Χρονικό 7. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Duende)

Χρονικό 7. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Duende)

/ENGLISH/ Chronicle 7. INDO-IBERIAN ARC (Duende)

● Lorca και Duende ● Pohren και Flamenco:
Χορός και Κιθάρα ● Λύρα και Πανδούρα

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Ο FEDERICO GARCÍA LORCA, εκτός από το cante jondo, ασχολήθηκε σε διάλεξή του και με την Θεωρία και πράξη τού duende (1930) – λέξη-κλειδί για την εμβάθυνση στην ουσία τού flamenco, της μουσικής ἐν γένει, καθώς και για τη διείσδυση στον πυρήνα όλων των τεχνών, πρωτίστως των λεγόμενων παραστατικών. Κατά τα λεξικά, duende πάει να πει “νεράιδα, δαιμόνιο, διαβολάκι, καλικάντζαρος, στοιχειό, πνεύμα – άγιο ή πονηρό”. Όμως, τα λεξικά σπανίως μας διαφωτίζουν γύρω από έννοιες που σχετίζονται με τη μουσική, με τον πολιτισμό. Και γιατί ν’ αφεθούμε στους λεξικογράφους, όταν έχουμε τον Lorca ως ξεναγό; Ας τον ακούσουμε με τη δέουσα προσοχή, καθώς μας παρουσιάζει το μαγικό και μυστηριακό duende:

“Ό,τι έχει σκοτεινούς ήχους
έχει duende.” (Manuel Torre)

“Από άκρου εις άκρον τής Ανδαλουσίας… ο κόσμος μιλάει συνεχώς για το duende, και το αναγνωρίζει όπου εμφανίζεται με αλάνθαστο ένστικτο… Κάποτε, η παλιά τσιγγάνα χορεύτρια La Malena άκουσε τον Brailowsky να παίζει ένα κομμάτι τού Bach, και αναφώνησε: ‘Olé! Αυτό έχει duende!’, αλλά έπληξε με τους Gluck, Brahms και Milhaud. Και ο [τσιγγάνος τραγουδιστής] Manuel Torre, μεγάλος καλλιτέχνης τού ανδαλουσιανού λαού, ένας άνθρωπος που στις φλέβες του τρέχει περισσότερη κουλτούρα απ’ όσους έχω γνωρίσει, ακούγοντας τον Falla να παίζει τη σύνθεσή του, Nocturno del Generalife, εκστόμισε την εξής υπέροχη φράση: ‘Ό,τι έχει σκοτεινούς ήχους, έχει duende’… – συμφωνώντας έτσι με τον Goethe που, μιλώντας για τον Paganini, προσδιόρισε εύστοχα το duende: ‘Μια μυστήρια δύναμη που όλοι νιώθουν, μα κανένας φιλόσοφος δεν εξήγησε ποτέ’.

“Άκουσα έναν παλιό μαέστρο της κιθάρας να λέει: ‘Το duende δεν βρίσκεται στο λαρύγγι: το duende ξεχειλίζει μέσα μας ξεκινώντας από τις πατούσες των ποδιών.’ Που πάει να πει, πως δεν πρόκειται για δεξιότητα, αλλά για ύφος όλο ζωντάνια· που πάει να πει, πως είναι φλέβες· που πάει να πει, πως προέρχεται από την αρχαιότατη κουλτούρα την στιγμή τής δημιουργίας. Είναι, ἐν ὀλίγοις, το πνεύμα τής γης, το ίδιο duende που καψάλισε την καρδιά τού Nietzsche, καθώς έψαχνε άδικα να βρει την εξωτερική του μορφή στη Γέφυρα Rialto, και στη μουσική τού Bizet, χωρίς ν’ αντιληφθεί πως το duende που αναζητούσε είχε μεταπηδήσει από τα ελληνικά μυστήρια στους χορευτές τού Cádiz, και στην ακέφαλη διονυσιακή κραυγή τής siguiriyas τού Silverio.”

Η Alhambra με τη Generalife τη νύχτα

Οι “μυστηριακοί” και “διονυσιακοί” Ἕλληνες δίνουν πάλι το δυναμικό παρών. Θέατρο της δράσης τους είναι το Cádiz (Κάδιξ), τ’ αρχαία Γάδειρα (Gadir), ο ρωμαϊκός Γάδης (Gades).⁽¹⁾ Στο λιμάνι αυτό της Ανδαλουσίας, στον Ατλαντικό, λίγο έξω από το στενό τού Γιβραλτάρ, τις Ηράκλειες Στήλες, θα επιστρέψουμε λίαν συντόμως. Προς το παρόν, συνεχίζουμε ν’ ακούμε τον Lorca μαγεμένοι:

• ⁽¹⁾ Η παλιά ρίζα διατηρείται στο επίθετο gaditano: ο αναφερόμενος στο Cádiz, ο κάτοικός του.

Θαλασσινές μελωδίες, του
Herbert James Draper (1904)

“Για τον καθένα, για κάθε καλλιτέχνη ὀνόματι Nietzsche ή Cézanne, κάθε σκαλί που ανεβαίνει στον πύργο τής τελείωσής του, επιτυγχάνεται χάρη στην πάλη που διεξάγει με το duende του, όχι με άγγελο, όπως συχνά λέγεται, ούτε με τη μούσα του… Άγγελος και μούσα είναι εκτός μας – έρχονται απ’ έξω· ο άγγελος φέρνει ακτινοβολία, η μούσα μορφή (ο Ἡσίοδος διδάχθηκε από αυτήν)… Ενώ το duende χρειάζεται να το διεγείρουμε στα πλέον απόμακρα αγγεία τού αίματος. Γυρίστε την πλάτη στον άγγελο, και δώστε μια κλωτσιά στη μούσα… Η αληθινή μάχη είναι με το duende.

“Οι μεγάλοι καλλιτέχνες τής νότιας Ισπανίας, τσιγγάνοι ή flamenco, τραγουδιστές, χορευτές, μουσικοί, ξέρουν πως η συγκίνηση είναι αδιανόητη χωρίς τον ερχομό τού duende. Ίσως να παραπλανήσουν τον κόσμο, ώστε να πιστέψει πως μπορούν να μεταδίδουν την αίσθηση του duende χωρίς να το έχουν, όπως καθημερινά μάς εξαπατούν συγγραφείς, ζωγράφοι και λογοτέχνες τού συρμού, δίχως ίχνος duende· όμως, αρκεί να προσέξουμε λιγάκι, να μην είμαστε εντελώς αδιάφοροι, για ν’ αποκαλύψουμε την απάτη και να πάρουμε στο κυνηγητό αυτήν την κακότεχνη κατεργαριά.

“Η συγκίνηση είναι αδιανόητη χωρίς duende.” (García Lorca)

Pastora Pavón, la Niña de los Peines

“Κάποτε η Ανδαλουσιανή flamenco τραγουδίστρια, Pastora Pavón, La Niña de Los Peines [Το Κορίτσι με τις Χτένες], σκοτεινή ισπανική ιδιοφυΐα, εφάμιλλη σε δύναμη φαντασίας με τον Goya… τραγουδούσε σε μια ταβερνούλα τού Cádiz. Έπαιζε με την φωνή της όλο σκιές, με την φωνή της σφυρηλατημένο κασσίτερο, με την βρυώδη φωνή της μπλεγμένη στα μαλλιά της, μουσκεύοντάς την με manzanilla, ή αφήνοντάς την σε σκοτεινούς απόμακρους βάτους. Μα, από ουσία, μηδέν· ήταν ανώφελο. Το κοινό παρέμεινε σιωπηλό… Η Pastora Pavón τέλειωσε το τραγούδι της σε απόλυτη σιωπή. Μόνον κάποιος μικροκαμωμένος… είπε σαρκαστικά και με πολύ απαλή φωνή: ‘Ζήτω το Παρίσι!’ σαν να ήθελε να πει: ‘Εδώ ούτε δεξιοτεχνία μετρά, ούτε τεχνική, ή δεξιότητα. Εδώ σημασία έχει κάτι άλλο.’

“Τότε η Niña de Los Peines τινάχτηκε αλαφιασμένη, τρέμοντας σαν μεσαιωνική μοιρολογίστρα, και ήπιε μονορούφι ένα τεράστιο ποτήρι με ‘νερό τής φωτιάς’, κι άρχισε να τραγουδά με καψαλισμένο λαιμό, χωρίς φωνή, ανάσα, ηχόχρωμα, μα… με duende. Κατάφερε να γκρεμίσει την σκαλωσιά τού τραγουδιού, αφήνοντας τον δρόμο ελεύθερο σ’ ένα μαινόμενο, φλεγόμενο duende, σύντροφο εκείνων των ανέμων που είναι γεμάτοι άμμο, κάνοντας τους ακροατές να κομματιάσουν τα ρούχα τους, με τον ίδιο ρυθμό όπως και οι νέγροι των Αντιλλών στις τελετές τους… Η Niña de Los Peines έπρεπε να κάνει κομμάτια την φωνή της, γιατί ήξερε πως την άκουγαν οι ειδήμονες, που απαιτούσαν όχι τη μορφή, μα το μεδούλι τής μορφής, μια μουσική καθάρια, με σώμα δίχως περιττά βάρη, ώστε να επιπλέει στον αέρα. Έπρεπε ν’ απαλλαγεί από τη δεξιοτεχνία και τη σιγουριά της· που πάει να πει, να εξορίσει τη μούσα της και να μείνει ανήμπορη, ώστε να εμφανιστεί ίσως το duende της και να καταδεχθεί να παλέψει μαζί της σώμα με σώμα. Και πώς τραγούδησε! Τέρμα πια τα παιχνιδίσματα με την φωνή της, η φωνή της ήταν ένα σιντριβάνι από αίμα, αντάξια του πόνου και της αλήθειας που ανέδιδε”…

Donn Pohren και Baile Flamenco

TΙ ΒΡΑΔΥ ΚΙ ΑΥΤΟ! Τι δεν θα ’δινα να είμαι κι εγώ εκεί! Να, λοιπόν, που με την απολαυστική περιγραφή τού duende από τον Lorca, επιστρέψαμε στο Cádiz. Εκεί βρίσκουμε πάλι τον Donn Pohren, που θα μας οδηγήσει στ’ αρχαία Γάδειρα μέσω… Ινδίας!

Donn Pohren

“Σήμερα”, γράφει στη Βιογραφική Ιστορία, Βίοι και θρύλοι τού flamenco, το δεύτερο βιβλίο τής τριλογίας του, “σχεδόν όλοι οι θεωρητικοί τού χορού συμφωνούν, πως ο baile flamenco είναι ο άμεσος απόγονος των αρχαίων θρησκευτικών χορών των Ινδών ινδουιστών… Αυτό που κατά πάσα πιθανότητα συνέβη, είναι πως οι χοροί των βραχμανικών ναών, δείγματα ενός υψηλού πολιτισμού, υιοθετήθηκαν από έναν λιγότερο εξελιγμένο λαό, χάνοντας μεγάλο μέρος τής λεπτοδουλειάς που τους χαρακτήριζε, κι έτσι ξανάγιναν μια πιο φυσική και πρωτόγονη μορφή τέχνης, με μοναδικό προορισμό την έκφραση του ανθρώπου και των συναισθημάτων του.

“Ας επιχειρήσουμε ένα σύντομο ιστορικό τής εξέλιξης αυτών των ινδικών χορών στο έδαφος της Ισπανίας. Και πρώτα απ’ όλα, πώς έφτασαν στην Ισπανία; Αν και παραδοσιακά αυτοί οι χοροί εκτελούνταν μόνον στους ναούς κατά τις βραχμανικές θρησκευτικές τελετές, άρχισαν σιγά-σιγά να χορεύονται πιο εκλαϊκευμένοι έξω από τους ναούς, κατ’ αρχάς στην Ινδία. Τότε ήταν που παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά και σε άλλες χώρες, μέσω των πρώιμων μεσογειακών εμπορικών πλοίων και των χερσαίων καραβανιών. Το σημείο εισόδου στην Ισπανία θα πρέπει σίγουρα να ήταν τα Γάδειρα, ο μετέπειτα Γάδης, το σημερινό Cádiz, η αρχαιότερη πόλη τής Ισπανίας, που την ίδρυσαν οι Φοίνικες γύρω στο 1100 π.Χ. Τα Γάδειρα ήταν μια πόλη εξαιρετικά σημαντική, και είναι πιθανόν να μετακλήθηκαν εκεί επαγγελματίες Ινδοί χορευτές για τη διασκέδαση της βασιλικής Αυλής τής πόλης, προφανώς κατά την εποχή των Ελλήνων, περί το 500–250 π.Χ., με λιγότερες πιθανότητες να έγινε αυτό κατά την κυριαρχία των Ρωμαίων, περί το 250 π.Χ.– 475 μ.Χ. (Οπωσδήποτε, οι χορευτές θα συνοδεύονταν από ινδουιστές μουσικούς και τραγουδιστές, κι έτσι θα εισήγαγαν και αυτοί τις μορφές τής τέχνης τους στην Ισπανία κατά την ίδια περίοδο. Έτσι εξηγούνται ἐν μέρει, οι έντονες ομοιότητες που υπάρχουν ακόμα ανάμεσα στο flamenco και ορισμένους τύπους ινδουιστικού τραγουδιού, ή και μουσικής).

● Αν και μόλις ακούσαμε τον Lorca να μας λέει πως “το duende είχε μεταπηδήσει από τα ελληνικά μυστήρια στους χορευτές τού Cádiz”, μάλλον δεν υπήρξε τότε ελληνική περίοδος στα Γάδειρα. Από τους Φοίνικες και τους Καρχηδόνιους (τους οποίους o Pohren φαίνεται να παραβλέπει), η πόλη πέρασε στα χέρια των Ρωμαίων το 206 ΠΚΧ. Άσχετα από το λάθος, το σημαντικό δεν είναι ποιος κατείχε τότε την πόλη, αλλά πως απετέλεσε την πύλη εισόδου των ινδικών μουσικοχορευτικών επιρροών στην Ιβηρία. Όπως και να έχει το θέμα, οι αρχαίοι Έλληνες, στην κυρίως Ἑλλάδα, αλλά και στις αποικίες, συνήθιζαν ν’ απολαμβάνουν στα συμπόσια την τέχνη ξένων τραγουδιστών και μουσικών, κυρίως γυναικών, των λεγόμενων μουσουργῶν,⁽²⁾ που (ανάλογα με τα “γούστα” των συμποσιαστών) εμφανίζονταν είτε γυμνές, ή και με χιτώνες, καθώς μας πληροφορούν ο Ἀθήναιος (Δειπνοσοφισταί, 3ος αιώνας ΚΧ), μα και το λεξικό Σούδα (10ος αιώνας).

Σκηνή συμποσίου με αυλητρίδα [“ευπρεπώς” ενδεδυμένη], του ζωγράφου Νικία

• ⁽²⁾ Μουσουργός: ἐκεῖνος ποὺ καλλιεργεῖ ἤ ἀσχολεῖται μὲ τὴ μουσική· μουσικός. Πολὺ συχνὰ ὡς θηλυκό· τραγουδίστρια (ἀοιδός), καὶ γενικά, γυναίκα μουσικός. Στὸν πληθυντικό, μουσουργοί· αὐτὲς ἦταν ξένες γυναῖκες ἀοιδοί, ἤ αὐλήτριες, ἤ κιθαρίστριες, ποὺ χρησιμοποιοῦνταν στὰ συμπόσια. Σούδα: “μουσουργοί· ψάλτριες [γυναίκες μουσικοί εγχόρδων, που παίζονταν δίχως πλήκτρο, πένα]· βάρβαρες γυναῖκες… Μερικὲς παίζουν τὸν αὐλό, ἐνῶ ἄλλες σ’ ἕνα (σκυθικό) πεντάχορδο, ἤ σ’ ἕνα ἑπτάχορδο ψαλτήριο· τραγουδοῦν μὲ συνοδεία ὀργάνου.” Στὸν Ἀθήναιο λέγεται ὅτι παρουσιάζονταν γυμνές· “αὐλητρίδες καὶ μουσουργοὶ καὶ ἐκτελέστριες σαμβύκης ἀπὸ τὴν Ῥόδο, γυμνὲς καθὼς πιστεύω, μολονότι, ὅπως μερικοὶ ἄνθρωποι ἔχουν πεῖ, φοροῦν χιτῶνες.” (Σόλωνα Μιχαηλίδη, Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Μουσικῆς).

“Αυτοί οι πολιτισμοί,” λέει ο Pohren, “με την έμφαση που έδιναν στην πνευματική καλλιέργεια, αναμφίβολα θα εισήγαγαν τους ινδουιστικούς θρησκευτικούς χορούς στους δικούς τους ναούς, κι έτσι, με τον ερχομό των Βησιγότθων στην Ανδαλουσία (περί το 450–700 μ.Χ.), αυτό το είδος τού θρησκευτικού χορού είχε γίνει τόσο παραδοσιακό, ώστε ενσωματώθηκε στην πρωτοχριστιανική Εκκλησία τής Ισπανίας με την ενθάρρυνση, ή και την εκτέλεση, των πρώτων χριστιανών ιερέων. (‘Είναι πια γνωστό, πως οι πατέρες τής πρωτοχριστιανικής Εκκλησίας αποδέχονταν ανοιχτά, ως και υπέθαλπαν με το παράδειγμά τους, την υιοθέτηση από την χριστιανική λατρεία ορισμένων στοιχείων των ιερών ανατολίτικων χορών, που συχνά τους χόρευαν οι ίδιοι οι ιερείς’: El Baile Andaluz, του Caballero Bonald). Οι Βησιγότθοι ασπάστηκαν τον καθολικισμό και αναμίχθηκαν με τον ισπανορωμαϊκό πληθυσμό,⁽³⁾ κι έτσι, οι θρησκευτικοί χοροί συνεχίστηκαν καθ’ όλην τη διάρκεια της κυριαρχίας τους.

• ⁽³⁾ Προτρέχει ο Pohren, όπως και ο Barreto στο 5ο Χρονικό (βλέπε υποσημείωση 6), μιλώντας περί καθολικισμού προ του Σχίσματος. Αν και το διπλό λάθος, με βάζει σε σκέψεις: Μπας και ο καθολικισμός είναι ο πούρος χριστιανισμός, ενώ η ορθοδοξία… αίρεση; Terra incognita: τα θρησκευτικά δεν ήταν ποτέ το forte μου!

“Θεωρείται δεδομένο πως κατά την κυριαρχία των Μαυρουσίων (περί το 711–1492 μ.Χ.), αυτοί οι ιεροί χοροί εκτελούνταν ολοένα και πιο εκλαϊκευμένοι εκτός των ορίων τής εκκλησίας, ενδεχομένως και από τους πρώτους τσιγγάνους τής Ισπανίας, που πιστεύεται πως κατέληξαν εκεί, ακολουθώντας τούς καταυλισμούς των μαυρουσίων στρατευμάτων (έχοντας ήδη φτάσει στη Βόρεια Αφρική, από την κοιτίδα τους, την Ινδία, μέσω Πακιστάν, Περσίας και Αραβίας). Καθώς οι τσιγγάνοι, όπως και οι Μαυρούσιοι, καλλιεργούσαν ήδη ένα είδος χορού που, ἐν πολλοῖς, καταγόταν από τους βραχμανικούς θρησκευτικούς χορούς, η άφιξή τους ήταν σίγουρα δυναμωτική ένεση για τους προϋπάρχοντες στην Ανδαλουσία χορούς…

“Ένα άλλο ιστορικό γεγονός στην εξέλιξη του χορού flamenco ήταν η έλευση του δεύτερου μεταναστευτικού κύματος τσιγγάνων στην Ισπανία γύρω στο 1450, λίγο πριν από την εκδίωξη των Μαυρουσίων από τα τελευταία τους οχυρά στην Ανδαλουσία. Οι τσιγγάνοι έφτασαν από την Ινδία μέσω της βόρειας οδού (Περσία, Ρωσία, κλπ.), φέρνοντας μαζί τους τον δικό τους τρόπο ερμηνείας των ινδικών χορών και τραγουδιών, και δίνοντας νέο αίμα στην ανδαλουσιανή παράδοση…

“Μετά από την εκδίωξη των Μαυρουσίων, κάθε μορφής θρησκευτικοί συνειρμοί σε σχέση με τον χορό σταμάτησαν. Η Εκκλησία όχι μόνον απαγόρευσε τους χορούς, λόγω του αυξανόμενου αισθησιασμού και των ‘αμαρτωλών κινήσεών’ τους, αλλά κάποια χρονική περίοδο εξαπέλυσε και διωγμούς κατά των ερμηνευτών κάποιων χορών, άσχετα από το πού χορεύονταν. Τότε ήταν που ο χορός, μαζί με το cante, βγήκαν στην παρανομία κι έγιναν η τέχνη των ‘άνομων στοιχείων’ τής κοινωνίας. Αυτό συνέβη λίγο-πολύ ταυτόχρονα με την έκδοση των διαταγμάτων τού 16ου αιώνα, για την εκδίωξη των Μαυρουσίων, των τσιγγάνων και των εβραίων, και μπορεί, προφανώς, να μνημονευθεί ως η απαρχή τής διαμόρφωσης του flamenco, όπως το ξέρουμε σήμερα.”

Από την αρχαία κιθάρα στη σύγχρονη

Τούτη η πανοραμική εικόνα μετεξέλιξης του χορού, από τους βραχμανικούς ναούς τής Ινδίας, έως και τους τσιγγάνικους καταυλισμούς τής Ανδαλουσίας, με όλα τα ενδιάμεσα στάδια, έχει ένα αρνητικό: είναι μονοδιάστατη, εφόσον παρουσιάζει την Ινδία ως την μήτρα τής τέχνης τού χορού – και όχι μόνο – με συνέπεια να εξάγονται εσφαλμένα συμπεράσματα. Αν όμως, αντί του χορού, ιχνηλατήσουμε την εξέλιξη της κιθάρας, το μωσαϊκό των ανταλλαγών γίνεται τρισδιάστατο και ισορροπημένο. Ως κιθαρίστας, ο οδηγός μας, Donn Pohren, κινείται πλέον σε πολύ πιο γνώριμα νερά:

Αρχαία ελληνική κιθάρα

“Η ισπανική κιθάρα”, γράφει στ’ ομώνυμο κεφάλαιο του ίδιου βιβλίου (Lives and Legends of Flamenco), “είναι, πρωτίστως, ο άμεσος απόγονος της guitarra latina (λατινικής κιθάρας) ή, δευτερευόντως, της guitarra morisca (μαυρούσιας κιθάρας). Όπως πιστεύεται γενικά, και οι δυο τους κατάγονται από την αρχαία kithara asiria (ανατολίτικο zither).⁽⁴⁾

• ⁽⁴⁾ Σημειώστε πως η διαφορά ορολογίας στις φάσεις εξέλιξης της κιθάρας (cithara/kithara > guitarra) έχει τη σημασία της. Παραπέμπει στην στιγμή εκείνη που η αρχαία κιθάρα παύει να έχει τη μορφή μεγάλης αρχαίας λύρας, και γίνεται λαουτοειδές, με “βραχίονα”, “μπράτσο”.

“Κατ’ αρχάς, ας αποπειραθούμε να ιχνηλατήσουμε την εξέλιξη της kithara asiria [ασσυριακής κιθάρας]. Ο José de Azpiazu, στο βιβλίο La Guitarra y Los Guitarristas, κάνει την παρατήρηση ότι για τα παλαιότερα έγχορδα όργανα, πρέπει να ψάξουμε στην Αίγυπτο και τη Βαβυλωνία, απ’ όπου πέρασαν στη Συρία, την Περσία, την Ινδία και, ἐν γένει, στη Μέση και την Άπω Ανατολή. Την υπόθεσή του αυτή τη βασίζει σε ποικίλα αρχαιολογικά ευρήματα, κυρίως στην Αίγυπτο, επικαλούμενος ιδιαίτερα ένα ανάγλυφο, χρονολογημένο στο 3500 π.Χ., που ανακαλύφθηκε στον τάφο ενός από τους βασιλιάδες των Θηβών. Αυτό το ανάγλυφο, που βρίσκεται τώρα στο μουσείο τού Leyden (της Ολλανδίας), περιλαμβάνει ένα όργανο που μοιάζει κάπως με τη σημερινή ισπανική κιθάρα. Ο Azpiazu δηλώνει επίσης ότι γύρω στο 1000–800 π.Χ., οι Αιγύπτιοι είχαν ένα όργανο που παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τη σύγχρονη κιθάρα. Αυτό το όργανο θα μπορούσε άνετα να είναι η προαναφερθείσα guitarra morisca, ή κάποια από τις προγόνους της, στην εξέλιξή της από την kithara asiria.

Αιγύπτιος μουσικός πριν από 3500
χρόνια παίζοντας ένα κιθαροειδές

“Έχοντας, πάντως, υπόψη τις συνεχιζόμενες αρχαιολογικές ανακαλύψεις, ούτε ο χρόνος, ούτε ο χώρος προέλευσης οποιουδήποτε από τ’ αρχαία έγχορδα όργανα, είναι δυνατόν να προσδιοριστεί επακριβώς και αμετακλήτως. Η ανακάλυψη μιας Αγγλίδας αρχαιολόγου, της Kathleen Kenyon, που έδειξε πως η πόλη τής Ιεριχώς έσφυζε από ζωή τόσο παλιά όσο το 6800 π.Χ., κάνει την πρώτη αιγυπτιακή δυναστεία (3400 π.Χ.) να φαίνεται σχετικά σύγχρονη. Πράγματι, το γενεαλογικό δένδρο των εγχόρδων οργάνων, σε όλη του την τεράστια ποικιλία, είναι τόσο απροσδιόριστο, όσο και η πρώιμη ιστορία τού πολιτισμού. Ίσως τα μόνα διαθέσιμα στοιχεία, που ενισχύουν την πεποίθηση πως η κιθάρα κατάγεται από την αρχαία kithara asiria, να είναι η ομοιότητα και η αλληλουχία τής ορολογίας τής κιθάρας-zither σε διάφορες γλώσσες, και η αντίστοιχη ομοιότητα κι εξέλιξη των οργάνων, που εκπροσωπούν οι όροι, ὡς ἑξῆς: qitâra (στην Χαλδαία, μιαν αρχαία περιοχή τής ΝΔ Ασίας, στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη), quitar (στους Άραβες), sitar (στους ινδουιστές), κιθάρα (στους Έλληνες), cítara και guitarra (στους Ισπανούς).

Vihuela: η πάλαι ποτέ “αριστοκράτισσα” ξαδέρφη τής
“λαϊκής” κιθάρας, εξάχορδη επίσης μα με διπλές χορδές.

“Αν θελήσουμε ν’ αποδεχθούμε την προσφιλή θεωρία πως η σημερινή κιθάρα [guitarra] κατάγεται από την αρχαία [kithara] (και δεν υπάρχει κανένας σοβαρός λόγος να μην το κάνουμε), τότε μπορούμε να ιχνηλατήσουμε χονδρικά την εξέλιξη της κιθάρας στην Ισπανία. Είναι γενικά αποδεκτό πως η kithara asiria (που τότε ονομαζόταν kithara romana) εμφανίζεται στην Ισπανία κατά την εποχή των Ρωμαίων, κάποια στιγμή πριν από τη γέννηση του Χριστού.⁽⁵⁾ Η kithara γνώρισε άνθηση στην Ισπανία ως την πτώση τής ισπανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (στον 5ο αιώνα), οπότε έπεσε ἐν πολλοῖς σε αχρηστία, ως την στιγμή που οι εισβολείς Βησιγότθοι είχαν παγιώσει την εγκατάστασή τους στην χερσόνησο. Οι Βησιγότθοι βάλθηκαν ν’ αναβιώσουν τον παλαιό ρωμαϊκό πολιτισμό, κι έτσι επανεμφανίστηκε η kithara. Στον 7ο αιώνα, ο San Isidro περιέγραφε τους περιπλανώμενους βάρδους, που τραγουδούσαν συνοδεύοντας τον εαυτό τους με την kithara. Είναι περίπου τότε, σ’ εκείνη την περίοδο, που στην Ισπανία έχουμε μια μετεξέλιξη, όπως είπαμε, από την kithara romana, κατά πάσα πιθανότητα, στην guitarra latina, ένα όργανο με τέσσερα ζεύγη διπλών χορδών, που μοιάζει με μικρή εκδοχή τής σημερινής ισπανικής κιθάρας.

• ⁽⁵⁾ “Κατά την γνώμη μου”, υποσημειώνει ο Pohren, “πιθανότερο είναι να έφεραν την kithara asiria, ή κάποια ανάλογα όργανα, οι ινδουιστές μουσικοί που επισκέπτονταν το Cádiz πριν από την έλευση των Ρωμαίων, προφανώς κατά την κυριαρχία των Ελλήνων”…

Κατά τη δική μου γνώμη, αντίθετα, πολύ πιθανότερο είναι να έφεραν οι ίδιοι οι Έλληνες στην Ιβηρία τη δική τους εκδοχή αυτού του οργάνου, την cithara helénica!

Γυναίκα παίζοντας λύρα (όργανο μεταβατικό
από kithara σε guitarra), του Cesare Saccaggi

“Στο μεταξύ, στη Μέση Ανατολή, η kithara asiria είχε προ πολλού εμπνεύσει την οικογένεια της guitarra morisca, ενός ωοειδούς τρίχορδου οργάνου, που φέρνουν κατά τον 8ο αιώνα στην Ισπανία οι Μαυρούσιοι εισβολείς. Το μοναδικό σημαντικό χαρακτηριστικό, που η guitarra latina δανείστηκε από την guitarra morisca, στην εξέλιξή της σε ισπανική κιθάρα, πιστεύεται πως ήταν η ιδέα των μονών χορδών, αντί για τα ζεύγη των διπλών χορδών που χρησιμοποιούνταν ως τότε..

“Έτσι, ήδη από τον 9ο αιώνα, έχουμε στην Ισπανία κιθάρες όχι πολύ διαφορετικές από αυτές που παίζουμε σήμερα, όμως ως την περίοδο των τροβαδούρων (από τον 11ο ως και τον 13ο αιώνα), η κιθάρα δεν ήταν όργανο ευρείας χρήσης από τον πολύ κόσμο. Ελάχιστες ήταν επίσης οι σημαντικές κατασκευαστικές αλλαγές που έγιναν σε αυτήν την κιθάρα, ως τον 16ο αιώνα που ο Vicente Espinel άρχισε να χρησιμοποιεί και πέμπτη χορδή. (Η επινόηση δεν ήταν του Espinel, καθώς υπήρχαν και προηγουμένως κιθάρες με πέντε χορδές. Ο Espinel απλώς έκανε την πέμπτη χορδή τής μόδας. Πολλοί μουσικολόγοι εκφράζουν την πεποίθηση, πως ήταν ο ίδιος ο Ζιρυάμπ, ο περίφημος Μεσοποτάμιος μουσικός, εκείνος που καινοτόμησε πρώτος στην χρήση τής πέμπτης χορδής, στον 9ο αιώνα). Με αυτήν την εξέλιξη, φαίνεται πως οι Ισπανοί ένιωσαν τελικά την κιθάρα ως δικό τους όργανο, και τότε ήταν που ξαναβαφτίστηκε η guitarra latina ως ‘ισπανική κιθάρα’. Μετά από δυο αιώνες έγινε η τελευταία ριζική μετεξέλιξη, με την πρόσθεση της έκτης χορδής από τον Miguel García, έναν μοναχό γνωστό και ως Padre Basilio. Ήταν ένας εξαίρετος κλασικός κιθαρίστας, δάσκαλος στην κιθάρα τού βασιλιά Καρόλου Δ΄, όπως και της βασίλισσας Μαρίας Λουίζας, ή και του περίφημου συναυλιακού κιθαρίστα Dionisio Aguado. Έτσι, εκτός από την αύξηση του μεγέθους και της ποιότητας του ήχου, με το τελευταίο τρίτο τού 18ου αιώνα, η ισπανική κιθάρα ήταν όπως είναι σήμερα.⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ Εκτός από την ισπανική κιθάρα, υπάρχει και η πορτογαλική, που είναι περισσότερο λαούτο, παρά κιθάρα. Κατάγεται από μια μεσαιωνική “κιθάρα”, την citole, και είναι τώρα το σολιστικό όργανο του fado. Η κανονική κιθάρα που τη συνοδεύει, για να ξεχωρίζει, ονομάζεται viola· η λέξη μάλλον προέρχεται από κάποιαν άλλη παλιά κιθάρα, τη vihuela ή viola de mão. Κάποιοι μουσικοί τού 15ου αιώνα έπαιζαν το όργανο αυτό ως τοξωτό, με δοξάρι, κι έτσι προέκυψε η viol, ή viola da gamba, που υποκατέστησε κατόπιν η οικογένεια του βιολιού, κυρίως το cello.

Ο Bayad παίζει το ούτι για την Κυρά (το παραμύθι Bayad
και Riyad) – ή Ο κήπος τού Ziryab (Ανδαλουσία 13ου αιώνα)

“Τώρα που κάτι ξέρουμε για την εξέλιξη της κιθάρας, ας δούμε και την εξέλιξη της μουσικής. Κατά τον Lévi-Provençal (La Civilización Árabe en España), η μεγάλη παράδοση της ανδαλουσιανής μουσικής συγχωνεύθηκε και αναπτύχθηκε στο ωδείο μουσικής, που ίδρυσε και διηύθυνε ο Ζιρυάμπ στην Κόρδοβα, κατά τον 9ο αιώνα μ.Χ. (Ο Ζιρυάμπ έφτασε στην Κόρδοβα το 822 μ.Χ., στα 30 με 35 του χρόνια, κι έμεινε εκεί για το υπόλοιπο της ζωής του). Αυτό που πρέπει να έκανε θα ήταν να συλλέξει και να κάνει κτήμα του την ανδαλουσιανή παράδοση της εποχής του – που, βέβαια, είχε πολύ ανατολίτικο χαρακτήρα – να τη διαφυλάξει και να τη διδάξει στους σπουδαστές τού ωδείου του, βάρδους, ή κι ευγενείς. Καθώς είχε περάσει χρόνια στην Αυλή τής Βαγδάτης, και ήταν ο λαμπρότερος μουσικός τής εποχής του, αναμφίβολα θα προσέθεσε νέα στοιχεία σε ό,τι βρήκε, και θ’ αφαίρεσε τα περιττά. Όντως, ο Ζιρυάμπ πιστεύεται ακράδαντα ότι έπαιξε τον σπουδαιότερο ρόλο στη μουσική, για να καταστεί η Ανδαλουσία το εξέχον πνευματικό κέντρο τού κόσμου την εποχή εκείνη.”

“Ο Ζιρυάμπ έπαιξε τον σπουδαιότερο ρόλο για να καταστεί η Ανδαλουσία το εξέχον πνευματικό κέντρο τού κόσμου στον 9ο αιώνα.” (Donn Pohren)

Χέλυς (λύρα με καύκαλο χελώνας)

ΣΕ ΑΥΤΗΝ ΤΗ ΜΝΗΜΕΙΑΚΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ, που φιλοτέχνησαν ο Lorca και ο Pohren κυρίως, βοηθούντων και όλων των υπολοίπων, δεν απομένει παρά να προσθέσουμε κάποιες πινελιές, για να… αποενοχοποιήσουμε τους Ασσύριους, που έμειναν στην ιστορία κυρίως για την αγριότητά τους, αλλά και για να δείξουμε ότι παρθενογένεση δεν υπάρχει πουθενά – ούτε και στην περίπτωση του “αρχαίου ελληνικού θαύματος”, που έγινε εφικτό ένεκα της ἐξ ἀνατολῶν δανειοληψίας (και) σε πνευματικά αγαθά.

Η αρχαία κιθάρα ήταν όργανο των επαγγελματιών, ενώ η μικρή της αδερφή, η αρχαία λύρα, των ερασιτεχνών. Όπως διαβάζουμε στην Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Μουσικῆς, του Σόλωνα Μιχαηλίδη (πολυτιμότατη πηγή για πλείστες όσες πληροφορίες στα Χρονικά μας), η κιθάρα ονομαζόταν Ἀσιάς (ασιατική). Κατά τον Πλούταρχο (1ος-2ος αιώνας ΚΧ), “ἐκλήθη δ’ Ἀσιὰς διὰ τὸ κεχρῆσθαι τοὺς Λεσβίους αὐτῇ κιθαρῳδοὺς πρὸς τῇ Ἀσίᾳ κατοικοῦντας”. Μα, φυσικά, πρόκειται για δικαιολογία – κι ας ζούσαν όντως κοντά στη Μικρασία οι Μυτιληνιοί κιθαρωδοί. Την αλήθεια μάς τη λέει ο Ἡσύχιος ὁ Ἀλεξανδρεύς (5ος αιώνας ΚΧ), εξηγώντας ότι την κιθάρα την προσδιορίζει έτσι “διὰ τὸ ἐν Ἀσίᾳ εὑρῆσθαι” – αφού ήταν πράγματι επινόηση Ασιατών. Τα επίθετα Ἀσιάς και Ἀσιᾶτις τα συναντούμε όχι μόνο σε σχέση με την κιθάρα, αλλά και με τη μουσική στο σύνολό της. Όπως επισημαίνει ο Στράβωνας: “… καὶ ἡ μουσικὴ πᾶσα Θρᾳκία καὶ Ἀσιᾶτις νενόμισται” (βλέπε Χρονικό 11). Και η Θρᾴκη, στ’ αρχαία χρόνια, δεν ήταν Ελλάδα.

Λυράρισσα της φυλής Κόνσο, στη νότια Αιθιοπία

Αυτά τα όργανα, τύπου αρχαίας λύρας και κιθάρας, έχουν εξαφανιστεί εδώ κι αιώνες γιατί έμειναν πίσω σε σχέση με την εξέλιξη της μουσικής, ήταν πλέον ανεπαρκή, και δεν μπορούσαν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των ανθρώπων – μουσικών και ακροατών. Τα βρίσκει πλέον κανείς σπανιότατα να παίζονται σε πρωτόγονες φυλές, κυρίως της βορειοανατολικής Αφρικής – και, όντως, είναι μια ευχάριστη έκπληξη! Γερμανοί εθνομουσικολόγοι λ.χ. κατέγραψαν, μεταξύ άλλων, και το παίξιμο μιας αρχαίας λύρας από έναν γελαδάρη, μέλος τής φυλής Χάμαρ τής Αιθιοπίας, βάζοντας και την σχετική φωτογραφία στο εξώφυλλο του δίσκου. Δεν είναι εντυπωσιακό; Το σύμβολο τόσων και τόσων “σοβαρών” μουσικών ιδρυμάτων, το “κατεξοχήν εθνικό όργανο” των αρχαίων Ελλήνων, η
χέλυς τού Ἑρμῆ, που την δώρισε στον Ἀπόλλωνα (για να εξιλεωθεί επειδή του είχε κλέψει… τα βόδια!), να “παραπέσει” στα χέρια πρωτόγονων Αφρικανών και, μάλιστα, φτιαγμένη επίσης με όστρακο χελώνας; Δεν μπορεί, οπωσδήποτε κάποια σχέση θα είχαν αυτοί οι Γερμανοί με τον… Fallmerayer!

Ἐν κατακλεῖδι, αν υποθέσουμε πως η σημερινή κιθάρα κατάγεται από την αρχαία, τότε η τελευταία θα πρέπει να συνδυάστηκε με κάποιο λαουτοειδές – δηλαδή, όργανο με βραχίονα, μπράτσο – καθώς αυτή είναι η οικογένεια της σύγχρονης κιθάρας. Στην αρχαία Ελλάδα, το μοναδικό ανάλογο όργανο ήταν το λεγόμενον τρίχορδον, η πανδούρα, πανδουρίς, πάνδουρος, ή φάνδουρος. Κατά τους αλεξανδρινούς χρόνους, υπήρχε ήδη ολόκληρη οικογένεια τέτοιων οργάνων. Από αυτά προέκυψαν αργότερα η θαμπούρα (το tambur τής λόγιας μουσικής τής Πόλης), ο λαϊκός ταμπουράς, μα και το μπουζούκι.

Τοξωτή άρπα (ennanga από την Ουγκάντα): απόγονος του μουσικού τόξου, πρόγονος
των εγχόρδων.

