 BCE, when the Mycenaeans took over Crete. Then they inherited not only the Minoan Thalassocracy, but the network of the Cretan colonies and emporia, too. The Bronze Age collapse coincided with the Trojan War that was followed by a westward “exodus” of Trojans and Hellenes:

The Arrival of Aeneas at Pallanteum, by Claude Lorrain

Odysseys in the Aftermath of the Trojan War: Colonization of Iberia

THE TROJAN WAR, in the time when it was fought, was not a heroic war. It was accompanied by the eastward movement of the Sea Peoples, and the westward “exodus” of both Hellenes and Trojans. For sure, the latter were in search of a new homeland. As for the Greeks who managed to survive, after a long, ten-year absence, with the spoils not rewarding enough, as Strabo says, were not welcome back home (see Chronicle 20, The Luwian Civilization: The Missing Link in the Aegean Bronze Age), and either had a tragic end (e.g. Agamemnon), or were forced to follow the life of pirates. Such fate awaited “heroes” such as Aeneas, Antenor and Opsicella; or Diomedes, Menelaus, Menestheus, Odysseus and Teucer – for whom “later poets sang”…

Breogán and the Tower of Heracles, A Coruña

Aeneas is linked to Rome, while Antenor and Opsicella founded cities in the Italian North, with the latter ending up in Biscay. Among the Greeks, Diomedes, son of Tydeus, arrived in Lusitania and Galicia, where he founded Tyde (today’s Tui), an Aetolian city, as Silius Italicus writes. Menestheus, the leader of the Athenians in the Trojan War, was expelled from Athens by Theseus’ sons, and set ashore with his entourage in Andalusia, at the mouth of the river Criso (Guadalete), where he founded a colony and an oracle in his name: it was Portus Menesthei, today’s El Puerto de Santa María (see Chronicle 22). Odysseus founded and walled Lisbon (see Chronicle 5, Odysseus and Calypso in Odyssey-Lisbon and Chronicle 21, Legendary Odyssean Lisbon), while Teucer arrived in Lusitania and Galicia, where he founded Pontevedra (see Chronicle 20, Teucer-Teucrus of the Troad and Salamis), having previously passed from Mastia (or Massia, the later Carthago Nova, today’s Cartagena in Murcia). Some include Aveiro among the cities supposedly founded by Greeks in Lusitania. That’s why, they add, the women there are so beautiful!

Silius distinguishes the Aetolians from the Grovii (or Gravii in Latin), who lived in the coastal northern Lusitania, spreading also into Galicia.⁽⁴⁾ However, Pliny states “Helleni, Gravii, Castellum Tyde, graecorum sobolis omnia” (Hellenes, Grovii, the Castle of Tyde, they are all Greeks).

• ⁽⁴⁾ Pomponius Mela stated that all the tribes were Celtic, except for the Grovii, who worshipped gods different from the Celts. Pliny also rejected that the Grovii were Celts; he considered them to be of Greek stock. They cooperated with the local Gallaeci tribes in the aftermath of Viriathus’ death, in order to take revenge for his assassination. So, they attacked the Roman settlements in Lusitania, gaining momentum with the support of other tribes along the way, and reaching the south of the Peninsula, near Andalusia, thus endangering Roman rule in Hispania (Iberia).

Greeks in Iberia: Athena, Atlas, and Heracles with the golden apples of the Hesperides; marble relief, 5th century BCE

Teucer and his companions, says Strabo, founded some peoples in Galicia such as the Hellenes and Amphilochians. Something similar happened in Cantabria with certain Spartans. Relevant information is given by Pompeius Trogus, who translated into Latin the stories of the world from Hellenic literature. Justin, who compended Trogus’ work, points out that the Galicians claim they are of Greek descent (Gallaeci graecam sibi originem asserunt). This may be explained by the origin of the Celts who, according to Herodotus, might have come from Thrace, speaking perhaps also Hellenic (see Chronicle 20, Thracian and Celtic Coincidences).

Isidore of Seville (Híspalis), citing Latin writers, stated that, due to their Hellenic origin, “the Galicians are endowed with great ingenuity”. While Jerome couldn’t agree more: “… almost all islands, rivers, lands of the entire orb neighbouring the sea, are occupied by Greek inhabitants, who, as we have already said, owned all the maritime places from the Amanus [Nur] and Taurus Mountains [Asia Minor] to the British Ocean.”

According to Strabo, all the Northern highlanders in general – Galicians, Astures, Cantabrians, Basques – made hecatombs ritu graeco and married more graeco. In Cantabria, one could also meet Messenians and even Trojans, except for the Spartans, who expanded as far as the Douro’s mouth, leading a Laconic life.

Homer’s Odyssey is unique, but the Trojan War’s Odysseys were too many, from both belligerents, eventually enriching the Western Mediterranean – mainly Italy and Iberia – with “new blood”.

Celts in Europe

● When scholars like Stanislawski “forget” the Mycenaeans (not to mention the Minoans), they end up… uttering bubbles, such as: “Greek colonization to the West was very late, especially if we compare it with the Phoenician.” In fact, the Phoenicians were last in line, and their western colonization came even later. Let’s move now to Stanislawski’s text, Contacts Between the Ancient Civilizations of the Eastern Mediterranean and Iberia:

CONTACTS BETWEEN THE ANCIENT CIVILIZATIONS
OF THE EASTERN MEDITERRANEAN AND IBERIA

Celts lived mainly in Galicia; Celtiberians in Portugal
and half of Spain; Iberians in the other half (Andalusia
to Catalonia); Basques in NE Spain (and SW France).

A WESTWARD MOVEMENT

“THE EARLIEST PASSAGE of Phoenician ships through the Straits of Gibraltar was probably made during the general period of time when the Central European farmers and pastoralists were first entering the Cantabrian region. These events preceded the 1st millennium BC. Later, Greek exploration and trade grew, following the example given by Phoenicia, perhaps as early as the 9th century and certainly by the end of the 7th century BC. Such contacts can be equated in time with the acceleration of the East-West movement of peoples and cultures which took place in the North with the advent of the Celts, who may have appeared in Iberia as early as 900 BC, and the main force of which was felt by the 6th century. Between the 6th and the 3rd centuries BC, while the lands of the western Mediterranean were developing under the influence of active and aggressive Greeks and Carthaginians [Punics], northern Iberia was changing under the influence of Celts of later arrival from beyond the Pyrenees. However, there was a difference between the early contacts along the Mediterranean coasts and those of the Central Europeans with northern Iberia. It was not opportunity for settlement that drew men along the southern coasts, but trade… It was the attraction of metals that drew the early Greeks beyond the Straits of Gibraltar and along the western coasts of Spain.”

CONTACTS WITH THE WEST COAST OF IBERIA

Celtic art in Spain

“It is possible that the early merchant wayfarers sailed up the west coast to trade directly with Galicia. But if they did, the coast of present Portugal represented a gap in their interest, for there is almost no record of them there.⁽⁵⁾ It would seem that Portugal was then, as through so many periods of time before and after, apart from the main stream of events. It possessed no great source of silver such as the mines of Andalusia, nor of copper or tin (with slight exceptions in both cases).⁽⁶⁾ With her metals, Spain was a magnet for the early traders, whereas Portugal attracted casual traders at most”…

• ⁽⁵⁾ There are slight exceptions; e.g., there is the Egyptian scarab of the 7th century BC that was found in a pre-Celtic level at Alcácer do Sal. (D. Stanislawski)

• ⁽⁶⁾ There is no record e.g. of Carthaginian exploitation of the copper of the Alentejo, which Romans later mined at Aljustrel. As all of southern Portugal is poor in tin, silver, and gold, there was little there to distract them from their preoccupation with such places as Andalusia and Murcia. (D.S.)

HOMOGENEITY OF THE IBERIAN MEDITERRANEAN REGION

“At the time of their first contacts with the west, the earliest Phoenicians and Greeks encountered a culture area with fundamentally similar characteristics throughout. It extended along the Mediterranean coasts, slopes, and adjacent interior valleys, from the Pyrenees to the Guadiana River… With their usual perspicacity, the Greeks recognized this area as being essentially homogeneous and sharply different in culture from the Celtic territories of the interior and of the north and west peripheries”…

EARLY POLITICAL GROUPS AND CONFUSION OF NAMES

Winged griffin of Tartessos (700-575 BCE)

“Indisputably, one of the important Iberian groups was that of the Tartessians, wealthy farmers and traders in metals. It was their knowledge of the sources of metals that first brought them in touch with the Phoenicians and Greeks. They knew the coasts to the west and northwest of their home, for the tin and gold that they traded came from Galicia. They were also able to furnish silver, copper, and lead, which came to them from the Guadalquivir River basin. It appears that tin was the product of greatest importance at the time. The early centuries of the pre-Christian millennium were times of great opulence along the coast of Galicia. That this wealth was due to tin may be inferred from the fact that the Greeks used the term Cassiterides to identify the area. However, the question as to the ultimate source of tin is moot. In spite of the lack of archaeological evidence it seems likely that, in the earliest years of trading, it came from alluvial deposits along the river banks of Galicia. There is a possibility, however, that Bronze Age connections with French Brittany and with the British Isles had continued and that the Galicians were merely purveyors of tin from those places. This basic necessity of bronze-users was scarce in the other parts of the Phoenician and Greek world. There was no tin in all of North Africa, Asia Minor, Caucasia, Cyprus, mainland Greece, and the Greek islands. The mines of Tuscany were small. It is no wonder that both Galicia and the Tartessians were prosperous and that the Phoenicians and Greeks were attracted to the area.”

“Tin was the product of greater importance. This basic necessity of bronze-users was scarce in the Phoenician and Greek world.” (Dan Stanislawski)

According to Pomponius Mela (1st century CE),
the Makárōn nēsoe (Fortunate Isles) are the Canaries; the Hesperides are at Cape Verde;
and the Cassiterides are the Azores

● “The Cassiterides are ten in number, and lie near each other in the ocean toward the north from the haven of the Artabri [A Coruña, Galicia].⁽⁷⁾ One of them is desert, but the others are inhabited… Of the metals, they have tin and lead, which, with skins, they barter with the merchants for earthenware, salt, and brazen vessels. Anciently the Phoenicians alone, from Gades, engrossed this market, hiding the navigation from all others. When [other navigators] followed a certain [Phoenician] shipmaster, that they might discover the market, the jealous shipmaster willfully stranded his vessel on a shoal, misleading those who were tracking him, to the same destruction. Escaping from the shipwreck by means of a fragment of the ship, he was indemnified for his losses out of the public treasury.” (Strabo)

• ⁽⁷⁾ According to Strabo, the Artabri (or Arrotrebae) were an ancient Gallaecian Celtic tribe, living in the extreme NW of modern Galicia, about Cape Nerium (Cabo Prior), outskirts of the harbour city of Ferrol. In Magnus Portus Artabrorum during Roman times (1st century BCE, even before), they traded in metals (like silver, gold, tin and iron), or even wild horses. The port was located on a turbulent, unpredictable sea, in the bay of Ferrol, and the rias of Ferrol, Betanzos and Coruña, with the Tower (lighthouse) of Heracles. Ptolemy refers to the Galaeci Lucenses and their capital town, Lucus Augusti (now Lugo).

● “The islands called Cassiterides, situated in the open sea approximately in the latitude of Britain, lie opposite to, and north of, the Artabrians… They that inhabit the British promontory of Belerium,⁽⁸⁾ by reason of their converse with the merchants, are more civilized and courteous to strangers than the rest. These are the people that make the tin… They beat it into four-square pieces the size of dice, and cart it to a British island, near at hand, called Ictis…⁽⁹⁾ For at low tide, all being dry between them and the island, they convey over in carts an abundance of tin in the mean time. But there is one thing peculiar to those islands, which lie between Britain and Europe; for at full sea they appear to be islands, but at low water for a long way they look like so many peninsulas… Hence the merchants transport the tin they buy of the inhabitants to France, and for thirty days’ journey they carry it in packs on horses’ backs through France to the mouth of the river Rhône.” (Diodorus Siculus)

The Cassiterides and Bolerium (depicted
here as an islet) south of Britain

• ⁽⁸⁾ Belerium, or Bolerium, now Land’s End: a headland on the western tip of Cornwall, the most westerly point of England. Diodorus’ text is very often connected with St. Michael’s Mount.

• ⁽⁹⁾ Ictis, or Iktin: an island described by Diodorus as a tin trading centre, somewhere off the coast of southern England, with its exact location unknown; candidates include St. Michael’s Mount, or Looe Island, off the Cornish coast, also known as St. Michael’s Island, or St. George’s Island.

● “There are two kinds of lead, the white (plumbum album) and the black (plumbum nigrum). The white is the most valuable; it was called by the Greeks cassíteros; and there is a fabulous story of their going in quest of it to the islands of the Atlantic, and of its being brought in barks made of osiers, and covered with hides. It is now known that it is the production of Lusitania and Gallaecia… White lead was held in esteem in the days even of the Trojan War – a fact attested by Homer, who called it ‘cassíteros’… It is extracted with great labour in Hispania [Iberia] and throughout all the Gallic provinces, but in Britannia it is found in the upper stratum of the earth in such abundance, that a law has been spontaneously made prohibiting anyone from working more than a certain quantity of it.” (Pliny)

Hellenic ship, mocaic (ca 1st century BCE-CE)

GREEK EXPLORATION AND SETTLEMENT

“The earliest Greek ventures may perhaps be dated as of the 9th or the 8th century BC. Possibly Rhodian and Chalcidian sailors were in the western Mediterranean at this time… The line of Ionian names stretching along the islands and coasts of the western Mediterranean and to the Atlantic coast of Portugal – the names with the –ussa termination – can probably be ascribed to this early period. These names are important in dating the arrival of the Greeks in western waters. They mark the island route of the early Greek navigators. Starting from Syrakoussai [Syracusae] in eastern Sicily, they may be followed through Ichnussa (Sardinia), Melussa (Menorca), Rornyussa (Mallorca) and Pityussa (Ibiza). The latter three, even now, are identified on maps as the Balearics or Pityusas. The -ussa names extend westward to the Straits of Gibraltar and up the Atlantic coast of Portugal to Ophiussa, in the region of Lisbon, and the general area of Portugal plus Galicia may have been vaguely termed Ophiussa.”

The “Balearides” (Gymnesian) and the “Pityusae” Isles on an old map

● The Balearics comprise two island groups: the Gymnesians (Mallorca and Minorca) and the Pityuses (Eivissa or Ibiza and Formentera). The term “Balearic” derives from the Grecian Βαλλιαρεῖς or Βαλεαρεῖς (from βάλλω, meaning “to launch”), referring to the islanders who were skilled slingers and served as mercenaries for the Hellenes, Punics, and Romans. However, Strabo regarded the word as of Phoenician origin, as similar to lightly armoured soldiers the Hellenes called γυμνήτας, hence Gymnesiae (from γυμνός, meaning naked). This does not mean they fought naked, but that they used much lighter armament than the hoplites. Anyhow, according to Lycophron’s poem Alexandra, the toponym refers to shipwrecked Boeotians who were cast nude on the islands (a story obviously invented); or to the islanders themselves who were often nude (because of the year-round benevolent climate). In the Gymnesian Isles there are megalithic stone monuments (naveta, taula and talaiot) which speak of a very early prehistoric human activity. They are similar, but not necessarily related, to the nuraghe of Sardinia and torri of Corsica. One of the earliest cultures on Minorca was influenced by other Mediterranean civilizations, including the Minoan. Those islanders e.g. may have imitated those inverted plastered timber columns found at Knossos (such evidence is probably not “convincing” enough for Stanislawski). There is also a tradition that the Balearics were colonized by Rhodes after the Trojan War. The Pityusic Islands (from Grecian πιτύα, pine tree) are sometimes informally called in English as the Pine Islands, which is identical to the Hellenic name Πιτυοῦσαι, i.e. “pine-covered islands”. In antiquity they were listed in Claudius Ptolemy’s Geography under the names Ophiussis and Ebyssus, which had a town of the same name. It is the port Ibossim founded by Phoenicians in 654 BCE, later known to Romans as Ebusus, hence Eivissa (in Catalan) or Ibiza (in Castilian). The population of the two largest islands (Gymnesians) is stated by Diodorus at 30,000.

Herodotus, by Jean-Guillaume Moitte (1806)

THE PHOCAEAN GREEKS

“Herodotus said that it was Greeks from the city of Phocaea in Asia Minor who were first to navigate in the western Mediterranean waters. It may seem temerous to question the facts of the father of history, but Antonio García (A. G. y Bellido, Hispania Graeca [Hellenic Iberia]) does so convincingly. The Phocaeans, says he, arrived late upon the scene, profiting by earlier maritime contacts. Nor does he accept the statement that the important voyage of Colaeus, the Samian, was a voyage of discovery of Tartessos for the Greeks. This widely heralded 7th century journey was, to him, merely one – although perhaps the most profitable and spectacular up to that time – of many such voyages that had been made by Rhodians, Chalcidians, Samians, and others.⁽¹⁰⁾

• ⁽¹⁰⁾ Another point of view is expressed by H. R. W. Smith in his review of García’s Hispania Graeca. Smith does not deny the thesis of García but says that he can find no reason to believe that the Phocaeans reached Tartessos prior to the time of Arganthonios, the Tartessian king friendly to the Greeks, or before the voyage of Colaeus. (D.S.)

A Satyr on pottery found at Alalia

“Whatever the dating may be – and the archaeological inquiry has far to go – the Phocaeans certainly became the most active and effective Greeks in the area. Their colonization had energy and breadth and was the only one in the western Mediterranean with lasting results… There is no specific evidence that this activity was connected with the decay of Tyre, but there is such a coincidence in time. Tyrian decline had begun by the end of the 8th century BC and was notable during the following century. This was the time of the voyage of Colaeus, the Samian (650 BC), the founding of the Phocaean colony of Massalia, present Marseille (600 BC, or approximately then), and the founding of Alalia in Corsica (640 BC, or approximately 40 years prior to Massalia). Some time before the end of the century, Mainake [Maenaca], the most westerly of Phocaean colonies, was founded near Málaga.⁽¹¹⁾

• ⁽¹¹⁾ Within 20 miles to the east, says García; Smith suggests that it might even be at approximately the outskirts of present Málaga. (D.S.)

● Some dates are different here. The difference in Colaeus’ voyage is not important (650, not c. 640 BCE); but the dating of the founding of Alalia is almost one century earlier (650 instead of 566 BCE). Was it initially a temporary seasonal settlement?

Following the Mediterranean island route, the
Phocaeans arrived from Asia Minor to Iberia.

“This century was one of intimacy between Phocaeans and Tartessians. The reign of Arganthonios of Tartessos began in the 7th century BC. The ancient sources spoke of his 80-year reign but probably, in typical Greek fashion, they dramatized a dynasty or a period by creating a mythical longevity for a single ruler. Whether this represented one ruler or several does not alter the fact that there was frequent and close contact between Tartessos and Phocaea. This was the period of the Phocaean maritime dominance during which the Tartessian king lent money to the Phocaeans to build their fortifications against the threat of the Persians.”

● Arganthonios is a name apparently based on the Indo-European word for silver, hence money. Tartessos was very rich in silver. Similar names appear in inscriptions of the Roman period and on silver coinage in Gaul. Arganthonios, the “Silver Man” (c. 670–550 BCE), ruled Tartessos for 80 years (c. 630–550) and lived to be 120 years old. The idea of great age and length of reign may result from a succession of kings using the same name or title. Nevertheless, one could retort he died… quite young, if we take under consideration that, as the Bible says, “all the days of Methuselah were nine hundred sixty and nine [969!] years”: he supposedly lived almost one thousand years and became a symbol of longevity…

The Tower of Babel, by Pieter Bruegel the Elder

● The weird thing is that no one dares to say: fairy tales! Even more funny is that so many well-intentioned (and a few… bad-intentioned) people try hard to interpret the uninterpretable, although it is well-known that “you better stay away from the Bible’s dates”! It’s weird, so let’s have fun: “such mistakes are made by copyists or translators; are mistaken attempts to correct mistakes; deliberate extensions of the patriarchs’ ages by the ‘Seventy’ [Jews who translated the Old Testament into Greek], multiplying by 5 or 10, for the patriarchs to ‘fit’ with the Flood ‘myth’; confusion between ‘months’ and ‘years’; or between solar and lunar years; or between Sumerian and new numbers; the names do not refer to individuals, but to ‘dynasties’,” as in the case of Arganthonios. We also have fundamentalist interpretations: “a water vapour canopy protected the earth from radiation before the Flood; early humans had a better diet; or the more we sin, the less we live: the humans were originally to have everlasting life, but sin was introduced into the world by Adam and Eve, its influence became greater with each generation, and God progressively shortened human life, particularly after the Flood”… Amen!

DIFFERENCES BETWEEN GREEKS AND PUNIC
PEOPLES IN THEIR RELATIONS WITH IBERIA

The island and bay of Gadir: the Phoenicians’
springboard for attacks against Tartessos

“The period of the decline of Tyre was not only important for the Ionian Greeks, but also for the Tyrian colony of Carthage. During the time of Phocaean colonization, Carthage too was expanding. As early as 653 BC, it had established the colony on Ibiza of the Balearics, which lay athwart the Greek island route to the west. After 573 BC, when Tyre fell to the Babylonians, Carthage showed increasing independence. Competition for western metals was growing between the two great rivals, Carthage and Greece. It is reasonable to assume that the friendship of Arganthonios (or that of his dynasty), through almost a century of time, was more than mere affection and amiability. It probably represented a form of alliance in which the Tartessians aided the Phocaeans in their struggle against the threat to their mother city. In return, Greeks supported the Westerners against the growing aggressiveness of Carthage and the Punic colony of Gadir, which threatened the area of Tartessos. Almost from the time of their founding of Gadir the Phoenicians showed their expansionist tendencies. It was not long before they were using the island as a base of attack against the mainland and the Tartessians.

“Graeco-Iberian friendship: an alliance against Carthage and Gadir’s aggressiveness. From the beginning the Phoenicians used the island as a base of attack against the Tartessians… Graeco-Iberian contacts: history of amity; the Iberian hospitality toward Greeks was proverbial… Friendship and mutual support against the common enemy served both.” (Dan Stanislawski)

Dionysus (the god of the grape-harvest, winemaking
and wine), by Exekias (cylix, c. 530 BCE)

“The Greeks were usually neither pacific nor friendly neighbors when the prospect of gain was apparent. In this they differed little from the Phoenicians. However, in their relations with the Tartessians they had no desire, it would seem, for control of land or people, but merely wanted to trade their products, especially olive oil and wine,⁽¹²⁾ for Tartessian metals. In fact, the history of Greek contacts with Iberians is one of amity, and the hospitality of the Iberians toward Greeks was proverbial. The purposes of both peoples were served by friendly intercourse and mutual support against the common enemy, especially after the increased importance and the expanded ambition of Carthage. A major clash for complete dominance of the area was inevitable. This was speeded by events in the eastern Mediterranean area”…

• ⁽¹²⁾ Pierson Dixon, The Iberians of Spain, and Rhys Carpenter, The Greeks in Spain, state that the olive tree and the vine were introduced into Spain by the Greeks. Olive oil was exported from Greek Akragas [Agrigento] to Carthage in the first half of the 1st millennium BC. No doubt the Greeks traded in wine with Iberia. Wine made from grapes is very old in the countries of the eastern Mediterranean, and the Phoenicians were famous merchants of wine… (D.S.)

Artemis, Phocaea’s patron goddess; Massaliote “heavy” silver drachma (ca 390-220 BCE)

THE ALALIA COLONY AND ITS EFFECTS

DAN STANISLAWSKI, IN THIS PART of his story, turns his attention to the historic developments in Asia Minor: in 546 BCE, Cyrus conquered Lydia and Ionia, causing “a mass migration of perhaps half of the population of Phocaea to their Corsican colony of Alalia… All the men in this city of probably 5,000 to 7,000 people had gone. This population figure suggests the large number of available vessels, and points to the commercial importance of the city at that time”. The Battle of Alalia took place “sometime between 540 and 535 BC”, with its disastrous impact on the Hellenes and, even more, on the Tartessians.