Ως προς την καταγωγή τού οργάνου, ο Πολυδεύκης, ἄλλως πως Pollux (2ος αιώνας ΚΧ), σημειώνει: “Τρίχορδον δέ, ὅπερ Ἀσσύριοι πανδούραν ὠνόμαζον· ἐκείνων δ’ ἦν καὶ τὸ εὕρημα”. Συνεπώς, η πανδούρα είναι – ετυμολογικά, μα και οργανολογικά – ασσυριακή. Και δεν αποκλείεται, η kithara asiria, που μας ανέφερε ο Pohren, να σχετίζεται με την πανδούρα. Ο όρος τρίχορδον, που χρησιμοποίησαν οι Έλληνες για την πανδούρα, σημαίνει πως και αυτή ήταν τρίχορδη. Επίσης, να μην ξεχνάμε ότι και η guitarra morisca, η απόγονος της ασσυριακής κιθάρας, ήταν τρίχορδη.⁽⁷⁾ (Βλέπε και το μεθεπόμενο Χρονικό 9. Το περιώνυμον τρίχορδον).

• ⁽⁷⁾ Κιθάρα σημαίνει τρίχορδο: το (κοινής ετυμολογικής – ή και οργανολογικής – προέλευσης) ινδικό sitar, αν και πολύχορδο πλέον (καμιά εικοσαριά χορδές, 6-7 μελωδικές, και οι άλλες συμπαθητικές, που πάλλονται – “συμπάσχοντας” – με τις μελωδικές), μάλλον έχει καταγωγή περσική, και σημαίνει “τρί-χορδο”· αυτό πάει να πει seh-tar στα πέρσικα. Άλλωστε, στο Ιράν ένα είδος αρχικά τρίχορδου (και πλέον τετράχορδου) ταμπουρά λέγεται setar.

Και να σκεφτεί κανείς πως όλα αυτά ξεκίνησαν από το τόξο τού πρωτόγονου κυνηγού. Που στις ώρες τής ανάπαυλας, μπορούσε να γίνει μουσικό τόξο…

Επόμενο Χρονικό 8. ΥΒΡΙΔΙΩΝ ΥΒΡΙΣ… ● Μωσαϊκό Ανδαλουσίας ● Πολιτισμικά Σταυροδρόμια ● Υβρίδια Φυσικά και Τεχνητά ● “Αγοραία Δημιουργία” ● Paco de Lucía

• >> Χρονικό 8. ΥΒΡΙΔΙΩΝ ΥΒΡΙΣ…
• << Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo)

Μουσικό τόξο

Χρονικό 11. “ΘΡΑΚΙΑ ΚΑΙ ΑΣΙΑΤΙΣ Η ΜΟΥΣΙΚΗ”

Χρονικό 11. “ΘΡᾼΚΙΑ ΚΑΙ ΑΣΙΑΤΙΣ Η ΜΟΥΣΙΚΗ”

/ENGLISH/ Chronicle 11. “MUSIC IS THRACIAN AND ASIAN”

● “Βαρβάρων” Συμβολή στην Ελληνική Οργανοποιία και Οργανοπαιξία ● Αρχαιολατρία-Προγονοπληξία ● Ψαλτήρια και Πολύχορδα ● Διαπασών, Αρμονία, Πολυφωνία ● Μουσική, Ποίηση, Έθνος ● Λαϊκή ή Λόγια Μουσική ● Ὕδραυλις ● Σταυροφορίες ● Στράβωνος Μουσική

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“… καὶ ἡ μουσικὴ πᾶσα Θρᾳκία καὶ Ἀσιᾶτις νενόμισται.” (Στράβων)

TΟ ΑΠΟΦΘΕΓΜΑ ΑΥΤΟ του Στράβωνα, περιώνυμου ιστορικού και γεωγράφου, για την επικρατούσα αντίληψη στην εποχή του (64 ΠΚΧ – 24 ΚΧ), περί της θρακικής και ασιατικής προέλευσης της μουσικής πάσης (άρα, και των οργάνων της), επανέρχεται ἐκ τῶν πραγμάτων ξανά και ξανά, σαν leitmotiv, αλλά και ως υπόμνηση, προς όλους εκείνους που αρχίζουν από τη λύρα τού Θράκα Ορφέα και τελειώνουν στον ταμπουρά τού στρατηγού Μακρυγιάννη.

“Εἰς τὴν Τσακωνιὰ συναντᾶται ὁ πανάρχαιος τσακώνικος χορὸς πού, μὲ τὸν ἀπολλώνιο παιωνικὸ ῥυθμὸ τῶν πέντε χρόνων, τὰ φιδίσια κυκλίσματα, στροφές, διπλώματα καὶ ξεδιπλώματα τοῦ χορευτικοῦ ὁμίλου, καὶ μὲ τὸν κορυφαῖο ποὺ φέρνει βόλτες κύκλο τὸν χορό, καὶ κάποτε χορεύει ἀντικριστὰ πρὸς τὸν δεύτερο χορευτή, θυμίζει πύθιο νόμο, ὀρχηστικὸ καὶ μουσικό (πάλη τοῦ Ἀπόλλωνα πρὸς τὸν Πύθωνα),⁽¹⁾ καὶ ὄχι φανταστικοὺς μίτους Θησέα και Ἀριάδνης, ὅπως ἀβασανίστως ἤ ἀνευθύνως διατυμπανίζεται συνήθως ἀπὸ χορευτικὰ συγκροτήματα ἀθηναϊκά.”

• ⁽¹⁾ Νόμος ήταν ο σημαντικότερος τύπος μουσικής σύνθεσης κι εκτέλεσης στην αρχαία Ἑλλάδα. Ο πύθιος ή πυθικός νόμος, που παιζόταν με τον ομώνυμο αυλό, επινοήθηκε από τον Σακάδα και του χάρισε το πρώτο βραβείο τής αυλητικής τέχνης στα Πύθια, το 586 ΠΚΧ. Σκοπός του ήταν η περιγραφή τού αγώνα τού Απόλλωνα με τον Πύθωνα. Άρα, υπήρξε το πρώτο γνωστό είδος προγραμματικής μουσικής – δηλαδή, της περιγραφικής, ή με υπόθεση, σε αντίθεση με την απόλυτη ή αφηρημένη ή καθαρή μουσική (βλέπε Χρονικό 16, υποσημείωση 9, και Χρονικό 21, υποσημείωση 7 με το σχετικό κείμενο).

Σίμων Καράς

Όσο κανείς εμφορείται από αρχαιολατρία, ἤτοι όσο είναι… φορέας τού “ιού”, έχει καλώς. Τι γίνεται, όμως, όταν εκδηλώσει τα συμπτώματα της “νόσου” και καταληφθεί από προγονοπληξία; Αρκεί μια ματιά στο παραπάνω κείμενο, από το σημείωμα που συνοδεύει τον δίσκο με Τραγούδια τῆς Πελοποννήσου, του Συλλόγου πρὸς Διάδοσιν τῆς Ἐθνικῆς Μουσικῆς, γραμμένο, μάλιστα, διὰ χειρὸς τού Σίμωνος Καρά – κι ας είναι, ομολογουμένως, η προσφορά του στον τομέα αυτόν τεράστια και ανεκτίμητη.

Λέγονταν, λοιπόν, όλα αυτά ἑκατέρωθεν με κάθε σοβαρότητα, θαρρείς κι έχει καμιά σημασία, αν ο τσακώνικος χορός θυμίζει πύθιο νόμο, ή αν αναπαριστά, φευγαλέα ή όχι, την έξοδο από τον Λαβύρινθο – τώρα που είναι πια γνωστό πως ο… Μινώταυρος κάθε άλλο παρά νεκρός είναι, και τον δακτυλοδεικτούσε ο ίδιος ο Καράς αμέσως μετά, παραπονούμενος:

“Εἰς τὴν ἄλλοτε ἀχολογοῦσαν ἀπὸ τὰ μουσικὰ ὄργανα Πελοπόννησο,” έλεγε, “εἶναι πρόβλημα νὰ εὕρης ἄξια τοῦ ὀνόματος ὄργανα μουσικά. Ἐχρειάσθη μόχθος καὶ κόπος πολὺς γιὰ νὰ μπορέσωμε νὰ εὕρωμε ἕνα κλαρίνο, ἕνα βιολί, ἤ ἕνα λαοῦτο, σὲ ὁλόκληρους Νομούς, πολλὲς φορὲς νὰ μεταφέρωμε μουσικοὺς πολλὰ χιλιόμετρα, γιὰ νὰ τοὺς ταιριάξωμε μὲ ἄλλους, νὰ κάμουν κομπανία.”

Κανών (κανονάκι, ψαλτήριο)

Αυτή ακριβώς η νοοτροπία τού “πύθιου νόμου” έκανε τον Καρά να διεκδικεί την ελληνικότητα όλων σχεδόν των παραδοσιακών οργάνων, που παίζονται στην Ελλάδα, ή που εικάζεται πως χρησιμοποιήθηκαν κατά το παρελθόν. Σε ανάλογο σημείωμά του, στον δίσκο με Τραγούδια Κωνσταντινουπόλεως καὶ Προποντίδος, έγραφε:

“Τὸ ψαλτήριον κανόνιον, μαζὶ μὲ τὴν ἀρχαιοελληνικὴ καὶ βυζαντινὴ θαμπούρα [το ταμπούρ], χάρις εἰς τὰ πολλὰ ἐλάσματα [τα ‘μανταλάκια’] τοῦ πρώτου, καὶ τοὺς πολλοὺς δεσμοὺς [ή ‘περντέδες’] τῆς δευτέρας, ἦσαν τὰ ὄργανα καὶ θεωρητικῆς διδασκαλίας τῶν μουσικῶν τρόπων (ἤχων) καὶ διαστημάτων παλαιότερον.”

Στην αρχαία Ελλάδα, ο όρος ψαλτήριον ήταν γενικός, δεν είχε οὐδεμία σχέση με την ψαλτική των Βυζαντινών, και αφορούσε όλα τα έγχορδα όργανα που παίζονταν ἀπ’ εὐθείας με τα δάχτυλα, χωρίς πλήκτρο. Στην ίδια κατηγορία συγκαταλέγονταν, μεταξύ άλλων, ο νάβλας (ή η νάβλα), το σιμίκιον και το τρίγωνον (η ἅρπα) Κατά κανόνα, επρόκειτο για πολύχορδα όργανα, όπου βρίσκει κανείς και κάποια τα οποία δεν ήταν “ψαλτικά”, αφού παίζονταν με πλήκτρο. Ίσως το πιο εντυπωσιακό να ήταν η σαμβύκη (ο σάμβυξ), με ύψος που υπερέβαινε το ένα μέτρο κι έμοιαζε με ομώνυμη πολιορκητική μηχανή.

Αρπιστής (Τριγωνοεκτελεστής) τής Κέρου

Φαίνεται, πάντως, ότι τα όργανα αυτής της πολυμελούς οικογένειας, ιδιαίτερα τα πολύχορδα, δεν διέφεραν και πολύ – τουλάχιστον για τους αδαείς, που ήταν επόμενο να τα συγχέουν. Κάποια παίζονταν όρθια, και κατέληξαν στην άρπα, και άλλα οριζόντια, κι έτσι προέκυψαν το κανονάκι και το σαντούρι. Ήταν όργανα γνωστά κι ἐν χρήσει στην Ελλάδα, προτού να γίνει… Ελλάδα, ἤτοι από την (προελληνική) πρώιμη εποχή τού μπρούντζου, της 3ης χιλιετίας ΠΚΧ. Η πιο τρανή απόδειξη είναι ο Αρπιστής (Τριγωνοεκτελεστής) τής Κέρου, ένα υπέροχο κυκλαδικό ειδώλιο, που χρονολογείται στο 2800–2300 ΠΚΧ. Οι Κυκλαδίτες θα πρέπει ν’ αγαπούσαν πολύ τη μουσική και το τρίγωνο, καθώς έχουν βρεθεί και άλλα παρόμοια ειδώλια αρπιστών, όπως και αυλητών.

Και όμως, παρά τη μακρά θητεία αυτών των οργάνων στον ελληνικό χώρο, ο Πλάτων, και κάποιοι άλλοι φιλόσοφοι, τα καταδίκαζαν ως θηλυπρεπῆ, ενώ ο μαθητής τού Αριστοτέλη, ο Ἀριστόξενος ὁ Ταραντίνος, γνωστός ως ὁ Μουσικός, μια σπουδαία μορφή τής μουσικής θεωρίας στην αρχαία Ελλάδα – από τους σκαπανείς τής μουσικολογίας, όπως θα λέγαμε σήμερα – τα ονόμαζε ἔκφυλα, ἤτοι ξένα – με την κυριολεκτική σημασία τής λέξης, και όχι με τη μεταφορική που μας έχει απομείνει.

Αυτό που μας ενδιαφέρει εδώ, εννοείται, δεν είναι κάποια ηθική αποτίμηση, αλλά η προέλευση των οργάνων. Από τις διάφορες συγκεχυμένες μαρτυρίες που υπάρχουν, φαίνεται πως είχαν ασιατική ή θρακική προέλευση – ό,τι μας είπε ο Στράβωνας. Πιο χειροπιαστά είναι τα ευρήματα της αρχαιολογίας, με πληθώρα παραστάσεων αρπιστών, από τις ανασκαφές στην Εγγύς Ανατολή – Αίγυπτο και Μεσοποταμία κυρίως. Ο Αρπιστής τής Κέρου είναι μοναδικός, μα μόνον ως εικαστικό τεχνούργημα.

Στην ίδια περιοχή μάς οδηγεί και τ’ όνομα ενός άλλου παρόμοιου οργάνου, που λεγόταν φοῖνιξ, ή φοινίκιον, με προέλευση πρόδηλα φοινικική. Όμως, η νοοτροπία ικανού αριθμού Nεοελλήνων κρατούσε καλά και στους αρχαίους χρόνους. Έτσι, ο Δήλιος ιστορικός Σῆμος, βάσει του πασίγνωστου σκεπτικού, της πάγιας αντίληψης, “αν δεν παινέψεις το σπίτι σου…”, διατεινόταν πως ο φοίνιξ έφερε αυτήν την ονομασία, επειδή οι βραχίονές του κατασκευάζονταν από ξύλο φοινικιάς και δὴ της Δήλου! Το μόνο που μας μένει από αυτόν τον ισχυρισμό, πάντως, είναι ότι τότε το νησάκι του όχι μόνον είχε κατοίκους, όχι μόνο δεν ήταν κατάξερο, όπως τώρα, αλλά, επιπλέον, είχε πλούσια βλάστηση – ή, τουλάχιστον, υπήρχαν μπόλικες χουρμαδιές!

Επιγόνειον

Βάσει της ίδιας “λογικής”, υποστηρίχθηκε, μεταξύ άλλων, ότι το ἐπιγόνειον, ένα ακόμη πολύχορδο όργανο, ονομάστηκε έτσι επειδή εφευρέτης του ήταν ο Ἐπίγονος ὁ Ἀμβρακιώτης, ένας μουσικός τού 6ου αιώνα ΠΚΧ. Χρειάστηκε μια αυθεντία τής μουσικολογίας, όπως λ.χ. ο Curt Sachs, για ν’ αποκατασταθεί η προφανής ετυμολογία τής λέξης (ἐπὶ + γόνυ), από τον τρόπο που ο μουσικός τοποθετούσε τ’ όργανο πάνω στο γόνατο ή τα γόνατά του.

Κανών, εξάλλου, ήταν το μονόχορδον, ένα όργανο με μια μόνον χορδή, που χρησιμοποίησαν κυρίως οι θεωρητικοί τής μουσικής, για τον προσδιορισμό των μαθηματικών σχέσεων των ήχων (ἐξ οὗ κανών). Συνήθως, το μονόχορδο ονομαζόταν πυθαγόρειος κανών, εφόσον η εφεύρεσή του αποδιδόταν στον Πυθαγόρα (6ος αιώνας ΠΚΧ). Ο μέγας Σάμιος φιλόσοφος, μαθηματικός, και θεωρητικός τής μουσικής, πάντως, προτού να πάει στη Δύση, για να ιδρύσει την σχολή του στον Κρότωνα της Μεγάλης Ελλάδας, είχε τριγυρίσει αρκετά στην Ανατολή, εντρυφώντας ιδίως στα επιτεύγματα των Ασσυρο–βαβυλωνίων κι Αιγυπτίων σε όλους τούς τομείς.

Ο Πολυδεύκης, που μας κατατόπισε στο θέμα τής καταγωγής τού τριχόρδου, λέει τώρα πως το μονόχορδον, το απλούστατο αυτό όργανο, ήταν αραβική επινόηση. Από την πλευρά του, ο Νικόμαχος ὁ Γερασηνός, ένας πυθαγόρειος μαθηματικός και θεωρητικός τής μουσικής τού 2ου αιώνα ΚΧ, γράφει πως το μονόχορδον ονομάζεται από πολλούς φάνδουρος – δηλαδή πανδούρα. Έτσι κλείνει ο κύκλος που άνοιξε με το τρίχορδον, τον πρόγονο της θαμπούρας, ή του ταμπουρά, όλων ἐν γένει των λαουτοειδών με μακρύ μπράτσο, που ήδη γνωρίσαμε (βλέπε Χρονικό 9. Το περιώνυμον τρίχορδον)).

Ναυτικός με λαούτο

“Τὸ σαντούρι, πολύχορδος πηκτὶς κατὰ ἡμίτονα συγκερασμένα”, συνεχίζει ο Καράς να μας… βομβαρδίζει, παρουσιάζοντας τα όργανα που συνοδεύουν τα Τραγούδια Κωνσταντινουπόλεως καὶ Προποντίδος. “Τὸ οὔτι, μεσαιωνικὴ κιθάρα ἄνευ δεσμῶν, μὲ τὸ χόρδισμά της κατὰ τὸ ‘ἀμετάβολον σύστημα’ τῆς Ἀρχαιότητος (τόνος καὶ τρία ἤ τέσσερα τετράχορδα συνημμένα), δείχνει ἑλληνικὴ τὴν καταγωγή της. Τὸ λαοῦτο, ἀρχαιοελληνικὴ καὶ βυζαντινὴ μάγαδις (αἱ διπλαὶ χορδαί του συμφωνοῦν κατὰ τὸ ‘διὰ πασῶν’), ἡρμοσμένο κατὰ πέμπτας.”

Το ότι στην Ελλάδα, όπως, άλλωστε, και στην υπόλοιπη Ευρώπη, το σαντούρι (το “εκατοντάχορδον”)⁽²⁾ παίζεται με διαστήματα συγκερασμένα – ότι δηλαδή αποδίδει “ἔκφυλα”, “πεποιημένα”, μη φυσικά διαστήματα, ανταποκρινόμενα στις απαιτήσεις τής πολυφωνίας, και όχι της ελληνικής “ἐθνικῆς μουσικῆς” – θα περίμενε κανείς ότι θα ενοχλούσε, αν μη τι άλλο, τον Καρά. Όμως, αυτός απλώς το προσπερνά… Σημειώστε ότι το santur, στην κοιτίδα του, το Ιράν, κουρδίζεται με βάση τα διαστήματα του εκάστοτε αποδιδόμενου μουσικού τρόπου (και των συγγενών αρμονιών με τις ίδιες βαθμίδες).

• ⁽²⁾ San-tur: cent (εκατό) και tar (χορδή) – αν και το περσικό σαντούρι έχει μόνον 72 χορδές.

Σαντούρι

Η πηκτίς (ή πῆκτις) και η μάγαδις, που ο Καράς ταύτισε με το σαντούρι και το λαούτο αντίστοιχα, ήταν δυο πανομοιότυπα πολύχορδα ψαλτήρια λυδικής ή θρακικής προέλευσης. Κατά τον Αριστόξενο, μάλιστα, “ἦταν ἕνα καὶ τὸ αὐτὸ ὄργανο”. Λένε πως η πρώτη που χρησιμοποίησε την πηκτίδα ήταν η Λεσβία Σαπφώ, που έζησε περί το 630–570 ΠΚΧ. Ο Αριστόξενος του 4ου αιώνα ΠΚΧ, ζώντας στον ίδιο πολιτισμό που ανέδειξε αυτά τα όργανα, είχε τις βάσιμες πληροφορίες, αλλά και το “νόμιμο δικαίωμα”, να ταυτίζει τα συγκεκριμένα όργανα. Όμως, πού το βρήκε το δικαίωμα αυτό ο Καράς τού 20ού αιώνα ΚΧ; Προφανώς, το… “πήρε από τη σημαία” για “εθνικούς” λόγους!

Για τους ίδιους λόγους – για να δείξει δηλαδή την “άρρηκτη συνέχεια” μεταξύ αρχαίας και σύγχρονης Ελλάδας – ο Καράς ταύτισε το ούτι με τη μεσαιωνική κιθάρα. Η κιθάρα, η Ἀσιάς, η ασσυριακή, μας είναι πλέον γνωστή, όπως και το γενεαλογικό της δένδρο (βλέπε Χρονικό 7, Από την αρχαία κιθάρα στη σύγχρονη). Η πικρή αλήθεια είναι πως, με την έννοια που το θέλει ο Καράς, ούτε η κιθάρα ήταν ελληνική, ούτε το ούτι ή το λαούτο. Το τελευταίο, μάλιστα, ετυμολογικά και οργανολογικά, κατάγεται από το αραβικό ούτι (al ud > laud) – το οποίο επίσης, με τη σειρά του, “ἐκ τῆς Περσίας” έρχεται…⁽³⁾

• ⁽³⁾ “Ἐκ τῆς Περσίας” έρχεται το κατ’ εξοχήν όργανο των Αράβων, το ούτι, που καλείται barbat ή barbud στο Ιράν. Το ίδιο μάλλον ισχύει και με το κατ’ εξοχήν όργανο των Ινδών, το σιτάρ (βλέπε υποσημείωση 7, Χρονικού 7). Και καθώς φαίνεται, στην Περσία εμφανίζεται το πρώτο παγκοσμίως τοξωτό έγχορδο περί τον 10ο αιώνα ΚΧ. Επιπλέον, η περσική κλασική μουσική είναι για μένα η κορυφαία στον χώρο τής Ανατολής. Χαριτολογώντας, έχω πει πως “οι Ιρανοί είναι οι μόνοι που μπορούν να κοιτάξουν κατάματα τον Ludwig” (van Beethoven)!

Διεκδικώντας την ελληνικότητα αυτού του οργάνου (και αρνούμενος την… αραβοπερσικότητά του), ο Καράς καταφεύγει στο κούρδισμά του… “κατὰ τὸ ‘ἀμετάβολον σύστημα’… [με] τετράχορδα συνημμένα” –⁽⁴⁾ σερβίροντας, δηλαδή, στον αναγνώστη κάτι βαρύγδουπο, και αρκούντως ακατανόητο, για λόγους εντυπωσιασμού. Προσωπικά, θεωρώ πως τα συστήματα αυτά μπερδεύουν μάλλον, παρά διαφωτίζουν τον απλό φιλόμουσο. Γι’ αυτό, προτείνω να τα προσπεράσουμε. Δεν ισχύει, όμως, το ίδιο στην περίπτωση του διὰ πασῶν.

• ⁽⁴⁾ Το αρχαίο σύστημα τέλειον ἀμετάβολον έχει τα τετράχορδα συνημμένα, ή διεζευγμένα. (Συνημμένα: το ένα τετράχορδο ακολουθεί το άλλο. Διεζευγμένα: ανάμεσα στα δυο τετράχορδα παρεμβάλλεται ένας τόνος).

Μάγαδις-πηκτίς

Η μάγαδις, όπως και άλλα πολύχορδα, είχε τις χορδές της κουρδισμένες ανά ζεύγη, σε διάστημα ογδόης (οκτάβα, λ.χ. RE-re), που οι αρχαίοι ονόμαζαν “διὰ πασῶν”. Το “μαγαδίζειν” ήταν η εκτέλεση μιας μελωδίας κατά όγδοες. Έτσι, μαγαδίζοντας, παίζουν σήμερα το κανονάκι οι Άραβες. Ο όρος μάγαδις (που προσδιόριζε κι ένα είδος αυλού), λένε ορισμένοι συγγραφείς, προήλθε από τη λέξη μαγάς – τη γέφυρα, τον καβαλάρη, των εγχόρδων. Ο ιστορικός Δοῦρις, πάντως, τον απέδωσε σ’ έναν Θράκα μουσικό, που λεγόταν Μάγδις.

Ο αρχαιοελληνικός μουσικός όρος διαπασῶν είναι ένας από τους πάμπολλους που υιοθέτησαν οι Δυτικοί για ν’ αναπτύξουν και να προσδώσουν κύρος στη μουσική τους. Από την στιγμή που η περικαλλής θυγατέρα των Μουσῶν, η Ελληνίδα Μουσική, έγινε… κοσμοπολίτισσα, περνώντας σε όλες σχεδόν τις γλώσσες τού κόσμου, επόμενο ήταν ν’ ακολουθήσει την ίδια πορεία και η ορολογία της – όμως, με αλλοιωμένη την αρχική σημασία των όρων της. Το διασημότερο “θύμα” αυτής της υιοθεσίας είναι η ἁρμονία. Ανοίγεις λ.χ. κάποιο ελληνικό μουσικό λεξικό και διαβάζεις:

“Αρμονία: η συνήχηση δυο ή περισσοτέρων φθόγγων,⁽⁵⁾ η κάθετη διάσταση της μουσικής. Εμφανίζεται γύρω στον 9ο αιώνα μ.Χ., οπότε έχουμε και τις πρώτες πολυφωνικές συνθέσεις. Μέχρι τότε η μουσική είναι μονοφωνική, στηρίζεται δηλαδή στη μελωδία, ενώ η αρμονία είναι ανύπαρκτη”!

• ⁽⁵⁾ Έπρεπε να γράφει “τριών ή περισσοτέρων φθόγγων”, γιατί αν η συνήχηση περιοριστεί στις δυο νότες, τότε η δυτική αρμονία πάει… περίπατο! Οι άνθρωποι λ.χ. ανέκαθεν τραγουδούσαν “μαγαδίζοντας”: η εκτέλεση κατά όγδοες γίνεται ἐκ τῶν πραγμάτων, καθώς οι άνδρες έχουν βαρύτερη φωνή από τις γυναίκες και τα παιδιά. Αν και ομοφωνική, έχουμε συνήχηση δυο φθόγγων (ετεροφωνία). Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση του ισοκρατήματος. Σημειωτέον πως η παραδοσιακή πολυφωνία σε ολόκληρο τον κόσμο είναι σαφώς αρχαιότερη της λόγιας δυτικοευρωπαϊκής.

Χορός των Μουσών στο Όρος Ἑλικών, συνοδείᾳ τού Απόλλωνα, του Bertel Thorvaldsen (1807)

Αρμονία τροπικής μουσικής: η διάταξη των φθόγγων στην οκτάβα· όχι η συνήχηση, μα η σχέση ενός φθόγγου με όσους προηγήθηκαν και όσους έπονται. Πολυφωνία όπου απουσιάζουν τα μικροδιαστήματα.

Όμως, είναι δυνατόν, αναλογίζεσαι, οι αρχαίοι Ἕλληνες να επινόησαν όρο για κάτι που δεν είχαν;(!) Ψάχνοντάς το, βρίσκεις ότι, για εκείνους, αρμονία ήταν η εκάστοτε διαφορετική διάταξη των φθόγγων μέσα στην οκτάβα (οκτάδα ἐπὶ τὸ ἑλληνικότερον), σ’ ένα σύστημα, που τα μέρη του συνδέονταν με τρόπον ώστε να σχηματίζουν ένα τέλειο σύνολο (ἐξ οὗ και αρμονία) – ήταν ο τρόπος, ο ήχος, ο δρόμος, το μακάμ, το dastgāh, η raga. Άρα, η αρμονία τής τροπικής μουσικής δεν αναφέρεται στη συνήχηση, αλλά στην σχέση ενός φθόγγου με όσους προηγήθηκαν, και όσους έπονται, σ’ ένα σύστημα με διάσταση-διάταξη δυναμική και οριζόντια, και όχι στατική και κάθετη.

Γυναίκες μουσικοί, Al-Andalus (Ανδαλουσία)

Αλλά και η έννοια της συνήχησης, της πολυφωνίας, δεν προέρχεται ἐκ τῆς Ἑσπερίας. Έχουμε δει πως η πολυφωνία δεν είναι μια και μοναδική. Σκεφτείτε πόσα είδη πολυφωνίας έχουμε στην περιοχή μ’ επίκεντρο τα Βαλκάνια, λ.χ. στην Ἤπειρο και την Αλβανία, στην Θρᾴκη (ελληνική, βουλγαρική, τουρκική), στον Καύκασο (Γεωργία και πέριξ), ή στην Κορσική και τη Σαρδηνία, για να μην πάμε παραπέρα. Όπου στη μουσική απουσιάζουν τα μικροδιαστήματα, εμφανίζεται η πολυφωνία. Ήταν αδιανόητη στη μικρασιάτικη μουσική με την ποικιλομορφία των διαστημάτων, μα φυσιολογική στην ηπειρώτικη μουσική, και όποιαν άλλη αναπτύσσεται με βάση την ανημίτονη πεντατονία – την πιο αρχαία κλίμακα, με πέντε βαθμίδες (αντί για επτά), και με ολόκληρους τόνους χωρίς ημιτόνια.

Συναφής με την αρμονία είναι και ο όρος διαπασών, που προήλθε από την φράση “ἡ διὰ πασῶν τῶν χορδῶν συμφωνία”. Ήταν, ἐν ὀλίγοις, η ογδόη, “ἡ καλλίστη συμφωνία”, κατά τον Αριστόξενο. Στα κατοπινά χρόνια, ο όρος διαπασών υποκατέστησε εκείνον της αρμονίας. Για τους Βυζαντινούς ήταν η “διαοκτὼ ἤ δι’ ὀγδόης ἁρμονία”. Σήμερα διαπασών είναι και το χορδιστήρι, ή ένα προκαθορισμένο τονικό ύψος για το κούρδισμα των οργάνων – αν δεν υπονοεί την… πολύ δυνατή ένταση (“το ράδιο παίζει στη διαπασών”).

Θα μπορούσε, βέβαια, ν’ αντιτείνει κάποιος ότι δεν έμεινε αμετάβλητη ούτε η έννοια της μουσικής – και μάλιστα, πως η εξέλιξη αυτή σημειώθηκε κατά την αρχαιοελληνική εποχή. Η λέξη μουσική εμφανίζεται για πρώτη φορά στον 5ο αιώνα ΠΚΧ, στους Ὀλυμπιονίκους και τους Ὕμνους τού Πινδάρου, κι έπειτα στις Ιστορίες τού Ἡροδότου και του Θουκυδίδου. Με τον όρον αυτό, και για μια μακρά περίοδο, οι αρχαίοι εννοούσαν το σύνολο των πνευματικών και διανοητικών επιδόσεων, ειδικά στις καλές τέχνες και τα γράμματα. Όπως λέει ο Πλάτων στην Πολιτεία, για ό,τι αφορά το σώμα είναι η γυμναστική, ενώ για ό,τι αφορά την ψυχή είναι η μουσική. Μια πιο “στενή” έννοια του όρου ήταν η λυρική ποίηση, ἤτοι ποίηση με μουσική, μέλος. Άλλωστε, ποίηση δίχως μουσική ήταν τότε αδιανόητη.

Γυναίκες μουσικοί, Αίγυπτος

Η ανεξαρτητοποίηση των δυο τεχνών συντελείται στον 4ο αιώνα ΠΚΧ. Τότε οι αντίστοιχοι όροι αποκτούν τη σημασία που έχουν πλέον τώρα. Παλαιότερα, φυσικά, ποίηση σήμαινε δημιουργία, κατασκευή (ποιεῖν). Με την ειδική έννοια της δημιουργίας έργων τέχνης, πρώτος θα την χρησιμοποίησε ο Σιμωνίδης ὁ Κεῖος (6ος – 5ος αιώνας), ενώ ως ποιητής νοούνταν ο συνθέτης μουσικής. Τη λέξη μουσική ίσως να την επινόησε ο Λάσος ὁ Ἑρμιονεύς (6ος αιώνας ΠΚΧ), ο οποίος ήταν από τους πρώτους που συνδύαζαν τις ιδιότητες του μουσικού μ’ εκείνες του μουσικολόγου, αφού ασχολήθηκε όχι μόνο με την τέχνη, αλλά και με την επιστήμη τής μουσικής.

Ως προς την αντίληψη της μουσικής, υπήρχαν δυο σχολές: η πυθαγόρεια και η αριστοξένεια. Ο Πυθαγόρας αποδοκίμαζε την κρίση τής μουσικής από τις αισθήσεις (την ακοή). Η αρετή αυτής της τέχνης, τόνιζε, είναι γιατί γίνεται αντιληπτή με τη διάνοια (το πνεύμα). Ο Αριστόξενος, πάλι, υποστήριζε μια διπλή επιστημονική αρχή: από τη μια στηριζόταν στην αίσθηση της ακοής, για την αντίληψη και την κρίση τού ύψους, των διαστημάτων κλπ., και από την άλλη στη διάνοια, για τη διάκριση των μηχανισμών των ήχων.

Cümbüş

Ύστερα απ’ όλες αυτές τις “παρεκκλίσεις” (που ήταν, ἐν μέρει, ο… σκοπός τού Χρονικού αυτού), ας δούμε και κάποια όργανα με “αρνητικές” κατά τον Καρά προδιαγραφές. Ἀπορίας ἄξιον είναι που τα βάζει με το cümbüş, το “τζιμπίσι”, όπως το “εξελληνίζει”,⁽⁶⁾ θεωρώντας το “μιξοβάρβαρο συνταίριασμα δυτικοῦ μπάντζου, λαούτου καὶ οὐτιοῦ”, και διαμαρτυρόμενος επειδή “ὑποκαθιστᾶ τὸ οὔτι (τὴ μεσαιωνικὴ ἀρχαιότροπο κιθάρα)”… Μα στο τζιουνμπούς, το μόνο δυτικό είναι το ηχείο του (το μεταλλικό τού μπάντζου). Ποσῶς, όμως, θα πρέπει να μας απασχολεί το πώς ενισχύεται ο ήχος ενός οργάνου. Το βασικό μέρος είναι το μπράτσο του, και τα διαστήματα που παράγει η ταστιέρα του – και το cümbüş είναι κατά κανόνα άταστο: μπορεί ν’ αποδώσει ακόμη και λεπτές αποχρώσεις τού τόνου, όπως το ούτι, ή το βιολί. Προς τι, λοιπόν, τόσο μένος;

• ⁽⁶⁾ Η λέξη cümbüş, κατά μια εκδοχή (παρατραβηγμένη), προέρχεται από το… ἀρχαιοελληνικὸν συμπόσιον!

Χώρια που, αυθαιρετώντας χωρίς περιστροφές, στον πίνακα περιεχομένων τού δίσκου με τα Τραγούδια Θάσου, Λήμνου καὶ Σαμοθράκης,, μετονομάζει το (απεχθές γι’ αυτόν) μπουζούκι σε… ταμπουρά. Η ειρωνεία είναι πως ακριβώς το αντίθετο, αλλά για εμπορικούς λόγους, έπραξαν οι παραγωγοί ενός δίσκου με κρητικά κομμάτια, προσδιορίζοντας το μπουλγαρί τού Φουσταλιέρη, τον ταμπουρά του, ως… μπουζούκι! Προς τι αυτές οι ταχυδακτυλουργίες; Μήπως διαφυλάσσεται η όποια ελληνικότητα με τέτοιες… τραβεστί μεταμφιέσεις;

Στην αρχαιότητα, μόνο μια από τις τέσσερις αρμονίες είχε ελληνική προέλευση: η δώριος. Οι λύδιος και φρύγιος ήταν “βάρβαρες από
κούνια”, ενώ η τέταρτη… μιξοβάρβαρη: ήταν η μιξολύδιος.

“Μιξοβάρβαρο”, λοιπόν, το cümbüş, σύμφωνα με τον Καρά – κι εγώ σκέφτομαι ότι κατά την αρχαιότητα, μόνο μια από τις τέσσερις βασικές αρμονίες είχε προέλευση ελληνική: η δώριος. Δυο από αυτές, η λύδιος και η φρύγιος, ήταν “βάρβαρες από την κούνια τους” (ἐκ Λυδίας και Φρυγίας προερχόμενες), ενώ η τέταρτη… “μιξοβάρβαρη”: ήταν η μιξολύδιος – δημιουργία, σύμφωνα με τον Αριστόξενο, και πάλι της Σαπφοῦς, από την οποία την παρέλαβαν οι τραγικοί, καθώς το πάθος τής αρμονίας αυτής ταίριαζε στα έργα τους. Όπως σημειώνει ο Πλούταρχος: “ἡ μιξολύδιος δὲ παθητική τίς ἐστι, τραγῳδίαις ἁρμόζουσα”…

Ψαλτήριον

Όλα αυτά, όμως, είναι “λεπτομέρειες”, όταν μιλάς για τον Καρά, που είχα την τύχη ν’ απολαύσω ἐπὶ τὸ ἔργον το 1988, στην τρίτη και (δυστυχώς) τελευταία μουσικολογική συνάντηση των Δελφῶν. Μπορώ λοιπόν να διαβεβαιώσω πως ήταν εξαιρετικός δάσκαλος – και όχι… yalanci, όπως εκείνοι του “ταμπουρά”, που ενδεχομένως να διετέλεσαν μαθητές του (βλέπε Χρονικό 9, Ταμπουράς, πανδούρα και τρίχορδον). Γι’ αυτό επιμένω στην κριτική μου, στοχεύοντας εκείνους μάλλον, παρά τον ίδιο. Ήταν, όντως, “δάσκαλος του γένους” στον τομέα τής ελληνικής παραδοσιακής μουσικής, έστω και αν αυτή δεν υπήρξε ποτέ “ἐθνική”, όπως διατεινόταν στον τίτλο τού συλλόγου του – και δεν νομίζω να εννοούσε την… ethnic! Γι’ αυτό, ας δούμε ἐπὶ τροχάδην την σχέση μουσικής και έθνους.

Μουσική και Έθνος

Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΠΑΛΑΙΑ όσο κι εμείς: είναι σύμφυτη με τον άνθρωπο. Ενώ το έθνος εμφανίζεται σχετικά πρόσφατα στην ιστορία τού ανθρώπου, όχι για να καλύψει κάποιες ιδιαίτερες ανάγκες του, όπως η μουσική, μα για λόγους οικονομικούς, μάλλον, και πολιτικούς. Φυσικά, εννοώ το έθνος-κράτος. Άλλο πράγμα είναι η εθνότητα, που διαμορφώνεται από τα πανάρχαια χρόνια με βάση τα διαφορετικά ανθρώπινα γένη και φύλα. Άρα, η μουσική δεν έχει εθνικά χαρακτηριστικά. Ἐπὶ τῆς οὐσίας, δεν υπάρχει ελληνική, ή τουρκική, ή βουλγαρική, κλπ. μουσική. Χρησιμοποιώντας εθνικούς προσδιορισμούς, εννοούμε απλώς ότι μια μουσική έχει ελληνικούς στίχους, αν πρόκειται για τραγούδι, ή πως ο συνθέτης είναι Έλληνας. Υπάρχουν, όμως, πάρα πολλά “ελληνικά” τραγούδια, που δεν έχουν καμιά σχέση με την ντόπια μουσική παράδοση (είναι δηλαδή pop, rock, tango, mambo, κλπ.), ασχέτως αν έχουν στίχους ελληνικούς, ή ακόμη αν ο συνθέτης τους είναι Έλληνας.

Εθνική μουσική δεν υπάρχει. Η λαϊκή μουσική έχει στοιχεία
εθνοτικά, όχι εθνικά· ενώ η λόγια είναι υπερεθνική.

Ινδός πλανόδιος μουσικός, της Shagufta Mehdi

Η λαϊκή μουσική γεννιέται ως ιδίωμα περιοχών μικρότερων από τα σημερινά έθνη-κράτη, στις συνθήκες τής αγροτικής φυσικής οικονομίας – περιοχές που, κατά κανόνα, ανήκουν πλέον σε γειτονικά έθνη-κράτη (χωρισμένη στα τρία είναι λ.χ. η Θρᾴκη). Οι ρυθμοί εξέλιξής της, καθώς και οι έξωθεν επιδράσεις, καθορίζονται από τη γεωγραφία τής κάθε περιοχής. Έτσι αρθρώνονται τα ξεχωριστά ιδιώματα. Το “πρόβλημα” προκύπτει από την απουσία φυλετικής “καθαρότητας” σε τέτοια μέρη, καθώς κατοικούνται από άτομα διαφόρων εθνοτήτων, με τις ιδιαιτερότητές της η κάθε μια, που βαθμιαία χωνεύονται στο κοινό ιδίωμα, αν και διατηρούν μια κάποια αυτονομία. Και όπως είπαμε, όσο περισσότερες είναι οι εθνότητες, τόσο πλουσιότερο γίνεται και το ιδίωμα (βλέπε Χρονικό 6). Επομένως, η λαϊκή μουσική έχει χαρακτηριστικά εθνοτικά (ethnic), όχι όμως εθνικά (national).