“Carthage may then have sealed the Straits of Gibraltar, as Carpenter suggests. More likely, the Straits had been largely sealed for a long time, but after the battle the land route between Mainake and Tartessos was also blocked. Mainake itself was destroyed by the Carthaginians toward the end of the century, to end its traffic and its competition with the Carthaginian settlement in the location of present Málaga”…

Phocaean electrum coin with playing seals

ECONOMIC CHANGES IN THE WEST

“As Carthage had inherited the western empire of Tyre, so did Massalia fall heir to that of her mother city, Phocaea. Greek trade became centered here, with the end of Phocaean maritime enterprise in the West of the Mediterranean. Trade through France to Brittany and beyond had been undoubtedly important to the Massaliotes previous to this time, but the record had been obscured by the greater drama of the struggle on the Mediterranean. During the last half of the 6th century BC, during which time Carthaginians grasped complete power in the West, the prosperity of Galicia – presumably based upon tin – declined. This decline may have been due to the change from the sea route, by way of the Straits, to that from Massalia, via the French rivers, to the northwest and ultimately to Britain”…

“Galicia’s decline due to the change from the sea route, via the Straits, to that from Massalia, via the French rivers, and ultimately to Britain.” (Stanislawski)

Stanislawski offers four possible explanations for the Galician decline; probably the second one is the most important:

Armor of a Punic officer

“More likely, the Galicians had for some time been not producers, but purveyors, of tin from French Armorica or the British Isles. If this were true, the direct land route from Massalia would have skirted the Carthaginian barrier and eliminated Galician middlemen… At approximately the same period of time there was an increased interest in silver… by the avidity with which the Greeks of Asia Minor sought it for coinage… Perhaps the richest of ancient silver mines was that of Mastia (or Massia), a region second only to Tartessos in commercial importance. The ancient prosperity of the region and of its most important city, also named Mastia (or Massia), the later Cartago Nova, and probably the site of the present Cartagena, was based upon silver mining through several centuries. Great amounts were mined under the direction of Hannibal in the 3rd century BC, and it was still a large operation at the time of Polybius in the succeeding century.”

CARTHAGINIAN DOMINATION OF THE WESTERN MEDITERRANEAN

Bronze Age gold helmet found in Leiro, Galicia

After the battle of Alalia, “Greek commercial activity in Iberia was ended and Carthage was less inhibited in the spread of its control. Tartessos, which had feared the Carthaginians and had allied itself with the Greeks, was left without support and was destroyed.⁽¹³⁾ In the following century, probably 20,000 Iberian mercenaries were fighting in Sicily for the Carthaginians… Celts were also serving as mercenaries in the Carthaginian forces.

• ⁽¹³⁾ If there was no city of that name, it is not important to the larger fact that the area as a whole was put under the control of the Carthaginians of Gadir (Carpenter, The Greeks in Spain). (D.S.)

Dido (or Elissa, founder of Carthage), attributed to Christophe Cochet

“There was an increasing reliance upon mercenaries from the peninsula, not only from the fringes but from deep within the interior as well. In the late 3rd century BC, Hannibal’s army included Celtiberians from the northern interior, Galicians from the extreme northwest, Lusitanians from Middle Portugal, Vettones from the middle Tagus drainage – and these do not complete the list. Such troops, however, were something other than pure mercenaries; many had been forcibly impressed into service… During earlier centuries no general antagonism in Iberia seems to have been engendered by the Carthaginians. Locally there may have been antagonism, such as probably existed between the Carthaginians and the Tartessians, but for the tribes of the interior the Carthaginians may have had a friendly appeal. They offered an opportunity to fight with pay. It was later, when the Carthaginians had expanded their power and increased their need for troops that their tactics changed with regard to these tribes of the interior, which had long served as a source of manpower. When Hannibal, in desperate need for troops and under economic pressure, forcibly impressed some of them into his armies, the others reacted in bitter opposition. The tribes of the interior were a bellicose lot. An opportunity to fight for pay was not distasteful to them but a demand that they submit to enslavement was another matter. According to Strabo they resisted Hannibal as they later did the Romans for somewhat the same reasons.

“Nevertheless, tens of thousands of mercenaries were introduced to new lands and cultures of the middle and eastern Mediterranean. Since this process had been going on from as early as the 6th century BC and many men had returned to the peninsula, the effect upon attitudes of the peoples of the Meseta [‘Plateau’, in the heart of Iberia] and even some of the remote western coasts may have been considerable.”

The harbour of Carthage

● In relation with her mercenaries, Carthage had already had a war in her… liabilities: the Mercenary or Libyan War (240-237 BCE), immediately after the First Punic War. It was a rebellion of her mercenaries, with Libyan support, due to her inability to pay them, since she had to pay first the huge war indemnities to Rome. She confronted a “Foreign Legion”, consisted of Iberians and Celt-Iberians, Celts, Baleares, Greeks and others. Bilateral negotiations were fruitless due to lack of confidence, but also to the multilingualism of the mercenaries, making it impossible to find a compromise. Very soon, hostilities broke out and the mercenaries captured Tunis. Threatened directly, Carthage had no choice but to capitulate to the demands of the mercenaries. The latter, with their strengthened bargaining position, started asking more and more, as e.g. that the Libyans, who were neither mercenaries (they were recruited), nor citizens of Carthage, should be paid, together with the Numidians, or the escaped slaves who were fighting on their side. Once again the Punics had no choice but to agree…

Salammbô, by Alfons Mucha (1896), based on Gustave Flaubert’s same-titled historical novel (1862) that was in turn based on Polybius. The heroine is Hamilcar’s daughter and priestess loved passionately by Mathos…

The conflict would have ended there if two of the mercenary commanders, Spendius, a Campanian slave, and Mathos, a Libyan Berber, had not persuaded the Libyans of the army that Carthage would take revenge for their part in the revolt as soon as the foreign mercenaries were paid and sent home. They were joined by many towns and villages of Libya, as the people there were fed up with the Punic yoke, and finally, by all the mercenaries. What had started as a simple “labour dispute”, exploded into a full-scale revolt threatening an empire… Outmatched in every aspect – men, money, and supplies – and unprepared, Carthage “staggered” as long as Hanno the “Great” was in charge. The generalship was eventually given to Hamilcar Barca, Hannibal’s father, who managed to defeat, in 237 BCE, those who he once commanded in Sicily, fighting against the Romans. He cleverly used the “psychological war”, won over a part of his opponents, and annihilated the rest in the decisive “Battle of the Saw” – that was not even a battle: he blockaded the mercenaries in a steep ravine, until they starved to death. The barbarities and atrocities were far too many in this “relentless”, “truceless war”, according to Polybius, with no rules of conduct – the “most impious war in history”. Mutilations and crucifixions on both sides shocked everyone then.

Silver coin of Hamilcar Barca

A smaller mercenary revolt in Sardinia was put down with Roman help. Rome, in this war, was an ally of Carthage, so she could continue paying the indemnities! Besides, the Romans would soon occupy both Sardinia and Corsica. Losing the two islands, the Punics had only Iberia to “milk” in order to get back on track. If Thucydides were alive, he would have much to write about… We can act accordingly; drawing parallels between the Carthage-and-her-mercenaries relation and that of the USA with their own mercenaries (Osama, Taliban, the Islamic State, etc.). Or about Carthage’s racist disadvantage, as Punic citizenship was an exclusive privilege; so, they refused to give political rights e.g. to the Libyans, and consequently were obliged to rely more and more on mercenaries. That was Rome’s advantage in the second Punic War, when Hannibal, despite his victories in Italy, was unable to break the ties of Rome with her allies. Or even about how many “Great” men, like Hanno, the “pacifist” – because of his personal interests, i.e. money – are finally so small. The only ones from all those I mention in these Chronicles, who really deserve this epithet, must be Alexander and Cyrus.

Centaur: bronze figurine from Campo de Caravaca (Murcia), probably made in Greece (6th century BCE)

In conclusion…

DAN STANISLAWSKI, I REMIND YOU, was the one who had rejected the possibility of a Minoan presence in Iberia; the one who had “forgotten” the Mycenaeans, attributing the role of the transporters of the Egyptian archaeological finds in Spain to the Phoenicians – and, indeed, during a time of Mycenaean domination in the Mediterranean (1400-1200 BCE); he was the one, in addition, who had “ignored” the Hellenic emporia in Egypt, mainly Naucratis; the one I accused he was “spectacled”, wearing “Phoenician myopic glasses”!

For all the above we can appreciate even more his own personal “view” of Iberia, since it’s anything but biased in favour of the Greeks. All the more so, when we realize that his story is almost identical with the historical panorama in our three “Iberian” Chronicles (21, 22, 25): Ὅπερ ἔδει δεῖξαι, as Euclid would say, or quod erat demonstrandum (Q.E.D), or “what had to be demonstrated”. There is just one last Chronicle left: we shall be dropping anchor at emporia or touring palaces in the Near East, to come full circle back to our starting point, in a voyage full of surprises, as on the way we’ll be meeting itinerant artisans, artists, and masters, “members of the Architects’ and Painters’ Guilds”, whose writing, nevertheless, in Linear A, would puzzle the renowned archaeologist Leonard Woolley…

• >> Chronicle 27. AN ARCHAEOLOGIST’S WATERLOO
• << Chronicle 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

Next Chronicle 27. AN ARCHAEOLOGIST’S WATERLOO ● Emporia in Egypt and the Levant ● Leonard Woolley’s Waterloo ● Itinerant Minoan Artists ● Creto-Egyptian Ties ● Differences Between Minoan
and Pharaonic Society and Art

Left: a clay tablet from Knossos; the Linear A script that puzzled Leonard Woolley.
Right: an inscription in the Greek alphabet by Massaliotes in Catalonia:
“Hail, Thespis Massaliote, son of Aristoteles”.

Chronicle 22. AN IBERIAN PERIPLUS REVIVAL

Chronicle 22. AN IBERIAN PERIPLUS REVIVAL

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

● Tartessos (B) ● Colonies in Provence, Iberia, Maurusia ●
Tin Route ● Democritus and Plato ● Topography Beyond
the Pillars of Heracles

Michales Loukovikas

AFTER THE SEA PEOPLES’ RAIDS and the following Bronze Age collapse in the 12th century BCE, the Phoenicians started setting up their sea-trade monopoly. Carrying out their “master plan”, and enjoying a free hand, as their antagonists were passing through a long “Dark Age”, “they headed straight for the gold, silver, and tin of Iberia”, and became “partners” with the Tartessians. At last, they were masters of the Mediterranean! A lot of Phoenicians chose to settle in local towns, profiting from their hospitality. That’s what Strabo implied writing that “the best cities of Tartessos were inhabited by the Phoenicians”.

Later they secured a harbour of their own nearby. It was Gadir, the “walled city”, called Gádeira by the Hellenes, and Gades by the Romans (modern Cádiz).⁽¹⁾ Its founding is dated traditionally to 1104 BCE, although no archaeological strata there can be dated earlier than the 9th century. Therefore, we assume that in its earliest days, it was merely a small seasonal trading post. According to a Grecian legend, the city was founded by Heracles on Erytheia, Geryon’s island, when he killed him. One of its notable features in antiquity was a temple dedicated to the Phoenician god Melqart, who was associated with Heracles by the Greeks. It was still standing during the 1st century, and some historians believe (based in part on this information) that the columns of this temple were the origin of the myth about the Pillars of Heracles.

Phoenician gold ring with two dolphins, a symbol of Gadir

• ⁽¹⁾ Gadir means wall, fort, and this in turn means the walls were the distinctive feature of the city in an area and era when cities were probably not walled. It also implies that the Phoenicians felt the need of such protective walls. Consequently, their relations with the locals were based on anything but in good faith since the beginning.

● The Phoenician settlement was built on one of three neighbouring islets in the Gulf of Cádiz, known as Erytheia, Cotinussa, and Antípolis, which are all Greek toponyms.

Soon the entire coastline around this strategic area, on both seas and continents – the Mediterranean and the Atlantic, Europe and Africa – was full of Phoenician settlements. However, they were more densely concentrated there, in the south, than further up the coast. So, the Hellenes, when they finally re-appeared on the scene, were able to establish their own trading emporia along the northeastern coast before venturing into the Phoenician zone. Encouraged by the Tartessians, who strongly desired an end to the Phoenician economic monopoly, the Greeks stepped on Andalusian soil and founded Maenaca (Mainakē), very close to the Phoenician Malaca, on the coast of Málaga, possibly at modern Vélez-Málaga. The Massaliote Periplus, which gave an account of a sea voyage round Iberia in the 6th century BCE, placed Maenaca in the dominion and under the aegis of Tartessos: the peninsula was a magnet for everyone due to its great wealth and strategic importance.

Tartessos, with Phoenician and Greek colonies: its core area is shown in green,
with its sphere of influence spreading in the entire southern Iberia.

Regarding the uncertainty on the whereabouts of Maenaca, Strabo pointed out in his Geographica that its ruins, close to Malaca, could still be seen in his time (64 BCE – 24 CE); he additionally collated the regular Greek urban plan versus the haphazard Semitic layout of the Phoenician site, whose location suggests it was a more dense and irregular urban cluster than neighbouring Maenaca.⁽²⁾ But even if we are still puzzled about the latter’s exact site and life span, the Hellenic cities on the Mediterranean coast of Iberia probably appeared on the “map” after the foundation of Massalia (modern Marseille), c. 600 BCE, by Phocaeans from Ionia in Asia Minor – something that the Punics had tried but failed to prevent. This city gradually became a thriving trading centre and a major rival of Carthage for the Iberian markets, and especially the tin trade through Gaul-France.

• ^(b) The father of urban planning was Hippodamus (Ἱππόδαμος, 498-408 BCE) from Miletus, an urban planner, architect, mathematician, physician, meteorologist and philosopher, hence the Hippodamian plan of city layouts. Most impressive in his plan was a wide central area that was kept unsettled and in time evolved to the agora, the centre of both the city and its citizens.

The Greek Colony of Marseille, by Pierre Puvis de Chavannes (1869)

Later on the Phocaeans founded Alalia in Corsica c. 566 BCE and moved towards Iberia. Some popular theories claim that at least one of their settlements, Rhode (modern Roses), at the northeastern tip of Iberia, dates back to the 8th century, as a colony of the Aegean island of Rhodes; but in fact, it seems it was founded in the 6th century BCE by Massaliotes, perhaps with some admixture of colonists from nearby Emporion (today’s Empúries). Still, as in the case of the Phoenician settlement in Gadir, Rhode might have been nothing more than a small seasonal trading post of Rhodes in the 8th century; or perhaps, the colonists that settled there, two centuries later, were mainly Rhodians serving in the Massaliote army, along with Cretans, in a special force charged with surveying vigilantly the Punic movements in southern Iberia.

Nevertheless, popular theories should not be discredited and discarded without serious thought or research, just because they are “popular”; those concerning Rhode, for sure, were not born out of nothing. Sailing towards Provence, we can see that traders from Rhodes were visiting this coast since the 7th century BCE. Rhodian pottery from that century has been found in the area of Marseille, near Istres and Martigues, and at Évenos, near Toulon. The Rhône (Greek Rhodanós), the main river of Provence, and the ancient town of Rhodanousia, were named after the island of Rhodes. There is still a problem of a time gap of one century with the supposed Iberian settlement of Rhode; but, at any rate, the traces left by Rhodians in Provence (and elsewhere) precede those of the Phocaeans, the founders of Massalia.

Hellenic colonies in Provence and Corsica

Hellenes from other cities of Ionia also traded in the western Mediterranean, as far as Iberia, but very little remains from that period. As regards the Phocaeans, it is obvious they went there not just to trade, but also to settle. A foundation myth reported by Aristotle in the 4th century BCE, and by Latin authors later on, symbolizes the intermarriage between Hellenes and locals, recounting how a Phocaean, named Protis (or Euxenus), married a local princess, called Gyptis (or Petta), thus giving him the right to receive a piece of land where he could found a city. Contacts developed undisputedly from 600 BCE onwards between Celts, Ligures and Greeks in Massalia and other colonies such as Agde (Agathē Tychē), Nice (Nicaea), Antibes (Antípolis), Monaco (Mónoecos), et al. An Olbia (modern Hyères) was founded here in Provence, and another one in Sardinia.

A Tin Route linked Cornwall to Massalia through the Channel,
the Seine valley, Burgundy and the Rhône-Saône valleys.

The Vix Krater, an imported Greek wine-mixing metal vessel, the largest known from antiquity (1.63 m in height), found in the famous grave of the Celt “Lady of Vix”;
ca 500 BCE

“Massalia was not an isolated Greek city, but had developed an Empire of its own along the coast of southern Gaul by the 4th century”, claimed Charles Ebel in the 1960s. Nevertheless, this idea of a Massaliote Empire is no longer accepted by several skeptical scholars in the light of recent archaeological evidence, which shows that Massalia’s chora (agricultural territory under its direct control) was never large enough. The same skeptics also dispute the idea of a Hellenization of southern France due to Massalia. However, its influence was felt all through Gaul to Brittany, because of the trade relations of the Massaliotes with the Celts, especially for the transport of tin from Brittany, or even Cornwall. It seems that a Tin Route, indispensable for the manufacture of bronze, was established at that time from Cornwall, through the Channel, along the Seine valley, Burgundy and the Rhône-Saône valleys to Massalia. Caesar reported (during his conquest of Gaul) that the Helvetii were in possession of documents in Greek, and all Gaulish coins used the Hellenic script until about 50 BCE. The Massaliote coinage by that time circulated freely in Gaul, influencing coinage as far afield as Britain. Hellenic Marseille eventually became a centre of culture, and that is why several Roman parents sent their children there to be educated.

The Massaliote Periplus Revival

ΟUR MASSALIOTE PERIPLUS REVIVAL SETS SAIL from Massalia’s harbour. Leaving both Rhode and Emporion behind us, we drop anchor between Barcinōn and Callípolis. Legends say that Barcinōn, modern Barcelona, was founded either by Heracles, in the middle of 12th century BCE, or Hamilcar Barca, Hannibal’s father, in the second half of 3rd century BCE. At that time, the Laietani, defined as a Thracian–Iberian people, settled in this area. Some scholars identify Barcinōn with Callípolis, a small Greek colony, which was founded in the 6th century by the Llobregat river. It is described by Avienus in his Ora Maritima (Sea Coast), based on the Massaliote Periplus. But Callípolis should have been at some distance off Barcelona, between Tàrraco (Tarragona) and another Hellenic port, that of Sálauris (Salou), on the Costa Daurada (or Golden Coast) of what is now Catalonia.

The Argonauts’ route according to Apollonius: they never got close to Iberia…

● The legend about Heracles as a founder of Barcelona is unrelated to his colonizing effort in Andalusia following two of his labours there (10th and 11th: Geryon and the Hesperides). His passage from Catalonia is linked to a different version of the myth of the Argonauts, in which Jason’s expedition involved not only the Argo, but nine ships in all. One of them was lost during a storm off the Catalan coast, and Heracles eventually found it wrecked by a small hill, but with the crew saved. These Argonauts were so taken by the beauty of the place that they founded the city of Barca Nona (“Ninth Boat”). Well, it is not only that the city’s name resembles that of Barcelona only in Latin; we also need to remember that Heracles deserted the Argonauts (or… they deserted him) while he was searching for his companion, Hylas, in the outset of the expedition, when the Argo was still in the Sea of Marmara. Others, however, say that Heracles went as far as Colchis with the Argonauts, got the Girdle of the queen of the Amazons, Hippolyta, and slew the Stymphalian Birds (his 9th and 6th labours respectively, organized not in a chronological order). Whatever the case, he could not build Barcelona because he was not among the Argonauts when they fled from Colchis, wandering afterwards in the Mediterranean. But do we know how they fled?

The secret of the Orphic song was not loudness: just one male voice against so many Sirens could never prevail. The secret was its quality, a kind of music they had never listened before,
that drowned out their song and eventually the Sirens themselves.

● There have been several versions of the Argonauts’ expedition – about their route, even crew (see Chronicle 15, footnotes 7 and 8). There is unanimity on the way they voyaged to Colchis; but differences appear about their way back. Pindar (6th–5th centuries BCE), the celebrated lyric poet, sang in his Fourth Pythian Ode that Jason moved eastwards (not westwards) and, through the Phasis and Cyrus (Rioni and Kura) rivers, sailed out to the Caspian Sea. Then, based on the geographic knowledge of the time, he found himself in the Oceanus River encircling the earth, turned south and west, voyaging as far as the Red Sea, and in this way he returned to the Mediterranean. Herodorus of Heraclea (between 6th and 4th centuries BCE) adopted a more realistic approach that the Argonauts used the same route to go back home. The historian Timaeus of Tauromenium (modern Taormina in Sicily, c. 345 – c. 250 BCE), maybe inspired by the great European periplus of his contemporary Pytheas of Massalia (see Chronicle 16, Peripli of the Classical and Hellenistic eras), gave a wider scope to the Argonauts’ nostos. Through the Maeotis (Azov) lake and the Tanais (Don) river, he maintained, Jason found his way up to the Baltic Sea and, sailing by round Europe, he returned home to Iolcus. The Argonautica by Apollonius of Rhodes (3rd century BCE), the only surviving Hellenistic epic, is far more detailed and adventurous, but never sails beyond Italy. Finally, the Argonautica Orphica, written much later (5th–6th centuries CE) but in the name of Orpheus, who was one of the Argonauts, borrows from all the above, emphasizing the role of the Thracian musician, poet, and prophet. The narration is more mythological, probably because of the anonymous author’s everyday life in a hostile Christian environment, after the old gods were violently thrown out (see our additional Chronicles 23-24: The Genocide of the Hellenes, and The Triumph of Cretinism). In the beginning, he adopts the Pindaric version, but as soon as he finds himself on the Caspian waters, he follows in Timaeus’ steps and turns north, not south: the river now is not the Don but the even longer Volga, and the result, of course, is another periplus of Europe.

In memory of the Zácantha citizens who determined to die rather
than fall into Punic hands in 218-19 BCE, by Agustín Querol

BACK TO OUR IBERIAN PERIPLUS. Sailing on while keeping a steady course to the southwest, we arrive at Zácantha or Arse, founded by Greeks from the island of Zácynthus in the 7th century BCE. Captured and destroyed by Hannibal during the 2nd Punic War (219 BCE), after eight months of the citizens’ heroic resistance related by Livy, it was rebuilt by the Romans who transcribed it as Saguntum, hence its current name of Sagunto.

After Valentia (Valencia), our course turns southeast due to a headland jutting out on the coast of Iberia. Sailing past this area formed by Montgó Massif, we stop at the first port marked on the map of Tartessos, Hēmeroskopeion, located at modern Dénia, in the Valencian province of Alicante. It means Watchtower in Hellenic and it reflects the first use of the lofty promontory as such. According to Strabo, the town was also called Artemisium, because there was a temple of Artemis on the cape where it was situated. Hēmeroscopeion was another colony of the Massaliote Greeks, along with two more small settlements in the area, the names of which have not survived. The Romans called it Dianium, whence its modern name, from Diana, i.e. Artemis in Latin. Apart from its strategic location, the city was equally important for some iron mines nearby.

Lady of Elche

Althaea (today’s Altea) was located further down the road, and then Acra Leucá, also built by the Massaliotes on a White Promontory, or Acropolis, as the name indicates, c. 325 BCE. The city passed to the Punics who used it as a military base and trade post. Its Carthaginian name did not survive, but the Romans called it Castrum Album, meaning almost the same. Most archaeologists agree that the Roman town Lucentum, or Lucentia (Luminous city), is Acra Leucá – what is now the modern city of Alicante.

Helice, modern Elche (Elx in Valencian), was founded around 600 BCE near Acra Leucá to the South. The Achaean settlers named it after their native city.⁽³⁾ Here, too, Hannibal was a fateful man. It was rebuilt by the Romans as Ilici. There was also a small walled coastal settlement, the Roman Portus Ilicitanus, Harbour of Helice, mentioned by Claudius Ptolemy in his Geography; it’s today’s Santa Pola. Built with a regular layout in the Grecian tradition near the Vinalopó river in the 4th century BCE, it served as an emporium oriented to Greek-Iberian exchange. But its life span was brief (c. 80 years), which is inconsistent with the hypothesis that the Massaliote colony Alonís, or Alonae, was there. So, despite Ptolemy’s mention that created more confusion, attention was recently turned to a nearby town, La Vila Joiosa, as a possible location of this colony. The increasing amount of archaeological evidence for Greek presence in Santa Pola, combined with the Graeco-Iberian script used in Alicante and Murcia, confirm the long-term direct contact between Hellenes and Iberians in this area. The celebrated Lady of Elche (Dama de Elche, or Dama d’Elx in Valencian), a once polychrome stone bust of a woman, is the most important find there. It’s considered as an excellent example of Iberian sculpture with strong Hellenic influence. It is claimed (Encyclopaedia of Religion) that the Lady is “directly” linked to the Punic goddess Tanit. If so, then perhaps, in the absence of Phoenician sculptural standards, the Grecian model was unchallenged.