Η λόγια μουσική, από την άλλη μεριά, είναι κοινό έργο τής αφρόκρεμας των μουσικών, που συρρέουν στις μητροπόλεις των πολυεθνικών αυτοκρατοριών. Αφού, λοιπόν, εμπλέκονται άνθρωποι διαφόρων εθνοτήτων, με τις καταβολές του ο καθένας, η μουσική είναι υπερεθνική (ή διεθνική, ποτέ όμως διεθνής). Το ίδιο ισχύει και στην κλασική μουσική τής Ευρώπης, έστω και αν, ἐν πολλοῖς, τα σύνορα εκεί είχαν ήδη χαραχθεί πριν από την περίοδο της πολύ μεγάλης της ακμής. Πώς να προσδιορίσουμε λ.χ. τη μουσική τού Händel; Είναι γερμανική ή αγγλική; Ή του Beethoven; Γερμανική ή αυστριακή; Ή του Chopin; Πολωνική ή γαλλική; Ή όταν ο Bach μεταγράφει Vivaldi; Είναι γερμανική ή ιταλική μουσική; Ή και του Kurt Weill; Είναι μουσική γερμανική, αμερικανική, ή… εβραϊκή;

Οι “εθνικές σχολές”, τέλος, εμφανίζονται αργότερα, με ηχοχρώματα ethnic, αλλά σε φόρμες τής ευρωπαϊκής λόγιας μουσικής. Άρα, ούτε κι εδώ υφίσταται εθνικός χαρακτήρας. Να λ.χ. οι περίφημοι Πίνακες σε Έκθεση του Μόδεστου Μουσόργσκη, ένα κορυφαίο αριστούργημα της “ρώσικης εθνικής σχολής”: ενορχηστρώθηκαν υποδειγματικά από τον Maurice Ravel, που υπήρξε ένας από τους πρωτεργάτες τής “γαλλικής εθνικής σχολής”, κι έτσι αγαπήθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο. Επιπλέον, ο Βάσκος κατά το ήμισυ Ravel, γεννημένος σε κωμόπολη κοντά στην Ισπανία, συνέθεσε αρκετά έργα που εδράζονται στην “ισπανική εθνική σχολή” – όπως έκαναν συνθέτες και από άλλες χώρες, ακόμη και μακρινές, όπως η Ρωσία, ή και οι ΗΠΑ.

Σε τελική ανάλυση, ποσῶς θα πρέπει να μας απασχολεί το θέμα τού εθνικού χαρακτήρα, ή και της εθνικής προέλευσης της μουσικής και των οργάνων της. Όλα αυτά μάς αποσπούν την προσοχή από την ουσία τού θέματος, που είναι η ίδια η μουσική. Στο κάτω-κάτω, ποιος μπορεί να ιχνηλατήσει την εξέλιξή της; Ποιος να ήταν ο πρώτος άνθρωπος που παρατήρησε πως η τεντωμένη χορδή τού τόξου του παράγει κάποιον ήχο; Ποιος, στη συνέχεια, διεπίστωσε πως ο ήχος αλλάζει ανάλογα με το πού πιάνει την χορδή; Ή πως ενισχύεται αν συνδέεται με κάτι κούφιο για να παίξει τον ρόλο τού ηχείου; Διαπιστώσεις που η μια διαδεχόταν την άλλη…

Σε διάφορες περιοχές κι εποχές εμφανίστηκαν παρόμοια
όργανα, μια και στηρίζονται στους ίδιους φυσικούς νόμους.

Οι ανακαλύψεις αυτές είναι τόσο παλιές όσο και ο άνθρωπος. Άρα, θα πρέπει να έγιναν στην Αφρική, αφού εκεί λέγεται πως βρίσκεται το λίκνο του (βλέπε τον αντίλογο στο Χρονικό 3). Τι σημαίνει αυτό; Πως η μουσική και τα όργανά της γεννήθηκαν στην Αφρική; Όχι, βέβαια! Απλώς σημαίνει ότι σε διάφορες ιστορικές εποχές, σε διάφορες περιοχές τού κόσμου, εμφανίστηκαν παρόμοια όργανα, μια και στηρίζονται στους ίδιους φυσικούς νόμους.

Ανακατασκευή αργυρής λύρας τής Ουρ (Σουμερία)

“Ἐκ τοῦ πονηροῦ”, λοιπόν, όλες οι διεκδικήσεις, επειδή η μουσική είναι επίσης προγενέστερη της ιδιοκτησίας, όχι μόνον του έθνους. Τα πράγματα, άλλωστε, είναι απλά – με την προϋπόθεση πως έχουμε απαλλαγεί από τις παρωπίδες τής προγονοπληξίας, και πως η λογική, έστω η κοινή, έχει πρυτανεύσει:

“Ἕνα μουσικὸ ὄργανο λέμε ὅτι ἀνήκει στὴ λαϊκὴ παράδοση μιᾶς χώρας μόνον ὅταν ὁ λαός της ἔχει τραγουδήσει μὲ τὸ ὄργανο αὐτὸ τοὺς πόθους καὶ τοὺς καημούς του, ἰδιαίτερα σὲ ἐποχὲς-σταθμοὺς τῆς ἱστορίας του”, επισημαίνει με απλότητα και σαφήνεια ο Φοῖβος Ἀνωγειανάκης κόβοντας τον “γόρδιο δεσμό”, προσγειώνοντάς μας από τα νεφελώματα της αρχαιολατρίας, και δίνοντάς μας το κλειδί, έτσι ώστε να εμβαθύνουμε στο θέμα μας.

“Μ’ αὐτὸ τὸ κριτήριο κατατάσσει ἡ μουσικολογία ἕνα ὄργανο στὴ λαϊκὴ παράδοση μιᾶς χώρας. Ἐκεῖνο ποὺ τὴν ἐνδιαφέρει εἶναι τὸ μουσικὸ αὐτὸ ὄργανο νὰ ἔχει ἀγαπηθεῖ καὶ χρησιμοποιηθεῖ πλατιὰ ἀπ’ τὸν λαὸ τῆς χώρας αὐτῆς καὶ νὰ ἔχει κατασκευαστεῖ ἀπ’ τοὺς ντόπιους τεχνίτες ἤ ἀπ’ τοὺς ἴδιους τοὺς ντόπιους λαϊκοὺς μουσικούς της, ἀδιαφορώντας ἄν τοῦτο ἔχει ἔρθει ἀπ’ ἔξω, ἀπὸ μιὰν ἄλλη, κοντινὴ ἤ μακρινή, χώρα.”

Ὕδραυλον Ὄργανον

ΜΟΝΟ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΟ ΠΑΡΑΠΑΝΩ ΣΚΕΠΤΙΚΟ, μπορούμε να πούμε πως η αρχαία λύρα και κιθάρα, οι βάρβιτος και φόρμιγξ, ήταν ελληνικά όργανα. Γιατί, κακά τα ψέματα: όλα τα όργανα στην αρχαία Ελλάδα είχαν εισαχθεί ἐξ ἀνατολῶν – πλην ενός, που τεκμηριωμένα επινοήθηκε και φτιάχτηκε από Έλληνες – όχι όμως στην κλασική, αλλά κατά την ελληνιστική περίοδο, και μάλιστα, εκτός τής καθεαυτού Ελλάδας: στην Ἀλεξάνδρεια της Αιγύπτου, τη μεγαλύτερη μητρόπολη του ελληνισμού στη μετακλασική εποχή. Και η ειρωνεία τής ιστορίας είναι ότι, αυτό το μοναδικό όργανο με “ελληνική πατέντα” δεν χρησιμοποιείται πλέον στην Ελλάδα, κι έχει δοξαστεί στα χέρια Δυτικών – προεξάρχοντος του Ιωάννη Σεβαστιανού (Johann Sebastian) Bach…

Όλα τα όργανα στην αρχαία Ελλάδα εἰσήχθησαν ἐξ ἀνατολῶν
– πλην της ὑδραύλεως (του εκκλησιαστικού οργάνου), που
επινοήθηκε από Έλληνες, μα δεν παίζεται πια στην Ελλάδα.

Ύδραυλις, Δίον, 1ος αιώνας ΠΚΧ

Το ἐν λόγῳ όργανον είναι η ὕδραυλις, το ὕδραυλον όργανο, ή εκκλησιαστικό, στην πρωτόλειά του μορφή. Εφευρέτης του ήταν ο Αλεξανδρινός μηχανικός Κτησίβιος, του 3ου αιώνα ΠΚΧ. Μερικοί αποδίδουν την εφεύρεση αυτή στον σύγχρονό του, Ἀρχιμήδη, η συμβολή τού οποίου, όμως, θα πρέπει να ήταν έμμεση, λόγω των επιτευγμάτων τού πολυμήχανου πνεύματός του, καθώς υπήρξε η σπουδαιότερη μορφή των θετικών επιστημών τού αρχαίου κόσμου. Δικαίως αυτοί οι Έλληνες επιστήμονες θεωρούνται οι πνευματικοί πατέρες τού Leonardo da Vinci, και τόσων άλλων εφευρετικών μυαλών τής Ευρώπης, από την Αναγέννηση και μετά.

Ο Κτησίβιος, λοιπόν, στηρίχθηκε, προφανώς, στις υδραυλικές εφευρέσεις κι εφαρμογές τού Συρακούσιου, κυρίως στα υδραυλικά ρολόγια – επινόηση που επίσης τους αποδίδεται από κοινού. Εκτός από την ὑδραυλική, ο Κτησίβιος ασχολήθηκε με την πνευματική – την επιστήμη που έχει ως αντικείμενο το πνεύμα, δηλαδή τον αέρα, και τις ποικίλες χρήσεις του.⁽⁷⁾ Θεωρείται, μάλιστα, ο… πνευματικός πατέρας αυτής της επιστήμης, αφού εμβάθυνε σε κάτι που είχαν παρατηρήσει προγενέστεροι: ότι ο αόρατος αέρας είναι υλικό σώμα.

• ⁽⁷⁾ Υδραυλική και πνευματική είναι αδερφές επιστήμες: η πρώτη έχει να κάνει με τα υγρά, η δεύτερη με τ’ αέρια.

Η αλματώδης συρρίκνωση της ελληνικής γλώσσας, ας αναφέρω ἐν παρόδῳ, εξαιτίας τής συρρίκνωσης του ελληνισμού, παράλληλα με την επιβολή τού χριστιανισμού, είχε ως αποτέλεσμα και τη συρρίκνωση της σημασίας αρχαίων όρων, σαν το πνεῦμα (πνοή), όπου απέμειναν μόνον έννοιες σε αντιπαραβολή προς την ὕλη (νοῦς, ψυχή). Το ἀρχαῖον πνεῦμα, βλέπετε, ἀπωλέσθη μόλις έγινε “Ἅγιον Πνεῦμα”! Γι’ αυτό, παρ’ όλες τις πραγματείες των Αλεξανδρινών περί πνευματικής, το σχετικό λήμμα απουσιάζει από τα νεοελληνικά λεξικά…

Μια ύδραυλις βρέθηκε στις ανασκαφές στο Aquincum (νυν Βουδαπέστη) το 1931

● Καθαρευουσιάνικα λεξικά ίσως έχουν τον ανάλογο, υποτίθεται, νεοελληνικό όρο αεριολογία (παραλίγο… αερολογία!) – που όχι μόνον είναι γελοίος, αλλά και λανθασμένος, δεδομένου ότι μιλάμε για επιστήμη, όχι για φιλολογία (είναι και θέμα καταλήξεων: οι επιστήμες δεν είναι… λόγια· τελειώνουν σε -ική, όχι σε -λογία). Πλέον ο όρος πνευματική (στ’ αγγλικά pneumatics) συναντάται μόνον σε ξενόγλωσσα λεξικά, που κι αυτά τον μεταφράζουν ως αεριολογία… Αν και η ελληνική είναι η αρχαιότερη καταγεγραμμένη ζωντανή γλώσσα παγκοσμίως, η αρχική έννοια του όρου πνευματικός (ο σχετικός με την πνοή, τον αέρα) χάθηκε στα νέα ελληνικά: μοναδική ίσως εξαίρεση τα λεγόμενα πνευματικά εργαλεία (αυτά που εκμεταλλεύονται την πίεση του αέρα). Η λέξη υπάρχει σε ρομανικές γλώσσες – pneumatico (ιταλικά), pneu (γαλλικά και πορτογαλικά), neumático (ισπανικά) – με την έννοια του ελαστικού με αέρα (στ’ αγγλικά, pneumatic tire). Στα νέα ελληνικά, η σχετική λέξη σαμπρέλα είναι γαλλικό δάνειο (chambre à air, αεροθάλαμος). Επομένως, για το ίδιο περίπου πράγμα, οι μεν “βάρβαροι” χρησιμοποιούν ελληνική λέξη, οι δε Έλληνες “βαρβαρική” (γαλλική)…

Ποια πνευματική, λοιπόν; Έτσι κι αλλιώς, όλα τα έργα τού Κτησίβιου έχουν χαθεί. Το αντίθετο ισχύει στην περίπτωση ενός μεταγενέστερου συναδέλφου του, που τουλάχιστον ένα μέρος τού έργου του έχει διασωθεί – παρ’ όλο που παραμένει ὁμοίως αφανής μεταξύ των Ελλήνων. Ήταν κι αυτός Αλεξανδρινός, ονομαζόταν Ἣρων, κι έζησε προφανώς στον 1ο ΚΧ αιώνα. Εκτός των πολλών και όντως θαυμαστών του εφευρέσεων – όπως η αἰολόσφαιρα (ατμομηχανή), ο ἀνεμότροχος (αιολική ενέργεια), και διάφορες πύλες που άνοιγαν αυτόματα – ασχολήθηκε και με το ύδραυλον όργανον του Κτησίβιου, βάσει των αρχών τής πνευματικής. Οι σύγχρονοι Έλληνες, πάντως, αν τυχόν πληροφορηθούν την ύπαρξή του, θα πρέπει ν’ ανατρέξουν σε ξένες εκδόσεις για περισσότερα στοιχεία, αφού οι διατριβές του δεν εκδόθηκαν ποτέ στην Ελλάδα…⁽⁸⁾

• ⁽⁸⁾ Και να ήταν μόνον ο Ήρων; Η… ειρωνεία είναι ότι στην Φιλοσοφική σχολή μελετούσαμε την αρχαία ελληνική γραμματεία με βιβλία που είχαν εκδοθεί στην… Οξφόρδη! Και αυτό γιατί οι ελληνικές εκδόσεις δεν είχαν (ούτε κι έχουν, αν δεν κάνω λάθος) την αρτιότητά τους…

Το έργο των ἐν λόγῳ Αλεξανδρινών μηχανικών δεν ήταν δυνατόν να περάσει απαρατήρητο στην Ρώμη, ή και την Κωνσταντινούπολη, που ήταν μεγάλες δυνάμεις. Οι Βυζαντινοί επιστήμονες θαύμασαν κυρίως τα “αὐτόματα” του Ἥρωνος και τα τελειοποίησαν. Στ’ ανάκτορά τους υπήρχαν διάφοροι τέτοιοι μηχανισμοί (χρυσά πλατάνια με πουλιά να κελαηδούν, λιοντάρια ή και άλλα άγρια ζώα να βρυχώνται απειλητικά, στρέφοντας τους λαιμούς τους, γρύπες ν’ ανοιγοκλείνουν τα φτερά τους, κ.ά.), αποσκοπώντας στον εντυπωσιασμό των ξένων επισκεπτών.

Εκκλησιαστικό όργανο

Εξίσου εντυπωσιακή ήταν φυσικά και η ύδραυλις, και το όργανο από μουσικό κατάντησε… διπλωματικό. Ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ε΄, ο επιλεγόμενος… Κοπρώνυμος (8ος αιώνας),⁽⁹⁾ δώρισε ένα όργανο στον Φράγκο βασιλιά Πιπίνο τον… Κοντό, και η συνέχεια είναι λίγο-πολύ γνωστή (η διεθνής του ονομασία είναι πλέον η ελληνική λέξη organ). Ἰδοὺ τι επιπτώσεις μπορεί να έχει η ανταλλαγή δώρων μεταξύ “γαλαζοαίματων” στην ιστορία, ιδίως της μουσικής. Αν και η διπλωματία δεν προήγαγε ποτέ τον πολιτισμό, η πολιτική επηρεάζει την ανάπτυξή του – κατά κανόνα αρνητικά.

• ⁽⁹⁾ Οι εκκλησιαστικοί κύκλοι, οπωσδήποτε, τον… φιλοδώρησαν με αυτό το επίθετο, αφού ήταν εικονοκλάστης. Είπαν πως, τάχα, κατά τη βάπτισή του, τα… αμόλησε στην κολυμπήθρα! Οι συνήθεις εκκλησιαστικές κακοήθειες…

Σταυροφορίες

ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΑΥΤΟ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ της πολιτικής ιστορίας. Παρά τα δώρα των Βυζαντινών προς τους Ευρωπαίους, το υποβόσκον σχίσμα των Εκκλησιών επισημοποιήθηκε, το Βατικανό κήρυξε τον “ιερό πόλεμο” κατά των “απίστων” (μάλλον υπό τους ήχους… εκκλησιαστικών οργάνων!),⁽¹⁰⁾ κι έτσι εγκαινιάστηκαν οι Σταυροφορίες, που κατέληξαν στην πρώτη άλωση της Πόλης, αφού και οι Ορθόδοξοι είχαν περιληφθεί στους “άπιστους” – ή έστω στους “αιρετικούς”, που είναι πάντα… χειρότεροι των απίστων! Ο έλεγχος της Ανατολής καθιστούσε αναγκαία την κατάλυση της Ρωμανίας, και το μοίρασμα της λείας μεταξύ των Φράγκων λαφυραγωγών και των Ενετών καθοδηγητών τους.

• ⁽¹⁰⁾ Πώς γίνεται η αυτοδιαφημιζόμενη “θρησκεία τής αγάπης” να μαστίζεται από χιονοστιβάδες σχισμάτων και (“ιερών” ή “ανίερων”) πολέμων; Ο χριστιανισμός αναδεικνύεται πρωταθλητής κι εδώ, ακολουθούμενος από τις άλλες μονοθεϊστικές θρησκείες, τον ιουδαϊσμό και το Ισλάμ.

Αυτό το σημείο καμπής ήταν η αρχή τού τέλους, αφήνοντας ανεξίτηλη την σφραγίδα της στην ιστορία όχι μόνον της Μεσογείου, ή και της Ευρώπης, μα και ολόκληρου του κόσμου, αφού στο εξής τίποτε δεν θα ήταν όπως πριν. Είχε σημάνει το τέλος τής ιστορίας που ξεκίνησε στην Εγγύς Ανατολή κατά τη νεολιθική εποχή, με τη γέννηση του πολιτισμού και, φυσικά, τη Μεσόγειο στο επίκεντρο των εξελίξεων. Η πάλαι ποτέ mare nostrum περιθωριοποιήθηκε ἐκ τῶν πραγμάτων. Εξωμεσογειακές δυνάμεις ρυθμίζουν πλέον τις τύχες της.

Σταυροφορίες (1096-1204): 1η (μωβ διαδρομή), 2η (πράσινη), 3η (κόκκινη), και 4η (πορτοκαλί):
από τη Βενετία στην… Κωνσταντινούπολη, τον απώτερο στόχο Ενετών και Φράγκων.

Κατά την πάγια τακτική τους, οι θύτες φρόντισαν για την “απαλλαγή” τους, μέσω της προπαγάνδας τους, που αναπαράγουν ακόμη και τα θύματά τους – ίσως επειδή θύτες και θύματα είναι τώρα “σύμμαχοι”, “εταίροι”. Ο εξωραϊσμός αγγίζει, πρώτα, το γκροτέσκο (με τις… “σταυροφορίες υπέρ τής ειρήνης”, ως αποκορύφωμα της υποκρισίας), κι έπειτα, το μακάβριο – μόλις αρχίσουν οι βομβαρδισμοί υπέρ των… “ανθρωπίνων δικαιωμάτων”!

“Ιεροί” πόλεμοι: το γκροτέσκο – “σταυροφορίες υπέρ τής ειρήνης” –
και το μακάβριο – βόμβες υπέρ των… “ανθρωπίνων δικαιωμάτων”!
Σταυροφόροι: οι πάλαι ποτέ “ελευθερωτές” τής Ιερουσαλήμ το 1099, μεταμορφώθηκαν σε “κατακτητές” τής Κωνσταντινούπολης το 1204…

Ας ξανανοίξουμε, λοιπόν, τα λεξικά μας: οι σταυροφόροι ήταν οι “πολεμιστές τού μεσαίωνα που έλαβαν μέρος στις εκστρατείες των χριστιανών τής Δύσης εναντίον αλλοθρήσκων, κυρίως για την απελευθέρωση των Αγίων Τόπων”! Από ποιους; Μα από τους “άπιστους”, τους μουσουλμάνους. Καθόλου δεν φαίνεται ν’ απασχολεί τους Έλληνες λεξικογράφους κλπ. πως οι ἐν λόγῳ τόποι είναι εξίσου “άγιοι” και για το Ισλάμ, ή πως οι μωαμεθανοί μάλλον είναι πιο “πιστοί” από τους χριστιανούς. Ειλικρινά, δεν αντιλαμβάνομαι πώς μπορούν Έλληνες ιστορικοί να χαρακτηρίζουν τους σταυροφόρους “ελευθερωτές” τής Ιερουσαλήμ το 1099, αλλά “κατακτητές” τής Κωνσταντινούπολης το 1204…

Η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους
το 1204, του Domenico Robusti Tintoretto

● Οι Σταυροφορίες, που προώθησαν κι ευλόγησαν οι πάπες, στόχο είχαν την επιβολή διὰ τῆς βίας τού καθολικισμού σε όλη την Ευρώπη και τη δυτική Ασία στις αρχές τής 2ης χιλιετίας ΚΧ. (Για τη βίαιη επιβολή τού χριστιανισμού κατά την 1η χιλιετία ΚΧ, βλέπε Χρονικά 23-24: Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού). Ὡς ἐκ τούτου, στράφηκαν εναντίον μουσουλμάνων και ορθοδόξων στην Ανατολή, ή “παγανιστών”, “αιρετικών”, και “αφορισμένων”, στη Δύση, για ποικίλους λόγους, πολιτικοοικονομικούς ή/και θρησκευτικούς. Ξεχωρίζουν εδώ οι Βόρειες ή Βαλτικές Σταυροφορίες, οι κατά Αλβιγηνών ή Καθαρών, και κατά τής Αραγωνίας, καθώς και η Ιβηρική Reconquista. Οι Βόρειες ή Βαλτικές Σταυροφορίες (13ος αιώνας) ήταν εκστρατείες αποικισμού κι εκχριστιανισμού ενάντια κυρίως σε παγανιστικούς βαλτικούς, φινλανδικούς και δυτικούς σλαβικούς λαούς τής Βαλτικής, όπως και σε ορθόδοξους Σλάβους τής Ανατολής. Η Σταυροφορία των Αλβιγηνών (1209-1229) ήταν η 20ετής εκστρατεία εξόντωσης των “καθαρών” τής νότιας Γαλλίας. Ο “καθαρισμός” ήταν μια χριστιανική σέκτα που είχε εξαπλωθεί στη νότια Ευρώπη μεταξύ 12ου και 14ου αιώνα. Όσο για την Σταυροφορία τής Αραγωνίας (1284-1285), δεν είχε καν κάποιο θρησκευτικό “φύλλο συκής”. Έγινε επειδή η Αραγώνα κατέκτησε τη Σικελία, αψηφώντας την “Αγία Έδρα”. Τέλος, η Reconquista διήρκεσε 780 χρόνια (711-1492), από την αραβική κατάκτηση της Ιβηρίας, ως την πτώση τού τελευταίου μουσουλμανικού βασιλείου τής Γρανάδας.

● Υπήρξαν και πολλοί άλλοι “ιεροί πόλεμοι” με πρωτοβουλία τού Βατικανού: τον 13ο αιώνα, ο πάπας Γρηγόριος Δ’ κήρυξε πόλεμο ενάντια στις… μαύρες γάτες, που τις θεωρούσε “όργανα του Σατανά”! Διέταξε λοιπόν την εξολόθρευσή τους ἁπανταχοῦ της Ευρώπης… Αυτή, όμως, η “Σταυροφορία τής Γάτας” απετέλεσε boomerang, προκαλώντας την αύξηση του αριθμού των αρουραίων, που ήταν φορείς τής πανούκλας…

Αυλητής με δίαυλο σε συμπόσιο,
του ζωγράφου Εὐαίωνος

ΠΑΡΕΚΚΛΙΝΑΜΕ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ μας ίσως, μα το θέμα μας ἐπὶ τῆς οὐσίας δεν ήταν τόσο η θρακική και ασιατική προέλευση της μουσικής, όσο η ματαιότητα της αρχαιολατρίας και προγονοπληξίας, που είναι κενές περιεχομένου. Ἰδοὺ η ύδραυλις που είχαμε την ευτυχία να μας αποκαλυφθεί στο Δῖον:⁽¹¹⁾ στις πρώτες ανακοινώσεις για το εύρημα, είπαν ότι τάχα παιζόταν πολυφωνικά. Αυτό δεν συνεπάγεται πως η μουσική τής ύστερης αρχαιότητας ήταν επίσης πολυφωνική; Προηγήθηκε διεξοδική έρευνα, ή ειπώθηκε ἐλαφρᾷ τῇ καρδίᾳ; Επιδιωκόμενος σκοπός ήταν η αναπαλαίωση του οργάνου, ή ίσως η αναβάπτισή του στην κολυμπήθρα τής ευρωπαϊκής πολυφωνίας;

• ⁽¹¹⁾ Στο Δίον έχει βρεθεί και μια επιτύμβια στήλη με παράσταση νάβλα.

Θα μπορούσαμε, μήπως, να υποθέσουμε πως εκείνοι οι αρχαίοι μουσικοί, που εικονίζονται συχνά-πυκνά με δίαυλο (δυο αυλούς), έπαιζαν… primo-secondo;⁽¹²⁾ Ή, μήπως, πως η σῦριγξ, ο αὐλὸς τοῦ Πανός, ως πολυκάλαμος που είναι, έχει πολυφωνικές δυνατότητες; Θεωρώ αδιανόητο να ήταν η ύδραυλις κατάλληλη για την… Τοκάτα και Φούγκα τού Bach, όπως και το εκκλησιαστικό όργανο αδυνατεί να αποδώσει συνθέσεις τής τροπικής μουσικής. Το εκάστοτε όργανο κατασκευάζεται βάσει προδιαγραφών τής μουσικής που ετάχθη να εκτελεί.

• ⁽¹²⁾ Η κυρίαρχη σήμερα διφωνία, το primo-secondo (διάστημα 3ης), αντιμετωπιζόταν τόσο από τους αρχαίους Έλληνες, όσο και από τους Βυζαντινούς, ως κακοφωνία.

“Ψιλά γράμματα”, θα πούνε οι κυνικοί. Κάποιοι θιασώτες τού… Jurassic Park έχουν βαλθεί να ανακτήσει η ύδραυλις τον χαμένο χρόνο, να κατακτήσει το ρεπερτόριο του εκκλησιαστικού οργάνου, και να αποκτήσει σύγχρονο δικό της. Κι εμείς ζητωκραυγάζουμε τους… κλωνοποιητές!

Η κατά Στράβωνα μουσική

Μπρούντζινη κεφαλή τού Ορφέα (460 ΠΚΧ)

Ἀπὸ δὲ τοῦ μέλους καὶ τοῦ ῥυθμοῦ καὶ τῶν οργάνων, καὶ ἡ μουσικὴ πᾶσα Θρᾳκία
καὶ Ἀσιᾶτις νενόμισται δῆλον δὲ ἔκ τε τῶν τόπων, ἐν οἷς αἱ Μοῦσαι τετίμηνται…

Από τη μελωδία και τον ρυθμό και τα όργανά της, η μουσική πάσα θεωρείται θρακική και ασιατική. Και αυτό είναι ξεκάθαρο, πρώτον, από τα μέρη όπου τιμώνται οι Μούσες, επειδή η Πιερία, και ο Ὄλυμπος, και η Πίμπλεια, και τα Λείβηθρα (Λίβηθρα),⁽¹³⁾ ήταν στ’ αρχαία χρόνια θρακικά μέρη και όρη, αν και τώρα κατέχονται από τους Μακεδόνες· αλλά και ο Ἑλικών ήταν αφιερωμένος στις Μούσες από τους Θρᾷκες που εγκαταστάθηκαν στη Βοιωτία, τους ίδιους που αφιέρωσαν το σπήλαιο στις νύμφες τις καλούμενες Λειβηθρίδες. Όμως κι εκείνοι που συγκέντρωσαν την προσοχή τους στη μουσική των πρώιμων χρόνων καλούνται Θράκες· εννοώ τον Ὀρφέα, τον Μουσαῖο, και τον Θάμυρι· αλλά και ο Εὔμολπος πήρε το όνομά του από εκεί. Κι εκείνοι οι δημιουργοί που έχουν αφιερώσει ολόκληρη την Ἀσία, μέχρι την Ἰνδία, στον Διόνυσο,⁽¹⁴⁾ αντλούν ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον τη μουσική από εκεί. Κι ένας δημιουργός λέει, “παίζοντας την ασιατική κιθάρα”· ο δε άλλος ονομάζει τους αυλούς “Βερεκύντιους” και “Φρύγιους”·⁽¹⁵⁾ ενώ κάποια όργανα καλούνται με βαρβαρικά ονόματα, “νάβλας”, “σαμβύκη”, “βάρβιτος”, “μάγαδις”, και διάφορα άλλα…

• ⁽¹³⁾ Η Πίμπλεια ήταν μια κωμόπολη στην περιοχή τού Δίου. Ήταν περίφημη στην αρχαιότητα ως γενέθλια πόλη τού Ορφέα. Άλλοι επέμεναν πως ο μέγας μουσικός γεννήθηκε και θάφτηκε από τις Μούσες στα Λείβηθρα. Ο τάφος του, όπου τα πουλιά κελαηδούσαν, καταστράφηκε αργότερα από πλημμύρα. Υπάρχουν, τέλος, κι εκείνοι που λένε πως ο Ορφέας απλώς έζησε για κάποιο διάστημα στα Λείβηθρα.

• ⁽¹⁴⁾ Βλέπε τα Διονυσιακά, το ελληνικό έπος τού Νόννου τού Πανοπολίτη (από την Πανόπολι, νῦν Αχμίμ, της Άνω Αιγύπτου). Αποτελείται από 48 ραψωδίες, και περιγράφει την ζωή και τον θρίαμβο του Διονύσου, και κυρίως την εκστρατεία του ως τις Ινδίες. Είναι γραμμένο στον 5ο αιώνα ΚΧ, σε ομηρική διάλεκτο και δακτυλικά εξάμετρα κι έχει έκταση όση και τα δυο έπη τού Ομήρου μαζί. Τα όσα περιγράφονται εκεί εκτυλίσσονται σε όλα τα τότε γνωστά μέρη τής Γης.

• ⁽¹⁵⁾ Βερεκύντιος: από τον Βερέκυντο, ένα βουνό τής Φρυγίας, όπου λατρευόταν η Κυβέλη–Ῥέα ἡ Βερεκύντιος, στις όχθες τού Σαγγάριου.

Επόμενο Χρονικό 12. “ΜΗ ΚΑΚΟΥΡΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗΝ!” ● “Χρυσοῦς Αἰών” και “Παρακμή” ● Καινοτόμοι και Συντηρητικοί ● Γραφή-Σημειογραφία ● Μουσική Προφορά ● Ωδεία ● Λαογραφία ● Συλλογική κι Επώνυμη Δημιουργία ● Δημοκρατία και Τέχνη

• >> Χρονικό 12. “ΜΗ ΚΑΚΟΥΡΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗΝ!”
• << Χρονικό 10. Η… “ΓΛΩΣΣΑ-ΗΛΙΟΣ”

Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ)

Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ)

/ENGLISH/ Chronicle 26. IBERIAN CROSS-CHECK

● Ναύκρατις ● Adolf Schulten και Dan Stanislawski ● Μετάλλων Δέλεαρ ● Κασσιτερίδες ● Βαλεαρίδες ● Αργανθώνιος
● Φιλία Ελλήνων-Ταρτησσίων Κόντρα
σε Φοίνικες και Καρχηδόνιους

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΑΠΟΔΕΧΟΜΕΝΟΣ ΤΙΣ ΕΠΑΦΕΣ ανάμεσα στους αρχαίους πολιτισμούς τής ανατολικής Μεσογείου και την Ιβηρία, αλλά μένοντας πιστός στο κυρίαρχο ακαδημαϊκό δόγμα τής μεροληψίας υπέρ των Φοινίκων, ο Dan Stanislawski απέρριψε το ενδεχόμενο κάποιας αιγαιακής παρουσίας στην Ιβηρική χερσόνησο. Παραδέχθηκε μεν πως είναι “δελεαστική ιδέα”, και “λογική υπόθεση”, αλλά, κατά την γνώμη του, “μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πειστικές ενδείξεις πως [οι Κρῆτες] χρησιμοποιούσαν τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου που οδηγούσε προς δυσμάς”.⁽¹⁾.

• ⁽¹⁾ Βλέπε την αρχή τού Χρονικού 21, με την πρώτη παράγραφο του κεφαλαίου 7, της Μελέτης ιστορικοπολιτικής γεωγραφίας: η ιδιαιτερότητα της Πορτογαλίας (1959), του Dan Stanislawski. Άλλες μελέτες του περί Πορτογαλίας είναι: Το άλλο βασίλειο της Πορτογαλίας: το Algarve (1963), και Τοπία τού Βάκχου: το αμπέλι στην Πορτογαλία (1970).

Μινωικό διεθνές εμπόριο: αποικίες και εμπόρια

Τέτοιες απτές ενδείξεις στα χέρια των αρχαιολόγων, ἤτοι κάποια αιγυπτιακά είδη, που βρέθηκαν στην Ισπανία, προέρχονται από “κάπως μεταγενέστερη περίοδο”, γύρω στο 1400–1200 ΠΚΧ, μετά από την πτώση των Μινωιτών. Θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι σε αυτήν ακριβώς την περίοδο (ύστερη εποχή τού μπρούντζου), το θαλάσσιο εμπόριο, ιδίως στη δυτική Μεσόγειο, ήταν στα χέρια εκείνων που προκάλεσαν την πτώση των Μινωιτών: των Μυκηναίων – τους οποίους, όλως παραδόξως, δεν αναφέρει καν ο Αμερικανός καθηγητής! Άρα, ο ισχυρισμός του, πως εκείνα τα είδη στην Ισπανία “σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται (almost surely may [!] be associated) με Φοίνικες μεσάζοντες”, κάθε άλλο παρά επιστημονικός είναι.

Εκτός αυτού, η αιγαιακή παρουσία στην Αίγυπτο, την χώρα προέλευσης των ἐν λόγῳ εμπορευμάτων, ανάγεται τουλάχιστον στους μυκηναϊκούς χρόνους, και πολύ πιθανόν, ακόμη πιο παλιά, στη μινωική εποχή, όταν ιδρύθηκε ένας εμπορικός οικισμός στο Δέλτα τού Νείλου, υπό την αιγίδα των φαραώ: ήταν η Ναύκρατις, η πρώτη και, κατά την αρχική της περίοδο, ίσως μοναδική μόνιμη ελληνική αποικία στην Αίγυπτο, ένας συμβιωτικός κόμβος ελληνοαιγυπτιακών ανταλλαγών στους τομείς τού εμπορίου, της τέχνης, και του πολιτισμού. Αν ένας ιστορικός “ξεχνά” τους Μυκηναίους και τη Ναύκρατι, σημαίνει πως φορά “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”!

Το κυνήγι τού Καλυδωνίου Κάπρου, του Ζωγράφου τού Ναυκράτιου, ±555 ΠΚΧ

● Η Ναύκρατις, στο Δέλτα τού Νείλου και στον δυτικότερο βραχίονα του ποταμού, 70 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά των εκβολών του, όπου αργότερα θα χτιζόταν η Ἀλεξάνδρεια, δεν ήταν μόνον ο πρώτος ελληνικός οικισμός στην Αίγυπτο, αλλά και το πιο σημαντικό αιγυπτιακό λιμάνι ως την ίδρυση της πόλης τού Ἀλεξάνδρου. Η πρώτη περίοδός της παραμένει σκοτεινή, λόγω κατάρρευσης του μυκηναϊκού πολιτισμού και της παρακμής που ακολούθησε (1100–750 ΠΚΧ). Η “αναγέννηση” της ελληνικής κουλτούρας κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, οδήγησε στην επανάληψη των ανταλλαγών με την Ανατολή, με τους δυο μεγάλους ποτάμιους πολιτισμούς τού Νείλου και της Μεσοποταμίας. Κατά τον Ἡρόδοτο, ένα ιερό, πού ήταν γνωστό ως Ἑλλήνιον, αποτελούσε συνεταιριστική επιχείρηση, την οποία χρηματοδοτούσαν εννέα ελληνικές πόλεις-κράτη: τέσσερις ιωνικές (Χίος, Κλαζομεναί, Τέως, Φώκαια), άλλες τέσσερις δωρικές (Ῥόδος, Ἁλικαρνασσός, Κνίδος, Φασηλίς), και μια αιολική (Μυτιλήνη). Οι Μίλητος, Σάμος, και Αἴγινα, διέθεταν τα δικά τους ξεχωριστά ιερά. Αυτό σημαίνει πως οι πολίτες τουλάχιστον δώδεκα ελληνικών πόλεων είχαν μια συνεργασία, που όχι μόνον σπάνια ήταν, αλλά είχε και διάρκεια.

● Η αδελφή πόλη τής Ναυκράτεως, το Ἡράκλειον, ή Θῶνις, το κυριότερο λιμάνι τής Αιγύπτου με την Ἑλλάδα, ανακαλύφθηκε μόλις το 2000, από τον Γάλλο ενάλιο αρχαιολόγο Franck Goddio. Τα ερείπια βρίσκονται 2,5 χιλιόμετρα από τη σημερινή ακτή. Η πόλη ήταν κτισμένη πάνω σε μια συστάδα νησιών, με πολλές γέφυρες και κανάλια. Βυθίστηκε στην θάλασσα στον 6ο ή 7ο αιώνα ΚΧ, πιθανόν λόγω μεγάλων σεισμών ή πλημμυρών. Η “στήλη τής Ναυκράτεως”, με φαραωνικό διάταγμα, που βρέθηκε το 1899, χαρακτηρίζει το Ηράκλειο “λιμάνι στην θάλασσα των Ελλήνων”, εννοώντας τη Μεσόγειο.⁽²⁾ Η δίδυμη “στήλη τού Ηρακλείου” ανασύρθηκε από την θάλασσα το 2000. Το ελληνικό όνομα της πόλης συνδέεται μ’ έναν μεγάλο ναό τού Χονσού, που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Ἡρακλῆ. Ο μέγας ήρωας πιστεύεται πως πέρασε από την πόλη, όπως επίσης ο Πάρις και η Ἑλένη, για να ξεφύγουν από τον οργισμένο Μενέλαο, προτού να ξεσπάσει ο Τρωικός πόλεμος. Στον μυθικό πλούτο τού Ηρακλείου αναφέρθηκε και ο Ὅμηρος.

• ⁽²⁾ Οι Αιγύπτιοι φαραώ, να επισημάνουμε στον κάθε… “διοπτροφόρο” ιστορικό, περιέγραφαν τη Μεσόγειο ως “θάλασσα των Ελλήνων”, όχι ως “θάλασσα των Φοινίκων”!

Η (εταίρα) Φρύνη αφαιρώντας τα πέπλα της, του James Pradier (μπρούντζος, 1845)

● Μια περίφημη ἑταίρα από την Θρᾴκη, που έζησε στη Ναύκρατι στον 6ο αιώνα ΠΚΧ, ήταν η Ῥοδῶπις (ροδομάγουλη), ή Δωρίχα. Κατά τον Ηρόδοτο, ήταν σκλάβα, μαζί με τον μυθοποιό Αἴσωπο, με τον οποίο είχε κρυφή ερωτική σχέση. Ο αδελφός τής Σαπφώς, Χάραξος, πηγαίνοντας ως έμπορος στη Ναύκρατι, την ερωτεύτηκε παράφορα, κι εξαγόρασε την ελευθερία της, καταβάλλοντας μεγάλο χρηματικό ποσό. Η Σαπφώ, σε ποίημά της, την κατηγόρησε πως έκλεψε την περιουσία τού αδελφού της. Άλλοι εραστές – επιμένουν οι Διόδωρος και Πλίνιος – της έχτισαν μέχρι και πυραμίδα! Η Ροδώπις απετέλεσε το πρότυπο, όπου βασίστηκε η αρχική εκδοχή τής ιστορίας τής Σταχτοπούτας, που κατέγραψε αργότερα ο Στράβων.

● Ένα προβεβλημένο τέκνο τής Ναυκράτεως υπήρξε ο Ἀθήναιος, ένας Έλληνας ρήτορας, γραμματικός, και γαστρονόμος, που έζησε τέλη τού 2ου και αρχές τού 3ου αιώνα ΚΧ. Το μόνο έργο του, που έχει ἐν πολλοῖς διασωθεί, είναι η 15τομη σύνοψη των 30τομων Δειπνοσοφιστῶν (Ειδημόνων συμποσιαστών). Πρόκειται γι’ ανεκτίμητο θησαυρό πληροφοριών (που τον έχουμε συμβουλευτεί επανειλημμένα) σχετικά με το φαγητό, τη μουσική, τα τραγούδια, τους χορούς, τις διασκεδάσεις, τις εταίρες, την πολυτέλεια. Οι συνδαιτυμόνες, που ήταν πλούσιοι, προστάτες τής τέχνης, ή και μελετητές, νομικοί, μουσικοί, κ.ά., περιγράφουν τον τρόπο ζωής, τις τέχνες, και τις επιστημονικές γνώσεις των Ελλήνων. Συζητώντας περί κλασικών συγγραφέων, παραθέτουν αποσπάσματα από σχεδόν 800 συγγραφείς, ή και 2500 έργα, πολλά από τα οποία έχουν χαθεί. Έτσι εξασφαλίζουμε πληθώρα πολύτιμων πληροφοριών για τον αρχαίο κόσμο και για πολλούς συγγραφείς, που αλλιώς θα μας ήταν άγνωστοι.

Καμπάσπη, η διακεκριμένη Λαρισαία εταίρα τού Αλέξανδρου, του John William Godward (1896)

● Επίσης Ναυκράτιος, σύγχρονος του Αθήναιου, λίγο μεγαλύτερός του, ήταν ο Ἰούλιος Πολυδεύκης, που άκμασε περί το 180 ΚΧ, κι έφυγε πλήρης ημερών πάνω από τα 80 του. Υπήρξε γραμματικός και σοφιστής, λόγιος και ρήτορας, που τον διόρισε ο αυτοκράτορας Κόμμοδος στην έδρα τής ρητορικής στην Ἀκαδημία τῶν Ἀθηνῶν – λόγω της μελωδικής του φωνής, κατά πώς λέει ο Φιλόστρατος στους Βίους σοφιστῶν. Από τα περί ρητορικής έργα του δεν σώθηκε τίποτε. Το πολύτιμο σωζόμενο έργο του είναι το Ὀνομαστικόν, ένας δεκάτομος θησαυρός (λεξικόν) αττικών συνωνύμων και φράσεων, όχι σε αλφαβητική σειρά, αλλά κατά θέμα. Εκεί βρίσκουμε πολλές σπάνιες πληροφορίες για διάφορες όψεις τής αρχαιότητας – αντικείμενα της καθημερινής ζωής, θέατρο, μουσική, πολιτική – και περικοπές από πολλά μη σωζόμενα έργα. Ο Πολυδεύκης υπήρξε ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για τον William Smith, στο Λεξικό ελληνικών και ρωμαϊκών αρχαιοτήτων (1842), ή και γι’ άλλους μελετητές (όπως και για τα Χρονικά μας).

● Βλέποντας τον Stanislawski με… “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”, κανένας δεν θα τον υποπτευθεί για φιλελληνική μεροληψία, καθώς θ’ αφηγείται τις εξελίξεις στην Ιβηρία, με την μοιραία κατάληξη, που έχουν ήδη εκτεθεί σε τρία Χρονικά (21, 22, και 25). Όσο για μένα, θα μπορέσω να ελέγξω την ορθότητα της δικής μου μαρτυρίας κάνοντας διασταύρωση (στοιχείων). Όμως προηγουμένως, ας δώσουμε τον λόγο στον Γερμανό ιστορικό και αρχαιολόγο, Adolf Schulten, για ν’ απαντήσουμε στο ερώτημα αν υπήρξαν επαφές μεταξύ Ιβηρίας κι Αἰγαίου. Ο Schulten (1870–1960), που σπούδασε και στην Ελλάδα, αφιέρωσε την ζωή του στην Ισπανία, όπου έκανε εκτεταμένες έρευνες, και η επίδραση του έργου του στην ισπανική αρχαιολογία θεωρείται καθοριστική. Μεταξύ άλλων, έψαξε – δυστυχώς χωρίς επιτυχία – να βρει την Ταρτησσό το 1924, και την Μαινάκη το 1948. Πολύ δημοφιλείς είναι σε Πορτογαλία και Ισπανία οι βιογραφίες του για δυο μεγάλες μορφές τού αγώνα των Λουζιτανών (Λυσιτανών) κατά των Ρωμαίων: τον Βιρίαθο (1927) και τον Κουίντο Σερτώριο (1926).

Άγαλμα του Βιρίαθου στην Zamora (Ισπανία)

● Ο μέγιστος Λουζιτανός ήρωας, Βιρίαθος, ρίχθηκε στον αγώνα μετά από μια σφαγή που διέπραξαν οι Ρωμαίοι στη Λουζιτανία με 30.000 θύματα. Δολοφονήθηκε στον ύπνο του το 139 ΠΚΧ από τους άνδρες που είχε στείλει για ειρηνευτικές συνομιλίες με τους Ρωμαίους. Όταν οι συνωμότες ζήτησαν την αμοιβή που είχαν υποσχεθεί να τους δώσουν οι Ρωμαίοι, αυτοί τους απάντησαν: “Η Ρώμη δεν πληρώνει τους προδότες που σκοτώνουν τον αρχηγό τους”! “Παχιά λόγια” για ν’ αποφύγουν την πληρωμή, αφού τα ίδια έκαναν και στον επόμενο αιώνα για ν’ απαλλαγούν από τον Σερτώριο, που αγωνιζόταν για τη δημιουργία μιας ανεξάρτητης Ιβηρικής Πολιτείας. Ήταν Ρωμαίος πολιτικός και στρατιωτικός, αντίπαλος του δικτάτορα Σύλλα κατά τους εμφύλιους ρωμαϊκούς πολέμους. Η φιλολαϊκή (υπέρ των Ιβήρων) πολιτική του είχε δυσαρεστήσει τους Ρωμαίους αριστοκράτες, και δολοφονήθηκε τελικά, επίσης με προδοσία, στη διάρκεια μιας γιορτής, το 72 ΠΚΧ. Όταν άνοιξαν τη διαθήκη του, είδαν πως είχε ορίσει κληρονόμο τον αρχισυνωμότη… Την άλλη χρονιά, ο “νικητής” Πομπήιος, γυρίζοντας από την Ιβηρία στην Ιταλία, συνέβαλε στην καταστολή τής εξέγερσης των δούλων μονομάχων τού Σπάρτακου, με τον οποίον ο Σερτώριος βρισκόταν σ’ επικοινωνία.

Ο Schulten, το 1919, εξέτασε ενδελεχώς τις μεσογειακές ισπανικές ακτές, κατά την προετοιμασία μιας κριτικής έκδοσης του έργου Ora Maritima (Θαλάσσιες ακτές), του Αβιηνού (άρα και του Μασσαλιώτη περίπλου), μια μελέτη που τον οδήγησε στην Ταρτησσό.⁽³⁾ Πραγματοποίησε ανασκαφές στο σημερινό Εθνικό πάρκο Doñana, κοντά στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ, και βρήκε μια ρωμαϊκή πόλη στο Cerro del Trigo, όπου πίστεψε πως βρίσκονταν τ’ απομεινάρια τής μυθικής πόλης. Όμως παρ’ όλες τις προσπάθειές του, δεν εντόπισε κανένα της ίχνος. Αποτέλεσμα αυτών των ερευνών, μεταξύ άλλων, ήταν η έκδοση μιας μελέτης, το 1924. Ακολούθησε μια σαφώς βελτιωμένη και διευρυμένη έκδοση το 1945, που ξανακυκλοφόρησε το 2006. Ο τίτλος της ήταν:

• ⁽³⁾ Ακολουθήσαμε την ίδια πορεία στο Χρονικό 22. Αναβίωση περίπλου τής Ιβηρίας.

Το παλάτι τού Μίνωα στην Κνωσό

ΤΑΡΤΗΣΣΟΣ – ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΔΥΣΗΣ

ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

“ΚΑΘ’ ΟΛΕΣ ΤΙΣ ΕΝΔΕΙΞΕΙΣ, ΥΠΗΡΞΕ ΚΑΠΟΙΟΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΟΣ ΛΑΟΣ που παρέπλεε τις ακτές τής Ισπανίας, πριν από τους Φοίνικες: ήταν οι Κρήτες, ο λαός τού Μίνωα, η αρχαιότερη ναυτική δύναμη της Μεσογείου… Κρητικά τοπωνύμια βρέθηκαν ακόμη και στην Κορσική. Στη Σαρδηνία έχουν εντοπιστεί ράβδοι χαλκού. Στις Βαλεαρίδες ανακαλύφθηκαν αιγαιακά αγγεία, ή και κεφαλές ταύρων, παρόμοιες μ’ εκείνες τής Κρήτης. Ανατολικοί διάκοσμοι, μ’ ελεφαντόδοντο, τουρκουάζ και αμέθυστο, βρέθηκαν στις νοτιοανατολικές ισπανικές ακτές… Φαίνεται ότι το ιβηρικό αλφάβητο περιλαμβάνει οκτώ κρητικά γραφήματα… Σύμφωνα μ’ αιγυπτιακά μνημεία, οι Keftiu, ἤτοι οι Κρήτες, είχαν μεγάλες ποσότητες αργύρου. Δεν αποκλείεται το ασήμι αυτό να προερχόταν από την Ισπανία… Στο Falmouth τής Κορνουάλλης βρέθηκε ένας ράβδος κασσίτερου με το χαρακτηριστικό σχήμα των κρητικών ράβδων χαλκού, τη διχαλωτή ουρά χελιδονιού. Αυτό ίσως αποτελεί ένδειξη ανταλλαγών Κρήτης και Ταρτησσού, καθώς οι Ταρτήσσιοι εμπορεύονταν με τους [γηγενείς] Oestrimni [βλέπε Χρονικό 21, Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου], που ταξίδευαν στην Αγγλία… Άλλη απόδειξη πως οι Κρήτες παρέπλεαν την Ισπανία βρίσκεται στ’ όνομα της Ταρτησσού. Η κατάληξη -ησσός είναι πανάρχαια προελληνική τής Μικράς Ασίας, κυρίως στα νότια. Είναι πολύ διαδεδομένη στις περιοχές Καρίας και Κρήτης. Συνεπώς, τ’ όνομα της Ταρτησσού ίσως να μην προέρχεται από τους Φωκαεῖς, αλλ’ από τους Κρῆτες και Κᾶρες. Τα ονόματα με την κατάληξη ‘-ησσός’ εξαπλώθηκαν στη Δύση, όπως διαπιστώνεται από την εμφάνισή τους στη Σικελία (Ἑρβησσός, Τελμησσός). Αν τ’ όνομα της Ταρτησσού είναι κρητικό, θα πρέπει να εξετάσουμε το ενδεχόμενο το φοινικικό ‘Tarshish’ να προέρχεται από το ‘Ταρτησσός’ μάλλον, παρά από το γηγενές όνομα”…

Αγαλματίδιο του (τρικέφαλου γίγαντα) Γηρυόνη, (μπρούντζος,
6ος αι. ΠΚΧ), βρέθηκε μάλλον
στο Κλύσιον της ετρουσκικής Δωδεκάπολης.

ΟΙ ΠΡΟΤΑΡΤΗΣΣΙΟΙ

“Ιβηρικά εγχειρίδια της 3ης χιλιετίας από χαλκό και άργυρο έχουν βρεθεί στην Κρήτη… Από πού προέρχονταν ο άργυρος και ο κασσίτερος που οι αρχαίες ανατολικές αυτοκρατορίες χρησιμοποιούσαν στην 3η χιλιετία π.Χ.;… Μπορούμε λογικά να υποθέσουμε πως, κατά την 3η χιλιετία π.Χ., η Ανατολή εξασφάλιζε άργυρο και, πρωτίστως, κασσίτερο, από την Ανδαλουσία, και πως οι Κρήτες και Κάρες ήταν προφανώς οι πράκτορες αυτού του εμπορίου, όπως θα ήταν αργότερα οι Φοίνικες”…

Η ΤΑΡΤΗΣΣΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΟΙΝΙΚΕΣ

“Ο Γηρυόνης, που θεωρείται προσωποποίηση του ποταμού Ταρτησσού [του Γουαδαλκιβίρ], δεν υπάγεται στα Γάδειρα, όπως είπαν αργότερα από άγνοια, αλλά στην Ταρτησσό. Και η νήσος Ἐρύθεια, όπου ζούσε, που πήρε τ’ όνομα της κόρης του (Παυσανίας), δεν μπορεί να ήταν η νήσος των Γαδείρων, μα το νησί που σχημάτιζε το Δέλτα τού Ταρτησσού, όπου υψωνόταν το κάστρο του. Αλλά σαν αφανίστηκε η Ταρτησσός, λόγω σύγχυσης, οι μορφές τού Γηρυόνη και της Ερυθείας μεταφέρθηκαν λανθασμένα στα Γάδειρα. Ἐν τούτοις, οι αρχαιότεροι μυθογράφοι τοποθετούν σαφέστατα την Ερύθεια στο Δέλτα τού Ταρτησσού ποταμού. Ο Στησίχορος λέει πως η Ερύθεια ‘βλέπει’ τις πηγές τού ποταμού, δηλαδή τις εκβολές του. Ο Φερεκύδης διαβεβαιώνει πως ο Ηρακλής πήγε στην Ταρτησσό κι επομένως, τοποθετεί την Ερύθεια εδώ και όχι στα Γάδειρα”…

Η ΤΑΡΤΗΣΣΟΣ ΚΑΙ ΟΙ ΦΩΚΑΕΙΣ

“Υπάρχει και άλλη μαρτυρία για τα ταξίδια των Φωκαέων προς την Ταρτησσό: τα ιωνικά ονόματα νησιών και παράκτιων τόπων που βρίσκονται παντού καθ’ ὁδόν, στις ιταλικές ακτές, στη Σαρδηνία, και στην Ισπανία, ως κάτω στην Ταρτησσό. Είναι τοπωνύμια που λήγουν σε -οῦσα, διάσπαρτα σε ιωνικές περιοχές των παραλίων τής Μικράς Ασίας, που η παρουσία τους στη Δύση αποκαλύπτει, αναμφίβολα, τo πέρασμα των Ἰώνων, των Φωκαέων. Στις ιταλικές ακτές βρίσκουμε: Πιθηκοῦσα (Ίσκια), Ἀνθεμοῦσα, Σειρηνοῦσα (νησιά στον κόλπο τού Σαλέρνο). Στη Σαρδηνία: Ἰχνοῦσα (το ιωνικό όνομα της νήσου). Στην ανατολική ισπανική ακτή: Μηλοῦσα, Kρoηοῦσα (Μαγιόρκα και Μινόρκα;), Πιτυοῦσα (Ίμπιθα), Ὀφιοῦσα (Φορμεντέρα). Στη νότια ακτή: Πιτυοῦσα (το ακρωτήρι Sabinal), Καλαθοῦσα (στον κόλπο τής Ουέλβας;), Κοτινοῦσα, παλιά ονομασία τής νήσου των Γαδείρων. Στη νοτιοδυτική ακτή: ἄκρα Ὀφιούσης (prominens Ophiussae: Αβιηνός), ακρωτήρι Roca· το ακραίον όνομα που δείχνει το όριο της φωκαϊκής σφαίρας. Ξέρουμε από αυτόν τον παλιό [Μασσαλιώτη] περίπλου πως οι γειτονικές εκβολές τού Τάγου συνδέονταν με την Ταρτησσό μέσω ενός εμπορικού δρόμου των Φωκαέων”…

Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΤΑΡΤΗΣΣΟΥ

Ῥυτὸν τῶν θεριστῶν: μινωικό αγγείο από μαύρο στεατίτη (μαλακή πέτρα) με ανάγλυφη παράσταση γιορτής θεριστών
(Αγία Τριάδα, 1500-1450 BCE). Έχει κίνηση, μουσικότητα και
ρυθμό: “ακούμε” το τραγούδι των θεριστών και το σεῖστρον
που το συντονίζει. Προσέξτε την αρχαιότατη προοπτική
καθώς οι μορφές σταδιακά μικραίνουν.

“Θα μπορούσε ίσως η Ταρτησσός ν’ αποτελεί αποικία που ίδρυσε κάποιος ανατολικός λαός από εκείνους που ανήκαν στον αιγαιακό πολιτισμό, λ.χ. της Κρήτης;… Υπάρχουν λόγοι που στηρίζουν αυτήν την υπόθεση: η αρχαία κουλτούρα των προ-Ταρτησσίων, οι πολυάριθμες συμπτώσεις με την Ανατολή, το ενδεχόμενο πρωτόγονοι θαλασσοπόροι να είχαν ιδρύσει αποικία στην Ανδαλουσία, όπως ίδρυσαν αργότερα οι Τύριοι τα Γάδειρα. Κι εκτός αυτού, το ίδιο το όνομα της Ταρτησσού παραπέμπει στην Ανατολή. Αν η Ταρτησσός υπήρξε αποικία Αιγαιωτών θαλασσοπόρων, λ.χ. Κρητών, ή Κάρων, αυτό θα εξηγούσε αμέσως τον αρχαίο και υψηλό της πολιτισμό, καθώς και τις συμπτώσεις με την Κρήτη στη μεταλλουργία, την γραφή, τη λατρεία τού ταύρου, κλπ. Ως αιγαιακή αποικία, η Ταρτησσός θα ιδρύθηκε περί την 3η ή 2η χιλιετία π.Χ., και σίγουρα πριν από τα ταξίδια των Τυρίων. Άρα, οι Τύριοι θα πρέπει να εισέβαλαν στη ναυτιλιακή επικράτεια των παλαιών Αιγαιωτών θαλασσοπόρων, κι όχι μόνον στην Δύση, αλλά και στην Ανατολή. Μια κρητική Ταρτησσός θα είχε ιδρυθεί οπωσδήποτε πριν από την πτώση τής κρητικής ισχύος (το 1200). Η καταστροφή τής Κρήτης θα επηρέασε κατόπιν τη δυτική αποικία, εξηγώντας έτσι τα απλώς σποραδικά περιστατικά αντίστασης των Ταρτησσίων έναντι των Τυρίων. Άρα, θα πρέπει να εξεταστεί το ενδεχόμενο πως η Ταρτησσός υπήρξε αρχαία αιγαιακή αποικία.”

Πόσο μάλλον που, όπως λένε κάποιοι, οι Μινωίτες εισήγαγαν κασσίτερο από την Ταρτησσό, στις εκβολές τού Γουδαλκιβίρ. Είναι, όμως, εντυπωσιακό πως και στο κείμενο του Schulten, οι Μυκηναῖοι λάμπουν διὰ τῆς ἀπουσίας τους! Το 1200 ΠΚΧ, καταρρέει η εποχή τού μπρούντζου, που συνοδεύεται από την “πτώση” τής μυκηναϊκής ισχύος, και όχι της μινωικής, η οποία είχε ήδη σβήσει περί το 1450, όταν οι Μυκηναίοι κατέλαβαν την Κρήτη, κληρονομώντας και την Θαλασσοκρατορία των Μινωιτών, μαζί με το δίκτυο των αποικιών τους. Ας περάσουμε τώρα στο κείμενο του Stanislawski:

Κέλτες στην Ευρώπη

ΕΠΑΦΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΤΩΝ ΑΡΧΑΙΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ
ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

ΠΛΩΡΗ ΠΡΟΣ ΔΥΣΜΑΣ

“Η ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΗ ΔΙΕΛΕΥΣΗ ΦΟΙΝΙΚΙΚΩΝ ΠΛΟΙΩΝ από τα στενά τού Γιβραλτάρ, έγινε πιθανόν κατά τη γενική χρονική περίοδο, που οι Κεντροευρωπαίοι γεωργοί, ή και κτηνοτρόφοι, εισέρχονταν στην περιοχή τής Κανταβρίας για πρώτη φορά. Τα γεγονότα αυτά προηγήθηκαν της 1ης χιλιετίας π.Χ. Αργότερα, ίσως ήδη κατά τον 9ο αιώνα, και σίγουρα πριν από το τέλος τού 7ου αιώνα π.Χ., αναπτύχθηκαν οι εξερευνήσεις και οι εμπορικές συναλλαγές των Ελλήνων, που ακολούθησαν το παράδειγμα της γειτονικής Φοινίκης. Οι επαφές αυτές μπορούν ν’ αντιστοιχιστούν χρονικά με την επιτάχυνση των μετακινήσεων λαών και πολιτισμών μεταξύ Ανατολής και Δύσης, που σημειώθηκαν στον Βορρά με την έλευση των Κελτών, οι οποίοι ενδεχομένως να εμφανίστηκαν στην Ιβηρία ήδη από το 900 π.Χ., ενώ η κύρια δύναμή τους έγινε αισθητή κατά τον 6ο αιώνα. Καθώς οι περιοχές τής δυτικής Μεσογείου αναπτύσσονταν, υπό την επίδραση των δραστήριων κι επιθετικών Ελλήνων και Καρχηδονίων, μεταξύ 6ου και 3ου αιώνα π.Χ., η βόρεια Ιβηρία άλλαζε, υπό την επίδραση των Κελτών, που κατέφθαναν με καθυστέρηση, διασχίζοντας τα Πυρηναία. Υπήρχε, ωστόσο, διαφορά ανάμεσα στις πρώιμες επαφές στα μεσογειακά παράλια, κι εκείνες των Κεντροευρωπαίων στη βόρεια Ιβηρία. Αυτό που προσήλκυε τους ανθρώπους στα νότια παράλια δεν ήταν το ενδεχόμενο εγκατάστασης, αλλά το εμπόριο… Ήταν το δέλεαρ των μετάλλων, που παρακινούσε τους πρώτους Έλληνες να διαβούν τα στενά τού Γιβραλτάρ και να φτάσουν στις δυτικές ακτές τής Ισπανίας.”

ΕΠΑΦΕΣ ΣΤΑ ΔΥΤΙΚΑ ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

Οι Κέλτες (οι μόνοι Ινδοευρωπαίοι στην Ιβηρία) ζούσαν κυρίως στη Γαλικία, οι Κελτίβηρες στην Πορτογαλία και
τη μισή Ισπανία, οι Ίβηρες στην άλλη μισή (Ανδαλουσία
ως Καταλονία), και οι Βάσκοι στη ΒΑ Ισπανία.

“Είναι πιθανόν οι παλαιότεροι γυρολόγοι πραγματευτές να έφτασαν πλέοντας προς βορρά στα δυτικά παράλια της Ιβηρίας, προκειμένου να έχουν απευθείας συναλλαγές με τη Γαλικία. Εάν όντως το έκαναν αυτό, οι ακτές τής σημερινής Πορτογαλίας θ’ αποτελούσαν περιοχή αδιάφορη γι’ αυτούς, αφού η παρουσία τους δεν αναφέρεται σχεδόν πουθενά. Φαίνεται πως η Πορτογαλία τότε, όπως και σε τόσες άλλες χρονικές περιόδους πριν και μετά, ήταν έξω από τον κύριο ρου των εξελίξεων.⁽⁴⁾ Δεν διέθετε σημαντικά κοιτάσματα αργύρου, όπως τα ορυχεία τής Ανδαλουσίας, ούτε χαλκού ή κασσίτερου (με μικροεξαιρέσεις και στις δύο περιπτώσεις).⁽⁵⁾ Με τα μέταλλά της, η Ισπανία ήταν μαγνήτης για τους πρώτους εμπόρους, ενώ η Πορτογαλία προσήλκυε στην καλύτερη περίπτωση περιστασιακούς εμπόρους”…

• ⁽⁴⁾ “Υπάρχουν μικροεξαιρέσεις. Όπως λ.χ. ο αιγυπτιακός σκαραβαίος τού 7ου αιώνα π.Χ., που βρέθηκε σε στρώμα πριν από την άφιξη των Κελτών στο Alcácer do Sal.” (D. Stanislawski)

Κέλτικη τέχνη στην Ισπανία

• ⁽⁵⁾ “Δεν γίνεται λ.χ. πουθενά μνεία για εκμετάλλευση από τους Καρχηδόνιους του χαλκού τού Alentejo, που μετά εξόρυσσαν οι Ρωμαίοι στο Aljustrel. Μια και η νότια Πορτογαλία στο σύνολό της είναι φτωχή σε κασσίτερο, άργυρο και χρυσό, υπήρχαν ελάχιστα πράγματα εκεί να τους αποσπάσουν από την προσήλωσή τους σε μέρη όπως η Ανδαλουσία και η Murcia.” (D.S.)

ΟΜΟΙΟΓΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΚΗΣ
ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

“Όταν είχαν τις πρώτες τους επαφές με τη Δύση, οι παλαιότεροι Φοίνικες κι Έλληνες βρέθηκαν αντιμέτωποι με μια πολιτισμική περιοχή με παρόμοια, ἐπὶ τῆς οὐσίας, χαρακτηριστικά παντού. Εκτεινόταν κατά μήκος των μεσογειακών ακτών, πλαγιών, και παρακείμενων εσωτερικών κοιλάδων, από τα Πυρηναία ως τον ποταμό Γουαδιάνα… Με τη συνήθη τους διορατικότητα, οι Έλληνες αντιλήφθηκαν πως η περιοχή αυτή ήταν ουσιαστικά ομοιογενής, και πάρα πολύ διαφορετική πολιτισμικά από τα κέλτικα εδάφη τής ενδοχώρας και των περιφερειών στα βόρεια και τα δυτικά”…

ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΥΣΗ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Φτερωτός γρύπας τής Ταρτησσού (700-575 ΠΚΧ)

“Αναμφισβήτητα, μια από τις σημαντικές ιβηρικές ομάδες ήταν εκείνη των Ταρτησσίων, πλούσιων αγροτών κι εμπόρων μετάλλων. Ήταν οι γνώσεις τους ως προς τις πηγές των μετάλλων, που τους έφεραν για πρώτη φορά σ’ επαφή με τους Φοίνικες και τους Έλληνες. Γνώριζαν τις ακτές προς τα δυτικά και βορειοδυτικά τής πατρίδας τους, δεδομένου ότι ο κασσίτερος και ο χρυσός που συναλλάσσονταν προέρχονταν από τη Γαλικία. Ήταν επίσης σε θέση να διαθέσουν άργυρο, χαλκό και μόλυβδο, που προμηθεύονταν από τη λεκάνη τού ποταμού Γουαδαλκιβίρ. Φαίνεται πως εκείνην την εποχή, ο κασσίτερος ήταν το προϊόν με τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Οι πρώτοι αιώνες τής προχριστιανικής χιλιετίας ήταν περίοδος μεγάλης αφθονίας στα παράλια της Γαλικίας. Το ότι ο πλούτος αυτός προερχόταν από τον κασσίτερο συνάγεται, προφανώς, από το ότι οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τον όρο Κασσιτερίδες για να προσδιορίσουν την περιοχή. Ωστόσο, το ζήτημα ως προς την πρωταρχική πηγή τού κασσίτερου είναι αμφιλεγόμενο. Παρά την έλλειψη αρχαιολογικών στοιχείων, φαίνεται πιθανόν ότι, στα παλαιότερα χρόνια των συναλλαγών, προερχόταν από αλλούβιες αποθέσεις (προσχώσεις) στις όχθες των ποταμών τής Γαλικίας. Όμως, υπάρχει και το ενδεχόμενο να συνεχίζονταν οι σχέσεις τής εποχής τού μπρούντζου [στον Ατλαντικό] με τη γαλλική Βρετάνη και τις Βρετανικές νήσους, και οι Γαλικιανοί να ήταν απλώς προμηθευτές κασσίτερου από εκείνα τα μέρη. Αυτή η βασική ανάγκη των χρηστών μπρούντζου σπάνιζε στ’ άλλα μέρη τού φοινικικού κι ελληνικού κόσμου. Δεν υπήρχε κασσίτερος σε όλη την έκταση της Βόρειας Αφρικής και της Μικράς Ασίας, της Καυκασίας και της Κύπρου, της ηπειρωτικής Ελλάδας και των ελληνικών νησιών. Τα μεταλλεία τής Τοσκάνης ήταν μικρά. Δεν είναι ν’ απορεί κανείς για την ευημερία τόσο της Γαλικίας, όσο και των Ταρτησσίων, ή και για το τι ήταν αυτό που είχε προσελκύσει Φοίνικες κι Έλληνες στην περιοχή.”

“Ο κασσίτερος ήταν το προϊόν με τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Η
βασική αυτή ανάγκη των χρηστών μπρούντζου σπάνιζε στ’ άλλα
μέρη τού φοινικικού κι ελληνικού κόσμου”. (Dan Stanislawski)

Σύμφωνα με τον Pomponius Mela (1ος αι. ΚΧ), οι Κασσιτερίδες ήταν οι Αζόρες, οι Μακάρων νῆσοι τα Κανάρια, οι Ἑσπερίδες στο Πράσινο Ακρωτήρι.

● “Οι Κασσιτερίδες είναι δέκα τον αριθμό και βρίσκονται η μια κοντά στην άλλη, στον ωκεανό βορείως των Artabri [Coruña, Γαλικία].⁽⁶⁾ Το ένα νησί είναι έρημο, όμως τ’ άλλα κατοικούνται… Από μέταλλα, διαθέτουν κασσίτερο και μόλυβδο… που τ’ ανταλλάσσουν με αγγεία, διάφορα άλλα σκεύη, και αλάτι. Στ’ αρχαία χρόνια, οι Φοίνικες των Γαδείρων μονοπωλούσαν την αγορά, κρατώντας μυστική την ρότα τους απ’ όλους. Όταν [άλλοι έμποροι] προσπαθούσαν να εντοπίσουν την ἐν λόγῳ αγορά, ακολουθώντας κάποιον [Φοίνικα] καπετάνιο, αυτός ζηλότυπα προσάραζε το πλοίο του στα αβαθή, αποπροσανατολίζοντας όσους τον ακολουθούσαν, και οδηγώντας τους στην καταστροφή. Εγκαταλείποντας όπως-όπως το ναυάγιο, αποζημιωνόταν για τις απώλειές του από το δημόσιο ταμείο.” (Στράβων)

• ⁽⁶⁾ Κατά τον Στράβωνα, οι Artabri (ή Arrotrebae) ήταν αρχαία κέλτικη φυλή, που ζούσε στο ΒΔ άκρον τής Γαλικίας, κοντά στο ακρωτήρι Νήριον (νῦν Prior), όπου είναι το λιμάνι τού Ferrol. Στο Magnus Portus Artabrorum, στ’ αρχαία χρόνια (1ο αιώνα ΠΚΧ, αλλά και πριν), μπορούσε ν’ αγοράσει κανείς ψάρια, ή μέταλλα (άργυρο, χρυσό, κασσίτερο, σίδηρο), ή ακόμη άγρια άλογα. Ήταν το δέλεαρ των θαλασσοπόρων για να προσεγγίσουν την επικίνδυνη περιοχή, λόγω της τρικυμισμένης και απρόβλεπτης θάλασσας, όπου όμως υπήρχε το υπέροχο φυσικό λιμάνι, με τον μεγάλο κόλπο, και τις τρεις αναχύσεις (ρίες) των Ferrol, Betanzos (Brigantium), και Coruña, με τον Πύργο (Φάρο) τού Ηρακλή. Παράλληλα, υπήρχαν αρκετά άλλα μικρότερα λιμανάκια. Από την πλευρά του, ο Κλαύδιος Πτολεμαῖος αναφέρεται στη γαλικιανή φυλή των Lucenses, που είχαν πρωτεύουσα την πόλη Lucus Augusti (το σημερινό Lugo).

Ο Breogán και ο Πύργος (Φάρος) τού Ηρακλή

● “Οι Κασσιτερίδες βρίσκονται απέναντι και βορείως των Artabri, στην ανοιχτή θάλασσα, περίπου στο γεωγραφικό πλάτος τής Βρετανίας. Εκείνοι που ζουν στην περιοχή τού βρετανικού ακρωτηρίου τού Belerium,⁽⁷⁾ λόγω των επαφών τους με τους εμπόρους, είναι πιο πολιτισμένοι κι ευγενικοί προς τους ξένους, συγκριτικά με τους υπόλοιπους. Αυτοί είναι οι παραγωγοί κασσίτερου… Τον σφυρηλατούν σε τετράγωνα τάλαντα μεγέθους ζαριού και τα μεταφέρουν σε κάποιο νησί κοντά στην Βρετανία, ὀνόματι Ictis…⁽⁸⁾ Στην άμπωτη, που το νησί είναι ενωμένο με την στεριά, κουβαλούν με καρότσες μεγάλες ποσότητες κασσίτερου. Υπάρχει μια ιδιαιτερότητα σε αυτά τα νησιά, που βρίσκονται ανάμεσα στην Βρετανία και την Ευρώπη· στην παλίρροια μοιάζουν με νησιά, αλλά στην άμπωτη φαίνονται σαν χερσόνησοι… Από εκεί, οι έμποροι μεταφέρουν τον κασσίτερο που έχουν αγοράσει, στη Γαλλία, και μετά από πορεία τριάντα ημερών, διασχίζοντας τη Γαλλία, με τον κασσίτερο σε σάκους πάνω σε άλογα, παραδίδουν το εμπόρευμα στις εκβολές τού ποταμού Ῥοδανοῦ.” (Διόδωρος)

• ⁽⁷⁾ Belerium, ή Bolerium, νῦν Land’s End: ακρωτήρι στο δυτικόν άκρον τής Κορνουάλλης, το δυτικότερο σημείο τής Βρετανίας. Το κείμενο του Διόδωρου πολύ συχνά συνδέεται με το St. Michael’s Mount, στο άκρον τής Κορνουάλλης.

• ⁽⁸⁾ Ictis, ή Iktin: νησί που ο Διόδωρος περιγράφει ως κέντρο εμπορίας κασσίτερου, πέρα από τις νότιες ακτές τής Αγγλίας, χωρίς ακόμη να ξέρουμε την ακριβή του θέση. Πρόκειται ίσως για το St. Michael’s Mount, ή για τη νησίδα Looe, στις ακτές τής Κορνουάλλης, που ήταν γνωστή και ως St. Michael’s Island, ή St. George’s Island.

Οι Κασσιτερίδες και το Bolerium (ως νησίδα) νοτίως τής Βρετανίας

● “Υπάρχουν δύο είδη μολύβδου: λευκός και μαύρος (plumbum album και nigrum). Ο λευκός είναι πολυτιμότερος· οι Έλληνες τον είπαν κασσίτερο· κι ένας θρύλος λέει ότι τον αναζητούσαν στα νησιά τού Ατλαντικού, μεταφέροντάς τον σε πλοιάρια σκεπασμένο με προβιές. Γνωρίζουμε πως παράγεται στη Λουζιτανία και Γαλικία… Τον εκτιμούσαν πολύ ακόμη και στην εποχή τού Τρωικού πολέμου – κάτι που το πιστοποιεί και ο Όμηρος, που τον αποκαλούσε ‘κασσίτερο’… Εξορύσσεται με σκληρή εργασία στην Ιβηρία, και σε όλη την έκταση των επαρχιών τής Γαλατίας, αλλά στην Βρετανία βρίσκεται στο πάνω στρώμα τού εδάφους, και σε τέτοια αφθονία, ώστε ένας άγραφος νόμος απαγορεύει την παραγωγή του απ’ οποιονδήποτε πάνω από μιαν ορισμένη ποσότητα.” (Πλίνιος)

Ελληνικό πλοίο, ψηφιδωτό (1ος αιώνας ΠΚΧ-ΚΧ)

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΕΙΣ ΚΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

“Τα παλαιότερα ελληνικά ταξίδια χρονολογούνται μάλλον κατά τον 9ο ή 8ο αιώνα π.Χ. Οι ναυτικοί που βρίσκονταν την εποχή εκείνη στη δυτική Μεσόγειο ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, Ῥόδιοι και Χαλκιδεῖς… Η γραμμή των ιωνικών ονομάτων, που εκτείνεται κατά μήκος των νησιών και των ακτών τής δυτικής Μεσογείου, ως τ’ ατλαντικά παράλια της Πορτογαλίας – τα ονόματα με την κατάληξη -οῦσα – ανάγονται σε αυτήν την πρώιμη περίοδο. Τα ἐν λόγῳ ονόματα είναι σημαντικά για την χρονολόγηση της άφιξης των Ελλήνων στα δυτικά ύδατα. Σηματοδοτούν τη νησιωτική ρότα των παλαιότερων Ελλήνων θαλασσοπόρων. Ξεκινώντας από την Συρακοῦσα, στην ανατολική Σικελία, συνεχίζουν στα νησιά Ἰχνοῦσα (Σαρδηνία), Μηλοῦσα (Μινόρκα), Ρορνυοῦσα (Μαγιόρκα), και Πιτυοῦσα (Ίμπιθα). Τα τρία τελευταία, τα βρίσκει κανείς σε χάρτες ως Βαλεαρίδες, ή Πιτυοῦσαι, ακόμη και τώρα. Τα εις -οῦσα ονόματα εκτείνονταν προς τα δυτικά ως τα στενά τού Γιβραλτάρ και βορειότερα, στ’ ατλαντικά παράλια της Πορτογαλίας, στην Ὀφιοῦσα, ἤτοι την περιοχή τής Λισαβόνας, κι έτσι, η ευρύτερη έκταση της Πορτογαλίας, συν τη Γαλικία, μάλλον προσδιοριζόταν αόριστα ως Οφιούσα.”

Οι νήσοι “Βαλεαρίδες” (Γυμνησίαι) και “Πιτυούσαι” σε παλιό χάρτη

● Βαλεαρίδες είναι δυο συστάδες νησιών: οι Γυμνησίες (Μαγιόρκα και Μινόρκα) και οι Πιτυούσες (Ίμπιθα και Φορμεντέρα). Η λέξη Βαλεαρίδες προέρχεται από το ελληνικό Βαλλιαρεῖς, ή Βαλεαρεῖς (Baleares, στα λατινικά, από το βάλλω), καθώς οι νησιώτες ήταν όντως άσοι σφενδονήτες, υπηρετώντας ως μισθοφόροι Ελλήνων, Καρχηδονίων, ή και Ρωμαίων. Ο Στράβων, πάντως, θεωρούσε τη λέξη φοινικικής προέλευσης, όπως το αντίστοιχο των ελαφρά οπλισμένων στρατιωτών, που οι Έλληνες ονόμαζαν γυμνῆτας, ἐξ οὗ και Γυμνησίαι (από το γυμνός). Αυτό δεν πάει να πει πως πολεμούσαν γυμνοί, αλλά πως χρησιμοποιούσαν πολύ πιο ελαφρύ οπλισμό από τους ὁπλίτες. Αντίθετα, κατά τον Λυκόφρονα, και στο ποίημά του, Ἀλεξάνδρα, το τοπωνύμιο αναφέρεται σε κάποιους Βοιωτούς ναυαγούς, που η θάλασσα ξέβρασε γυμνούς στα νησιά (ιστορία εμφανώς κατασκευασμένη για να εξηγηθεί το όνομα), ή στους ίδιους τους νησιώτες, που ήταν πολύ συχνά γυμνοί (μάλλον λόγω του ευνοϊκού κλίματος όλον τον χρόνο). Στις Γυμνησίες υπάρχουν μεγαλιθικά πέτρινα μνημεία (naveta, taula, και talaiot), τα οποία μαρτυρούν την παρουσία των ανθρώπων από πολύ παλιά κατά την προϊστορία. Είναι παρόμοια, χωρίς αναγκαστικά να σχετίζονται, με τα nuraghe τής Σαρδηνίας, και τα torri τής Κορσικής. Μια από τις παλαιότερες κουλτούρες τής Μινόρκας είχε δεχθεί επιρροές και από άλλους μεσογειακούς πολιτισμούς, σαν τον μινωικό. Οι νησιώτες εκείνης της εποχής λ.χ. μιμήθηκαν, κατά τα φαινόμενα, τους αντεστραμμένους βαμμένους ξύλινους κίονες που έχουν βρεθεί στην Κνωσό (ο Stanislawski μάλλον θα πει πως πρόκειται για “περιστασιακό παραλληλισμό”, που δεν είναι αρκετά “πειστικός”)… Άλλη παράδοση λέει πως οι Βαλεαρίδες αποικίστηκαν από την Ῥόδο, μετά από τον Τρωικό πόλεμο. Μερικές φορές, οι Πιτυούσες (από την λέξη πιτύα, πεύκο) αποκαλούνται στην καθομιλουμένη αγγλική ως Pine Islands, Νησιά τού Πεύκου, όνομα που είναι ταυτόσημο με το ελληνικό Πιτυοῦσαι, “πευκοσκεπεῖς νῆσοι”. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος τις κατέγραψε στη Γεωγραφία του με τα ονόματα Ὀφιοῦσις και Ἤβυσσος, όπου υπήρχε και ομώνυμη πόλη. Πρόκειται για το λιμάνι Ibossim, που ίδρυσαν οι Φοίνικες το 654 ΠΚΧ, και το οποίο οι Ρωμαίοι αργότερα ονόμαζαν Ebussus, ἐξ οὗ Eivissa (στα καταλανικά), ή Ibiza (στα καστιλιάνικα).