Bronze coin with the patron Poseidon and the inscription ELIK(e), and a trident flanked by
dolphins on the reverse

• ⁽³⁾ Helice (Ἑλίκη) was an ancient Hellenic city in Achaea, in the north of the Peloponnese, which disappeared a winter night in 373 BCE. It was thought to be a legend like Tartessos until 2001, when it was rediscovered in the Helice Delta. The catastrophe is attributed to an earthquake and accompanying tsunami, causing the area to sink into the earth and be covered by the sea. All the inhabitants perished without a trace, despite a search and rescue effort involving 2000 men. The only thing that was left there were a few building tops projecting from the sea. Around 174 CE, Pausanias reported that the walls of the ancient city were still visible under the water. Others said that Roman “tourists” frequently sailed over the site, admiring the city’s statuary! As time passed by, the site silted over and the location sank into oblivion. Modern scholars argue that the submergence of Helice might have inspired Plato to write his story about Atlantis.

Mastia (Massia) > Qart Hadasht > Cartago Nova > Cartagena

The trading contacts of southeastern Iberia with Tartessos, Hellas, Phoenicia and Magna Graecia, together with the absorbed influences, gave rise to an Iberian culture that Pliny and Strabo called the Contestani. Cartagena, originally named Mastia, or Massia, is located here. Mastia (or Massia) was also the name of an Iberian tribe allied with the Tartessian confederacy. The first description of this city with high walls appears in the Massaliote Periplus, and then in Avienus’ Ora maritima. Mastia is also mentioned in a treaty between Carthage and Rome in 348, marking the boundary between them in Iberia. Its mineral wealth, fisheries, agriculture, and harbour, one of the best in the western Mediterranean, made the Punics re-found it in 228 BCE as Qart Hadasht (“New City”), honouring it with a name identical to the metropolis. The Romans renamed it as Carthago Nova in order to distinguish it from the mother city. The importance the Punics attached to their “New City”, so as to serve as their local capital and springboard for the conquest of Iberia, shows that Gadir could not serve this purpose, among other things, due to antagonisms with the Gaditan Phoenicians, which would explode – even before the Punic Wars – in open hostilities.

Greeks and natives “became united in a single state,
consisting of barbarian and Hellenic laws.” (Strabo)

Serapis or Asclepius, Hellenistic sculpture in a temple of Emporion.

Entering the Punic sphere, we come to realize the way the Phoenician colonial network was created: through infiltration of already existing settlements that soon passed under their full control – without excluding the use of violence in case the locals resisted. By contrast, the Hellenes, especially the Ionians, such as the Phocaeans and the Massaliotes, contrary to the tactics of the Dorians, had a quite different approach. Referring to the foundation of Emporion, Strabo wrote:

“The Emporians lived before on an islet off the coast that now is called Palaiápolis [old city]; for they now live on the mainland. Emporion is a double city (a dipolis), divided by a wall, having before, as neighbours, some [indigenous] Indigetes… Because they became united after some time in a single state, consisting of barbarian and Hellenic laws, as it also happened in many other cities.”

Therefore, there were three phases of colonization: a) a separate settlement; b) peaceful coexistence after a spirit of mutual trust had been established through cooperation; and c) a commonwealth.

The Contestani’s neighbours to the southwest were the Bastetani or Bastuli, and their towns, Baria, Ábdera, Sexi, Malaca, Carteia, Bailo, are mostly mentioned as Phoenician colonies. Baria (present-day Vera, or the fishing village of Villaricos), is said to have financed Hannibal’s campaigns from the local silver mines. There follow Ábdera (today’s Adra), and Sexi (Ex), modern Almuñécar, whose residents sometimes still call themselves sexitanos; a Phoenician settlement was “planted” there in about 800 BCE. As for the seaport town of Ábdera, it was used by the Punics as an emporium. Very few make clear it was a former Grecian colony…

Break: Ábdera, Democritus and Plato

Diomedes Devoured by His (man-eating) Horses,
by Gustave Moreau

● It is not the first time that places allegedly connected with Phoenicians or Punics are known by Hellenic names. We can see that in the case of Ábdera in either Thrace or Andalusia. According to myth, both cities were founded by Heracles in memory of his companion, Ábderus, who was devoured by either Diomedes’ mares or Geryon’s cattle, during the 8th or 10th Heraclean labour respectively. Historically, Ἄβδηρα, a city-state on the coast of Thrace, 17 km northeast of the mouth of the Nestos River and almost opposite Thasos, in today’s prefecture of Xanthe (where I was born), was a colony of Clazomenae, founded in 654 BCE. Its prosperity, however, dates from 544 BCE, when most residents of Teos (including the poet Anacreon) migrated to Ábdera to escape the Persian yoke. Clazomenae and Teos were Ionian cities of Asia Minor in the Smyrna area. Ábdera became a wealthy city, the second richest among the allies of Athens, as it was a prime port for trade with the interior of Thrace. As a valuable prize, it was sacked repeatedly by Thracians, Macedonians (from several areas, such as Macedonia, Thrace, Asia Minor, Syria, Egypt) and Romans. The result was a decline in the second half of the 4th century BCE – which was attributed to other reasons, as well: the air of Ábdera, claimed Cicero, was proverbial in Athens as causing stupidity. Yet, it was the place of birth of several philosophers, such as Democritus, Protagoras, Anaxarchus, or Hecataeus of Ábdera, who was also a historian. In addition, Anacreon lived there for some time, but showed no signs of idiocy…

Democritus on an old Greek coin of 10 drachmas

● Democritus (Δημόκριτος, “chosen of the people”, c. 460 – c. 370 or c. 357 BCE), the “father of modern science”, was ignored in Athens. Plato, though he never mentioned him (but, on the contrary, he devoted a dialogue on Protagoras), disliked Democritus so much that he asked from his pupils to burn all his books!⁽⁴⁾ They proved to be very effective: we now know just citations of his works, since all of them disappeared in the Dark Middle Ages. Democritus and his master, Leucippus, from Miletus, or from Ábdera, were those that formulated an atomic theory of the universe – the idea that everything is composed of various imperishable, indivisible elements called atoms. Democritus travelled a lot spending the money his rich father left him. He praised the Egyptian mathematicians and became acquainted with the Chaldean magi. He was cheerful and always ready to see the comical side of life – but was intentionally misunderstood: they claimed that he laughed at the foolishness of men. That’s why they described him as the laughing philosopher, with Abderitan (incessant) laughter, and also an Abderite, meaning a scoffer, or mocker. The Athenian stupidity about the Abderitan air must have jumped from Plato’s mouth into Cicero’s writings because of Democritus…

Democritus was ignored in Athens. Plato, though he never mentioned him, disliked him so much that he asked from his pupils to burn all his books!

• ⁽⁴⁾ No wonder that Plato, who rejected the Athenian democracy as prone to anarchy, is included in a list of major advocates of anti-democratic thought (see Chronicle 4. On Democracy), together with: Friedrich Nietzsche (German philosopher, who discarded the so-called “democracy” of his time as “Christianity’s heir”); Charles Maurras (French writer, monarchist and fascist, who asked for the assassination of his opponents); Hubert Lagardelle (French syndicalist, a Proudhonist who later degenerated into a fascist); Robert Michels (German-Italian sociologist, who passed from socialism and revolutionary syndicalism also to fascism); Oswald Spengler (German historian, a “critical” supporter of Hitler, although he considered him vulgar); Martin Heidegger and Carl Schmitt (German Nazi philosophers); Elazar Shach (Israeli fundamentalist rabbi, a champion of Judaic law and an enemy of democracy). Within this framework, with this “company” (except, of course, Nietzsche), what is the real meaning and worth of the Platonic Republic?

● See the next two additional Chronicles 23-24, on the incessant struggle between the defenders and the opponents of Freedom of Thought and Speech.

The scientist philosopher was a determinist and materialist, believing everything to be the result of natural laws. Unlike Aristotle or Plato, he tried to explain the world without reasoning to a purpose, or final cause. The idealists became so pre-occupied for centuries with the teleological question that hindered progress. Democritus, with Leucippus and Epicurus, proposed the earliest views on the shapes and connectivity of atoms. Therefore, their theories appear to be more aligned with those of modern science than any other theories of antiquity. Yet, the so-called “exile of atomism”, after its rejection by authorities such as Aristotle, Plato, and the Christian Church, as well, lasted too long, until the 17th century, when it was resurrected by Gassendi and Descartes. In the meantime, all writings by Leucippus and Democritus, and most of Epicurus, were “lost”. The loss is irreplaceable if we take into account the vast scope of the Democritean work regarding ethics, natural science, mathematics, cosmology, music, art and literature, etc. Suffice it to say that among the works of this traveller-scientist-philosopher, there was one entitled Ocean Periplus… Other titles we’ll never read: Pythagoras, The Horn of Amalthea, On the Planets, On Nature, On the Mind, On Rhythms and Harmony, On Homer, On Poetry, On Song, On History, On Painting, On the Sacred Writings of Babylon, Planispheres, Chaldaean Account, Phrygian Account…

Democritus on an old Hellenic banknote of 100 drachmas

● Book burning, suggested by Plato, was included among the favourite “sports” of the Christian Church. But it wasn’t the only one. Another method of censorship was copying classical works in the medieval monasteries. Behold the grim, dismal picture Catherine Nixey has painted in her thorough research, The Darkening Age / The Christian Destruction of the Classical World (see also our next two Chronicles):⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Catherine Nixey – how ironic! – is the daughter of a nun and a monk. However, her parents were anything but dogmatic (a rare exception); thus she was not indoctrinated (brainwashed).

Medieval scribe copying manuscripts
(19th-century illustration)

“In the silent copying-houses of the monks… gestures were used to request certain books: pagan books were requested by making a gagging gesture.⁽⁶⁾ Unsurprisingly, the works of despised authors suffered. At a time in which parchment was scarce, many ancient writers were simply erased, scrubbed away so that their pages could be reused for more elevated themes. Palimpsests – manuscripts in which a text has been scraped (psao [ψάω]) again (palin [πάλιν]) – provide glimpses of the moments at which these ancient works vanished… The work of Democritus, one of the greatest Greek philosophers and the father of atomic theory, was entirely lost.”

• ⁽⁶⁾ “Books approved by the Church would be stamped or marked by the word ‘Imprimatur’ – ‘Let it be printed’.” (C. Nixey). Centuries later, Mayakovsky would suffer due to similar stamps or marks.

“This theory – an Epicurean one [in Roman times] – offered an alternative view to the idea of a ‘Creation myth’, and stated that everything in the world was made not by any divine being but by the collision and combination of atoms… These particles were invisible to the naked eye but had their own structure and could not be cut (temno [τέμνω > ἄ-τομον, a-tom]) into any smaller particles… Everything that you see or feel, these materialists argued, is made up of two things: atoms and space… The distinct species of animals were explained by a form of proto-Darwinism… ‘No thing is ever by divine power produced from nothing’, wrote Lucretius in his great poem, On the Nature of Things, and ‘no single thing returns to nothing’. Atomic theory thus neatly did away with the need for and possibility of Creation,⁽⁷⁾ Resurrection, the Last Judgement, Hell, Heaven and the Creator God himself.

• ⁽⁷⁾ “Creation happened, as a Christian theologian infamously stated, on 23 October, 4004 BC”. (C.N.)

Book burning: the favourite “sport”
of the Christian Church…

“In the ensuing centuries, texts that contained such dangerous ideas paid a heavy price for their ‘heresy’… Some of the greatest figures in the early Church rounded on the atomists. Augustine disliked atomism for precisely the same reason the atomists liked it: it weakened mankind’s terror of divine punishment and Hell.

“Democritus had perhaps done more than anyone to popularize this theory – though not only this one. Democritus was an astonishing polymath who had written works on a breathless array of other topics. A far from complete list of his titles includes: On History; On Nature; The Science of Medicine; On the Tangents of the Circle and the Sphere; On Irrational Lines and Solids; On the Causes of Celestial Phenomena; On the Causes of Atmospheric Phenomena; on Reflected Images… The list goes on. Today Democritus’s most famous theory is his atomism. What did the other theories state? We have no idea: every single one of his works was lost in the ensuing centuries. As the eminent physicist Carlo Rovelli wrote, after citing an even longer list of the philosopher’s titles: ‘the loss of the works of Democritus in their entirety is the greatest intellectual tragedy to ensue from the collapse of the old classical civilisation’. (See the Appendix on Democritus at the end of this Chronicle).

“Democritus’s atomic theory did, however, come down to us – but on a very slender thread: it was contained in one single volume of Lucretius’s great poem, that was held in one single German library, that one single intrepid book hunter would eventually find and save from extinction. That single volume would have an astonishing afterlife: it became a literary sensation; returned atomism to European thought; created what… was called ‘an explosion of interest in pagan antiquity’, and influenced Newton, Galileo and later Einstein.”