Ηρόδοτος, του Jean-Guillaume Moitte (1806)

OI ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΩΚΑΕΙΣ

“Κατά τον Ηρόδοτο, ήταν οι Έλληνες από την πόλη τής Φώκαιας στη Μικρά Ασία οι πρώτοι που ταξίδεψαν στα νερά τής δυτικής Μεσογείου. Ίσως μοιάζει με θράσος η αμφισβήτηση των γεγονότων που μας παραθέτει ο πατέρας τής Ιστορίας, αλλά ο Antonio García (A. García y Bellido, Hispania Graeca [Ελληνική Ιβηρία]) το κάνει με πειστικό τρόπο. Οι Φωκαείς, γράφει, έφτασαν αργά ἐπὶ σκηνῆς, επωφελούμενοι από παλαιότερες ναυτιλιακές επαφές. Ούτε δέχεται την πληροφορία ότι το σημαντικό ταξίδι τού Σάμιου Κωλαίου ήταν αυτό με το οποίο οι Έλληνες ανακάλυψαν την Ταρτησσό. Το πολυδιαφημισμένο αυτό ταξίδι τού 7ου αιώνα, κατά την γνώμη του, ήταν απλώς ένα – αν και πιθανόν το πιο κερδοφόρο κι εντυπωσιακό ως τότε – από τα πολλά ανάλογα ταξίδια που είχαν κάνει Ρόδιοι, Χαλκιδείς, Σάμιοι, και άλλοι.⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ “Ο H. R. W. Smith, χωρίς ν’ απορρίπτει την θέση τού García, λέει ότι δεν βρίσκει κανένα λόγο να πιστέψει πως οι Φωκαείς έφτασαν στην Ταρτησσό πριν από την εποχή τού Αργανθώνιου, του φιλέλληνα βασιλιά τής Ταρτησσού, ή πριν από το ταξίδι τού Κωλαίου.” (D.S.)

Σάτυρος σε αγγείο τής Αλαλίας

“Όποιες και αν είναι οι χρονολογίες – και η αρχαιολογική έρευνα έχει πολύ δρόμο μπροστά της – οι Φωκαείς οπωσδήποτε έγιναν οι πιο δραστήριοι και αποδοτικοί Έλληνες στην περιοχή. Ο αποικισμός τους είχε σφρίγος κι εύρος, και ήταν ο μοναδικός στη δυτική Μεσόγειο με διαρκή αποτελέσματα… Δεν έχουμε καμιά συγκεκριμένη ένδειξη πως η δραστηριότητά τους εκείνη είχε σχέση με την παρακμή τής Τύρου, όμως υπάρχει κάποια χρονική σύμπτωση. Η Τύρος είχε αρχίσει να παρακμάζει προς τα τέλη τού 8ου αιώνα π.Χ., κάτι που έγινε εμφανές στη διάρκεια του επόμενου αιώνα. Τον καιρό εκείνο έγινε το ταξίδι τού Κωλαίου (650 π.Χ.), ιδρύθηκε από τους Φωκαείς η αποικία τής Μασσαλίας, η σημερινή Marseille (600 π.Χ., ή περίπου τότε), καθώς επίσης η Ἀλαλία στην Κορσική (640 π.Χ., ή περίπου 40 χρόνια πριν από τη Μασσαλία). Λίγο πριν από το τέλος τού αιώνα, ιδρύθηκε και η Μαινάκη, η δυτικότερη αποικία τής Φώκαιας, κοντά στη Μάλαγα.⁽¹⁰⁾

• ⁽¹⁰⁾ “Σε απόσταση το πολύ 20 μιλίων προς ανατολάς, λέει ο García, ενώ ο Smith θεωρεί πως θα βρισκόταν ενδεχομένως πάνω-κάτω στις παρυφές τής σημερινής Μάλαγας.” (D.S.)

● Κάποιες χρονολογίες διαφέρουν. Η διαφορά στο ταξίδι τού Κωλαίου είναι ασήμαντη (650 αντί περί το 640 ΠΚΧ). Όμως, ο χρόνος ίδρυσης της Αλαλίας προηγείται κατά έναν σχεδόν αιώνα (640 αντί για 566 ΠΚΧ). Επρόκειτο αρχικά για κάποιον προσωρινό εποχικό οικισμό;

Οι Φωκαείς ακολουθώντας τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου έφτασαν από τη Μικρασία στην Ιβηρία.

“Ήταν ένας αιώνας στενών σχέσεων ανάμεσα σε Φωκαείς και Ταρτήσσιους. Η βασιλεία τού Αργανθώνιου της Ταρτησσού ξεκίνησε στον 7ο π.Χ. αιώνα. Οι αρχαίες πηγές αναφέρονται στα 80 χρόνια που έμεινε στον θρόνο, αλλά πιθανότατα έχουν δραματοποιήσει à la ελληνικά μια δυναστεία, ή μια περίοδο, δημιουργώντας αυτήν την θρυλική μακροζωία ενός και μόνον κυβερνήτη. Είτε όμως έχουμε να κάνουμε μ’ έναν κυβερνήτη, ή με πολλούς, δεν αλλάζει το γεγονός πως οι επαφές ανάμεσα στην Ταρτησσό και την Φώκαια ήταν συχνές και στενές. Αυτή ήταν η περίοδος της κυριαρχίας τής Φώκαιας στις θάλασσες, τότε που ο Ταρτήσσιος βασιλιάς δάνεισε χρήματα στους Φωκαείς, για την κατασκευή οχυρωματικών έργων, έτσι ώστε ν’ αντιμετωπίσουν την απειλή των Περσών.”

● Τ’ όνομα Αργανθώνιος, πιθανότατα, σχετίζεται με την ινδοευρωπαϊκή λέξη για τον ἄργυρο, και, συνεκδοχικά, για το χρῆμα. Η Ταρτησσός ήταν πολύ πλούσια σε ασήμι. Παρόμοια ονόματα εμφανίζονται σ’ επιγραφές τής ρωμαϊκής εποχής, ή και σε αργυρά νομίσματα της Γαλατίας. Ο Αργανθώνιος (γύρω στο 670–550 ΠΚΧ) κυβέρνησε την Ταρτησσό για ογδόντα χρόνια (πάνω-κάτω 630–550 ΠΚΧ), κι έφυγε πληρέστατος ημερών στα 120 του. Η μεγάλη του ηλικία, και η μακρά διάρκεια της βασιλείας του, πιθανόν να οφείλονται σ’ εναλλασσόμενους μονάρχες, με το ίδιο όνομα, ή τον ίδιο τίτλο, αν περί αυτού πρόκειται. Όπως και να έχει το θέμα, θα μπορούσε κάποιος ν’ αντιτείνει πως πέθανε… νεότατος, αν πάρουμε υπόψη πως, κατά τη Βίβλο, “ὅλαι αἱ ἡμέραι τοῦ Μαθουσάλα ἦσαν ἐννεακόσια ἑξήκοντα καὶ ἐννέα ἔτη” – 969 χρόνια!

Ο Πύργος τής Βαβέλ, του Pieter Bruegel τού πρεσβύτερου

● Η μεγάλη πλάκα είναι ότι ουδείς τολμά να πει: παραμύθια! Η ακόμα μεγαλύτερη, πως τόσοι καλοπροαίρετοι (κι άλλοι τόσοι… κακοπροαίρετοι) σπάζουν το κεφάλι τους για να δικαιολογήσουν τ’ αδικαιολόγητα, αν και είναι γνωστόν τοῖς πᾶσι: “οὔ μπλέξεις” με τις χρονολογίες τής Βίβλου! Απολαύστε: “είναι λάθη αντιγραφέων, ή μεταφραστών· λανθασμένες απόπειρες διόρθωσης λαθών· σκόπιμη επιμήκυνση των ηλικιών των πατριαρχών, από τους ‘Ἑβδομήκοντα’ [Ιουδαίους μεταφραστές τής Παλαιάς Διαθήκης στα ελληνικά], πολλαπλασιάζοντας επί 5, ή 10, ώστε να ‘ταιριάξουν’ με την εποχή τού κατακλυσμού· σύγχυση μεταξύ ‘μηνών’ και ‘ετών’· ή μεταξύ ηλιακών και σεληνιακών ετών· ή μεταξύ του σουμεριακού και του νέου τρόπου αρίθμησης· τα ονόματα δεν αναφέρονται σε άτομα, αλλά σε ‘δυναστείες’,” όπως και με τον Αργανθώνιο. Δεν απουσιάζουν και οι… φονταμενταλιστές: “ένας θόλος ατμού προστάτευε τη γη τότε· η διατροφή ήταν καλύτερη τότε· όσο πιο πολύ αμαρτάνουμε, τόσο ο Κύριος μας κόβει χρόνια”… Αμήν!

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΙΚΩΝ
ΛΑΩΝ ΣΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΙΒΗΡΙA

Το νησί των Γαδείρων στον ομώνυμο κόλπο: η βάση
εφόρμησης των Φοινίκων κατά της Ταρτησσού

“Η περίοδος παρακμής τής Τύρου δεν ήταν σημαντική μόνο για τους Έλληνες της Ἰωνίας, αλλά και για την αποικία τής Τύρου, την Καρχηδόνα. Κατά την εποχή τού αποικισμού των Φωκαέων, επεκτεινόταν και η Καρχηδόνα. Ήδη από το 653 π.Χ. είχε εγκαταστήσει αποικία στην Ίμπιθα των Βαλεαρίδων, που πλαγιοκοπούσε την ελληνική νησιωτική ρότα προς τη Δύση. Μετά από το 573 π.Χ. που η Τύρος έπεσε στα χέρια των Βαβυλωνίων, η Καρχηδόνα παρουσίαζε ολοένα και μεγαλύτερες τάσεις ανεξαρτητοποίησης. Ο ανταγωνισμός για τα μέταλλα της Δύσης οξυνόταν ανάμεσα στους δύο μεγάλους αντιπάλους, την Καρχηδόνα και την Ελλάδα. Είναι λογικό να υποθέσουμε πως η φιλία τού Αργανθώνιου (ή της δυναστείας του), που διαρκούσε εδώ κι έναν σχεδόν αιώνα, ήταν κάτι παραπάνω από μια απλή συμπάθεια, ή και φιλοφροσύνη. Αντιπροσώπευε πιθανότατα μια μορφή συμμαχίας, στο πλαίσιο της οποίας οι Ταρτήσσιοι βοηθούσαν τους Φωκαείς στον αγώνα τους ενάντια στην απειλή που αντιμετώπιζε η μητρόπολή τους. Σε αντάλλαγμα, οι Έλληνες στήριζαν τους Δυτικούς εναντίον τής αυξανόμενης επιθετικότητας της Καρχηδόνας και της φοινικικής αποικίας των Γαδείρων, που απειλούσαν την περιοχή τής Ταρτησσού. Σχεδόν από την εποχή ίδρυσης των Γαδείρων, οι Φοίνικες είχαν δείξει τις επεκτατικές τους τάσεις. Δεν πέρασε πολύς καιρός και άρχισαν να χρησιμοποιούν το νησί ως εφαλτήριο επιθέσεων εναντίον τής ηπειρωτικής χώρας και των Ταρτησσίων..

Διόνυσος, θεός τού κρασιού, του Εξηκία,
κύλιξ, περί το 530 ΠΚΧ

“Συνήθως οι Έλληνες δεν ήταν ούτε ειρηνικοί, ούτε φιλικοί προς τους γείτονες, όταν η προοπτική τού κέρδους ήταν εμφανής. Σε αυτό ελάχιστα διέφεραν από τους Φοίνικες. Ωστόσο, στις σχέσεις τους με τους Ταρτήσσιους, καθ’ όλες τις ενδείξεις, δεν είχαν καμιά επιθυμία να θέσουν υπό τον έλεγχό τους εδάφη και ανθρώπους, αλλ’ απλώς ήθελαν ν’ ανταλλάσσουν τα προϊόντα τους, ιδιαίτερα ελαιόλαδο και κρασί,⁽¹¹⁾ με ταρτήσσια μέταλλα. Όντως η ιστορία των ελληνικών επαφών με τους Ίβηρες ήταν ιστορία φιλίας, και η φιλοξενία των Ιβήρων προς τους Έλληνες παροιμιώδης. Οι επιδιώξεις και των δυο λαών εξυπηρετούνταν από τις φιλικές συναναστροφές και την αλληλοϋποστήριξη ενάντια στον κοινό εχθρό, ιδίως αφότου αυξήθηκε η σπουδαιότητα και μεγάλωσαν οι φιλοδοξίες τής Καρχηδόνας. Η αποφασιστική σύγκρουση για την πλήρη κυριαρχία στην περιοχή ήταν αναπόφευκτη. Κι επιταχύνθηκε από τις εξελίξεις στην περιοχή τής ανατολικής Μεσογείου”…

• ⁽¹¹⁾ “Ο Pierson Dixon (Οι Ίβηρες της Ισπανίας), και ο Rhys Carpenter (Οι Έλληνες στην Ισπανία), δηλώνουν πως η ελιά και το αμπέλι εισήχθησαν στην Ισπανία από τους Έλληνες. Ο Ἀκράγας εξήγαγε ελαιόλαδο στην Καρχηδόνα κατά το πρώτο μισό τής 1ης χιλιετίας π.Χ. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι Έλληνες συναλλάσσονταν με κρασί στην Ιβηρία. Το κρασί από σταφύλια είναι πανάρχαιο στις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου, και οι Φοίνικες υπήρξαν περίφημοι έμποροι κρασιού”… (D.S.)

“Ελληνοϊβηρική φιλία: μορφή συμμαχίας λόγω επιθετικότητας Καρχηδονίων και Φοινίκων. Πολύ σύντομα τα Γάδειρα έγιναν
εφαλτήριο επιθέσεων εναντίον τής Ταρτησσού”…

.

“Ελληνοϊβηρικές επαφές: ιστορία φιλίας· η φιλοξενία των
Ιβήρων προς τους Έλληνες παροιμιώδης. Αλληλοϋποστήριξη
ενάντια στον κοινό εχθρό”. (Dan Stanislawski)

Η ΑΠΟΙΚΙΑ ΤΗΣ ΑΛΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ

Άρτεμις, η πολιούχος θεά τής Φώκαιας, σε αργυρή (βαριά) δραχμή τής Μασσαλίας (390-220 ΠΚΧ)

Ο DAN STANISLAWSKI στρέφει μετά την προσοχή του στις ιστορικές εξελίξεις στη Μικρά Ασία: το 546 ΠΚΧ οι Πέρσες κατέκτησαν Λυδία και Ιωνία, προκαλώντας τη “μαζική μετανάστευση ίσως του μισού πληθυσμού τής Φώκαιας προς την κορσικανική αποικία τής Αλαλίας… Όλοι οι άνδρες τής πόλης, που μάλλον είχε 5.000 έως 7.000 κατοίκους, έφυγαν. Το μέγεθος του πληθυσμού υποδηλώνει επίσης τον μεγάλο αριθμό διαθέσιμων σκαφών, και υπογραμμίζει την εμπορική σημασία τής πόλης εκείνην την εποχή… Κάποια στιγμή μεταξύ 540 και 535 π.Χ.”, διεξήχθη και η ναυμαχία τής Αλαλίας, με την οδυνηρή έκβασή της για τους Έλληνες, αλλά κυρίως για τους Ταρτήσσιους.

“Ίσως τότε η Καρχηδόνα ν’ απέκλεισε τα στενά τού Γιβραλτάρ, όπως μας λέει ο Carpenter. Αν και το πιθανότερο είναι τα Στενά να ήταν σε μεγάλο βαθμό αποκλεισμένα προ πολλού, αλλά μετά από τη ναυμαχία είχε μπλοκαριστεί και ο χερσαίος δρόμος ανάμεσα στη Μαινάκη και την Ταρτησσό. Η ίδια η Μαινάκη καταστράφηκε από τους Καρχηδονίους προς τα τέλη τού αιώνα, έτσι ώστε να τερματιστεί η διακίνηση των εμπορευμάτων της και ο ανταγωνισμός της με τον καρχηδονιακό οικισμό στην θέση τής σημερινής Μάλαγας”…

Φωκαϊκό νόμισμα από ήλεκτρον
με παιχνιδιάρες φώκιες

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗ ΔΥΣΗ

“Όπως η Καρχηδόνα είχε κληρονομήσει τη δυτική αυτοκρατορία τής Τύρου, έτσι και η Μασσαλία έγινε ο κληρονόμος εκείνης που είχε δημιουργήσει η μητρόπολή της, Φώκαια. Εδώ [στη Μασσαλία] μεταφέρθηκε το επίκεντρο του ελληνικού εμπορίου, με τον τερματισμό των επιχειρήσεων των θαλασσοπόρων Φωκαέων στα δυτικά τής Μεσογείου. Οι συναλλαγές μέσω της Γαλλίας με την Βρετάνη, και πέρα από αυτήν, ήταν αναμφίβολα σημαντικές ήδη από πριν για τους Μασσαλιώτες, όμως τα εκεί τεκταινόμενα είχαν επισκιαστεί από το μεγαλύτερο δράμα τού αγώνα στο θέατρο της Μεσογείου. Κατά το τελευταίο μισό τού 6ου π.Χ. αιώνα, περίοδο που οι Καρχηδόνιοι είχαν αποκτήσει πλήρη κυριαρχία στη Δύση, η ευημερία τής Γαλικίας – η οποία, όπως υποθέτουμε, στηριζόταν στον κασσίτερο – παρήκμασε. Ενδεχομένως, αυτή η παρακμή θα οφειλόταν στην αλλαγή [τού ‘Δρόμου τού Κασσίτερου’], από την θαλάσσια οδό, μέσω των Στενών, σ’ εκείνον από τη Μασσαλία, μέσω των γαλλικών ποταμών, προς τα βορειοδυτικά, και τελικά προς την Βρετανία”……

“Η παρακμή τής Γαλικίας οφειλόταν στην αλλαγή [τού Δρόμου
τού Κασσίτερου], από την θαλάσσια οδό, μέσω των Στενών, σ’
εκείνον από τη Μασσαλία προς Βρετανία”. (Dan Stanislawski)

Ο Stanislawski παραθέτει τέσσερις πιθανές εξηγήσεις για την παρακμή τής Γαλικίας. Σημαντικότερη είναι μάλλον η δεύτερη:

Πανοπλία Καρχηδόνιου αξιωματικού

“Πιθανότατα, οι Γαλικιανοί είχαν πάψει για κάποιο χρονικό διάστημα να είναι παραγωγοί, κι έγιναν προμηθευτές κασσίτερου από τη γαλλική Αρμορίκη, ή τις Βρετανικές νήσους. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, ο απευθείας χερσαίος δρόμος από τη Μασσαλία θα παρέκαμπτε το καρχηδονιακό μπλόκο, εξαλείφοντας τους Γαλικιανούς μεσάζοντες… Κατά την ίδια πάνω-κάτω χρονική περίοδο αυξήθηκε το ενδιαφέρον για άργυρο… καθώς οι Έλληνες της Μικράς Ασίας τον αναζητούσαν μανιωδώς για την κοπή νομισμάτων… Ίσως τα πλουσιότερα αρχαία ορυχεία αργύρου να ήταν εκείνα της Μαστίας (ή Μασσίας), περιοχής που υπολειπόταν σ’ εμπορική σπουδαιότητα μόνον έναντι της Ταρτησσού. Η αρχαία ευημερία τής περιοχής, όπως και της σημαντικότερης πόλης της, που λεγόταν επίσης Μαστία (ή Μασσία), της μεταγενέστερης Νέας Καρχηδόνας, προφανώς στην θέση τής σημερινής Καρθαγένης, στηριζόταν για πολλούς αιώνες στην εξόρυξη αργύρου. Μεγάλες ποσότητες εξορύχτηκαν υπό την καθοδήγηση του Ἁννίβα στον 3ο αιώνα π.Χ., ενώ η επιχείρηση ήταν ακόμη ανθηρή κατά την εποχή τού Πολύβιου, στον επόμενο αιώνα.”

ΚΑΡΧΗΔΟΝΙΑΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙO

Χρυσό κράνος τής εποχής τού μπρούντζου
από το Leiro τής Γαλικίας

Ύστερα από τη ναυμαχία τής Αλαλίας, “η ελληνική εμπορική δραστηριότητα στην Ιβηρία τερματίστηκε, και η Καρχηδόνα είχε πολύ λιγότερες αναστολές προκειμένου να εξαπλώσει τον έλεγχό της. Η Ταρτησσός, που φοβόταν τους Καρχηδόνιους και είχε συμμαχήσει με τους Έλληνες, καταστράφηκε, μένοντας δίχως υποστήριξη.⁽¹²⁾ Στον επόμενο αιώνα, ως και 20.000 Ίβηρες μισθοφόροι πολεμούσαν στη Σικελία για λογαριασμό των Καρχηδονίων… Επίσης, οι Κέλτες υπηρετούσαν ως μισθοφόροι στις καρχηδονιακές δυνάμεις..

• ⁽¹²⁾ “Αν τελικά δεν υπήρξε πόλη με αυτό το όνομα δεν είναι τόσο σημαντικό. Το σπουδαιότερο είναι πως η περιοχή στο σύνολό της τέθηκε υπό τον έλεγχο των Καρχηδονίων των Γαδείρων.” (Carpenter, Οι Έλληνες στην Ισπανία). (D.S.)

Διδώ (Ελίσσα, η πρώτη βασίλισσα της Καρχηδόνας), του Christophe Cochet (;)

“Οι Καρχηδόνιοι εξαρτιόνταν όλο και περισσότερο από τους μισθοφόρους τής χερσονήσου, όχι μόνον από τις παρυφές, αλλά και από την ενδοχώρα της, μακριά από τα παράλια. Στα τέλη τού 3ου π.Χ. αιώνα, ο στρατός τού Αννίβα είχε στις τάξεις του Κελτίβηρες, από τα βόρεια ηπειρωτικά, Γαλικιανούς, από το βορειοδυτικόν άκρον τής χερσονήσου, Λουζιτανούς, από τα κεντρικά τής Πορτογαλίας, Οὐέττονες, από τα μέσα τής ροής τού Τάγου – χωρίς με αυτούς να συμπληρώνεται ο κατάλογος. Ωστόσο, τα ἐν λόγῳ στρατεύματα κάθε άλλο παρά καθαρά μισθοφορικά ήταν. Πολλοί είχαν ενσωματωθεί διὰ τῆς βίας στις καρχηδονιακές δυνάμεις… Κατά τους προηγούμενους αιώνες, οι Καρχηδόνιοι δεν φαίνεται να είχαν προκαλέσει εκτεταμένους ανταγωνισμούς στην Ιβηρία. Σε τοπικό επίπεδο μπορεί να είχαν υπάρξει ανταγωνισμοί, σαν και αυτούς που πιθανότατα προέκυψαν μεταξύ Καρχηδονίων και Ταρτησσίων, αλλά για τις φυλές τής ενδοχώρας, οι Καρχηδόνιοι ενδεχομένως να ήταν κι ευπρόσδεκτοι. Προσέφεραν την ευκαιρία να πολεμήσει κανείς ἐπ’ ἀμοιβῇ. Μόνον αργότερα, όταν είχαν επεκτείνει την κυριαρχία τους και αυξήθηκαν οι ανάγκες τους για στρατεύματα, οι Καρχηδόνιοι άλλαξαν την τακτική τους σε σχέση με αυτές τις φυλές τής ενδοχώρας, που χρησίμευαν ως πηγή ανθρώπινου δυναμικού από παλιά. Όταν ο Αννίβας, ευρισκόμενος σε απελπιστική κατάσταση, λόγω της έλλειψης στρατευμάτων και υπό οικονομική πίεση, ενσωμάτωσε διὰ τῆς βίας άνδρες των φυλών αυτών στα στρατεύματά του, οι άλλοι αντέδρασαν και αντιστάθηκαν σθεναρά. Οι φυλές τής ενδοχώρας ήταν πολεμοχαρείς. Μια ευκαιρία να πολεμήσουν ἐπ’ ἀμοιβῇ δεν θα τους δυσαρεστούσε καθόλου, αλλά η αξίωση υποταγής και υποδούλωσης ήταν θέμα εντελώς διαφορετικό. Κατά τον Στράβωνα, αντιστάθηκαν στον Αννίβα, όπως έκαναν αργότερα, για τους ίδιους πάνω-κάτω λόγους, και στους Ρωμαίους.

“Παρ’ όλα αυτά, δεκάδες χιλιάδες μισθοφόροι ήρθαν σ’ επαφή με άλλες χώρες και με τους πολιτισμούς τής κεντρικής και ανατολικής Μεσογείου. Επειδή η διαδικασία αυτή συνεχιζόταν ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ., και πολλοί άνδρες είχαν επιστρέψει στην χερσόνησο, οι επιπτώσεις μάλλον ήταν σημαντικές στη νοοτροπία των λαών τής Meseta [του ‘Οροπεδίου’, στην ‘καρδιά’ τής Ιβηρίας], ή ακόμη και μερικών από τις απομακρυσμένες δυτικές ακτές.”

Το λιμάνι τής Καρχηδόνας

● Στις σχέσεις της με τους μισθοφόρους, η Καρχηδόνα είχε ήδη έναν πόλεμο στο… παθητικό της: τον Μισθοφορικό, ή Λιβυκό πόλεμο (240–237 ΠΚΧ), αμέσως μετά από τον Α’ Καρχηδονιακό πόλεμο. Ήταν η εξέγερση των μισθοφόρων της, με την υποστήριξη των Λίβυων, λόγω της αδυναμίας της να τους πληρώσει, αφού έπρεπε πρώτα να καταβάλει τις τεράστιες πολεμικές αποζημιώσεις στην Ρώμη. Απέναντί της είχε μια “Λεγεώνα των Ξένων”, που αποτελούσαν Ίβηρες, Κελτίβηρες, Λίγυρες, Βαλεάρες, Κέλτες, Έλληνες, και άλλοι. Οι διμερείς διαπραγματεύσεις ήταν άκαρπες, λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης, αλλά και της πολυγλωσσίας των μισθοφόρων, που καθιστούσε ανέφικτη την εξεύρεση της χρυσής τομής. Πολύ σύντομα, άρχισαν να “μιλούν” τα όπλα και οι μισθοφόροι κατέλαβαν την Τύνιδα. Απειλούμενη άμεσα, η Καρχηδόνα εξαναγκάστηκε σε συνθηκολόγηση, και δέχθηκε όλα τα αιτήματα των εξεγερμένων. Οι τελευταίοι, μ’ ενισχυμένη πλέον τη διαπραγματευτική τους θέση, άρχισαν να ζητούν όλο και περισσότερα, όπως λ.χ. να πληρωθούν οι Λίβυοι, που η Καρχηδόνα είχε στρατολογήσει, άρα δεν ήταν μισθοφόροι (δεν ήταν, όμως, ούτε Καρχηδόνιοι πολίτες), όπως και άλλοι, σαν τους Νουμιδούς, ή τους δούλους, που είχαν αποδράσει, και τώρα πολεμούσαν στο πλευρό τους. Η Καρχηδόνα, και πάλι, δεν είχε άλλη επιλογή: δέχθηκε τα πάντα…

Salammbô, του Alfons Mucha (1896), βάσει του ομότιτλου ιστορικού μυθιστορήματος του Gustave Flaubert (1862), που με τη σειρά του βασίστηκε στον Πολύβιο. Η ηρωίδα είναι κόρη τού Αμίλκα και ιέρεια, που την έχει ερωτευτεί παράφορα ο Μάθως…

Η αναμέτρηση θα είχε λήξει τότε, αν δυο μισθοφόροι διοικητές, ο Σπένδιος (ή και Σπόνδιος), δούλος από την Καμπανία, και ο Βέρβερος Μάθως, από τη Λιβύη, δεν έπειθαν τους Λίβυους του στρατεύματος πως η Καρχηδόνα θα έπαιρνε εκδίκηση για τη συμμετοχή τους στην ανταρσία, μόλις οι ξένοι μισθοφόροι πληρώνονταν κι έφευγαν για τις πατρίδες τους. Μαζί τους συμπαρατάχθηκαν διάφορες λιβυκές πόλεις και χωριά, αφού ο λαός τής χώρας είχε απηυδήσει από τον καρχηδονιακό ζυγό, και τελικά, το σύνολο των μισθοφόρων. Κάτι που είχε ξεκινήσει ως απλή “εργασιακή διένεξη”, απειλούσε τώρα μιαν αυτοκρατορία… Υστερώντας σε όλους τους τομείς – “έμψυχο υλικό”, χρήμα, εφόδια – και απροετοίμαστη, η Καρχηδόνα παρέπαιε, όσο ήταν επικεφαλής ο Ἅννων, ο “Μέγας”. Τελικά, η στρατηγία δόθηκε στον Ἁμίλκα Βάρκα, πατέρα τού Αννίβα, που κατόρθωσε να νικήσει, το 237 ΠΚΧ, αυτούς που κάποτε διοικούσε στη Σικελία, πολεμώντας τούς Ρωμαίους. Ο Αμίλκας χρησιμοποίησε πολύ έξυπνα τον “ψυχολογικό πόλεμο”, πήρε με την πλευρά του ένα μέρος των αντιπάλων, κι εξολόθρευσε τους υπόλοιπους στην αποφασιστική “Μάχη τού Πριονιού” – που δεν ήταν καν μάχη: απέκλεισε τους μισθοφόρους σε βαθιά χαράδρα, ώσπου πέθαναν από την πείνα. Η βαρβαρότητα και οι θηριωδίες περίσσεψαν στον, κατά τον Πολύβιο, “ανηλεή”, “δίχως ανακωχή πόλεμο”, χωρίς καν κανόνες διεξαγωγής, τον “πιο βλάσφημο πόλεμο της ιστορίας”. Διαμελισμοί και βασανιστήρια εκατέρωθεν σόκαραν ακόμη και τους ανθρώπους τής εποχής.

Αργυρό νόμισμα του Αμίλκα Βάρκα

Μια μικρότερη εξέγερση μισθοφόρων στη Σαρδηνία κατεστάλη με τη βοήθεια της Ρώμης. Στον πόλεμο αυτό, η Ρώμη ήταν στο πλευρό τής Καρχηδόνας, για να είναι αυτή σε θέση να συνεχίσει την καταβολή των αποζημιώσεων! Άλλωστε, η Ρώμη θα καταλάμβανε μόνη της λίαν συντόμως τόσο τη Σαρδηνία όσο και την Κορσική. Η Καρχηδόνα, χάνοντας τα δυο νησιά, είχε πλέον μόνον την Ιβηρία ν’ απομυζά, για να ορθοποδήσει. Αν ζούσε ο Θουκυδίδης, θα είχε να γράψει πολλά… Όπως κι εμείς· παραλληλίζοντας τις σχέσεις Καρχηδονίων και μισθοφόρων με τις σχέσεις των Αμερικάνων με τους δικούς τους μισθοφόρους (Οσάμα, Ταλιμπάν, Ισλαμικό κράτος). Ή επίσης για το ρατσιστικό μειονέκτημα της Καρχηδόνας ν’ αποτελεί η ιθαγένειά της αποκλειστικό προνόμιο, κι έτσι να είναι υποχρεωμένη να στηρίζεται ολοένα και περισσότερο σε μισθοφόρους, αρνούμενη να παραχωρήσει πολιτικά δικαιώματα λ.χ. στους Λίβυους. Ήταν ένα μείζον πλεονέκτημα της Ρώμης, στον Β’ Καρχηδονιακό πόλεμο, όταν ο Αννίβας, παρά τις νίκες στην Ιταλία, δεν μπόρεσε να διαρρήξει τους δεσμούς τής Ρώμης με τους συμμάχους της. Ή, τέλος, για το πόσοι “Μεγάλοι”, σαν τον Άννωνα, τον “ειρηνιστή” – λόγω “τσέπης”, προσωπικού συμφέροντος – είναι τελικά πολύ μικροί. Οι μόνοι, μάλλον, απ’ όσους αναφέρονται σε αυτά τα Χρονικά, που αξίζουν, πράγματι, το προσωνύμιο, είναι ο Αλέξανδρος και ο Κύρος.

Κένταυρος: μπρούντζινο ειδώλιο από το Campo de Caravaca (Murcia), μάλλον φτιαγμένο στην Ελλάδα (6ος αιώνας ΠΚΧ)

Ἐν κατακλεῖδι…

Ο DAN STANISLAWSKI, ΥΠΕΝΘΥΜΙΖΩ, ήταν αυτός που είχε απορρίψει το ενδεχόμενο της παρουσίας Μινωιτών στην Ιβηρία· αυτός που είχε “ξεχάσει” τους Μυκηναίους, αποδίδοντας στους Φοίνικες τον ρόλο τού εμπορικού μεσάζοντα για τα αιγυπτιακά αρχαιολογικά ευρήματα στην Ισπανία – και μάλιστα, σ’ εποχή μυκηναϊκής κυριαρχίας στη Μεσόγειο (1400-1200 ΠΚΧ)· ήταν αυτός, επιπλέον, που είχε “λησμονήσει” τα ελληνικά ἐμπόρια στην Αίγυπτο, πρωτίστως τη Ναύκρατι· αυτός που τον είχα κατηγορήσει πως είναι “διοπτροφόρος”, φορώντας “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”!

Για όλα αυτά, η δική του “ματιά” στην Ιβηρία έχει πολύ μεγαλύτερη αξία για μας, αφού κάθε άλλο παρά προκατειλημμένη υπέρ των Ελλήνων είναι. Ιδίως όταν διαπιστώνουμε πως η αφήγησή του διαφέρει ελάχιστα από το ιστορικό πανόραμα των τριών “ιβηρικών” μας Χρονικών (21, 22, 25): Ὅπερ ἔδει δεῖξαι, όπως θα έλεγε και ο Εὐκλείδης… Απομένει ένα τελευταίο Χρονικό: θα ρίχνουμε άγκυρα σ’ εμπόρια, ή και θα περιηγούμαστε σε ανάκτορα της Εγγύς Ανατολής, ώστε να διαγράψουμε τον κύκλο, επιστρέφοντας στην αφετηρία μας – σ’ ένα ταξίδι γεμάτο από εκπλήξεις καθώς θ’ ανταμώνουμε καθ’ οδόν περιοδεύοντες καλλιτέχνες, τεχνίτες, και μάστορες, “μέλη των Συντεχνιών των Αρχιτεκτόνων και των Ζωγράφων” – με την γραφή τους, την Γραμμική Α, να προβληματίζει, ωστόσο, τον περίφημο αρχαιολόγο Leonard Woolley…

Επόμενο Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ ● Ἐμπόρια σ’ Αίγυπτο και Λεβάντε ● Το Βατερλώ τού Leonard Woolley ● Περιοδεύοντες Μινωίτες Καλλιτέχνες ● Δεσμοί Κρήτης κι Αιγύπτου ● Διαφορές Μινωικής και Φαραωνικής Κοινωνίας και Τέχνης

• >> Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ
• << Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST”

Αριστερά: Γραμμική A (πινακίδα τής Κνωσού) – η γραφή που προβλημάτισε τον Leonard Woolley.
Δεξιά: Ελληνικό αλφάβητο – επιγραφή των Μασσαλιωτών τής Καταλονίας.

Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

/ENGLISH/ Chronicle 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

● Φοίνικες και Καρχηδόνιοι ● Αποικισμός ● Αντίκτυπος της Περσικής Επέκτασης
● Ταρτησσός: τὸ Μῆλον τῆς Ἔριδος ● Ναυμαχία Ἀλαλίας ● Αφανισμός Ταρτησσού
και Καρχηδόνας ● Μακεδονία και Ρώμη

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Επιστροφή στην ταραγμένη θάλασσα της αρχαίας Μεσογείου

Πλώρη πλοίου σε καρχηδονιακό νόμισμα

ΑΝ ΟΙ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ παρουσίαζαν πορτραίτα λαών, θα μπορούσε κάλλιστα να παραλληλίσει κανείς τους Μινωίτες με τους Χαναναίους, και τους Μυκηναίους με τους Καρχηδονίους:⁽¹⁾ οι τελευταίοι εξαπλώθηκαν όχι μόνο με τις αποικίες, αλλά και με τις κατακτήσεις. Η Κρήτη και η Φοινίκη, αντίθετα, με την περιορισμένη τους έκταση, δεν μπορούσαν ν’ αποτελέσουν εφαλτήρια για πολεμικές εξορμήσεις. Η επέκταση ήταν εφικτή μόνο με το εμπόριο και τον αποικισμό, χάρη στους θαλασσοπόρους τους.

• ⁽¹⁾ Σε αυτό το Χρονικό ειδικά, είναι απαραίτητο να διακρίνουμε σαφώς τους Χαναναίους, από τους Καρχηδονίους, ώστε ν’ αποφύγουμε τυχόν συγχύσεις. Με τον όρο Φοίνικες, εννοούμε το σύνολο αυτής της οικογένειας, σε όλη την έκταση της Μεσογείου.

Οι περιορισμοί που αντιμετώπισαν οι Ἕλληνες, μόλις αφυπνίστηκαν από τους “σκοτεινούς χρόνους” τους, για την ἐκ νέου επέκτασή τους προς δυσμάς, ήταν τα “τετελεσμένα” που είχαν δημιουργήσει στο μεταξύ οι Φοίνικες. Οι Έλληνες δεν είχαν πρόβλημα να διασχίζουν το Αἰγαῖον, καθώς ήταν ελληνικό πέλαγος. Με την Τροία κατεστραμμένη, κανένας δεν μπορούσε να τους εμποδίσει την είσοδο στη Μαύρη θάλασσα – μόνον η Φύση. Ήταν ο λόγος που ευφημιστικά την ονόμασαν Εὔξεινο Πόντο, “φιλόξενη θάλασσα”, θέλοντας να εξευμενίσουν τον Ποσειδῶνα, κι έτσι να κυριαρχήσουν. Όμως, ήξεραν πως στη Μεσόγειο ο ανταγωνισμός ήταν σφοδρός. Οι Φοίνικες, που απέφευγαν τις “κρουαζιέρες” στο Αιγαίο και τη Μαύρη θάλασσα,⁽²⁾ ήταν “πανταχού παρόντες” οπουδήποτε αλλού, έχοντας στήσει το εμπορικό τους δίκτυο σ’ εποχή που ταξίδευαν στις θάλασσες σχεδόν μόνοι. Κίνητρό τους ήταν το κέρδος μέσω των συναλλαγών. Μέρος των κερδών, ωστόσο, έπρεπε να καταβληθεί ως φόρος υποτέλειας στις μητροπόλεις, ή και στις αυτοκρατορίες, που διαδέχονταν η μια την άλλη στον ρόλο τού αφέντη τής Φοινίκης.

Αττική υδρία (στάμνα), 6ος αιώνας ΠΚΧ

• ⁽²⁾ Δεν υπονοώ, φυσικά, πως οι Φοίνικες απέφευγαν το Αιγαίο. Ούτε και οι Έλληνες απέφευγαν την Χαναάν. Οι σχέσεις τους ήταν πανάρχαιες, και οι ανταλλαγές τους γίνονταν βάσει της αμοιβαιότητας. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι το Αιγαίο σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσε να γίνει Ταρτησσός: ένας Χαναναίος έμπορος που ταξίδευε στην Ελλάδα ήταν απλώς ένας έμπορος· το ίδιο πρόσωπο στην Ιβηρία ενεργούσε ως μονοπωλητής.