The Rock of Gibraltar at sunset

Proto-Aeolic or Proto-Ionic capital with oriental influences from the Santuary of Baal Hamón in Gadir (7th century BCE)

SAILING PAST MAENACA AND MALACA, after this highly instructive break, we finally drop anchor at the Bay of Gibraltar. Carteia was built at its most northerly point, about halfway between the modern cities of Algeciras and Gibraltar, on elevated ground, at the confluence of two rivers, overlooking the sea. According to Strabo, it was founded circa 940 BCE, as the emporium of K’rt, meaning “City” in Phoenician (compare Qart Hadasht, i.e. Carthage, “New City”). The area had much to offer a merchant; the hinterland behind Carteia was rich in wood, agricultural products, lead, iron, copper, and silver. Dyes were another much sought-after commodity, especially those from the murex shellfish, used to make the prized “Tyrian” purple.⁽⁸⁾ Due to its strategic location, the city played a significant role in the Punic Wars. In the Battle of Carteia in 206, the Punic fleet was defeated by the Romans, who captured the colony circa 190 BCE.

• ⁽⁸⁾ The “Tyrian” purple was, in fact, Minoan: see Chronicle 19, footnote 6.

The Bay of Gibraltar: Algeciras (W), Calpe (E)
and Carteia (in the middle?)

Passing through the Strait and into the Atlantic, we are surprised to hear that Bailo was none other than Gadir. The information, however, cannot be verified, and the closest to the name “Bailo” we can find is Baelo, near the present-day village of Bolonia, around Tarifa, at the southernmost point of Europe – but rather far from Gadir. The town served as a trade link with northern Africa (Strabo: “hence the crossings to Tingis of Maurusia”);⁽⁹⁾ nevertheless, it was abandoned because of earthquakes. Eventually, we realize we’re sailing in an area colonized by Heracles – or, in other words, by the Mycenaeans: not only Ábdera (or Ábderos), but also Carteia (Carpeia, Carpaea or Carthaea), and Bailo-Baelo or Belōn, appear to have links to the great hero. Carteia, wrote Strabo citing Timosthenes of Rhodes, was previously called Heraclea, after its founder. Some identify it with Algeciras, Paco de Lucía’s hometown, on the west side of the bay, others say on the contrary it was located on the east side, on Calpe, i.e. the Rock of Gibraltar; there are those also who connect it to Tartessos claiming that once the latter disappeared, many confused it with Carteia (e.g. Pausanias: “Tartessos, some people say, used to be the old name of Carpeia”). Other settlements of the Heraclean colonizing labour were Mellaria (Menlaria, or Melouria, modern Tarifa), and also Gadir; sometimes even Tartessos is included in the list. Some, very few, on the other hand, identify the legendary city with modern Sanlúcar de Barrameda. Wishful thinking, most probably, on either side…

• ⁽⁹⁾ Strabo’s “Maurusia”: Mauritania, Western Sahara, Morocco, and northern Algeria.

Gulf of Gadir and the three islets with Greek names:
Erytheia, Kotinoussa, Antípolis

As for the Pillars of Heracles, the northern one on European soil is called Calpe, or Alybē (Gibraltar), “small in size but rising sharply to a great height and looking like an island from afar” (Strabo), while the southern one, Abylē or Abyla (Ceuta), is rather low. Their peculiarity is that their sovereignty is exercised nowadays by foreign powers: Gibraltar, on Spanish territory, is controlled by Britain; Ceuta, on Moroccan soil, by Spain. The Phoenician Abyla, founded in the 7th century BCE, passed under the control of the Phocaeans who renamed it as Heptá Adelphoí (Seven Brothers). The Romans, as usual, transcribed the Grecian toponym into Latin as Septem Fratres, or simply Septem (hence perhaps its current name), and used Ceuta almost exclusively as a military post. The strategic importance of the Strait was obvious to everyone.

There is another settlement, beyond the Pillars and on African soil, presented as a Punic colony of the early 5th century, possibly with prior Phoenician presence, called Tingis (today’s Tangier). Taking advantage of Carthage’s crushing defeat in Sicily in 480 BCE, the Phocaeans should have taken control of this town, too, dominating – at least for a while – in that area of strategic importance, during the Punics’ isolationist period after their defeat. Like so many other towns, Tingis in fact was neither Phoenician, nor Greek, but, in this case, Berber. According to a Graeco-Roman mythological tradition, cited by Plutarch, Tingis was the wife of the giant Antaeus, king of Libya (Maghreb) and son of Poseidon and Gaea, who was killed by Heracles. In Berber mythology, the founder of the city was Syfax, son of Tingis and Heracles. The tomb of Antaeus, with his giant skeleton, was found in Tangier by the Roman rebel Quintus Sertorius in the 1st century BCE, while the “cave of Heracles”, where the hero supposedly slept before he stole the apples of the Hesperides, is located 14 kilometers from the city to the west.

The Strait of Gibraltar with the Pillars of Heracles

The colonizing activity apparently continued after the Trojan War, since we are told that, despite the reports to the contrary, there were Hellenic (later Roman) settlements beyond the Pillars of Heracles. One of them was located between Gadir and the city of Tartessos, at the mouth of the Río Guadalete: it was Portus Menesthei (Μενεσθέως Λιμήν), probably the present-day El Puerto de Santa María, locally known simply as El Puerto.⁽¹⁰⁾ Even the Gaditan Phoenicians, wrote Strabo, offered sacrifices in Menestheus’ oracle. As one of Helen’s suitors, he fought in the Trojan War. But afterwards, according to some writers, he was expelled from Athens by the descendants of Theseus, and found refuge with his entourage in Iberia. (See Chronicle 26, Odysseys in the Aftermath of the Trojan War: Colonization of Iberia). Lastly, there was another Hellenic settlement located next to Huelva to the West: it was Calathussa, today’s Aljaraque.

• ⁽¹⁰⁾ The word “Port” is preserved in the toponym throughout its history: the Arabs (Moors) invaded Iberia in 711 CE and renamed the port to Alcante or Alcanatif, meaning Port of Salt, due to the production of salt since the time of the Phoenicians. Finally in 1260, the Castilians, who occupied the city, renamed it to Santa María del Puerto.

The Lioness of Baena (Córdoba) with Greek
and oriental influences (6th century BCE)

Portus Menesthei, in “historical terms”, might not be that old, since the Hellenes of the Homeric era (at least their goods) arrived at Iberian ports later, in the 9th – 8th centuries BCE. Those who transported the Greek ware and other products might very well have been the Phoenicians, due to their artistic quality, which the Canaanites were unable to achieve. Such an excellent ceramic, an Attic cylix, a wine-drinking vessel, was found in Medellin of Badajoz, in Extremadura. The presence of such a beautiful cup so far from the coastline is explained by the so-called Silver Route that probably crossed western Iberia from north to south to facilitate transport of mineral wealth from Galicia to Tartessian harbours.

Hellenic culture, art, ideas, habits, etc. could not be transported on
Phoenician ships, making the Greek presence in Iberia necessary…

What the Phoenician ships could not transport and, therefore, made the Greek presence absolutely necessary in Iberia, was Hellenic culture, art, ideas, models, architecture, burial habits, etc. Taking into account that perhaps the Minoans were not Greeks, it seems that Iberia was found under Hellenic influence for the first time during the Mycenaean period. But this is half-true and, therefore, half a lie (at least), given that the Mycenaeans were civilized thanks to the Minoans. Consequently, Minoan and Mycenaean influences on Iberian cultures were very similar, if not identical. At that time, there was perhaps no Tartessos. Minoans and Mycenaeans inseminated the local cultures they found in Iberia, and the Tartessian civilization germinated some time later, when there were no Greeks around anymore. It took them at least half a millennium to wake up from their lethargic “Dark Ages” and re-appear in the peninsula. In the meantime, the rich rewards were reaped by the Phoenicians and Punics…

Major Hellenic colonies in Iberia before the Punic conquests (c. 300 BCE): Rhode, Emporion, Callípolis, Sálauris, Zácantha, Hēmeroscopeion-Artemisium, Acra Leucá, Alonís, Helice, Ábdera, Maenaca, Portus Menesthei, Calathussa: they are all located in Spain. So, the Iberian periplus
I’ve tried to revive in this Chronicle ended up as just a circumnavigation of Spain.

Appendix on Democritus

“Aristoxenus, in his Historical Notes, affirms that Plato wished to burn all the writings of Democritus that he could collect, but Amyclas and Cleinias, the Pythagoreans, prevented him, as it would be of no use, for the books were already widely circulated… Plato, though he mentions almost all the early philosophers, never once alludes to Democritus, not even where it would be necessary to controvert him, obviously because he knew he would have to match himself against the greatest of philosophers”… (Lives and Opinions of Eminent Philosophers, by Diogenes Laërtius)

Lives and Opinions of Eminent Philosophers, Diogenes Laërtius

Avoiding the encounter, Plato passed the torch to Aristotle who wrote a monograph on Democritus, praising him for arguing from sound considerations appropriate to natural philosophy, and regarding him as an outstanding rival. This may be the reason why this monograph, albeit Aristotelian, was “lost”; only a few passages quoted in other sources have survived. The predominance of Platonic philosophy in the 4th century BCE, and the spread of Platonic schools must be the reason why Democritean thought and work was brushed aside and vanished. What survived could not pass through the “Symplegades” of Christian “zealots”; and what has been brought down to us includes many fragments, most of which, however, are on ethics and not physics.

Democritus on a Greek stamp

● The world is born when many atoms of various shapes gather and produce a whirl, separating the fine bodies, while bringing together the heavier bodies at the centre in a first sphere (earth). As long as the atoms are infinite, and the void is also infinite, our world is anything but a unique phenomenon. Thus, the atomists are the first thinkers to have clearly put forward the idea that there are infinite worlds. In their system there are three eternally existing elements: the atoms, the void, and motion-change (kinesis). Proposing that motion-change is eternal, Democritus was aware that in this way he removed all anthropomorphic elements from the natural world.

Portrait of a philosopher,
probably Democritus

The mechanisms of nature function without being regulated by any higher power. Can it be that everything in nature happens without order, or by chance? Judging by Plato and Aristotle, many after Democritus have interpreted the atomist theory in this way. Plato launches a harsh attack in his Laws against Democritus (without mentioning his name), and the “wicked, disrespectful” philosophers, who claim that the greatest and finest things came to be with no intervention of some intellect or god, and are works of nature and chance. These philosophers, claims Plato, are wrong in underestimating the role of the soul, to which they attribute a material substance, but also of the “intelligent purposefulness” governing the universe. The controversy with Democritus must be the motive for the late Plato to write Timaeus, in an attempt to construct a teleological cosmology in contrast to the supposedly “mechanistic” Democritean universe. Once more, Plato does not mention his rival directly, not even when he adopts a peculiar system of mathematical atomism, in which the atoms of Democritus are replaced by elementary triangles.

Hylas and the Nymphs, by John William Waterhouse (1896)

Diogenes details the Democritean opera

On Ethics: Pythagoras | On the Disposition of the Wise Man | On Those in Hades | Tritogeneia (so called because three things, on which all mortal life depends, come from her) | On Manly Excellence or On Virtue | Amalthea’s Horn (the Horn of Plenty) | On Tranquillity | Ethical Commentaries | Well-Being (not to be found) [was already “lost” in the 3rd century CE, the time of Diogenes].

On Nature: The Great Diacosmos (the Major World System; the school of Theophrastus attribute it to Leucippus) | The Lesser Diacosmos (the Minor World System) | Cosmography, Description of the World | On the Planets | On Nature (I) | On the Nature of Man or On Flesh (II) | On the Soul: On Reason | On the Senses | On Flavours | On Colours | On the Different Shapes (of Atoms) | On Changes of Shape | Confirmations (summaries of the aforesaid works) | On Images or On Foreknowledge of the Future | On Logic or Criterion of Thought (I, II, III) | Problems.

Miscellaneous: Causes of Celestial Phenomena | Causes of Phenomena in the Air | Causes on the Earth’s Surface | Causes Concerning Fire and Things in Fire | Causes Concerning Sounds | Causes Concerning Seeds, Plants and Fruits | Causes Concerning Animals (I, II, III) | Miscellaneous Causes | Concerning the Magnet.