Σε γενικές γραμμές, η αρχαία ἀποικία διέφερε από τη σύγχρονη, κυρίως στο ότι η πρώτη ήταν μια πόλις (και όχι χώρα), που είχε ιδρύσει μια άλλη πόλη, η μητρόπολις. Επιπλέον, μια ελληνική αποικία ήταν συνήθως κυρίαρχη ἐξ ἀρχῆς. Αντίθετα, οι φοινικικές αποικίες, αν και αυτόνομες, έπρεπε να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στη μητρόπολη: η Καρχηδόνα λ.χ. ήταν υποτελής στην Τύρο. Τούτο προέκυψε ἐξ ἀνάγκης: οι Φοίνικες δεν είχαν αρκετό πληθυσμό για να ιδρύσουν μεγάλες και αυτάρκεις αποικίες· έτσι, οι πιο πολλές είχαν λιγότερους από χίλιους κατοίκους: η Καρχηδόνα αποτελούσε μια από τις λίγες εξαιρέσεις.

Μεγάλη Ελλάδα, Καρχηδόνα και Ετρουρία

Οι Έλληνες είχαν άλλα προβλήματα ή κίνητρα: η πείνα, οι πόλεμοι, οι ποικίλες διενέξεις, οδηγούσαν πολλούς στην ξενιτιά. Η αύξηση του πληθυσμού και η στενότητα χώρου στην Ἑλλάδα, αλλά και η επιθυμία επέκτασης της σφαίρας οικονομικής επιρροής, παρακίνησαν τους Έλληνες να εγκατασταθούν στην Ιταλία από το 800 ΠΚΧ και μετά. Ήταν το επόμενο μέρος προς αποικισμό κι εξελληνισμό, μετά από τα παράλια της Μικράς Ασίας ή του Ευξείνου Πόντου. Στα επόμενα 150 χρόνια, διάφορες πόλεις ίδρυσαν παράκτιες αποικίες στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, κυριαρχώντας πλήρως στο στενό τής Μεσσήνης, κι ελέγχοντας τους εμπορικούς δρόμους. Αυτή η ζώνη έγινε σταδιακά γνωστή ως Μεγάλη Ελλάδα (Magna Graecia). Οι Φοίνικες απέφευγαν τις αναμετρήσεις με τους Έλληνες, εκτός εάν διακυβευόταν περιοχή στρατηγικής σημασίας, λ.χ. η Σικελία. Στα βόρεια, οι Έλληνες βρέθηκαν αντιμέτωποι με τους Ετρούσκους, που είχαν αναβαθμιστεί ως περιφερειακή δύναμη στην Ιταλία, κι επεκτάθηκαν και στη δυτική Μεσόγειο, χάρη στην εξόρυξη κι εμπορία μετάλλων. Η ελληνική παρουσία υπονόμευε τα συμφέροντά τους, ιδίως αφότου οι Φωκαεῖς άρχισαν να ιδρύουν αποικίες στην Κορσική, τη Γαλατία, και την Ιβηρία. Αυτό ανάγκασε τους Ετρούσκους να συμμαχήσουν με τους Καρχηδονίους, που είχαν επίσης αντίθετα συμφέροντα, τα οποία τους έφερναν σε ρήξη με τους Έλληνες.

Θαλασσοπόρος στη Ζάκανθα (Sagunto)

Η κατάσταση άρχισε ν’ αλλάζει δραματικά λίγο μετά από το 640 ΠΚΧ, όταν ο πρώτος Έλληνας έμπορος κατέπλευσε στην Ταρτησσό. Ήταν, όπως φαίνεται, η πρώτη άφιξη Έλληνα των ιστορικών χρόνων στην Ιβηρία, ύστερα από τα ταξίδια των Μυκηναίων και των μυθικών ηρώων τους (λ.χ. του Ηρακλή) στην χερσόνησο. Ο ἐν λόγῳ ναυτικός ήταν ο Κωλαῖος, ένας Σάμιος εξερευνητής κι έμπορος αργύρου που, κατά τον Ἡρόδοτο, έφτασε στην Ταρτησσό γύρω στο 640. Σε μιαν εποχή που οι έμποροι ήταν κατά κανόνα ανώνυμοι, ο ιστορικός θεώρησε τον Κωλαίο αρκετά σημαντικό ώστε να τον κατονομάσει. Αφού την Ταρτησσό δεν την είχε επισκεφθεί κανένας άλλος Έλληνας κατά το παρελθόν, ο Κωλαίος εξασφάλισε ένα μεγάλο φορτίο μετάλλου (150 κιλά ασήμι), που το μετέφερε με ασφάλεια στη Σάμο, πραγματοποιώντας ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέρδη τής εποχής. Οι Φωκαείς τής Μασσαλίας ακολούθησαν την ρότα τού Κωλαίου χρόνια αργότερα, κι έριξαν άγκυρα στην Ταρτησσό. Όπως λέει ο Ηρόδοτος, οι Φωκαείς ήταν οι πρώτοι Έλληνες που έκαναν θαλάσσια ταξίδια μακρινών αποστάσεων, κι έτσι ανακάλυψαν τις ακτές τής Αδριατικής, της Τυρρηνίας, της Ιβηρίας και της Ταρτησσού. Ο Αργανθώνιος, ο περιώνυμος Ταρτήσσιος βασιλιάς κατά την Ἡροδότειον Ἱστορία, χαιρέτησε τους Έλληνες και τους προέτρεψε εἰς μάτην να εγκατασταθούν εκεί. Αλλά γιατί “εἰς μάτην”; Τελικά εγκαταστάθηκαν όντως εκεί. Και γιατί, άραγε, ο βασιλιάς επιθυμούσε τόσο διακαώς να τους έχει εκεί; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δίνεται με τις μετέπειτα ιστορικές εξελίξεις.

Η εδραίωση των Αχαιμενιδών οδήγησε στην αναδιάταξη του χάρτη
στη Μεσόγειο, σε Ανατολή και Δύση. Υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Φωκαεύς πολεμιστής (500-480 ΠΚΧ)

Μαθαίνοντας πως οι Πέρσες γίνονταν μια ολοένα και πιο επικίνδυνη δύναμη στην περιοχή τής μητρόπολής τους, Φώκαιας, ο βασιλιάς τούς έδωσε 1500 κιλά ασήμι για να οικοδομήσουν αμυντικό τείχος που να την περιβάλλει. Αλλ’ ακόμη και με το τείχος, η Φώκαια έπεσε το 546 ΠΚΧ. Για να μην υποταχθούν στον περσικό ζυγό, οι περισσότεροι Φωκαείς την εγκατέλειψαν. Ορισμένοι κατέφυγαν στην Χίο, άλλοι στις αποικίες τους στην Κορσική και άλλα μέρη τής Μεσογείου, ιδρύοντας επίσης την Ἐλέα γύρω στο 540 ΠΚΧ, ενώ αρκετοί τελικά επέστρεψαν στην πόλη τους. Ήταν η περίοδος που η Περσία καταλάμβανε τις ελληνικές πόλεις στα παράλια της Μικράς Ασίας. Κατά ιστορική ειρωνεία, οι Έλληνες δεν ήταν μόνοι σε αυτήν τη συμφορά. Οι Φοίνικες μάλλον υπέφεραν ακόμη περισσότερο: η Τύρος καταστράφηκε από τον Βαβυλώνιο βασιλιά, τον Ναβουχοδονόσωρα, το 572. Ακολούθησε ο Πέρσης βασιλιάς, Κύρος ο Μέγας, που κατέλαβε την Χαναάν, το 539 ΠΚΧ. Η Φοινίκη βυθίστηκε πιο πολύ στην παρακμή. Τότε ἐξ ἀνάγκης παρέδωσε την σκυτάλη στην Καρχηδόνα. Αρκετοί Χαναναίοι εγκαταστάθηκαν στην ανερχόμενη μητρόπολη, καθώς και σε άλλες αποικίες. Ἐν τέλει, η εδραίωση της μεγάλης αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών οδήγησε στην αναδιάταξη του χάρτη σε όλη την έκταση της Μεσογείου, όχι μονάχα στην Ανατολή, αλλά και στη Δύση. Όπως αποδείχθηκε, ο 6ος αιώνας υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Φοινικικό πλοίο, μαρμάρινο ψηφιδωτό

ΦΟΙΝΙΚΙΚΕΣ ΑΠΟΙΚΙΕΣ ιδρύθηκαν στους δυο δρόμους που οδηγούσαν στον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας: α) στις ακτές τής Βόρειας Αφρικής, και β) στη βόρεια νησιωτική ρότα (Σικελία, Σαρδηνία, και Βαλεαρίδες.⁽³⁾ Είχαν, όπως είπαμε, την υποχρέωση να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στην Τύρο, ή τη Σιδώνα, χωρίς να βρίσκονται όντως υπό τον έλεγχό τους. Αυτός ο κανόνας άλλαξε, μόλις η Καρχηδόνα ανέκτησε την ανεξαρτησία της από την Τύρο, γύρω στο 650 ΠΚΧ. Σταδιακά, επέβαλε την ηγεμονία της στη Δύση, σε άλλες φοινικικές αποικίες. Κάποιες υποτάχτηκαν εθελούσια, καταβάλλοντας πλέον στην Καρχηδόνα τον φόρο υποτέλειας, ενώ της παρέδωσαν και την ευθύνη της εξωτερικής τους πολιτικής. Άλλες, πάλι, κυρίως στην Ιβηρία και τη Σαρδηνία, αντιστάθηκαν. Οι Καρχηδόνιοι έστειλαν στρατό, και διόρισαν τις τοπικές αρχές, διατηρώντας τον άμεσο έλεγχο. Η πολιτική αυτή εφαρμόστηκε άτεγκτα κατά τους Καρχηδονιακούς πολέμους, όταν πλέον η Καρχηδόνα θα γινόταν ο αδιαφιλονίκητος ηγεμόνας όλων ανεξαιρέτως των Φοινίκων, με συνέπεια αρκετές ιβηρικές αποικίες να ταχθούν στο πλευρό των Ρωμαίων. Αν αυτή ήταν η μεταχείριση που επεφύλασσαν στους δικούς τους ανθρώπους, στ’ αδέρφια τους, μπορεί να φανταστεί κανείς τι περίμενε τους υπόλοιπους.

• ⁽³⁾ Ποιος ο σκοπός των φοινικικών αποικιών στον δεύτερο δρόμο προς τον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας; Ο πρώτος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Φοινίκη με την Ιβηρία, παραπλέοντας τα παράλια της Βόρειας Αφρικής. Ο δεύτερος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Ελλάδα με την Ιβηρία, πλέοντας από νησί σε νησί. Άρα, οι αποικίες εδώ προφανέστατα δεν εξυπηρετούσαν την εμπορική δραστηριότητα των Φοινίκων. Κύριος σκοπός τους ήταν να εμποδίσουν τους Έλληνες να πλεύσουν προς δυσμάς: είχαν πρωτίστως στρατηγική σημασία.

Η Διδώ οικοδομεί την Καρχηδόνα (Η ανερχόμενη Καρχηδονιακή αυτοκρατορία),
του J. M. W. Turner (1815)

Ιδρυτής τής Καρχηδόνας, σύμφωνα μ’ Έλληνες ιστορικούς, υπήρξε η Ἐλίσσα, που ο Βιργίλιος στην Αἰνειάδα του, την ονόμασε Διδώ. Η πόλη χτίστηκε σε ακρωτήρι, που επέτρεπε τον έλεγχο του θαλάσσιου εμπορίου στη Μεσόγειο. Όλα τα πλοία που διέσχιζαν την θάλασσα, έπρεπε να περάσουν ανάμεσα στην Τυνησία και τη Σικελία, εξασφαλίζοντας στην πόλη μεγάλη δύναμη κι επιρροή. Ιδρύθηκε το 814 ΠΚΧ, και αναδείχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες πόλεις τής ελληνιστικής περιόδου (ορισμένοι υπολογίζουν ότι μόνον η Ἀλεξάνδρεια ήταν μεγαλύτερη). Σε αντίθεση με όλους τους υπόλοιπους Φοίνικες, οι Καρχηδόνιοι διέθεταν αριστοκρατία γαιοκτημόνων, έχοντας υπό την κυριότητά τους την ενδοχώρα τής Βόρειας Αφρικής, και τους δρόμους τού εμπορίου μέσω της Σαχάρας. Επιπλέον, σε αντίθεση με τους Ρωμαίους, και παρά τις ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό, η καρχηδονιακή ιθαγένεια ήταν αποκλειστικό προνόμιο. Το κύριο μέλημα της πολιτείας ήταν η προστασία τού εμπορίου. Οι πολίτες εξαιρούνταν από την φορολογία, και απασχολούνταν πρωτίστως σε αυτόν τον τομέα, ως έμποροι ή εργαζόμενοι. Υπό αυτές τις συνθήκες, η Καρχηδόνα δεν μπορούσε ν’ αντέξει τη διεξαγωγή μακροχρόνιων πολέμων, εξαιτίας των αρνητικών επιπτώσεων στις εμπορικές δραστηριότητες.⁽⁴⁾

Η Διδώ και η περιτειχισμένη Καρχηδόνα (μετάλλιο, 1550 ΚΧ)

• ⁽⁴⁾ Αυτή η αντίφαση αποτελεί την ἀχίλλειον πτέρνα όλων ανεξαιρέτως των υπερδυνάμεων. Ως εμπορική αυτοκρατορία, η Καρχηδόνα θα προτιμούσε την ειρήνη· αλλ’ όμως, ως εμπορική αυτοκρατορία, ήταν υποχρεωμένη να πολεμά διαρκώς – όπως πράγματι συνέβη: εναντίον των Ελλήνων πρώτα, και των Ρωμαίων έπειτα. Παράλληλα, η άρνηση των Καρχηδονίων να δώσουν πολιτικά δικαιώματα σε γείτονες για να τους ενσωματώσουν στην κοινωνία τους, είχε ως αποτέλεσμα να παραμείνουν ως το τέλος μια μικρή, προνομιούχα, αλλά κι ευάλωτη μειονότητα, αναγκασμένη να χρησιμοποιεί όλο και πιο πολύ μισθοφόρους στους πολέμους. Αυτό θα ήταν μοιραίο για την Καρχηδόνα…

Πόλεμοι κατά των Ελλήνων, λόγω της αδυναμίας τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό: τα προϊόντα
της ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες απειλούσαν:
α) να υπονομεύσουν τους Φοίνικες, προσφέροντας καλύτερα
προϊόντα, και β) ν’ αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Η πολεμική μηχανή, πάντως, ήταν άκρως αποτελεσματική. Το ναυτικό της ήταν από τα μεγαλύτερα της Μεσογείου, αφού χρησιμοποιούσε τη μαζική παραγωγή, για υψηλή αποδοτικότητα, με χαμηλό κόστος, ενώ ο στρατός της διέθετε τους εκπαιδευμένους για πόλεμο ελέφαντες της βόρειας Αφρικής, που έχουν πλέον εκλείψει. Η Καρχηδόνα στράφηκε προς δυσμάς, κι έτσι έγινε ο “μεσάζοντας” μεταξύ τής πλούσιας σε ορυκτά Ιβηρίας και της Ανατολής. Ο δρόμος τής επέκτασής της προς ανατολάς, κατά μήκος των αφρικανικών παραλίων (μέσω της Λιβύης), ήταν κλειστός εξαιτίας τής ελληνικής αποικίας τής Κυρήνης, που είχε ιδρυθεί το 630 ΠΚΧ. Οι πόλεμοι εναντίον των Ελλήνων οφείλονταν στην αδυναμία τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό, με δεδομένο ότι τα προϊόντα “Καρχηδονιακής κατασκευής” ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες άποικοι συνιστούσαν διπλή απειλή, μήπως και: α) υπονομεύσουν τους Φοίνικες, με την προσφορά καλύτερων προϊόντων, και β) αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Καρχηδονιακό χρυσό νόμισμα με άλογο

Η αυτοκρατορία εξαρτιόταν υπέρ το δέον από την Ταρτησσό, κι ἐν γένει την Ιβηρία, απ’ όπου και προμηθευόταν τεράστιες ποσότητες αργύρου, μολύβδου, χαλκού και κασσίτερου, που ήταν αναγκαίος για την παραγωγή μπρούντζου. Οι εμπορικές σχέσεις τής Καρχηδόνας με τους Ίβηρες, ιδίως την Ταρτησσό, και η ναυτική ισχύς για την επιβολή τού μονοπωλίου σε αυτές τις συναλλαγές, ή ακόμη με την πλούσια σε κασσιτερίτη Αγγλία, της έδωσαν τη δυνατότητα να καταστεί ο κυριότερος, σχεδόν αποκλειστικός, προμηθευτής κασσίτερου και παραγωγός μπρούντζου. Το μονοπώλιο αυτό, μια από τις σημαντικότερες πηγές ευημερίας και δύναμης της Καρχηδόνας, έπρεπε να διαφυλαχθεί πάσῃ θυσίᾳ: ένας Καρχηδόνιος καπετάνιος θα προτιμούσε να ρίξει το πλοίο του στα βράχια των ακτών τής Βρετανίας, παρά ν’ αποκαλύψει σε ανταγωνιστή πώς θα μπορούσε να την προσεγγίσει με ασφάλεια. Η Καρχηδόνα δεν ήταν απλώς ο μοναδικός σημαντικός προμηθευτής κασσίτερου: η στρατηγική της θέση στη Μεσόγειο, ελέγχοντας την θαλάσσια περιοχή μεταξύ Σικελίας και Τυνησίας, τις εσωτερικές “Ηράκλειες στήλες” τής mare nostrum, της έδινε τη δυνατότητα να ελέγχει ως και τον εφοδιασμό των χωρών τής Ανατολής με κασσίτερο. Ήταν επίσης ο μεγαλύτερος παραγωγός αργύρου, από τα ορυχεία τής Ιβηρίας, αλλά και της Βόρειας Αφρικής και, παράλληλα με το μονοπώλιο κασσίτερου, το εμπόριο αυτό ήταν από τα πλέον κερδοφόρα. Η πορφύρα, επιπλέον, ήταν ένα από τα πιο πολύτιμα προϊόντα, με τιμή που ήταν 15-20 φορές το βάρος της σε χρυσό. Αρχαίες πηγές συμπεραίνουν ότι, μέσω του εμπορίου της, η Καρχηδόνα είχε γίνει ίσως η πλουσιότερη πόλη στον κόσμο. Ωστόσο, χωρίς το μονοπώλιο στις συναλλαγές με την Ταρτησσό, και γενικά την Ιβηρία, η Καρχηδονιακή Αυτοκρατορία θα ήταν αδιανόητη. Οι ηγέτες της το είχαν συνειδητοποιήσει αυτό, όταν αντικαθιστούσαν τους Χαναναίους ως ηγεμόνες τής Ιβηρίας περί το 575 ΠΚΧ. Δεν θα πρέπει να πέρασε πολύς καιρός και στην Ταρτησσό κατέφθασαν οι Μασσαλιώτες Φωκαείς. Οι φιλικές σχέσεις τού βασιλιά Αργανθώνιου με τους Έλληνες θα πρέπει να ενόχλησαν τὰ μάλα την Καρχηδόνα, καθώς ένιωσε ν’ απειλείται το μονοπώλιό της. Έπρεπε άμεσα ν’ αναλάβει δράση εναντίον των “παρείσακτων”, προκειμένου να εδραιωθεί ως η μεγαλύτερη οικονομική και στρατιωτική δύναμη της δυτικής Μεσογείου.

Αδιανόητη η Καρχηδονιακή Αυτοκρατορία χωρίς την Ιβηρία.
Η “καδμεία νίκη” των Ελλήνων στη ναυμαχία τής Ἀλαλίας…

Τριήρης, ψηφιδωτό από την Καρχηδόνα

Η “δράση” αυτή έλαβε χώρα στο Τυρρηνικό πέλαγος περί το 537 ΠΚΧ: ήταν η ιστορική Ναυμαχία τής Ἀλαλίας. Όταν αλώθηκε η μητρόπολη, Φώκαια, από τους Πέρσες, οι περισσότεροι πολίτες της προτίμησαν να εγκατασταθούν στην κορσικανική αποικία τους, την Αλαλία (ή Aléria για τους Ρωμαίους). Αλλ’ αυτό απετέλεσε πλήγμα για το ετρουσκικό και το καρχηδονιακό εμπόριο στο νησί, και οδήγησε στη συμμαχία Καρχηδόνας και Ετρουρίας. Ο κοινός τους πολεμικός στόλος, καμουφλαρισμένος ως πειρατικός, αριθμούσε 120 πλοία· όμως νικήθηκε από μόλις 60 ελληνικά πλοία, τα οποία μετέφεραν αποίκους στην Αλαλία. Θ’ αποτελούσε θρίαμβο τακτικής τής ελληνικής πλευράς, αφού κατάφερε να καταστρέψει μια διπλάσια σε μέγεθος εχθρική δύναμη· αλλά οι Φωκαείς έχασαν σχεδόν τα δύο τρίτα τού στόλου τους. Επρόκειτο, κατά τον Ηρόδοτο, για καδμεία νίκη – αργότερα θα την χαρακτήριζαν πύρρειο νίκη.⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Καδμεία είναι η νίκη που συνοδεύεται από την δική μας καταστροφή. Ο όρος προέρχεται από τον Κάδμο, τον θρυλικό ιδρυτή των Θηβών, που ζήτησε να του φέρουν νερό από πηγή, την οποία φρουρούσε ένας δράκος των υδάτων, με συνέπεια να χάσει τους συντρόφους του. Ο Ηρόδοτος δεν μπορούσε να γνωρίζει τη μεταγενέστερη ανάλογη φράση, πύρρειος νίκη, που επιτυγχάνεται με τόσο καταστροφικό κόστος, ώστε αποτελεί προοίμιο της ήττας. Πήρε τ’ όνομά της από τον Πύρρο, βασιλιά τής Ηπείρου, που ο στρατός του υπέστη δυσαναπλήρωτες απώλειες, νικώντας τούς Ρωμαίους δύο φορές, το 280-279 ΠΚΧ, κατά τον Πύρρειο πόλεμο. Οι Ρωμαίοι υπέστησαν πολύ μεγαλύτερες απώλειες, αλλά είχαν περισσότερες εφεδρείες. Λέγεται πως ο Πύρρος τότε μονολόγησε: “Άλλη μια τέτοια νίκη και θα γυρίσω στην Ήπειρο μονάχος”.

Ο βασιλιάς Πύρρος τής Ηπείρου

Συνειδητοποιώντας ότι δεν θ’ άντεχαν μια νέα επίθεση, οι Έλληνες εκκένωσαν την Κορσική, αναζητώντας καταφύγιο στο Ῥήγιο. Θρυλείται πως οι Ετρούσκοι λιθοβόλησαν μέχρι θανάτου τούς Έλληνες αιχμαλώτους. Αντίθετα, οι (πολύ πιο πρακτικοί) Καρχηδόνιοι τους πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα. Η Ετρουρία πήρε την Κορσική, ενώ η Καρχηδόνα διατήρησε τη Σαρδηνία. Οι Καρχηδόνιοι διεξήγαγαν άλλες δύο σημαντικές ναυμαχίες με τους Μασσαλιώτες, έφυγαν ηττημένοι και από τις δυο, μα παρ’ όλα αυτά, κατόρθωσαν να διασφαλίσουν την Ιβηρία και να κλείσουν τις Ηράκλειες στήλες, το στενό τού Γιβραλτάρ, για την ελληνική ναυσιπλοΐα, συγκρατώντας, με αυτόν τον τρόπο, την ελληνική επέκταση στην Ιβηρία ως και το 480 ΠΚΧ. Παρά τις νίκες, οι Μασσαλιώτες δεν εξασφάλισαν καθόλου οφέλη, διατηρώντας απλώς τον έλεγχο των ιβηρικών τους αποικιών. Όλα έδειχναν πως δεν είχε διαταραχθεί το status quo στην Ιβηρία. Αλλά στην πραγματικότητα, στην χερσόνησο εκτυλισσόταν μια μεγάλη τραγωδία, που οδήγησε στην κατάρρευση και τον αφανισμό τής Πολιτείας και του πολιτισμού τής Ταρτησσού.

Tartessos… delenda est!

ΚΑΠΟΙΟΙ ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ θεωρούν πως η ελληνική νίκη/ήττα στην Αλαλία, όπως και η απουσία Ελλήνων εμπόρων στην Ταρτησσό, οδήγησαν στην κατάρρευση… Άντε πάλι! Σε όλη τη διάρκεια των αιώνων ανάπτυξης, οι ἐν λόγῳ συγγραφείς έβλεπαν μόνον Φοίνικες να συναλλάσσονται εκεί. Αἴφνης, το εμπόριο με τους Έλληνες απέκτησε τόσο ζωτική σημασία για την επιβίωση των Ταρτησσίων, ώστε εξέπνευσαν, μόλις οι Καρχηδόνιοι τους έκοψαν το… “οξυγόνο”! Υπάρχουν επίσης μελετητές που προσφέρουν μεν την εναλλακτική ιδέα μιας “ένοπλης σύρραξης”, αλλά σε γενικές γραμμές, αποφεύγοντας να προσδιορίσουν ποιος πολεμούσε ποιον. Σε ορισμένες εκδοχές τής ταρτήσσιας τραγωδίας, όχι μόνον οι δράστες, αλλά και ο χρόνος, αναφέρονται ρητά: “Οι Καρχηδόνιοι προκάλεσαν την κατάρρευση περί το 530 π.Χ.” Η Καρχηδόνα θα πρέπει να είχε θέσει την Ταρτησσό σε “καραντίνα”, λίγο μετά από τον θάνατο του Αργανθώνιου το 550 ΠΚΧ. Αυτός είναι, μάλλον, ο λόγος που δέκα χρόνια αργότερα, με Καρχηδόνιους κι Ετρούσκους να συμμαχούν κατά των Ελλήνων, οι Ταρτήσσιοι δεν ενήργησαν με “σύνεση”, ώστε να παραμείνουν ουδέτεροι: στάθηκαν στο πλευρό των Ελλήνων – και το πλήρωσαν ακριβά. Η κατάσταση δεν επέτρεπε “πολυτέλειες” ουδετερότητας…

Νήσος Γαδείρων > Gadir > Gades > Cádiz

Οι Καρχηδόνιοι, αναθαρρημένοι από την έκβαση της ναυμαχίας τής Αλαλίας, θα πρέπει να εξαπέλυσαν τέτοιο “κράτος τρόμου”, ώστε ακόμα και τ’ αδέρφια τους των Γαδείρων στράφηκαν εναντίον τους. Οι Καρχηδόνιοι πολιόρκησαν αμέσως την χαναανική πόλη, παρά τη συγγένεια αίματος, και την κατέλαβαν. Οι Γαδιτάνοι υπέφεραν τόσο πολύ, και ἐπὶ μακρόν, ώστε κατά τον δεύτερο Καρχηδονιακό πόλεμο, το 206 ΠΚΧ, στασίασαν εναντίον της Καρχηδόνας, και όταν η πόλη τους έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων, καλωσόρισαν τους νικητές. Φυσικά, οι νέοι ηγεμόνες δεν ήταν καλύτεροι: δεν πέρασε ούτε χρόνος και η ρωμαϊκή παρουσία συγκλονίστηκε από ανταρσία κι εξέγερση των Ιβήρων εναντίον τους… Οι Χαναναίοι, πάντως, αποδείχθηκαν σε τουλάχιστον έναν τομέα ανώτεροι των Καρχηδονίων: Λίγο μετά από την άλωση των Γαδείρων από τους τελευταίους, και συγκεκριμένα το 525 ΠΚΧ, ο βασιλιάς των Περσών, Καμβύσης, έγινε κύριος της Αιγύπτου. Τότε η Καρχηδόνα γλύτωσε μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία απέναντι στην Περσική Αυτοκρατορία, αφού οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν τα πλοία τους στους Μήδους, για μιαν αφρικανική εκστρατεία εναντίον των αδελφών τους. Φαίνεται ότι, τουλάχιστον για τους Χαναναίους, σε αντίθεση με τους Καρχηδονίους, οι δεσμοί αίματος συνέχιζαν να είναι σημαντικοί. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, έστω και αν δεν υπέστη κάποιαν ήττα, η Καρχηδόνα ίσως να κατέβαλλε περιστασιακά φόρο υποτέλειας στον Μεγάλο Βασιλέα των Βασιλέων.

Οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν πλοία στους Μήδους
για να εκστρατεύσουν εναντίον των Καρχηδονίων αδελφών
τους, που έτσι γλύτωσαν μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία.

Bronce Carriazo: ταρτήσσια μπρούντζινη πλάκα
(περιοχή Σεβίλλης) αναπαριστά μια ντόπια θεά
των βάλτων, παρόμοια με τις Αστάρτη και Άθωρ

Η Καρχηδόνα προχώρησε στην καταστροφή τής Ταρτησσού, κι εκδίωξε τους Έλληνες από την νότια Ιβηρία, υπερασπιζόμενη με άγρυπνο μάτι το εμπορικό της μονοπώλιο στη δυτική Μεσόγειο, μ’ επιθέσεις μέχρι και σ’ εμπορικά πλοία των αντιπάλων. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία, η Ταρτησσός φαίνεται να είχε περιορισμένες αμυντικές δυνατότητες, αφού η επιτυχία της ανέκαθεν βασιζόταν στο εμπόριο και τις φιλικές σχέσεις με τους γείτονές της. Όμως, κάτι τέτοιο είναι μάλλον απίθανο: το βασίλειο είχε τόσο πλούτο, ώστε οὐκ ὀλίγες ιβηρικές φυλές θα το εποφθαλμιούσαν. Άρα, θα πρέπει να υπήρχαν αμυντικά τείχη και αποτρεπτικές δυνάμεις ξηράς και θάλασσας, ἤτοι στρατός και ναυτικό. Όσον αφορά την χρονολογία τής καταστροφής, κάποια ιστορικά κείμενα την προσδιορίζουν στο 533 ΠΚΧ, είναι δηλαδή σύμφωνη μ’ εκείνη που αναφέρθηκε προηγουμένως (“περί το 530 π.Χ.”), κι άλλα λίγο αργότερα, γύρω στο 500 ΠΚΧ. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν αυτές οι δύο χρονολογίες αναφέρονται στο ίδιο επεισόδιο, ή αν η “ένοπλη σύρραξη” Ταρτησσίων και Καρχηδονίων διήρκεσε πάνω-κάτω τριάντα χρόνια. “Λέγεται”, διαβάζουμε σ’ ένα από τα ἐν λόγῳ κείμενα, “ότι γύρω στο 500 π.Χ., η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που κατέστρεψαν την πρωτεύουσα και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα”. Είναι πληροφορία σημαντική, αν θυμηθούμε τις περιγραφές τής Ταρτησσού, ότι διέθετε εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων τού παλιρροϊκού ποταμού της, καθώς επίσης την υποτιθέμενη ομοιότητά της με την Ατλαντίδα.

“Η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που την
κατέστρεψαν και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα.”

Αυλητρίς, ιβηρικό ανάγλυφο της Osuna (επαρχία Σεβίλλης, τέλη 3ου ή αρχές 2ου αιώνα ΠΚΧ)

Η απότομη εξαφάνιση, και το γεγονός πως η πρωτεύουσα δεν βρέθηκε ποτέ, προκάλεσε πολλές εικασίες: όντως, πώς είναι δυνατόν να εξαφανίστηκε ένας τόσο σημαντικός πολιτισμός, χωρίς ν’ αφήσει ίχνη; Εάν η πρωτεύουσα μας διαφεύγει, υπάρχουν άλλες ταρτήσσιες πόλεις που μπορούν να μας πουν την αλήθεια. Η Tavira–Balsa, στο Algarve, καταστράφηκε βίαια στα τέλη τού 6ου αιώνα, ίσως μαζί με την πρωτεύουσα και άλλες πόλεις, όταν οι Καρχηδόνιοι επέβαλαν την “σιδηρὰ πυγμή” τους (βλέπε Χρονικό 21, υποσημείωση 13). Λέγεται πως η Μαινάκη, η ελληνική πόλη που ιδρύθηκε κοντά στη Μάλαγα και υπό την αιγίδα τής Ταρτησσού, επίσης καταστράφηκε γύρω στο 500 ΠΚΧ. Γνωρίζουμε, επιπλέον, ότι την ίδια εποχή αρκετές χαναανικές αποικίες ερημώθηκαν. Είναι άγνωστον αν η συμφορά συνδεόταν με την παρακμή τής Φοινίκης, ή με τις επιχειρήσεις “εθνοκάθαρσης” της Καρχηδόνας, ή τις εξεγέρσεις των ντόπιων. Παρ’ όλες τις ανασκαφές, δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστούν με βεβαιότητα η Μαινάκη, είτε η Άκρα Λευκή στο Alicante, αλλά ούτε και η ίδια η πόλη τής Ταρτησσού. Όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα των συνεχιζόμενων ερευνών, δεν μπορούμε ν’ αγνοήσουμε τ’ αρχαία κείμενα που μνημονεύουν τις πόλεις αυτές. Αλλιώς, και οι μαρτυρίες για την θρυλική Πολιτεία και τον όλεθρό της θα θεωρηθούν ως θρύλοι, ή ως ιστορίες φαντασίας…

Είναι προφανής ο πειρασμός που νιώθει κανείς, ώστε να παρουσιάσει τους Χαναναίους ως “φιλήσυχους αποίκους”, ενώ αντίθετα τους Καρχηδόνιους ως “πολεμοχαρείς αποικιοκράτες”. Έχουμε, όμως, δει τους Φοίνικες να ενεργούν με τρόπο κάθε άλλο παρά ειρηνόφιλο, όποτε ο αντίπαλος ήταν “του χεριού τους”.⁽⁶⁾ Σε κείμενο για την Ιστορία τής αρχαίας Onuba (Huelva), εκτός από τα πολλά ανοικτά ερωτήματα και τις ποικίλες εικασίες, υπάρχουν και ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία. Καθώς φαίνεται, η Ταρτησσός βυθιζόταν σταδιακά στην κρίση και την παρακμή, στη διάρκεια του 8ου ΠΚΧ αιώνα, σε μιαν εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως ήταν τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν, ο οποίος εδώ προσδιορίζεται ως πόλη των Φωκαέων.⁽⁷⁾ Ο συντάκτης δεν κρύβει την έκπληξή του για το πόσο κοντά στην πρωτεύουσα ήταν πράγματι ο ελληνικός οικισμός, κι επισημαίνει αυτό που παρατήρησαν οι αρχαιολόγοι στην Ουέλβα, ότι δηλαδή τα φοινικικά κεραμικά μειώνονταν, ενώ παράλληλα αυξάνονταν τα ελληνικά αγγεία, που ήταν σαφώς ανώτερης ποιότητας.⁽⁸⁾

Ελληνική περικεφαλαία στο Jerez, την Asta Regia, κοντά στον Μενεσθέως λιμένα

• ⁽⁶⁾ Η ἐν λόγῳ νοοτροπία, οπωσδήποτε, δεν αποτελεί φοινικική ιδιαιτερότητα, αλλ’ ανθρώπινο χαρακτηριστικό: όλοι σχεδόν πράττουν αναλόγως. Οι Έλληνες λ.χ. ενεργούσαν συχνά-πυκνά ως οι “τσαμπουκάδες” τής αρχαιότητας (αν και κάποιες φορές, αυτός ο “τσαμπουκάς” τούς έσωσε, όπως κατά τους Περσικούς πολέμους). Μιλώντας για τους Χαναναίους, ας πάμε πίσω στο Χρονικό 20, για τους αινιγματικούς Λαούς τής Θάλασσας. Ένας από αυτούς, οι Tjeker,

“φτάνοντας στην Χαναάν, κατέλαβαν την πόλη-κράτος τής Dor και τη μετέτρεψαν σε μεγάλη και καλά οχυρωμένη πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Η Dor καταστράφηκε βίαια, στα μέσα τού 11ου αιώνα ΠΚΧ, από τους επεκτατικούς τότε Φοίνικες, που ανακόπηκαν αρχικά από τους Φιλισταίους, και κατόπιν από τους Εβραίους.”

Φυσικά, εκτός από αυτές τις μικρές τοπικές δυνάμεις που εμπόδισαν την φοινικική επέκταση, υπήρχαν και οι υπερδυνάμεις, όπως οι Ασσύριοι, οι Βαβυλώνιοι, και οι Πέρσες. Συμπέρασμα: είναι σίγουρο πως δεν υπήρχαν διόλου περιθώρια για επέκταση των Φοινίκων στο Λεβάντε.

• ⁽⁷⁾ Ἐν μέσῳ των ποικίλων εικασιών και υπονοιών του, διατείνεται πως ο 8ος αιώνας ΠΚΧ, ήταν μια “εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν”. Πότε, όντως, έγινε αυτή η συνύπαρξη; Ήταν κατά τον 8ο, ή τον 6ο αιώνα; Στο Χρονικό 22, παρουσιάστηκαν και οι δυο εκδοχές:

“… το πιθανότερο είναι πως οι ελληνικές αποικίες, στα μεσογειακά παράλια της Ιβηρίας, εμφανίστηκαν στον ‘χάρτη’ μετά από την ίδρυση της Μασσαλίας, περί το 600 ΠΚΧ.” Όμως, “οι Έλληνες της ομηρικής εποχής – ή τα προϊόντα τους – άρχισαν να καταφθάνουν στα ιβηρικά λιμάνια κατά τον 9ο-8ο αιώνα. Ως προς το ποιοι μετέφεραν τα ελληνικά αγγεία και λοιπά αγαθά, αυτοί κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι οι Φοίνικες… Αυτό που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, κ.ο.κ.”

Ο βασιλιάς Αργανθώνιος
της Ταρτησσού

• ⁽⁸⁾ Ο συντάκτης διακατέχεται μάλλον από προκατάληψη έναντι των Ελλήνων, παρουσιάζοντάς τους ως αποσταθεροποιητικό παράγοντα, καθώς τρομοκρατούσαν, δήθεν, την ύπαιθρο και προωθούσαν τα προϊόντα τους διὰ τῆς βίας… Αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι τα προϊόντα αυτά ήταν ανώτερης ποιότητας! Μα εκείνοι που καταφεύγουν στη βία είναι οι μονοπωλητές με τα λιγότερο ελκυστικά προϊόντα, ώστε ν’ αποφύγουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Παραδέχεται, πάντως, πως όλες αυτές οι εικασίες δεν στηρίζονται σε αρχαιολογικά ευρήματα.

Η επιδείνωση της κατάστασης κατά τον επόμενο αιώνα εκδηλώνεται με την σχεδόν πλήρη εξαφάνιση των ανοικτών οικισμών: οι πόλεις περιτειχίζονται πλέον. Κατά τον 6ο αιώνα ΠΚΧ, παρατηρούμε το ξέσπασμα άλλης μιας κρίσης, που φαίνεται από την πτώση των εξαγωγών ορυκτών. Η τραγική κορύφωσή της έρχεται με την καταστροφή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους, μια και συμμάχησε με τους Έλληνες. Οι κατακτητές, σημειωτέον, δεν είχαν καμιά πρόθεση να συντρίψουν απλώς την αντίσταση των κατακτημένων, κάτι που δείχνει πόσο ανελέητη ήταν η σύγκρουση, ανάλογη με ό,τι σήμερα ορίζεται ως “γενοκτονία”. Η διάδοχη κουλτούρα των Τουρδητανών, ή και Τουρδούλων (των Turdetani) στη νότια Ανδαλουσία, σηματοδοτεί μιαν οπισθοδρόμηση στα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου στον Ατλαντικό, σε συνθήκες τής εποχής τού σιδήρου τού 5ου αιώνα ΠΚΧ – είναι δηλαδή πισωγύρισμα τουλάχιστον δυο ή τριών αιώνων.