On Mathematics: On a Difference in an Angle or On Contact with the Circle or the Sphere | On Geometry | Geometrics | Numbers | On Irrational Lines and Solids (I, II) | Extensions (Projections) | The Great Year or Astronomy, Calendar | Contention of the Water-Clock (and Heaven) | Description of the Heaven | Geography | Description of the Pole | Description of Rays of Light.

On Music: On Rhythms and Harmony | On Poetry | On the Beauty of Verses | On Euphonious and Cacophonous Letters | Concerning Homer or On Correct Epic Diction and Glosses (Tongues) | On Song | On Words | A Vocabulary.

On the Arts: Prognostication | On Diet or Dietetics | Medical Regimen | Causes Concerning Things Seasonable and Unseasonable | On Agriculture or Geometrics, Concerning Land Measurements | On Painting | Treatise on Tactics | On Fighting in Armour.

Supplementary (Some include as separate items in the list the following works taken from his notes): On the Sacred Writings of Babylon | On Those in Meroë | Ocean Periplus, A Voyage Round the Ocean | On History | A Chaldaean Treatise | A Phrygian Treatise | Concerning Fever and Those Whose Malady Makes Them Cough | Legal Causes and Effects | Problems Wrought by Hand.

The other works which some attribute to Democritus are either compilations from his writings or admittedly not genuine, adds Diogenes.

• >> Chronicle 23. THE GENOCIDE OF THE HELLENES
• << Chronicle 21. IBERIAN “EL DORADO”

Next Chronicle 23. THE GENOCIDE OF THE HELLENES ● “Burning Books, Burying Scholars” ● Libraries Burned ● Massacre of Thessalonica ● Delphi, the Serapeum and the Temple of Artemis in Ruins ● Sacrilege of Alexander’s Sōma ● The Darkening Age

Phoenician bireme

Chronicle 21. IBERIAN “EL DORADO”

Chronicle 21. IBERIAN “EL DORADO”

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

● Minoans, Mycenaeans, Phoenicians
in Iberia ● Fortunate Isles, Hesperides
● Sardinia ● Odysseus, Calypso,
Ophiussa ● Tartessos

Michales Loukovikas

“ONE FREQUENTLY MEETS CLAIMS that there was contact between the far western coasts of present Spain and Portugal, and Crete of Minoan times”, comments Dan Stanislawski in his Study in Historical-Political Geography: The Individuality of Portugal, and specifically in Chapter 7 about Contacts Βetween the Ancient Civilizations of the Eastern Mediterranean and Iberia.

“It is not only a seductive idea but it makes a reasonable hypothesis, for the Minoans were good navigators, traders, and seekers of metals. Had they known anything of the Iberian Peninsula they might well have been attracted; however, while it is quite possible that the Mediterranean island route to the west was used by them (Rhys Carpenter, The Greeks in Spain), as yet there is no convincing evidence that it was. The excavations of Almerían culture at Los Millares, which may be dated as of 2000–1800 BC, presented certain items reminiscent of Aegean cultures, but there is no evidence that would clearly demonstrate connection. Such items may represent nothing more than casual parallelism. Other finds of a somewhat later period in Spain make better evidence of contact with the eastern Mediterranean lands, for they can be neatly equated with materials of the Egyptian Tell-el-Amarna of 1400–1200 BC. The Egyptian trade items of this period of time are well known to Spanish archaeology and almost surely may be associated with Phoenician intermediaries. As of the present date, such items may be taken as the earliest evidence of direct contact between Iberia and the eastern Mediterranean navigators.”

Where did the Bronze Age Mediterranean find tin to produce bronze?
Who transported this rare and precious metal to the Mediterranean?

A model of Los Millares with its walls

Voilà! Here is a “neat” example of the established historians’ “classic” mentality: reserved if they write or talk about Minoans, even Hellenes, but garrulous when they lecture about Phoenicians. Indeed, why was it so difficult for the peoples of the Aegean to reach Iberia? They were certainly not inferior to the Phoenicians in seamanship and, furthermore, the Aegean was far closer to Iberia in comparison to Phoenicia. Besides, who controlled then (“1400–1200 BC”) the Mediterranean trade? The Phoenicians, or the Mycenaeans – whom Stanislawski “fails to bring in mind”?(!) Why should the Egyptian trade items of this period found in Spain “almost surely may be associated with Phoenician intermediaries”? The crucial question, however, this mentality does not answer is: Where did the Bronze Age Mediterranean obtain tin to produce bronze? Who were established then as sea traders to transport this profitable metal to the Mediterranean? Most obviously, the Mycenaeans. That is why the evidence about the Aegean peoples’ presence in Iberia is anything but “convincing”… Regarding the “opposite point of view”, there are detailed descriptions of Minoans extracting metals from the area of the Lake Superior and carrying them through the Mississippi River to the Gulf of Mexico destined for the Mediterranean! Although we cannot exclude this, we do not intend to take you that far. It is better to remain on Iberian soil…

Los Millares, by Marianne Weil, cast bronze (2008)

Some “non-established” historians link the distinctive culture of Los Millares in Almería with The Early Minoan Colonization of Spain (W. Sheppard Baird). Far more interesting is the following El Argar culture, which flourished in Almería, as well, in today’s eastern Andalusia, between 1800 and 1300 BCE. This Argaric culture was characterized by the early adoption of bronze, which allowed local dominance over “copper age” (chalcolithic) neighbours. That people’s mining and metallurgy were quite advanced, with silver, gold, and bronze being mined or worked for weapons and jewelry. They developed sophisticated techniques, and traded with other tribes.

Argaric gold sword

The ancient collective burial tradition, typical of European Megalithic Culture, was abandoned in favour of individual burials; the tholos or “beehive” tombs in favour of small cists. This innovative trend seems to have come from the eastern Mediterranean, most likely the Mycenaeans – skipping Sicily and Italy, where the collective burial tradition remained for some time yet. In the next phase of this culture, beginning c. 1500 BCE, burial in pithoi (large jars) became most frequent. Again this custom – that never reached beyond the Argarians’ circle – must have come from Hellas, where it was used after c. 2000 BCE. During the Mycenaean era, cultural exchanges are very clear in the Mediterranean, with the Argarians adopting Grecian funerary customs, while the Hellenes also imported the Iberian tholos for the same purpose.

Note that whoever arrived at Iberia could easily find the way to the tin ores of Brittany and Cornwall, through the Western Iberian Bronze cultures that had some degree of interaction, not just among them, but also with other Atlantic cultures in Britain, France, etc. It is the so-called Atlantic Bronze Age complex of c. 1300–700 BCE that consisted of different civilizations in Andalusia, Portugal, Galicia, Armorica (the part of Gaul that included Brittany), and the British Isles. The Atlantic Bronze Age was marked by economic and cultural exchange, which led to a high degree of cultural affinity manifested in the coastal communities from Galicia to Scotland, while commercial contacts extended from Scandinavia to the Mediterranean.

Heracles fighting Geryon, ca 540 BCE

Next notable culture was that of Tartessos, a harbour city and the surrounding region in southern Iberia (in Andalusia). It was the first organized polity of the peninsula, developed culturally and politically by the end of the 2nd millennium BCE. The area is mentioned in the Greek mythology of this era as a reminder of the Mycenaean campaigns and presence in Iberia. Heracles went to perform two labours there: to kill Geryon and obtain his cattle; and to steal the golden apples of the Hesperides. Geryon dwelt in the “Far West” of antiquity, on an island of the Hesperides, Erytheia (Erytheis); that was the name of one of the Hesperides, and also the fearsome giant’s daughter. The Occident, and more precisely Iberia, was called Hesperia. “Geryon was killed by the great strength of Heracles at sea-circled Erytheis”, sang Hesiod in his Theogony. Heracles set up two massive stone spires to stabilize all this area and ensure the safety of ships sailing through the Gibraltar Strait, called the Pillars of Heracles. He also founded colonies; among others, Gádeira, on Geryon’s island, where the Phoenicians would later establish their headquarters: Gadir (now Cádiz). A tumulus nearby Gádeira was associated with Geryon’s final resting-place; and there are legends about Heracles as being buried in Spain, as well.

Geryon is also mentioned among the mythical kings of Tartessos. His grandson, Norax (Norace), conquered the south of Sardinia, founding the city of Nora, and becoming a hero of the Nuragic mythology. He dictated the first laws, divided the society into “seven classes” and forced the aristocrats to work. Later Gárgoris introduced commerce, beekeeping, and new agricultural tools such as the plow. The agricultural innovations are also credited to his (grand)son, Habis (Habido, Abido, Abidas, Abidis, Gabis, or Gabid, as he is mentioned in various variations of the legend), who succeeded him on the throne. Later generations of Hellenes linked the area to Tartessos. They thought the Garden of the Hesperides and the Fortunate Isles, i.e. Isles of the Blessed, or Elysium, could be found somewhere outside the Pillars of Heracles.

Heracles, Hesperides, Fortunate Isles, Sardinia

Medusa Bronze Plaque

● Heracles was great-grandson of Perseus, the legendary founder of Mycenae, who killed the Gorgon Medusa. To achieve that, he had to find the Hesperides who would give him the necessary weapons. Finally, cutting off her head, from her neck sprang Pegasus and Chrysaor (gold + sword), the result of her meeting with Poseidon. Later Chrysaor became king of Iberia. Geryon, his son and heir, dwelt on the Hesperides island of Erytheia, the “red island” of the Vesper, so called because it lay under the sunrays in the sunset. It was identified with Gadir, there were also alternatives, such as one of the Balearics, or even the Delta in the estuary of the Tartessos river (Guadalquivir; see Chronicle 26, Tartessos and the Phoenicians). Heracles, on his way to this area, according to Herodotus, crossed the desert of “Libya” (Maghreb) and became so frustrated at the heat that he shot an arrow at Helios, i.e. the Sun. The god, “in admiration of his courage”, gave Heracles the golden cup (boat) he used to sail across the sea from West to East each night. Heracles reaching Erytheia on it was a favourite motif of the vase-painters. Diodorus Siculus, on the contrary, claimed that Heracles raised a large fleet in Crete to sail against Chrysaor, the wealthy king of Iberia, and his three sons. Stesichorus, in the 6th century BCE, composed a Song of Geryon (Γηρυονηΐς), where he made the first reference to Tartessos, with the Hesperides nearby. Later Strabo reported the same location in his Geographica.

Heracles with nymphs, a satyr, and Pan in the Garden of the Hesperides, by Hesperides Painter, hydria (water jar),
ca early 4th century BCE

Heracles’ way back home with the cattle was eventful. He crossed the Pyrenees that he himself had created when his beloved Pyrene bore a serpent and was so terrified that she fled to the woods where she died. Heracles created a tomb for her by piling up rocks, thus forming the mountain range. Arriving at Gaul, in the Monaco area, he turned away the previous gods. As a result, the temple of Heracles Mónoecos (single + house) was constructed on a promontory – called thus as it was the sole temple in what is now the Côte d’Azur. The Phocaeans built the colony Mónoecos there in the 6th century BCE. The only deep-water port in Monaco is dedicated to the great hero: Port Hercule. Heracles also founded the cities Alesia and Nemausus and became the father of the Celts. Reaching Liguria, two giants, Al(e)bion and Bergion, Poseidon’s sons, attempted to carry off his oxen, but the hero killed them. In this fight, he was assisted by Zeus with a shower of stones. The Italian route was rather uneventful as far as the tip of the peninsula, near Rhegium, where an ox jumped into the sea and swam to Sicily. Eryx, another son of Poseidon, king of the homonymous city and also excellent boxer, appropriated it. Heracles fought with him and killed him in order to take the animal back. The only problem afterwards was when Hera made the cattle mad in Thrace. Heracles was obliged to go as far as the Hellespont to recover the oxen, and take them to king Eurystheus, who sacrificed them to Zeus’ sister-wife.

● The Hesperides (Ἑσπερίδες) in Hellenic mythology were nymphs, aficionadas of singing, who tended a blissful garden in a far western corner of the world, near the Atlas Mountains in northwestern Africa, at the edge of the Oceanus encircling the Oecumene. They were three daughters of Hesperus, the Evening Star of the planet Venus or Vesper (just like other Greek triads, such as the Graces and Moerae, Fates): Aegle (“dazzling light”), Arethusa (“waterer”), Erytheia (“red one”). The Garden of the Hesperides was Hera’s orchard in the Occident, where either a single tree or a grove of immortality-giving “golden apples” grew. In later years, it was thought that they might have actually been oranges, a fruit unknown to Europe and the Mediterranean before the Middle Ages. Under this assumption, the Hellenic botanical name for all citrus species is ἑσπεριδοειδῆ (“hesperidoids”) – implying that they have come from the Occident, while in reality their origin is in the Orient (Southeast Asia).⁽¹⁾

A traditional Rabelo boat in the Douro used for centuries
to transport people and goods, mainly wine

• ⁽¹⁾ In some languages, the orange is named after Portugal, the former main source of imports: Greek portokali (πορτοκάλι), Bulgarian and Slav-Macedonian portokal, Romanian portocală, Georgian phortokhali, South Italian dialectic portogallo or purtualle. Related names are found in non-European languages, as well: Turkish portakal, Arabic al-burtuqal, Persian porteghal, and Amharic (the Ethiopian language) birtukan.