Η ναυμαχία τής Σαλαμίνας, του Wilhelm von Kaulbach (1868)

Η διπλή πανωλεθρία των Φοινίκων σε Σικελία και Σαλαμίνα

ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΗΣ “PAX PUNICA” (“καρχηδονιακής ειρήνης”) στη νότια Ιβηρία, η Καρχηδόνα έστρεψε την προσοχή της σε μιαν άλλη περιοχή μεγάλης στρατηγικής σημασίας, που βρισκόταν κυρίως υπό ελληνικό έλεγχο: τη Σικελία. Οι Καρχηδόνιοι σχεδίασαν τη μεγαλύτερη ως τότε εκστρατεία τους σε άλλη χώρα και, ύστερα από προετοιμασία τριών χρόνων, αποβιβάστηκαν στη Σικελία. Ήταν ο Α’ Σικελικός πόλεμος,⁽⁹⁾, που συνέπεσε με την εκστρατεία τού Ξέρξη κατά της Ελλάδας το 480 ΠΚΧ, γεννώντας υπόνοιες για το ενδεχόμενο μιας συμμαχίας ανάμεσα στην Καρχηδόνα και την Περσία. Όμως, έστω και χωρίς επίσημο σύμφωνο, η Καρχηδόνα φρόντισε να συμπέσει χρονικά η εκστρατεία της μ’ εκείνην των Αχαιμενιδών, ώστε ν’ αποκλείσει το ενδεχόμενο αποστολής ενισχύσεων από την Ελλάδα στη Σικελία. Το τελικό αποτέλεσμα και στις δυο εκστρατείες ήταν καταστροφικό για τους εισβολείς. Ιδίως για τους Φοίνικες, η ήττα ήταν διπλή: μια πανωλεθρία, όχι μόνον των Καρχηδονίων στη Σικελία, αλλά επίσης των Χαναναίων, που πολέμησαν στη ναυμαχία τής Σαλαμίνας υπό τις διαταγές των Περσών. Οι επιπτώσεις τής συντριβής ήταν καταλυτικές στην Καρχηδόνα, με την προώθηση σαρωτικών μεταρρυθμίσεων: τότε εγκαθιδρύθηκε ολιγαρχική Πολιτεία,⁽¹⁰⁾ που ακολούθησε πολιτική απομονωτισμού κατά τα επόμενα εβδομήντα χρόνια, στη διάρκεια των οποίων δεν προχώρησε σε καμιά ενέργεια εναντίον των Ελλήνων, ούτε καν βοήθησε κάποιον από τους αντιπάλους τους. Ως προς τον οικονομικό τομέα, το θαλάσσιο εμπόριό της με την Ανατολή είχε αποκοπεί από τους Έλληνες στην Ελλάδα, ενώ και οι πόλεις τής Μεγάλης Ελλάδας μποϋκοτάρανε τους εμπόρους τής Καρχηδόνας. Αυτό οδήγησε στην χρήση καραβανιών για τις συναλλαγές της με την Ανατολή, και στην ανάπτυξη του εμπορίου με τη Δύση, αφού επικεντρώθηκε στην εξερεύνηση κι επέκτασή της στην Αφρική και την Εὐρώπη. Ο απομονωτισμός είναι η εξήγηση που οι δύο μεγάλες θαλάσσιες δυνάμεις τού 5ου αιώνα, Καρχηδόνα και Αθήνα, δεν ενεπλάκησαν σε πόλεμο. Είναι η εποχή που οι Αθηναίοι άρχισαν μαζικές εξαγωγές αγγείων στην Ιβηρία, κυρίως στα νοτιοανατολικά της. Αλλά και πάλι, όπως και στην προηγούμενη χαναανική περίοδο της Ιβηρίας, οι αρχαιολόγοι δεν γνωρίζουν ακόμη αν τα πλοία που μετέφεραν τα προϊόντα ήταν καρχηδονιακά, ή αθηναϊκά.

Το αρχαίο θέατρο στο Ταυρομένιον (Taormina) στη Σικελία

• ⁽⁹⁾ Οι επτά Σικελικοί πόλεμοι (ελληνο-καρχηδονιακοί) ήταν ουσιαστικά η θλιβερή συνέχεια της ανηλεούς “παράδοσης” του εμφύλιου σπαραγμού μεταξύ Ελλήνων, μα και με την Καρχηδόνα μεταξύ των εμπλεκομένων, αλλάζοντας στρατόπεδα, κι εξασφαλίζοντας συνήθως τη μερίδα τού λέοντος στο τέλος. Οι Σικελικοί πόλεμοι ήταν οι πιο μακρόχρονοι της αρχαιότητας (600–265), κορυφώθηκαν με τους (ρωμαιο-)Καρχηδονιακούς πολέμους (264–146 ΠΚΧ), κι έληξαν με την ισοπέδωση της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους.

• ⁽¹⁰⁾ Η “καθιερωμένη” μετάφραση της φράσης oligarchic Republic στα ελληνικά είναι ολιγαρχική Δημοκρατία – με αυτό το κεφαλαίο “Δ” να διευκρινίζει πως ο όρος αφορά όχι την ουσία, αλλά το σύστημα διακυβέρνησης (δηλαδή, το αντίθετο της μοναρχίας). Ωστόσο, η μεταφραστική ανεπάρκεια είναι προφανής, καθώς το αντίθετο της δημοκρατίας είναι, φυσικά, η ολιγαρχία, ή η αριστοκρατία. Σε ανάλογο παραλογισμό καταλήγει κανείς αν προσπαθήσει να μεταφράσει την φράση democratic Republic, ή αν σκεφτεί πως μια “Δημοκρατία” μπορεί κάλλιστα να είναι δικτατορία, ενώ μια μοναρχία “δημοκρατία”! Τα νέα ελληνικά και στον τομέα αυτό υστερούν. Όμως, αντί να χρησιμοποιήσουμε τον ρωμαϊκό όρο (res publica: ρεπούμπλικα), ας μιμηθούμε ελληνομαθείς Ρωμαίους, όπως ο Κικέρων, που κάποιες φορές χρησιμοποιούσαν τον ελληνικό όρο πολιτεία – δηλαδή πόλη, αλλά και κράτος, και σύστημα διακυβέρνησης.

Οι Καρχηδόνιοι γλύτωσαν από μια νέα μεγάλη δοκιμασία
όταν έσβησε ο Αλέξανδρος, ενώ δημιουργούσε στόλο για
να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Ο Αλέξανδρος με τη λεοντοκεφαλή
τού Ηρακλή, πλάκα από χυτή πέτρα,
1ος-4ος αιώνας ΚΧ

Ενώ οι Καρχηδόνιοι ήταν απασχολημένοι σ’ έναν ακόμη Σικελικό πόλεμο, οι ανερχόμενοι Μακεδόνες, με τους Φίλιππο και Ἀλέξανδρο επικεφαλής, νίκησαν τις πόλεις-κράτη τής Ελλάδας, κι επέφεραν την πτώση τής Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών. Όλες οι φοινικικές πόλεις στην Χαναάν υποτάχθηκαν, εκτός από την Τύρο, που πολιορκήθηκε και λεηλατήθηκε το 332 ΠΚΧ. Οι ακμάζοντες Έλληνες των ελληνιστικών χρόνων εκτόπισαν τα τελευταία απομεινάρια τής πάλαι ποτέ φοινικικής κυριαρχίας στους εμπορικούς δρόμους τής ανατολικής Μεσογείου, κι έγραψαν το τέλος τής ιστορίας τής Φοινίκης. Οι Καρχηδόνιοι ήταν οι τελευταίοι των Φοινίκων. Γλύτωσαν, μάλιστα, από μιαν ακόμη μεγάλη δοκιμασία, όταν έσβησε ο Αλέξανδρος το 323 ΠΚΧ, ενώ δημιουργούσε στόλο στην Κιλικία, για να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Οι μάχες των Διαδόχων, με την τριμερή διένεξη μεταξύ τής Μακεδονίας των Αντιγονιδών, της Αιγύπτου των Πτολεμαίων και της Συρίας των Σελευκιδών, ήταν επίσης πολύ καλές ειδήσεις για την Καρχηδόνα, που απέφευγε περιττές συγκρούσεις. Οι εμπορικές σχέσεις αποκαταστάθηκαν με την Αίγυπτο, μαζί με την θαλάσσια πρόσβαση στις ανατολικές αγορές για πρώτη φορά από το 480. Φαινόταν τότε σαν η Καρχηδόνα να είχε κληρονομήσει την καλοτυχία των Φοινίκων, αφού δύο υπερδυνάμεις, η Περσία και η Μακεδονία, δεν μπόρεσαν να υλοποιήσουν τα σχέδιά τους να εκστρατεύσουν εναντίον της. Ωστόσο, η αναμέτρηση με την Ρώμη αποδείχθηκε αναπόφευκτη. Οι τρεις Καρχηδονιακοί πόλεμοι κράτησαν κάτι παραπάνω από έναν αιώνα (264–146 ΠΚΧ). Ο πρώτος αφορούσε τον έλεγχο της Σικελίας. Η Καρχηδόνα, ως ηττημένη, την εκκένωσε και κατέβαλε μεγάλες πολεμικές αποζημιώσεις. Το τέλος τού πολέμου βρήκε την Ρώμη με ισχυρό ναυτικό, ικανό ν’ αποτρέπει τις θαλάσσιες εισβολές, να ελέγχει τους θαλάσσιους δρόμους και να εισβάλλει στις ακτές άλλων χωρών. Σαρδηνία και Κορσική πέρασαν επίσης στην κυριαρχία της, ενώ η Καρχηδόνα βυθιζόταν σ’ έναν ακόμη πόλεμο με τους μισθοφόρους της. Αναμφίβολα, το ισχυρότερο κράτος τής δυτικής Μεσογείου ήταν τελικά η Ρώμη.

Ο άθλος τού Αννίβα να διασχίσει τις Άλπεις με ελέφαντες έγινε θρύλος:
λεπτομέρεια νωπογραφίας τού Jacopo Ripanda, περί το 1510

Η Καρχηδόνα πέρασε τα μεταπολεμικά χρόνια βελτιώνοντας τα οικονομικά της, κι επεκτείνοντας την αυτοκρατορία της στην Ιβηρία, ενώ ετοιμαζόταν για τον επόμενο πόλεμο – που έμεινε στην ιστορία λόγω διέλευσης των Άλπεων από τον Ἁννίβα με τους ελέφαντές του. Παρά το γεγονός ότι συνέτριψε τους Ρωμαίους επανειλημμένα, δεν κατόρθωσε να προκαλέσει ρήγμα στις σχέσεις τής Ρώμης με τους συμμάχους της. Κι εξίσου σημαντικό ήταν ότι, παρά τις συνεχείς του εκκλήσεις, δεν εξασφάλισε ποτέ επαρκείς ενισχύσεις, καθώς η Καρχηδόνα επέλεξε να στείλει νέες δυνάμεις μόνο στην πηγή τού πλουτισμού της, την Ιβηρία. Έτσι, ο Αννίβας δεν μπόρεσε να πετύχει τον στόχο του να καταλάβει την Ρώμη, και να κερδίσει τον πόλεμο. Αυτό έδωσε αυτοπεποίθηση στους Ρωμαίους, που μάχονταν ταυτόχρονα στην Ιταλία, στη Σικελία, στην Ιβηρία, καθώς και κατά της συμμάχου τής Καρχηδόνας, της Μακεδονίας. Ο πόλεμος στην τελική φάση μεταφέρθηκε στην Αφρική, όπου η Καρχηδόνα νικήθηκε και η επικράτειά της συρρικνώθηκε στα όρια της πόλης και μόνον.

“Ceterum censeo, Carthago delenda est”. (Κάτων ο Πρεσβύτερος)

Καρχηδονιακό τετράδραχμο με την Ελίσσα-Διδώ κι ένα λιοντάρι

Η αναζωπύρωση των εχθροπραξιών ήρθε ύστερα από πενήντα χρόνια, ενώ η Καρχηδόνα είχε ανακτήσει πλούτο και δύναμη, και συνδέθηκε με αναταραχές εναντίον τής Ρώμης στην Ιβηρία και στην Ελλάδα. Ο Κάτων ο πρεσβύτερος έδινε συνέχεια το σύνθημα για την εξόντωση της Καρχηδόνας, τελειώνοντας όλες ανεξαιρέτως τις ομιλίες του, ασχέτως θέματος, με την φράση: “Carthago delenda est!” – “Η Καρχηδόνα πρέπει να καταστραφεί!”.⁽¹¹⁾

• ⁽¹¹⁾ Κάτων (234–149 ΠΚΧ): αντιδραστικός πολιτικός, ο πρώτος που συνέγραψε ρωμαϊκή ιστορία στα λατινικά, και φανατικός ανθέλληνας, αφού θεωρούσε τον ελληνισμό ως απειλή για την ρωμαϊκή κουλτούρα.

Η Ρώμη πρόβαλε μια σειρά από απαράδεκτες αξιώσεις, απαιτώντας στο τέλος την κατεδάφιση της Καρχηδόνας, προκειμένου να κτιστεί ἐκ νέου, μακριά από τα παράλια, και σε μεγάλο βάθος, στην ενδοχώρα τής Αφρικής. Μετά από τριετή πολιορκία, οι Ρωμαίοι τη λεηλάτησαν συστηματικά και την έκαψαν ολοσχερώς, το 146 ΠΚΧ, σπέρνοντας τα χωράφια με αλάτι, για να γίνει η γη άγονη και άχρηστη για τις μελλοντικές γενιές.⁽¹²⁾ Αρχεία τής Καρχηδόνας δεν έχουν διασωθεί, δεδομένου ότι τα βιβλία τής βιβλιοθήκης της μοιράστηκαν στις αφρικανικές φυλές, και τα ιστορικά χρονικά χάθηκαν.

Ἐν τέλει, η Ἐλίσσα-Διδώ στερήθηκε την υστεροφημία της – από τον Αἰνεία…

• ⁽¹²⁾ Άρη Αλεξάνδρου, Ανάβασις

(…) μεῖνε κεῖ καὶ κοίτα ὥς τὸ τέλος
κοίτα τους ποὺ ἄλλοι μὲ κλειδιὰ κι ἄλλοι μὲ χειροπέδες
θὰ γκρεμίζουν
ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ συμμαχοῦντες
γεφύρια στέγες φιλιατρὰ
κοίτα τους
καθὼς θὰ ἰσοπεδώνουν τὴν πολιτεία πούχτισες
καὶ θὰ τὴν σπέρνουν ἅλας.

Επόμενο Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων) ● Ναύκρατις ● Adolf Schulten και Dan Stanislawski ● Μετάλλων Δέλεαρ ● Κασσιτερίδες ● Βαλεαρίδες ● Αργανθώνιος ● Φιλία Ελλήνων-Ταρτησσίων Κόντρα σε Φοίνικες και Καρχηδόνιους

• >> Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων)
• << Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ

Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

/ENGLISH/ Chronicle 20. THE ENIGMATIC SEA PEOPLES

● Κατάρρευση Εποχής Μπρούντζου Λόγω Λιμού ● Τρωικός και Λαοί
τής Θάλασσας ● Στήλη Μερνεφθά και Έξοδος ● Χετταίοι και Λούβιοι

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Η “Απέραντη Πράσινη” Μεσόγειος, η “Θάλασσα των Ελλήνων”

ΠΡΟΤΟΥ ΝΑ ΠΛΕΥΣΟΥΜΕ προς την Ἑσπερία, λέω να ξανοιχτούμε στο “Απέραντο Πράσινο” της “Θαλάσσης τῶν Ἑλλήνων” (όπως “έβλεπαν” οι Αιγύπτιοι τη Μεσόγειο), εἰς ἀναζήτησιν των Λαών τής Θάλασσας, συναπαντώντας καθ’ ὁδόν διάφορες περιπλανώμενες ομάδες μεταναστών ή προσφύγων. Ταξιδεύοντας στον χώρο και τον χρόνο, στην ιστορία, τον θρύλο ή τον μύθο, πρέπει να πάμε πίσω στο εκρηκτικό φινάλε τού 17ου ΠΚΧ αιώνα, στο “big bang” τής μινωικής ηφαιστειακής έκρηξης στην Θήρα, αφού σχεδόν συμπίπτει με τις πρώτες εμφανίσεις των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο. Αν πάρουμε υπόψη μας πως εκείνην την περίοδο, μαζί με τον μινωικό στόλο, είχε ναυαγήσει και η επιχείρηση αστυνόμευσης των θαλασσών, μπορούμε να υποθέσουμε πως τότε οι άνθρωποι αυτοί θα ήταν πειρατές, ενώ παράλληλα, συνειδητοποιούμε πόσο μεγάλη αλληλεξάρτηση είχαν οι μεγάλες δυνάμεις και στον αρχαίο κόσμο.

Αρχαίο πλοίο, παράσταση σε αιγυπτιακό πάπυρο

Αργότερα, οι Αιγύπτιοι άρχισαν πια να προσδιορίζουν με τον τρόπο τους την ταυτότητα των διαφόρων ομάδων των Λαών τής Θάλασσας, και μια από τις πρώτες που κατέγραψαν ήταν οι Sherden (ή και Shardana). Επρόκειτο για μια μεγάλη ομάδα πειρατών, που δημιούργησε σοβαρά προβλήματα στο εμπόριο, στο τέλος τού 13ου αιώνα, συμβάλλοντας σε μεγάλο βαθμό στην κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου. Το γεγονός ότι δεν αναφέρονται είτε σε παραδόσεις, ή και σε γραπτά, Ελλήνων ή Χετταίων, υποδηλώνει ότι δεν προέρχονταν από τις επικράτειές τους. Υπάρχουν μελετητές που συνδέουν τους Shardana με τη Σαρδηνία, επειδή μοιάζουν οι λέξεις. Με βάση το ίδιο σκεπτικό, η αρχαιολόγος Margaret Guido πρότεινε την άποψη πως η ἐν λόγῳ φυλή μάλλον καταγόταν από την πεδιάδα των Σάρδεων, στη Λυδία,, και μετανάστευσε, όπως φαίνεται, αργότερα στη Σαρδηνία. Πιθανολογείται ότι πολλοί άνθρωποι, όχι μόνον οι Τρῶες, οι μελλοντικοί Ρωμαίοι, εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία και το Αἰγαῖο, για να εγκατασταθούν τελικά στην ιταλική χερσόνησο και τα νησιά της, λόγω της κατάρρευσης της εποχής τού μπρούντζου μάλλον, παρά προτού από αυτήν. Έχουμε ενδείξεις που καθιστούν μάλλον αξιόπιστη την Αἰνειάδα τού Βιργιλίου – χωρίς ν’ αποκλείεται το ενδεχόμενο και προγενέστερων μεταναστεύσεων. Πρόσφατες γενετικές μελέτες, όντως, δείχνουν πως οι πληθυσμοί όχι μόνον των ανθρώπων, αλλά και των βοοειδών, σε διάφορες περιφέρειες της Ιταλίας, ιδιαίτερα στην Τοσκάνη, συγγενεύουν πρωτίστως με την Ανατολία, κυρίως τα βορειοδυτικά της, παρά με οποιαδήποτε άλλη περιοχή.

Ένα περίφημο απόσπασμα του Ἡροδότου, που επικαλούνται συχνά-πυκνά οι μελετητές, περιγράφει την αποδημία των Λυδών, και την περιπλάνησή τους στη Μεσόγειο, λόγω λιμού:

Ετρούσκοι ἐν χορῷ, επιτύμβια τοιχογραφία

“Ο βασιλιάς τους χώρισε τον λαό στα δυο, έτσι ώστε η μια ομάδα να παραμείνει, και η άλλη να εγκαταλείψει την χώρα. Επικεφαλής αυτών που έφευγαν θα ήταν ο γιος του, Τυρρηνός. Κατηφόρισαν προς την Σμύρνη κι έφτιαξαν καράβια. Πέρασαν από πολλές χώρες, ώσπου έφτασαν στους Όμβρους, όπου ίδρυσαν πόλεις και ονομάστηκαν Τυρρηνοί.”

Να μην ξεχνάμε πως η Μικρασία αντιμετώπιζε το ίδιο οξύτατο πρόβλημα της πείνας και κατά την περίοδο της κατάρρευσης, και ὡς ἐκ τούτου, οι Λαοί τής Θάλασσας, ένας συνασπισμός τότε θαλασσοπόρων μεταναστών-προσφύγων, είχαν βαθμιαία σφυρηλατήσει άρρηκτους δεσμούς, ώστε ν’ ανακουφιστούν από τις τεράστιες ελλείψεις. Η ξηρασία θα μπορούσε κάλλιστα να υποθάλψει κοινωνικοοικονομικές εντάσεις και πολέμους. Ως προς την ιστορία που μας αφηγήθηκε ο Ηρόδοτος, και τη σύνδεσή της με τους Λαούς τής Θάλασσας, υποστηρίζεται από αρκετούς μελετητές ότι εκείνοι που οι Αιγύπτιοι ονόμαζαν Teresh, δεν ήταν άλλοι από τους Τυρρηνούς (ή Τυρσηνούς), οι οποίοι συχνά ταυτίζονται με τους Tusci (ἐξ οὗ Τοσκάνη), δηλαδή το λατινικό εξώνυμο των Ετρούσκων (ή Rasna, όπως αυτοπροσδιορίζονταν). Εκτός τής ετρουσκικής, η τυρρηνική γλωσσική οικογένεια περιλαμβάνει και τη λημνιακή γλώσσα, που μιλιόταν, κατά τα φαινόμενα, στη Λήμνο μέχρι τον 6ο αιώνα ΠΚΧ. Μια άλλη γλώσσα τού Αἰγαίου, συγγενής ίσως της ετρουσκικής, ήταν η μινωική κρητική. Στον χάρτη των πιθανών τόπων καταγωγής των Τυρρηνών, μπαίνει από τον Θουκυδίδη ένα ακόμη αιγαιοπελαγίτικο νησί, δίπλα στη Μικρασία, η Λέσβος. Ως αναγνώστες τού Βιργιλίου, οι Ρωμαίοι ταύτιζαν τους Teresh με τους Τρώες. Υπάρχουν ενδείξεις που ενισχύουν την άποψη αυτή. Και αρκετοί συγγραφείς, ανάμεσά τους και ο Andrea Salimbeti, στο κείμενό του, Η ελληνική εποχή τού μπρούντζου: Λαοί τής Θάλασσας, υποστηρίζουν πως η συσχέτιση των Τρώων με τους Teresh (ή αλλιώς Tursha), θα πρέπει να είναι το πρώτο προς εξέταση ενδεχόμενο:

Ο δικέφαλος αετός, το βυζαντινό βασιλικό σύμβολο,
είχε χρησιμοποιηθεί από Μυκηναίους και Χετταίους,
λ.χ. αυτό το ανάγλυφο του 1400 ΠΚΧ στο Alaca Höyük

“Η Τροία εμφανίζεται σε χεττιτικό έγγραφο ως Taruisa. Μπορούμε λογικά να υποθέσουμε πως οι κάτοικοι της Taruisa ονομάζονταν με κάποια παρόμοια λέξη – χωρίς τα φωνήεντα, για να είναι συγκρίσιμη με την αιγυπτιακή γραφή”.

Η Τρωάδα βρισκόταν εκτός τής επικράτειας, μα μέσα στην σφαίρα επιρροής των Χετταίων. Διαφορετικό ενδεχόμενο προκύπτει από κάποιο άλλο χεττιτικό έγγραφο με κατάλογο πόλεων, μεταξύ των οποίων και η Tarsa, προφανώς η Ταρσός. Τα τοπωνύμια, και οι αντίστοιχες ιθαγένειές τους, θα καταγράφονταν στα αιγυπτιακά ιερογλυφικά, και σε οποιαδήποτε σημιτική, ή άλλη σφηνοειδή γραφή, χωρίς φωνήεντα, ως “Τρσ”, “Τρς”.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Εξαιρετικό παράδειγμα για το πόσο σημαντική υπήρξε η ελληνική καινοτομία, με την χρήση συμβόλων για τα φωνήεντα. Αν οι ανατολικοί λαοί κατέγραφαν και τα φωνήεντα, τότε ίσως το αίνιγμα των Λαών τής Θάλασσας να είχε προ πολλού λυθεί!

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη
συνομοσπονδία των συμμάχων της, κι η λογοτεχνική παράδοση
του Τρωικού μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των
Ελλήνων ν’ αποκρούσουν τις επιδρομές”. (Eberhard Zangger)

Το αμάλγαμα της Μικρασίας: οι περιοχές και οι λαοί τους

Με τη Μικρασία μάλλον συνδέονται, σύμφωνα με ποικίλες εκδοχές, και άλλοι Λαοί τής Θάλασσας, όπως οι Lukka (Λύκιοι). Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι, στη συντριπτική τους πλειονότητα, φαίνεται πως κατάγονταν από την Τρωάδα. Γι’ αυτό ο Ελβετός γεωαρχαιολόγος,⁽²⁾ Eberhard Zangger, είναι της άποψης πως “οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη συνομοσπονδία των συμμάχων της, και η λογοτεχνική παράδοση του Τρωικού πολέμου μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των Ελλήνων ν’ αποκρούσουν αυτές τις επιδρομές.”⁽³⁾ Αυτό φαίνεται ν’ αντανακλά η Ὁμήρου Ἰλιάς.

• ⁽²⁾ Με την χρήση τεχνικών και του αντικειμένου τής γεωγραφίας, της γεωλογίας, ή και άλλων γεωεπιστημών, η γεωαρχαιολογία εξετάζει θέματα που εμπλουτίζουν την θεωρία και πράξη τής αρχαιολογίας. Οι γεωαρχαιολόγοι μελετούν τις φυσικές διεργασίες που επηρεάζουν τους αρχαιολογικούς χώρους, όπως η γεωμορφολογία, καθώς επίσης το έδαφος και τα ιζήματα, υποβοηθώντας τις αρχαιολογικές έρευνες.

• ⁽³⁾ Κατά το σενάριο αυτό, ο Τρωικός ήταν πόλεμος “δίκαιος”, αμυντικός, από την πλευρά των Ελλήνων, και δεν είχε ως στόχο την κατάκτηση και καταστροφή τής πόλης, που είχε υπό τον έλεγχό της το πέρασμα προς τον Εύξεινο Πόντο.

Η “Ανατολική υπόθεση” του Eberhard Zangger

Eberhard Zangger

● Στην “Ανατολική υπόθεσή” του (πως η Μικρασία και δη η Τροία δίνει το κλειδί για να κατανοήσουμε την εποχή), ο Eberhard Zangger προκάλεσε μεγάλη αίσθηση, αλλά και αντιδράσεις, επειδή ταύτισε την Τροία με την Ατλαντίδα. Η άποψή του είναι πως ο Πλάτωνας χρησιμοποίησε μιαν αιγυπτιακή εκδοχή τής ιστορίας τής Τροίας, όταν έκανε την περίφημη αναφορά του στην Ατλαντίδα. Για να στηρίξει το επιχείρημά του αυτό, συνέκρινε τον μυκηναϊκό πολιτισμό με την αφήγηση του Πλάτωνα σχετικά με την αναμέτρηση των πολιτισμών Ἑλλάδος και Ἀτλαντίδος, και παραλλήλισε τις αναμνήσεις τού Τρωικού πολέμου κι εκείνου που διεξήχθη, υποτίθεται, ανάμεσα στους Έλληνες και τους Άτλαντες (μάλλον παραλλαγή τής Τιτανομαχίας). Κατά την ερμηνεία του, ο θρύλος τού Τρωικού πολέμου είναι η ανάμνηση του κοσμοϊστορικού χάους, που οδήγησε στην κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Κατέληξε, μάλιστα, στο συμπέρασμα πως η Τροία θα πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερη από ό,τι υποθέτουν οι περισσότεροι μελετητές, με τεχνητά λιμάνια μες στη σύγχρονη προσχωσιγενή πεδιάδα τής Τροίας. Για να το αποδείξει, προετοίμασε μια γεωφυσική χαρτογράφηση της πεδιάδας από ελικοπτέρου, ώστε να εντοπίσει στρώματα ανθρώπινης εγκατάστασης και ίχνη τεχνητών λιμανιών, με τεχνικές μελέτης τού υπεδάφους. Όμως, η τουρκική κυβέρνηση, έχοντας δώσει την αποκλειστικότητα ανασκαφής στην Τροία στον Γερμανό αρχαιολόγο Manfred Korfmann, απέρριψε το αίτημα του Zangger. Απογοητευμένος αυτός, περιορίστηκε σε μια διάλεξή του στην Ακαδημία Επιστημών τής Χαϊδελβέργης. Πιστεύω πως το εγχείρημά του υπονομεύτηκε όχι από τα αποκλειστικά δικαιώματα του Korfmann γι’ ανασκαφές στην Τροία [!] (το σχέδιο του Zangger ἐπὶ τῆς οὐσίας δεν προέβλεπε ανασκαφές), αλλά πιθανόν από την απροθυμία τής Τουρκίας να επιτρέψει τυχόν αποκάλυψη ευαίσθητων στρατιωτικών δεδομένων σε παραμεθόρια περιοχή.

Ίλιον/Τροία. Η ευρύτερη περιοχή και, κάτω δεξιά με κόκκινο, η σημερινή ακτογραμμή:
η πεδιάδα τής Τροίας που ενδιέφερε τον Zangger, στα στρατηγικής σημασίας στενά.

Η ιστορικότητα της Ιλιάδας

Σκηνές Τρωικού στην αγγειογραφία

Αν και αρκετοί ιστορικοί αμφισβητούν την ιστορικότητα της Ιλιάδας, φαίνεται πως ο Τρωικός πόλεμος υπήρξε ιστορικό γεγονός, και αποτελεί κλειδί για την κατανόηση των βαθύτερων αιτίων των κοσμοϊστορικών εξελίξεων εκείνη την εποχή. “Σίγουρα, η μετακίνηση των Λαών τής Θάλασσας περιλαμβάνεται στις μεγαλύτερες και σπουδαιότερες μεταναστεύσεις στην Ιστορία, αφού άλλαξε το πρόσωπο του αρχαίου κόσμου, περισσότερο από κάθε άλλο μεμονωμένο γεγονός, πριν από την εποχή τού Μεγάλου Ἀλεξάνδρου”, τονίζει ο Salimbeti. Αυτός ο μακρόχρονος, καταστρεπτικός πόλεμος, μαζί με τον εκτεταμένο λιμό σε όλη την χερσόνησο, δημιούργησαν τις εκρηκτικές συνθήκες που οδήγησαν στην κατάρρευση. Καθώς έτσι είχαν τα πράγματα, πολλοί Τρώες, σύμμαχοι, ή γείτονές τους, κατέληξαν πρόσφυγες, και πολλοί από αυτούς επιβίωσαν χάρη στην ευστροφία, μα και στα ξίφη τους. Αρχαιολογικά ευρήματα οδηγούν στο συμπέρασμα πως οι Λαοί τής Θάλασσας δεν ήταν πλέον ούτε πειρατές, ούτε κι επιδρομείς που λεηλατούσαν και λαφυραγωγούσαν ανυπεράσπιστες πόλεις, αλλ’ αντιθέτως, μια τεράστια ομάδα ανθρώπων, που έψαχναν ένα μέρος να εγκατασταθούν, μια νέα πατρίδα, ένα καλύτερο αύριο. Αυτό ήταν προφανές ήδη κατά την πρώτη τους εκστρατεία στην Αίγυπτο, με Λίβυους επικεφαλής, αφού συνοδεύονταν από τις οικογένειες και τα υπάρχοντά τους. Οι φυλές τής Λιβύης έπαιξαν επίσης σημαντικό ρόλο στις πρώτες εκστρατείες εναντίον τής Αιγύπτου. Αιώνες αργότερα, οι Ηρόδοτος και Ἑκαταῖος αναφέρθηκαν σε μια από τις ἐν λόγῳ φυλές. Ήταν οι Βέρβεροι Μάξυες (ή Μάζυες), οι Mazaces και Mazices των Ρωμαίων, ή οι Meshwesh των Αιγυπτίων, που διατείνονταν και αυτοί με τη σειρά τους πως στις φλέβες τους κυλούσε τάχα τρωικό αίμα…

Peleset αιχμάλωτος στην Αίγυπτο,
και το ἐν λόγῳ σύμβολο του Δίσκου
τής Φαιστού (κάτω δεξιά)

Πελασγοί και Φιλισταίοι (Peleset)

Ένας σημαντικός Λαός τής Θάλασσας υπήρξαν οι Peleset, που ταυτίζονται με τους Φιλισταίους και, με μιαν ευρεία έννοια, τους Παλαιστίνιους:

“Μια από τις θεωρίες τούς συνδέει με τους Πελασγούς, που ήταν σύμμαχοι της Τροίας, και μια ομάδα τους ζούσε στην Θρᾴκη”, πιθανολογεί ο Salimbeti. “Εκείνοι οι Πελασγοί μάλλον θα μετανάστευσαν στα νότια, υπερισχύοντας και καταφέροντας ανεπανόρθωτα πλήγματα κατά του αχαϊκού ελληνικού πολιτισμού. Λίαν συντόμως πολλοί από αυτούς βρέθηκαν ακόμη νοτιότερα, στην Κρήτη.”

Υπάρχουν βιβλικές αναφορές στους Φιλισταίους, ως προερχόμενους από ένα μέρος που προσδιορίζεται με το τοπωνύμιο Caphtor,⁽⁴⁾ το οποίον οὐκ ὀλίγοι μελετητές ταυτίζουν με την Κρήτη:

• ⁽⁴⁾ Wikipedia: “Ο Caphtor είναι τόπος που μνημονεύεται στη Βίβλο και την σχετική βιβλιογραφία. Οι κάτοικοί του καλούνται Caphtorites (ή Caphtorim) και αναφέρονται ως υποδιαίρεση των αρχαίων Αιγυπτίων. Παραδοσιακές εβραϊκές πηγές τοποθετούν τον Caphtor στην περιοχή τού Πηλουσίου [Δέλτα τού Νείλου]. Άλλες πηγές [;] τον συνδέουν με τόπους εκτός Αιγύπτου, όπως Κιλικία, Καππαδοκία, Κύπρο, ή Κρήτη”… Το πιο απίθανο σενάριο είναι “ατράνταχτη αλήθεια” για ορισμένους. Δείγμα τής αξιοπιστίας των μελετητών μας! (Βλέπε Χρονικό 27, υποσημείωση 10).

“Η θεωρία αυτή”, συμπληρώνει ο Salimbeti, “έχει κατά κάποιον τρόπον ενισχυθεί με την ανακάλυψη του Δίσκου τής Φαιστού στην Κρήτη. Ένα από τα σύμβολά του παρουσιάζει το κεφάλι ενός άνδρα στεφανωμένου με φτερά – μοιάζει, δηλαδή, πάρα πολύ με τις φτερωτές στην κορυφή περικεφαλαίες των Peleset, όπως τους απεικονίζουν” οι Αιγύπτιοι στον ναό τού Ραμσή Γ΄.⁽⁵⁾

Δέλτα τού Νείλου: το Πηλούσιον στ’ ανατολικά, η ελληνική αποικία Ναύκρατις δυτικά και, πιο πάνω, η θέση όπου χτίστηκε αργότερα η Αλεξάνδρεια. Φαίνεται και η “Διώρυγα των Φαραώ” που ένωνε Μεσόγειο κι Ερυθρά θάλασσα.

• ⁽⁵⁾ Ήταν, θα έλεγα, σχεδόν αναπόφευκτο: “Η ομοιότητα [της περικεφαλαίας των Peleset] με τα φτερωτά καλύμματα της κεφαλής των Μάγια και των Αζτέκων είναι πράγματι εκπληκτική, δεδομένης τής απόστασης που χώριζε τη μεσοαμερικανική κουλτούρα” από τη μεσογειακή… Καλπάζουσα φαντασία κάπου στη Διαδικτυακή Θάλασσα, ενώ πέρα στον μακρινό ορίζοντα αναδύεται σιγά-σιγά η γη τής Ατλαντίδας…

● Ποια ήταν, άραγε, η γλώσσα των Φιλισταίων; Η Wikipedia μας ενημερώνει για “πιθανές σχέσεις με ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, ακόμη και τη μυκηναϊκή ελληνική, ενισχύοντας την θεωρία που έχει διατυπωθεί ανεξάρτητα [;!] πως οι Φιλισταίοι εμφανίστηκαν ως μετανάστες μεταξύ των ‘Λαών τής Θάλασσας’.” Και τι ξέρουμε, αλήθεια, για την γλώσσα (ή τις γλώσσες) των Πελασγών; “Αφού δεν υπάρχει καμιά βεβαιότητα για την ταυτότητα (ή τις ταυτότητες) των Πελασγών, έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες. Καθώς η ελληνική έχει χαρακτηριστεί ως ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, το μείζον προς διερεύνηση ζήτημα είναι αν [και] η πελασγική ήταν γλώσσα ινδοευρωπαϊκή”. Για όλα τα περαιτέρω, μας παραπέμπει στην αιγαιακή γλωσσική οικογένεια, που έχει προτείνει ο Giulio M. Facchetti, λόγω κάποιων υποτιθέμενων ομοιοτήτων ανάμεσα στην ετρουσκική και τη λημνιακή, καθώς και κάποιες άλλες γλώσσες τής περιοχής, όπως οι μινωική, ἐτεοκρητική, ἐτεοκυπριακή, καθώς και φιλισταϊκή. Οι γλώσσες αυτές ίσως να συναπάρτιζαν κάποιο προ-ινδοευρωπαϊκό φῦλον, που εκτεινόταν από την Χαναάν ως τις Άλπεις. Ωστόσο, η ἐν λόγῳ άποψη δεν είναι γενικά αποδεκτή. Υπάρχουν και άλλοι που επιχειρούν να συνδέσουν την ετεοκρητική και την ετεοκυπριακή με τις σημιτικές γλώσσες.

Πελασγικός κυκλαδικός πολιτισμός: στο σχέδιο αυτού του “τηγανιού” (2800 ΠΚΧ) κάποιοι ευφάνταστοι “βλέπουν” χάρτη τής Ατλαντίδας!

Φυσικά, όλα τα παραπάνω δεν είναι παρά υποθέσεις, όπως παραδέχεται και ο Facchetti. Αυτό που μετράει είναι η ιδέα την οποία είχαν οι ίδιοι οι Έλληνες για τους Πελασγούς, που επιβίωναν κατά την κλασική περίοδο σε διάφορα μέρη τής ηπειρωτικής Ελλάδας, της Κρήτης, ή και άλλων νησιών τού Αιγαίου. Πληθυσμοί, οι οποίοι τότε προσδιορίζονταν ως “πελασγικοί”, μιλούσαν γλώσσα, ή γλώσσες, που οι Έλληνες χαρακτήριζαν ως “βαρβαρικές” – ἤτοι τους ήταν ακατανόητες. Πολλά μέρη τής Ελλάδας, σύμφωνα με αρχαία παράδοση, ήταν κάποτε πελασγικά, πριν να εξελληνιστούν. Με όλα αυτά κατά νου, μπορούμε ν’ απολαύσουμε το θέαμα, βλέποντας τις θεωρητικολογίες των μελετητών να καταρρέουν παταγωδώς… (Περί Πελασγών βλέπε Χρονικό 15, υποσημείωση 7).

Ένας άλλος “Τρωαδίτης” Λαός τής Θάλασσας μπορεί να ήταν οι Weshesh. Οι ελάχιστες διαθέσιμες πληροφορίες οδήγησαν… ἐξ ἀνάγκης σε εικασίες για το ενδεχόμενο να σχετίζεται τ’ όνομά τους με το Ἴλιον, όπως ονόμαζαν επίσης οι Έλληνες την πόλη τής Τροίας (Wilusa, ή Wilusiya, οι Χετταίοι), από τον βασιλιά Ἴλο (ἐξ οὗ και Ἰλιάς). “Το W των Weshesh”, γράφει ο Salimbeti, “είναι σύγχρονη επινόηση για την ευκολία τής προφοράς: τα αιγυπτιακά αρχεία αναφέρονται στους Uashesh”. Μελετητές συσχετίζουν αυτόν τον λαό με την Ἄσσο, επίσης στην Τρωάδα, ή με την Ἰασό τής Καρίας, ή και με την Ἰσσό τής Κιλικίας. Άλλοι, πάλι, υποθέτουν πως συνδέθηκε με τον ισραηλιτικό συνασπισμό, ως η φυλή Ασήρ. Ένας ακόμη Λαός τής Θάλασσας σχετιζόμενος με τους Ιουδαίους ήταν οι Tjeker. Φτάνοντας στην Χαναάν, κατέλαβαν την πόλη-κράτος τής Dor, και τη μετέτρεψαν σε μεγάλη και καλά οχυρωμένη πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Η Dor καταστράφηκε βίαια, στα μέσα τού 11ου αιώνα ΠΚΧ, από τους επεκτατικούς τότε Φοίνικες, που αρχικά ανακόπηκαν από τους Φιλισταίους, και κατόπιν από τους Εβραίους. Ο βασιλιάς Δαβίδ (αν ήταν κάτι παραπάνω από μυθολογική μορφή) υποτίθεται πως κατέκτησε την Dor, και οι Tjeker δεν ξανακούστηκαν πια.