Portugal’s name derives from the Roman Portus Cale that evolved into Portugale during the 7th and 8th centuries. Cale was an early settlement located at the mouth of the Douro River, in the north of what is now Portugal. The etymology of the name Cale is mysterious, as is the identity of the town’s founders. Some historians have argued that Hellenes were the first to settle Cale and the name derives from the Hellenic word callos (κάλλος, beauty), referring to the beauty of the Douro valley. However, the mainstream explanation is that it is an ethnonym derived from the Callaeci, or Gallaeci, who lived there. The same applies to the names Galicia and Gaia, the twin city of Porto, at the Douro mouth. (On Greek colonies there, see Chronicle 26, Odysseys in the Aftermath of the Trojan War: Colonization of Iberia).

Macaronesia: the Azores, Madeira,
the Canaries and Cape Verde

● In the Fortunate Isles, or Isles of the Blessed, heroes and other favoured mortals in the Greek and Celtic mythologies were received into a winterless blissful paradise. These islands were thought to lie in the “Western Ocean”, near the “Oceanus River” encircling the earth. Strabo located them opposite “Maurusia” (Mauritania, Western Sahara and Morocco), beyond the end of the world, where neither snow nor heavy rains ever fell, with the beneficially invigorating cool breath of Zephyrus constantly blowing. Plutarch, referring to these isles several times in his writings, located them firmly in the Atlantic a few days’ sail from Iberia:

“The islands are said to be two in number separated by a very narrow strait and lie [2,000 kilometers] from Africa… A firm belief has made its way even to the barbarians that here are the Elysian Fields and the abode of the Blessed of which Homer sang.”

Geography now names these islands as Macaronesia (from the Greek name Makárōn nēsoe (Μακάρων νῆσοι, Isles of the Blessed): the Azores and Madeira (Portugal), the Canaries (Spain) and Cape Verde.

Metallic model of a Nuragic ship

● Close relations between Iberia and Sardinia implied by mythology are confirmed by archaeological, architectural, linguistic, cultural and historical finds. The Sardinians had also contacts with the Mycenaeans, who traded in the western Mediterranean, and the Cretans, e.g. with Cydonia, modern Chaniá, as shown from pottery recovered in excavations in Sardinia. But influences may have been even wider. The stepped pyramid of Monte d’Accoddi, near Sassari, is somehow similar to the monumental complex of Los Millares in Andalusia and some later edifices in the Balearics. Certain scholars see similarities even with Mesopotamian structures and attribute them to migrations, particularly of Sumerians, to the Occident. Ancient Greek historians and geographers described the mysterious megalithic nuraghe as daedaleia, implying there was a connection with Daedalus who, after working in Crete, where he built the Labyrinth, settled in Sicily and then in Sardinia.

During the Chalcolithic period, in the dawn of the Nuragic civilization of the 18th century BCE, copper was used to make weapons and other items. Soon the island, rich in mines, notably copper and lead, saw the construction of numerous furnaces for the production of alloys traded across the Mediterranean, possibly by Minoans, later on by Mycenaeans, and perhaps even Sardinians. The Nuragic culture acquired skilled metal workers who were among the main metal producers in Europe. Passing to the Bronze Age, they used this new alloy to make a wide variety of products, such as weapons, tools, even votive offerings, e.g. bronze vessels that indicate their close relationship with the sea. Sardinia was not on the vital map of tin sources and trade in ancient times (Cornwall-Devon, Brittany, Iberia, Bohemia–Saxony). But because of its other mineral wealth, it served as a centre for metals trade at that time and likely actively imported tin from Iberia for export to the rest of the Mediterranean. Traders from the Aegean, therefore, and other areas where tin was scarce, went there very often. This fact explains cultural influences on the Nuragic civilization from Mycenae, Crete and Cyprus, as well as the presence of late Bronze Age Mycenaean, Cretan and Cypriot ceramics, and locally made replicas, in half a dozen findspots that seem to have functioned as “gateway” communities.

Sardinian and Corsican tribes

The late Bronze Age (15th–13th centuries BCE; see also previous Chronicles) saw vast population migrations, e.g. those of the Sea Peoples, who destroyed the Mycenaean and Hittite worlds and also attacked Egypt. Some scholars connect the Sherden, one of the Sea People tribes, with the Nuragic Sardinians, who might have settled on the island before or after the failed invasion of Egypt. These theories are controversial to most archaeologists and historians. But Simonides of Ceos, in a lost work reported by Zenobius, spoke of Sardinian attacks against Crete during the Sea Peoples’ raids in Egypt. This would at least confirm that Nuragic Sardinians frequented the eastern Mediterranean at the time. Further proof comes from 13th century Nuragic ceramics found at Tiryns and at the Sicilian Agrigento (Acragas) area, along the sea route that linked the Occidental to the Oriental part of mare nostrum.

The second largest island in the Mediterranean after Sicily was called Ichnussa by the Hellenes. It was most probably named Sardinia after a legendary hero of the Nuragic pantheon, Sardus, who colonized the island from Libya. His father was Makeris, who might be connected with the Phoenician Melqart, also identifiable with the Libyan Heracles. So, Sardus is also associated with the Heracleidae that settled there led by Iolaus, a nephew of Heracles, according to Diodorus Siculus. Iolaus may have given rise to the tribe of Iolei, Iolaensi, or Iliensi,⁽²⁾ who were repeatedly checked by Punics and Romans, but they were never subdued. He also founded many cities from the Black Sea area to Sicily and Sardinia, requesting the assistance of Daedalus. Some of the latter’s edifices were still standing in Diodorus’ time (1st century BCE). Finally, the Phoenicians appeared in this area for the very first time around 1000 BCE, and began visiting Sardinia with increasing frequency. Later, from the 8th century onwards, they started founding (or appropriating) strongholds and cities primarily on the strategic southwestern coast of the island. Common ports of call, where they dropped anchor, were Caralis, Nora, Bithia, Sulcis, Tharros, and Olbia (mostly Hellenic toponyms).⁽³⁾

• ⁽²⁾ Sardinian and Corsican tribes: the Corsi (perhaps from Liguria) moved to Corsica from North Sardinia; the Balearic Balares (from Iberia or South France, perhaps related with the Basques), settled in the north-central of Sardinia; the Iolei (from North Africa, East Mediterranean, or West Sicily) settled in the central-south area. The Gallurese, Logudorese and Campidanese dialects may correspond to these tribes.

Launeddas

• ⁽³⁾ Sardinia and neighbouring Corsica constitute a special case in terms of music, too, cultivating one of the oldest forms of vocal polyphony, as ancient as the polyphony of Epirus and Albania. Unesco classed this kind of song, called cantu a tenore, as intangible world heritage in 2005. A similar style, cantu a cuncordu, corresponds to the Corsican paghjella and is liturgic in nature.

The polyphonic tradition extends to the musical instruments. A typical polyphonic woodwind instrument made of three pipes is the launeddas (also called “triple clarinet” or “triplepipe”). The pipes are played with circular breathing and the sound may be continuous. One of the pipes functions as a drone and the other two play the melody in thirds and sixths. Predecessors of the launeddas can be traced back to approximately 2700 BCE in Egypt, where reed pipes, depicted on tomb reliefs and pyramids, were called memet. The launeddas date back to at least the 8th century BCE and are still played in religious ceremonies and dances (su ballu). The musicians use extensive variations on a few melodic phrases, and a single tune can last over an hour, creating some of the “most elemental and resonant sounds in European music”, as Alessio Surian said.

Legendary Odyssean Lisbon

Cynetic writing with a human figure (8th century BCE)

GÁRGORIS IS MENTIONED AS A LEGENDARY KING of one of the peoples of Tartessos, who lived in today’s Algarve and Low Alentejo of southern Portugal. They were called Cynetes, Cynesioi, or Conii, the westernmost dwellers of Europe, according to Herodotus, who distinguished them from the Celts. Gárgoris, as the legend goes, had incestuous relations with his daughter, whose name has not survived. The… “fateful act” happened one day when a bee strung her; Gárgoris, wishing to heal the wound, massaged her with his mouth, and thus they were overwhelmed by passion (it’s unclear exactly where the bite was)! After she had got pregnant, he ordered that she should be locked up and the child be killed. The boy was abandoned on a hill very close to a lair of wild beasts, which instead breast-fed and protected him. When Gárgoris learned that his (grand)son was still alive, he ordered that he should be taken away from the cave and put to death in another way: in a stampede of cows, devoured by dogs or hungry pigs, or thrown to the sea. Protected by Fortune, Habis managed to survive against all adversities: the animals nursed him, or a sea wave carried him ashore. Raised by a hind (Habis in the Cynete language means fawn), and grown up like a savage, he became a skilful bandit, but was captured by peasants who led him to the king. The boy’s birthmarks made Gárgoris realize that he was his (grand)son. Impressed by his miraculous survival of all ordeals, he named him heir to the throne. Recorded by the Gallo-Roman historian Pompeius Trogus (1st century BCE), the legend was narrated in verse by Jerónimo de Arbolanche in his poem Abidas (1566).

Perseus and Andromeda (1870), by Gustave Moreau

According to Justin, a Latin historian who wrote the Epitome of Pompeius Trogus Philippic Histories, Habis, as a king, made revolutionary social reforms, “dividing the citizens among seven cities”, and forbidding slavery because of debt, which was a common phenomenon in ancient times. Justin also commented on some parallels of the legend with similar stories on other progenitors, such as Perseus, Moses, Romulus and Remus, expressing the view that Habis was superior to the founders of Rome, who were just obliged to milk a she-wolf, without passing all those adversities to demonstrate a similar or superior ability to survive.⁽⁴⁾ With so charismatic a king, the area between the Guadalquivir and the Sado estuary, in Setúbal, was spectacularly transformed, for Habis introduced agriculture, with cereals and cattle farming, thus improving the nutrition of his subjects. The land was ruled by his descendants for centuries. His legislative work was also great, with the laws in rhyme he introduced, which, in the years of Tartessian acme, numbered “six thousand verses”, according to Strabo. This tradition of laws in verse seems to have begun in archaic times, when writing was not widespread, so that people could memorize and observe the laws.⁽⁵⁾ Such laws were obviously written in the Southwest, or Tartessian script,⁽⁶⁾ the oldest of the Paleohispanic scripts (7th – 5th century BCE). It extended between the Guadalquivir and Sado estuaries, even in the interior of Iberia, reaching Alicante and Murcia in the East, where a Graeco-Iberian alphabet was used. There is no agreement about how these scripts originated; some researchers claim their origin is linked only to the Phoenician abjad, while others believe that the Greek alphabet contributed, too. It seems that no one gives priority to the Hellenic script. Alas! All these “Philo-Phoenicians” were unable to find any “Phoenico-Iberian” script!

Odysseus and Calypso, by Max Beckmann

• ⁽⁴⁾ I have commented on the parallels with “baby Moses” (see Chronicle 5, footnote 5): Habis’ stamina was supreme! As regards Perseus, when he was a baby, his grandfather, Acrisius, cast his mother, Danaë, and him into the sea, in a wooden chest, fearful of an oracle that his grandson would kill him. During his trials when he grew up (he beheaded Medusa and saved the Aethiopian princess Andromeda from Cetus), he could not be victorious if he was not the son of Zeus – hence, he was the foremost of all!

• ⁽⁵⁾ More about the ancient Greek musical nomoi, i.e. the age-old tradition of laws in verse meant to be sung in order to be memorized and observed, see Chronicle 11, footnote 1, and Chronicle 16, footnote 10.

• ⁽⁶⁾ Or South Lusitanian, or Bastulo–Turdetanian, or escrita conia (script of the Conii or Cynetes).

There are also other versions of this legend. Gárgoris is identified with Cronus eating his children, while Habis-Abidas is presented as persecuted because he introduced agriculture in pastoral Tartessos. Another version, which found quit