Τεῦκρος τῆς Τρωάδος καὶ τῆς Σαλαμῖνος

Αχιλλέας και Αίας παίζουν ζάρια: αμφορέας τού
ζωγράφου-αγγειοπλάστη Εξηκία, 540-530 ΠΚΧ

Σύμφωνα με μια θεωρία, οι Tjeker είχαν γλωσσική συγγένεια με τους Tekrur, που δεν ήταν άλλοι από τους Τεύκρους, μια φυλή η οποία κατοικούσε στη βορειοδυτική Μικρασία, στα νότια της Τρωάδας, όπως αναφέρουν αρχαίες πηγές. Η παράδοση προσφέρει δυο ενδεχόμενα ως προς την καταγωγή τους: την Κρήτη και την Ἀττική. Θρύλοι συνδέουν αυτές τις περιοχές, φτάνοντας σε ακόμη πιο μακρινούς τόπους, ακολουθώντας κατά πόδας δύο επώνυμους μα και συνώνυμους ήρωες: ήταν ο Τρωαδίτης βασιλιάς Τεῦκρος, και ο Τεῦκρος ο “νόθος”, Ἕλλην ἐκ Σαλαμῖνος. Σύμφωνα με τον Βιργίλιο, ο πρώτος καταγόταν από την Κρήτη, αλλά εγκατέλειψε το νησί με το ένα τρίτο των κατοίκων στη διάρκεια μεγάλου λιμού (πόσες ανάλογες ιστορίες…), ώσπου εγκαταστάθηκε δίπλα σ’ ένα ποτάμι, που του έδωσε τ’ όνομα του πατέρα του, Σκάμανδρου. Αντίθετα, ο Διονύσιος ὁ Ἁλικαρνασσεὺς υποστηρίζει πως ο ἐν λόγῳ Τεύκρος είχε πάει στην Τρωάδα από την Αττική. Ο Σκάμανδρος (ή Ξάνθος) ήταν, λέει, ποτάμιος θεός, γιος τού Ὠκεανοῦ. Κατά τον Όμηρο, άρχισε να πολεμά στο πλευρό των Τρώων, όταν ο Ἀχιλλεὺς τον προσέβαλε. Ήταν προσωποποίηση του ποταμού που έρεε δίπλα από την Τροία. Οι Έλληνες στρατοπέδευσαν κοντά στις εκβολές του, και οι μάχες τους με τους Τρώες διεξάγονταν στην πεδιάδα του. Χάρη, λοιπόν, στον Τεύκρο, η γη ονομάστηκε αρχικά Τευκρία, αργότερα Δαρδανία, όταν έφτασε εκεί ο Δάρδανος (ἐξ οὗ και Δαρδανέλλια) και, στο τέλος, Τρωάδα (από τον βασιλιά Τρῶα). Παρ’ όλες τις τοπωνυμικές αλλαγές, οι Τρώες συνέχιζαν ν’ αυτοαποκαλούνται Τεύκροι. Έτσι, λ.χ. ο Αἰνείας προσδιορίζεται ως “ο μέγας καπετάνιος των Τεύκρων”.

Η κρίση τού Πάρι (1904), του Enrique Simonet: Η Αφροδίτη μπροστά θριαμβευτικά γυμνή
ως νικήτρια των αρχαίων καλλιστείων, ενώ Ήρα και Αθηνά μένουν ταπεινωμένες πίσω…

Ο νόθος Τεύκρος ήταν Τρωαδίτης κατά το ήμισυ, από τη μητέρα του, Ἡσιόνη, πριγκίπισσα του Ιλίου και παλλακίδα τού βασιλιά Τελαμῶνος, που είχε φτάσει από την Αἴγινα στη Σαλαμίνα, διωγμένος από τον πατέρα του, γιατί σκότωσε κατά λάθος τον αδερφό του. Ο Τεύκρος πήρε μέρος στον Τρωικό στο πλευρό των Ελλήνων, με συμμαχητή τον ετεροθαλή αδελφό του, Αἴαντα, ενώ “εχθροί” του ήταν οι εξάδελφοι Ἕκτωρ και Πάρις, αλλά και ο θείος Πρίαμος. Στο κάτω-κάτω, ο πόλεμος ήταν οικογενειακή υπόθεση – πόσο μάλλον για τον Τεύκρο. Όμως, όταν γύρισε στη Σαλαμίνα, ο πατέρας του τον κατηγόρησε, επειδή δεν φρόντισε να επαναπατριστεί η σορός τού Αίαντα. Τότε, και αυτός με τη σειρά του, αποκληρώθηκε, εξορίστηκε κι αναγκάστηκε να ψάξει για νέα πατρίδα. Τ’ αποχαιρετιστήρια λόγια του, που ο Ὁράτιος μετέτρεψε σε συγκινητική ᾠδή, είναι μια προτροπή προς τους συντρόφους του να μην βυθίζονται “καθόλου σε απελπισία… αύριο θα ξανοιχτούμε στην απέραντη θάλασσα”.⁽⁶⁾ Η ομιλία του αυτή, που συνδέθηκε αργότερα με τα ταξίδια των ανακαλύψεων, βρίσκεται επίσης στην Κόλαση του Δάντη, ή και τον Ulysses τού Tennyson. Ο Τεύκρος συμπαρατάχθηκε αργότερα με τον Φοίνικα βασιλιά Βῆλο, της Τύρου, κατά την εκστρατεία του εναντίον τής Κύπρου, και όταν το νησί κατακτήθηκε, ο Βήλος το παρέδωσε στον Τεύκρο ως ανταμοιβή. Και αυτός ίδρυσε εκεί την πόλη τής Σαλαμίνας, δίνοντάς της τ’ όνομα της γενέτειράς του.

• ⁽⁶⁾ “Όπου η τύχη θα μας φέρει, πιο καλότροπη απ’ τον πατέρα μου, | θα πάμε, ὦ, άνδρες και σύντροφοί μου. | Μην απελπίζεστε με τον Τεύκρο αρχηγό σας και προστάτη· | άδηλο είναι το μέλλον που επιφυλάσσει ο Απόλλων | στη Σαλαμίνα σ’ έναν νέο κόσμο. | Ὦ, άνδρες, που μαζί μου συχνά υπομείνατε | χειρότερες αναποδιές, ξορκίστε τώρα τις έγνοιες σας με το κρασί· | αύριο θα ξανοιχτούμε στην απέραντη θάλασσα.” (Ὁρατίου, ᾨδή).
  Στο λατινικό πρωτότυπο: “Quo nos cumque feret melior fortuna parente, | ibimus, o socii comitesque. | Nil desperandum Teucro duce et auspice Teucro; | certus enim promisit Apollo ambiguam tellure nova Salamina futuram. | O fortes peioraque passi | mecum saepe viri, nunc vino pellite curas; | cras ingens iterabimus aequor.”.

Η Λήδα και ο Κύκνος, από το Ιερό τής Αφροδίτης
στην Παλαιά Πάφο (3ος αιώνας ΚΧ)

Η “χαλκῆ νῆσος”, ζωτικής σημασίας κόμβος των εμπορικών δικτύων, γνώρισε δύο κύματα ελληνικού εποικισμού: Το αρχικό απαρτιζόταν από Μυκηναίους εμπόρους, γύρω στο 1400 ΠΚΧ. Προς τα τέλη αυτής της περιόδου, η Κύπρος παρήγαγε μεγάλες ποσότητες “μυκηναϊκών” αγγείων. Και το δεύτερο μεγάλο κύμα, που συνδέεται με την ιστορία τού Τεύκρου, σημειώθηκε μετά από την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, γύρω στο 1100 ΠΚΧ, δίνοντας από τότε έναν πρωτίστως ελληνικό χαρακτήρα στο νησί, λόγω της εισβολής των Ελλαδιτών προσφύγων. Εκτός από τη Σαλαμίνα, o Τεύκρος πιστεύεται πως ίδρυσε και άλλες πόλεις. Ένας τοπικός θρύλος στη Γαλικία, της βορειοδυτικής Ιβηρίας λ.χ. συνδέει την θεμελίωση της Pontevedra με τον “Teucro”. Ο θρύλος μάλλον βασίζεται στην υπόθεση πως Έλληνες έμποροι είχαν φτάσει εκεί κατά την αρχαιότητα. Αν και τα θρυλούμενα απορρέουν πάντα από κάποιαν αιτία, ιστορικοί και αρχαιολόγοι συναινούν πως ο αρχικός οικισμός σχηματίστηκε κατά τον 1ο αιώνα ΠΚΧ, όταν η αρχαία Γαλικία ενσωματώθηκε στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η Ποντεβέδρα (“παλαιά γέφυρα”, από μια ρωμαϊκή γέφυρα στον ποταμό Lérez), ονομάζεται μερικές φορές ποιητικά “πόλη τού Τεύκρου”, και οι κάτοικοί της “teucrinos” – όπως οι Τρώες!⁽⁷⁾ (Βλέπε Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

Λυχνάρι, Tróia, Πορτογαλία

• ⁽⁷⁾ Υπάρχει η εντύπωση πως η Tróia, απέναντι από το Setúbal τής Πορτογαλίας, πήρε τ’ όνομά της από την Τροία, όμως δεν ξέρουμε γιατί. Η χερσόνησος κατοικήθηκε στους προϊστορικούς χρόνους, όταν ήταν νησί και ονομαζόταν Acalá. Η πόλη, που έχτισαν εκεί οι Ρωμαίοι στον 1ο αιώνα ΚΧ, ονομάστηκε Cetóbriga, και αναδείχθηκε σ’ ένα σημαντικό αλιευτικό κέντρο. Όμως καταστράφηκε ολοσχερώς το 412 λόγω σεισμού με τσουνάμι. Αν το αρχικό όνομα ήταν Tróia, θα υποθέταμε πως οι Ρωμαίοι, ως καταγόμενοι από τους Τρώες, αποφάσισαν να χτίσουν μια Τροία δίπλα στην πόλη τού Ὀδυσσέα: το Olisipo, τη Λισαβόνα! Όπως παρατηρεί ο José Pedro Machado, στ’ Ονομαστικό ετυμολογικό λεξικό τής πορτογαλικής γλώσσας, το τοπωνύμιο αυτό δεν βρίσκεται μόνον στην περιοχή τού Setúbal. Υπάρχουν και άλλες Tróia στην Πορτογαλία, ή μια Troya στη Γαλικία. Οι “νονοί” τους, προφανώς, εμπνεύστηκαν από την Ιλιάδα. Βάσει ενός λήμματος της Μεγάλης πορτογαλικής και βραζιλιάνικης εγκυκλοπαίδειας, ο Machado εξέτασε το ενδεχόμενο το ἐν λόγῳ τοπωνύμιο να προέρχεται από την Cetóbriga: > Cetóbria > Cetróbia > Cetróia > Xetróia > Atróia – αν και… παρατραβάει η ιστορία για ένα όνομα! Ή, ενδεχομένως, το τοπωνύμιο να μη συνδέεται με την Τροία, αλλά με την Troyes, ή την Truyes, δύο γαλλικές πόλεις. Ή, τέλος, να προέκυψε από τη λατινική φράση “Trogia (villa)”, που παραπέμπει στο κέλτικο όνομα Trogus, Τρόγος – το πιθανότερο μάλλον.

Ψηφιδωτό στην Conímbriga

Συμπτώσεις Θρᾳκῶν και Κελτῶν

● Μα και το τοπωνύμιο Cetóbriga είναι προφανώς κέλτικο. Επειδή όμως υπάρχουν αναφορές για την παρουσία στην Ιβηρία και Θρᾳκῶν, με την κατάληξη -βριγα στην γλώσσα τους, ας δούμε και το θέμα αυτό. Υπάρχουν στην χερσόνησο πάρα πολλά τοπωνύμια με την κατάληξη -briga. Ίσως η γνωστότερη πόλη αυτής της κατηγορίας να είναι η Conímbriga, ένας από τους μεγαλύτερους ρωμαϊκούς οικισμούς τής Πορτογαλίας. Κατά την προ-ρωμαϊκήν εποχή ζούσαν εκεί οι Κόνιοι (Κυνήτες), που κατόπιν εγκαταστάθηκαν στη νότια Πορτογαλία. Μετά από την καταστροφή τής πόλης από τους Σουηβούς στη δεκαετία 460 ΚΧ, αρκετοί κάτοικοι πήγαν να ζήσουν στο γειτονικό Αιμίνιον, που σταδιακά μετονομάστηκε σε Coimbra. Η λέξη Conímbriga, πάντως, δεν συνδέεται με τους Conii· σχηματίζεται από τον γηγενή όρο conim (βράχος) και την κέλτικη κατάληξη -briga (ακρόπολη). Σχετίζεται με τους Κέλτες Brigantes που ήλεγχαν στα προ-ρωμαϊκά χρόνια την Brigantia στη Β. Αγγλία. Στη Β. Ιβηρία υπήρχε το Brigantium (Coruña, Γαλικία) και το Brigaecium (Αστούριες). Κατά τον Πτολεμαῖο, οι Brigantes ζούσαν και στη ΝΑ Ιρλανδία. Ο Στράβων μιλά για τους Brigantii, ως υποομάδα των Κελτών Vindelici, στις Άλπεις. Υπήρχαν, όμως, και οι Βρίγαντες, ή Βρύγες, που ήταν πολυάριθμος θρακικός λαός, με κοιτίδα, μάλλον, την χώρα των Κικόνων (μεταξύ Έβρου και Νέστου), ή την περιοχή των Βρυγηΐδων λιμνών (Πρέσπες). Ήταν πρόγονοι των Φρυγών (το ‘Β’ έγινε ‘Φ’), που αρχικά κατοικούσαν στη Βαλκανική, κι έπειτα μετανάστευσαν στη Μικρασία. Η χώρα των Κικόνων, κατά τον Ηρόδοτο, λεγόταν αρχικά Βριαντική. Περί το 700 ΠΚΧ, οι Βρύγες εγκαταστάθηκαν στη Β. Ήπειρο, μετά απλώθηκαν στην Παιονία, την Ιλλυρία (όπως λέει ο Σκύμνος ὁ Χίος στην Περιήγησή του), την Αδριατική (όπου βρίσκονται οι Βρυγηΐδες νήσοι), και στη δυτική Ευρώπη, εκστρατεύοντας ως ακόλουθοι του Διονύσου. Χαρακτηριστικό των Βριγάντων, σύμφωνα με τον Ἡσύχιο, ήταν οι καταλήξεις -βρίγα, ή -βρία, στις πόλεις τους (βλέπε και Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

Δούρειος Ίππος: η παλαιότερη γνωστή απεικόνιση (πίθος Μυκόνου, ± 670 ΠΚΧ)

ΩΣ ΤΩΡΑ, ΜΕ ΜΟΝΗ ΕΞΑΙΡΕΣΗ ΤΟΝ ΤΕΥΚΡΟ, που επιτέθηκε στην Κύπρο παρέα με Φοίνικες, συμβολίζοντας όσους βρήκαν καταφύγιο εκεί, δεν έχουμε δει κανέναν άλλον Έλληνα να πολεμά στο πλευρό των Λαών τής Θάλασσας, ή συμμάχων τους, αλλά μάλλον εναντίον τους, στον Τρωικό πόλεμο. Μας το είπε ήδη ο Sanford Holst στο προηγούμενο Χρονικό:

“Οι Μυκηναίοι είχαν επιτεθεί κατά των Μικρασιατών από τη μεριά τής θάλασσας. Για την επίλυση του προβλήματος, πολεμιστές και πλοία τής συνομοσπονδίας των Λαών τής Θάλασσας ξεχύθηκαν από την Ανατολία και τον Εύξεινο Πόντο στο Αιγαίο, όπου λεηλάτησαν τους Μυκηναίους”……

Ας προσπαθήσουμε να το επαληθεύσουμε αυτό στην Wikipedia:

“Οι εισβολείς, δηλαδή οι διάδοχες κουλτούρες σε αυτούς τους τόπους [ἤτοι τους μυκηναϊκούς], προφανώς δεν έκαναν καμιά προσπάθεια να διατηρήσουν τον πλούτο των πόλεων, αλλ’ αντίθετα, έχτισαν νέους οικισμούς πάνω στα ερείπια, με απλούστερη υλικά κουλτούρα και σε όχι τόσο περίπλοκο οικονομικό επίπεδο. Για παράδειγμα, κανείς δεν ιδιοποιήθηκε το ανάκτορο και τις πλούσιες αποθήκες τής Πύλου, αλλά τα πάντα κατακάηκαν, και οι διάδοχοι (όποιοι και αν ήταν αυτοί) προχωρούσαν μες στα ερείπια με φτωχικά αγγεία και στοιχειώδη υλικά αγαθά. Αυτό μαρτυρά μια πολιτισμική ασυνέχεια.”

Αυτό ίσως μαρτυρά και μια λογική ασυνέχεια! Το ερώτημα ως προς το ποιοι μπορεί να ήταν αυτοί οι εισβολείς, ο/η συγγραφέας το αφήνει αναπάντητο. Κι όμως τους ταυτίζει με τις “διάδοχες κουλτούρες”, που τα μέλη τους ήταν τόσο ανόητα, ώστε “κατέκαψαν το ανάκτορο και τις πλούσιες αποθήκες”, αντί να τα ιδιοποιηθούν. Απλούστατα, οι ἐν λόγῳ εισβολείς δεν είχαν κανέναν σκοπό να εγκατασταθούν εκεί. Είχαν πάει μόνο για να καταστρέψουν: δεν ήταν οι “διάδοχες κουλτούρες”!

Αιχμάλωτοι μαχητές των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο

Στους κόλπους των Λαών τής Θάλασσας κυριαρχούσαν οι Μικρασιάτες, αλλά σίγουρα δεν ήταν μόνοι τους. Στα αιγυπτιακά αρχεία, αρκετά ονόματα φυλών είναι αμφίβολης, ή άγνωστης, προέλευσης· όπως οι Shekelesh, ίσως οι Siculi, που μετακινήθηκαν από την ηπειρωτική Ιταλία στη Σικελία.

“Υπήρξε μια γιγαντιαία σειρά μεταναστευτικών κυμάτων, που εκτεινόταν σε όλη τη διαδρομή από την κοιλάδα τού Δούναβη ως τις πεδιάδες τής Κίνας”, σχολιάζει ο Michael Grant· και ο Moses Finley γενικά συμφωνεί: “Έχουμε ενδείξεις για μια μεγάλης κλίμακας μετακίνηση ανθρώπων… Το αρχικό κέντρο αναταραχής ήταν στην Καρπαθοδουνάβια περιοχή τής Ευρώπης… πιέζοντας σε διαφορετικές εποχές προς διαφορετικές κατευθύνσεις.”

Αν πιστέψουμε, όμως, τον Michael Wood, ήταν… “ουσιαστικά” [;!] Έλληνες:

“Απαρτίζονταν, όντως, οι Λαοί τής Θάλασσας ἐν μέρει από Μυκηναίους Έλληνες – ξεριζωμένους μετανάστες, ομάδες πολεμιστών και condottieri ἐν κινήσει; Σίγουρα, υπάρχουν υπόνοιες, μάλλον εξαιτίας των ομοιοτήτων στον πολεμικό εξοπλισμό και τις περικεφαλαίες των Ελλήνων και των Λαών τής Θάλασσας”. Περιλαμβάνοντας, επιπλέον, τους Sherden και Shekelesh στους “κακούς”, μας υπενθυμίζει πως “εκείνη την εποχή είχαν γίνει μεταναστεύσεις ελληνόφωνων λαών” προς τη Σαρδηνία και τη Σικελία. Η Τροία, καταλήγει, “λεηλατήθηκε ουσιαστικά από Έλληνες Λαούς τής Θάλασσας”…⁽⁸⁾

• ⁽⁸⁾ Είναι μεγάλο κρίμα που… “ουσιαστικά”, δεν υπήρχαν και Βρετανοί “κοντοτιέροι εν κινήσει”. Αλλιώς, ο… “παίδαρος της σκεφτόμενης γυναίκας” (όπως έχουν περιγράψει χιουμοριστικά κάποιες βρετανικές εφημερίδες τον Wood, λόγω της γοητείας του, που τον έκανε ελκυστικό στο “ασθενές” φύλο) θα είχε βρει ελληνικές αποικίες ακόμη και στον Άρη!

Κυκλαδική κεφαλή: ζει “στα νησιά” με “αλλοιωμένα” χαρακτηριστικά. Άρα
είναι “ύποπτη”!

Ούτε και ο Michael Wood είναι μόνος του. Η ταύτιση των Denyen και Ekwesh, με τους Δαναούς και Αχαιούς, αντίστοιχα, είναι ένα “χρόνιο πρόβλημα” των μελετών τής εποχής τού μπρούντζου, καθώς μάλιστα οι “ύποπτοι” ζούσαν… “στα νησιά”!⁽⁹⁾ Ήταν, άραγε, οι Αιγύπτιοι γραφείς αδαείς και αφελείς, ώστε να χρησιμοποιούν δυο ονόματα για τον ίδιο λαό; Τί μελετητές τής εποχής τού μπρούντζου είναι εάν (προσποιούνται ότι) αγνοούν πως Αχαιοί και Δαναοί είναι όροι συνώνυμοι; Μα δεν μελέτησαν την Ιλιάδα; Ο Όμηρος αναφέρει τ’ όνομα Ἀχαιοὶ 598 φορές, Δαναοὶ 138 φορές, Ἀργεῖοι 182 φορές, και Ἕλληνες μόνο μια φορά. Ήταν οι πρόγονοι των Ελλήνων: σύμφωνα με μιαν εκδοχή τού μύθου, οι Ἕλλην, Γραικός, Μάγνης, και Μακεδών (Μακεδνός), ήταν γιοι τού Δευκαλίωνα και της Πύρρας, οι μόνοι επιζώντες τού κατακλυσμού. Παιδιά τού Έλληνα ήταν οι Δῶρος, Ξοῦθος, και Αἴολος· και παιδιά τού Ξούθου οι Ἴων και Ἀχαιός. Ο Δαναός από την Αίγυπτο, ο Πέλοψ από τη Μικρασία, και ο Κάδμος από την Φοινίκη, κέρδισαν επάξια μια θέση στην Ελλάδα, αφομοιώθηκαν κι εξελληνίστηκαν. Για τους Δαναούς, πιθανόν λόγω… “αιγυπτιακής” καταγωγής, υπάρχει κάποια ελαστικότητα: ή ταυτίζονται με τους κατοίκους των Αδάνων τής Κιλικίας, ή συνδέονται ίσως με τη γη των Danuna, κοντά στην Ουγκαρίτ τής Συρίας, ή λέγεται πως μπορεί να ενώθηκαν μ’ εβραίους, σχηματίζοντας μια από τις αρχικές δώδεκα φυλές τού Ισραήλ, την φυλή Δαν.

• ⁽⁹⁾ Παρ’ όλο που η σύνδεση ακόμη και του χεττιτικού τοπωνυμίου Ahhiyawa (ή Ahhiya), με την Ἀχαΐα, αμφισβητείται εντονότατα (Wikipedia: “η ακριβής σχέση τού όρου Ahhiyawa με τους Αχαιούς, πέρα από μιαν ομοιότητα στην προφορά, προκαλεί έντονες αντιπαραθέσεις μεταξύ των μελετητών”· βλέπε την κατάληξη αυτού τού Χρονικού), οι… “Wikipediστές” έχουν απόλυτη βεβαιότητα για την ταύτιση Αχαιών και Ekwesh. Έτσι, αν αναζητήσεις πληροφορίες για τους δεύτερους, ανακατευθύνεσαι στους πρώτους! Ως προς την επίμαχη φράση “στα νησιά”, που οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούν αναφερόμενοι σε Λαούς τής Θάλασσας, και την επικαλούνται οι μελετητές ως επιχείρημα, καταντά να σημαίνει:“Πας μη στεριανός ύποπτος”!

ΚΟΡΥΦΑΙΟ ΓΕΓΟΝΟΣ τής βασιλείας τού Μερνεφθά (1213–1203 ΠΚΧ) ήταν η μάχη ενάντια στα λεγόμενα “Εννέα Τόξα”, μια συνομοσπονδία υπό την ηγεσία τού βασιλιά τής Λιβύης. Ο φαραώ διακηρύσσει με καμάρι ότι συνέτριψε την εισβολή, σκοτώνοντας 6.000 πολεμιστές, κι αιχμαλωτίζοντας άλλους 9.000. Για να είναι σίγουρος ως προς τους αριθμούς, διέταξε, μεταξύ άλλων, να κοπούν τα πέη όλων των νεκρών δίχως περιτομή, και οι παλάμες όσων είχαν κάνει περιτομή.⁽¹⁰⁾ Αναφέρω – σκόπιμα – αυτήν την ανατριχιαστική λεπτομέρεια, επειδή, όπως αποδείχθηκε, οι Ekwesh (οι… “Αχαιοί”) ήταν μεταξύ των περιτετμημένων, γεγονός που θα υποχρέωνε οπωσδήποτε κάθε σοβαρό μελετητή τής εποχής τού μπρούντζου να εκδώσει… “απαλλακτικό βούλευμα” για τους Έλληνες Αχαιούς!⁽¹¹⁾

• ⁽¹⁰⁾ Φανταστείτε εκείνους τους καημένους φαντάρους να μετρούν αυτά τα πέη και τις παλάμες!

• ⁽¹¹⁾ … “γεγονός που αναγκάζει ορισμένους ν’ αμφιβάλλουν για το αν ήταν Έλληνες”, είναι αυτό που όντως διαβάζουμε στη Wikipedia! Ίσως να έκαναν περιτομή για… καμουφλάζ! Ή απλώς για να… μπερδέψουν τους μελετητές μας! Αυτό που δεν ξεχνούν ποτέ οι τελευταίοι, είναι ο αφορισμός τού Βιργιλίου: “Timeo Danaos et dona ferentes”· “Φοβοῦ τοὺς Δαναοὺς καὶ δῶρα φέροντας” – στην περίπτωσή μας: και… περιτομὴν φέροντας! Τουλάχιστον οι μελετητές μας μελέτησαν την Αἰνειάδα… Σημειωτέον πως όχι μόνον οι Ekwesh, αλλά και οι Shekelesh και Shardana ήταν περιτετμημένοι, όπως αποσαφηνίζουν οι Αιγύπτιοι (κρίμα, δεν ενημέρωσαν τον… Michael Wood)! Άρα, αυτοί οι δυο λαοί είχαν επίσης ανατολική καταγωγή, και μόνον αργότερα εγκαταστάθηκαν στη Σικελία και τη Σαρδηνία. Εκείνοι που δεν είχαν περιτομή ήταν οι Peleset… (“Αχά!”, σας ακούω να καγχάζετε, φίλτατοί μου μελετητές!)

Η Στήλη τού Μερνεφθά που σφετερίστηκαν οι σιωνιστές ως “Στήλη τού Ισραήλ”…

Στήλη τού Μερνεφθά και Έξοδος

● Οι νίκες τού φαραώ, σε βάρος των Λιβύων και των συμμάχων τους, Λαών τής Θάλασσας, δοξάζονται στην “Στήλη τού Μερνεφθά”, μια μαύρη πλάκα γρανίτη πάνω από τρία μέτρα ύψος, που ανακάλυψε ο Flinders Petrie στις Θήβες το 1896. Υπάρχει, όμως, ένα είδος υποσημείωσης στις τελευταίες δυο αράδες από τις 28, όπου γίνεται λόγος για μια ξεχωριστή εκστρατεία του στην Χαναάν. Εκεί ο φαραώ καυχιέται πως νίκησε και κατέστρεψε τέσσερις πόλεις, η τέταρτη από τις οποίες ήταν πιθανότατα μια πόλη, σε ομώνυμη κοιλάδα τής βόρειας Χαναάν: η Ιεζρήλ (Jezreel) – μια λέξη τόσο όμοια με το… Ισραήλ! Σίγουρα αυτό θα ήταν πολύ πιο βολικό κι επωφελές για όλους: την εβραϊκή διασπορά, τον ανερχόμενο σιωνισμό, που ιδρύθηκε επίσημα ως κίνημα την επόμενη χρονιά τής ανακάλυψης, πολλούς χριστιανούς, κυρίως τον κλήρο, μα και φυσικά, τον ίδιο τον Petrie! Εκείνη τη μέρα αναρωτήθηκε: “Δεν θα ευχαριστηθούν οι αιδεσιμότατοι;”· και μετά προφήτεψε: “Η στήλη αυτή θα γίνει περισσότερο γνωστή στον κόσμο από ό,τι άλλο έχω βρει.” Δεν ήταν βέβαια ανόητος: αν αυτό το σύμπλεγμα των ιερογλυφικών, στην γραμμή 27, μπορούσε να διαβαστεί αντί για “Ιεζρήλ”, ως… “Ισραήλ”, τότε θα επρόκειτο για την πρώτη καταγεγραμμένη μνεία τού ονόματος αυτού στα ιστορικά χρονικά, και την μοναδική στην αρχαία Αίγυπτο!

Παρά το γεγονός ότι τα σύμβολα σε πολλά σημεία είναι δυσανάγνωστα, λόγω της τραχιάς επιφάνειας και της κακής κοπής (στη μετάφραση του κειμένου από τον ίδιο τον Petrie υπάρχουν δεκάδες ερωτηματικά· μόνο δίπλα στην αμφιλεγόμενη λέξη δεν υπάρχει τίποτε…), οι περισσότεροι βιβλικοί αρχαιολόγοι αποδέχονται την ερμηνεία τού Petrie. Έτσι, το εύρημά του “βαπτίστηκε” ως… “Στήλη τού Ισραήλ”· βάσει μιας αμφισβητούμενης λέξης, στην προτελευταία γραμμή ενός κειμένου που ασχολείται με άλλο θέμα!⁽¹²⁾ Τι ντροπή για τον Μερνεφθά: ο υπερήφανος φαραώ να επαίρεται για θρίαμβο σε βάρος μιας χούφτας φτωχών χωρικών! Το πολύ-πολύ να υπήρχαν τότε 25 χωριά στα υψίπεδα της Χαναάν. Αρχαιολόγοι και ιστορικοί προσπαθούν να ιχνηλατήσουν την καταγωγή αυτών των χωρικών, αλλά στάθηκε αδύνατο να εντοπιστούν τυχόν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να προσδιοριστούν κατηγορηματικά ως ισραηλιτικά. Όπως λέει η αρχαιολόγος Paula McNutt: “Είναι πιθανόν… κατά την πρώιμη εποχή τού σιδήρου [1200–1000 ΠΚΧ] ν’ άρχισε ένας πληθυσμός να αυτοπροσδιορίζεται ως ‘ισραηλιτικός’.” Θα περνούσε αρκετός καιρός, ώσπου το βασίλειο του Ισραήλ ν’ αναδειχθεί ως σημαντική και αξιομνημόνευτη τοπική δύναμη κατά τον 9ο αιώνα ΠΚΧ, πριν να καταρρεύσει από τους Ασσύριους το 722. Επομένως, δεν υπήρχε κανένα “Ισραήλ” να μνημονεύσει ο Μερνεφθά – εκτός κι αν ήταν… προφήτης, σαν τον Petrie!

• ⁽¹²⁾ Μα φταίει και ο Μερνεφθά που ιδιοποιήθηκε την στήλη από τον προκάτοχό του, Αμένωφι Γ’: τη γύρισε ανάποδα και στην τραχιά επιφάνειά της έγραψε ό,τι έγραψε. Πού νά ’ξερε…

Η αναχώρηση των Ισραηλιτών, του David Roberts (1829)

● Κατά κάποιον τρόπο, η “κομπίνα” αυτή ήταν η “επανόρθωση” του ιστορικού “λάθους” των Αιγυπτίων να μην μνημονεύσουν καθόλου ούτε τις “Δέκα πληγές”, ούτε καν την περιβόητη “Ἔξοδο”… Οι αρχαιολόγοι είναι εξίσου “υπεύθυνοι”, αφού δεν μπόρεσαν να βρουν κάποια στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την “ιστορία” των Ιουδαίων στην Αίγυπτο, ή και το Σινά. Οι μελετητές τής Βίβλου γενικά συμφωνούν πως δεν υπήρξε ποτέ “έξοδος” των διαστάσεων που περιγράφονται εκεί. Κατά το βιβλίο τής Εξόδου, αναμφισβήτητα το σπουδαιότερο της Βίβλου, ο πληθυσμός που έφυγε από την χώρα θα πρέπει να αριθμούσε περίπου 2 εκατομμύρια άτομα, ένα νούμερο, το οποίο οφείλουμε να το συγκρίνουμε με το σύνολο του πληθυσμού τής Αιγύπτου, που θα κυμαινόταν ανάμεσα στα 3 με 3,5 εκατομμύρια το 1250 ΠΚΧ! Προχωρώντας ανά δέκα, και χωρίς να παίρνουμε υπόψη τα ζώα, θα πρέπει να είχαν σχηματίσει πορεία μήκους 240 χιλιομέτρων! Όμως, δεν υπάρχουν καθόλου ενδείξεις πως η Αίγυπτος υπέστη ποτέ τέτοια δημογραφική, αλλά και οικονομική, καταστροφή, ή πως τάχα η έρημος του Σινά φιλοξένησε ποτέ (ή θα μπορούσε να φιλοξενήσει) αυτά τα εκατομμύρια των ανθρώπων, μαζί με τα κοπάδια τους… Η ημερομηνία περί το 1450 ΠΚΧ, που προτάθηκε αρχικά για την Έξοδο, είναι επίσης προβληματική: ανασκαφές που έγιναν στη δεκαετία τού 1930, δεν κατάφεραν να εντοπίσουν ίχνη ταυτόχρονης καταστροφής των πόλεων της Χαναάν γύρω στο 1400 ΠΚΧ – στην πραγματικότητα, πολλές από αυτές, όπως η Ιεριχώ, η πρώτη που κατά τη Βίβλο έπεσε στους Ισραηλίτες, ήταν ακατοίκητες εκείνη την εποχή. Ένας αιώνας ερευνών δεν έχει οδηγήσει σε κανένα αποδεικτικό στοιχείο, το οποίο να συνδέεται με την αιχμαλωσία, την φυγή, και τις περιπλανήσεις μέσα στην έρημο, και οι περισσότεροι αρχαιολόγοι έχουν πάψει να ψάχνουν πλέον για τον Μωυσή, ή και την Έξοδο, θεωρώντας πως πρόκειται για “άκαρπη αναζήτηση”. Όπως λέει επίσης ο αρχαιολόγος William Dever, “δεν υπάρχουν περιθώρια Εξόδου από την Αίγυπτο, ή κάποιου σαραντάχρονου προσκυνήματος μέσα στην έρημο του Σινά.”

Η κατά Petrie “εκλεκτή, καυκάσια, δυναστική φυλή”
έτοιμη ν’ αποβιβαστεί στην Αίγυπτο…!

● Ο Petrie που, ενδεχομένως, θα μπορούσε να “επιληφθεί του θέματος”, έχει προ πολλού πεθάνει, και θάφτηκε στον λόφο Σιών, στην Παλαιστίνη. Άλλωστε, είναι άκρως αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, ως φανατικός υπέρμαχος τής “ευγονικής”, μα και της “ανωτερότητας” των βορείων λαών, απέναντι στους νότιους και τους λατινογενείς, καθώς και για τη σύνδεσή του με διάφορες φασιστικές ομάδες, ή την αντιδημοκρατική ιδεολογία στην Αγγλία. Οι απόψεις του σε αρχαιολογικά θέματα ήταν εξίσου ρατσιστικές. Ισχυριζόταν πως ο αιγυπτιακός πολιτισμός προήλθε από “εκλεκτή, καυκάσια [λευκή], δυναστική φυλή” εισβολέων, που είχε κατακτήσει την Αίγυπτο κατά την προδυναστική εποχή, στα τέλη τής προϊστορίας, εισάγοντας τον φαραωνικό δυναστικό πολιτισμό στην “κατώτερη” φυλή των “μιγάδων”, που ζούσαν τότε στην χώρα. Οι απόψεις του ήταν η αιτία να ξεσπάσουν οι αντιδικίες του με τον E. A. Wallis Budge. Ο αιγυπτιολόγος τού Βρετανικού Μουσείου τόνιζε πως οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν ένας αφρικανικός λαός, με ρίζες στην ανατολική Αφρική, και θρησκεία που ήταν ουσιαστικά ταυτόσημη μ’ εκείνες των λαών τής βορειοανατολικής και κεντρικής Αφρικής. Ωστόσο, όλοι οι συνάδελφοί του, πλην ελαχίστων, ασπάζονταν τις απόψεις τού Petrie – γεγονός αποκαλυπτικό ως προς την κυρίαρχη ιδεολογία τής εποχής, τουλάχιστον στους κύκλους τής διανόησης. Έτσι, ο Petrie και οι οπαδοί του χλεύαζαν τις ιδέες τού Budge ως αδιανόητες και “αντιεπιστημονικές”…

Ο ΕΠΟΜΕΝΟΣ ΓΥΡΟΣ τού παρατεταμένου πολέμου, που σημάδεψε την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, απέναντι στους Λαούς τής Θάλασσας, έγινε περίπου τρεις δεκαετίες αργότερα, κατά τη βασιλεία τού Ραμσή Γ΄ (1186–1155 ΠΚΧ), του τελευταίου μεγάλου Αιγύπτιου φαραώ. Οι επιγραφές του επισημαίνουν ότι τα “Εννέα Τόξα” επανεμφανίστηκαν, με μια “συνωμοσία στα νησιά τους”… Αρκετές από τις φυλές που προαναφέρθηκαν ήταν και πάλι εκεί. Μαθαίνουμε επίσης πως έγιναν τουλάχιστον δυο μεγάλες μάχες, μια στην θάλασσα, και η άλλη στην στεριά.

Ο μέγας Φαραώ παρουσίασε με καμάρι τούς αιχμαλώτους του:
κατά σειρά ο Λίβυος, ο Νούβιος, ο Σύριος, ο Shasu, και ο
Χετταίος (ο… Έλληνας Αχαιός προφανώς απέδρασε!)

“Όταν όλα τέλειωσαν”, γράφει η Wikipedia για τους Λαούς τής Θάλασσας, “αρκετοί αρχηγοί ήταν αιχμάλωτοι: της Χετταίας, του Αμορού, και των Shasu, μεταξύ των ‘λαών τής στεριάς’, και των Tjeker, των ‘Sherden τής θάλασσας’, των ‘Teresh τής θάλασσας’, και των Peleset ή Φιλισταίων (στ’ όνομα των οποίων κάποιοι [;!] βλέπουν το αρχαίο ελληνικό όνομα, που σημαίνει λαός τής θάλασσας: Πελασγοί)”…⁽¹³⁾

• ⁽¹³⁾ Πελασγός: συσχετίζεται με το πελός (μελαψός) και Πέλοψ, ή το πέλας (ο πλησίον, ο άλλος άνθρωπος) και πελάζω-πλάζω, ή το περάω και πέρα (ως μεταναστευτικό φύλο). Σφάλλουν κι εδώ οι μελετητές, αφού δεν υπάρχει σχέση με το πέλαγος (< πλήσσω ή πλήττω, ήτοι χτυπώ).

Άραγε, τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε; Κατ’ αρχάς, μας εκπλήσσει το γεγονός πως οι μελετητές μας δεν… εξεπλάγησαν καθόλου όταν διάβασαν ότι αιχμαλωτίστηκε κι ένας Χετταίος αρχηγός, με δεδομένο πως η Χετταία υπήρξε ένας από τους άσπονδους εχθρούς των Λαών τής Θάλασσας – κι ένα από τα μεγαλύτερά τους θύματα. Οι μελετητές, θα μου πείτε, τα ξέρουν αυτά και δεν εκπλήσσονται. Το ίδιο, άλλωστε, είχε ξανασυμβεί, και είχαν προηγηθεί σχετικές διαμαρτυρίες τού φαραώ στον Χετταίο μονάρχη – για όσο ακόμη υπήρχε Χεττιτική Αυτοκρατορία. Ναι, αλλά γιατί δεν μπαίνουν στον κόπο να το εξηγήσουν, αντί ν’ αναλώνονται στην προσπάθειά τους να εμπλέξουν τους Έλληνες σε αυτήν την… “θεωρία συνωμοσίας”;

Ο Ραμσής Γ΄ κόντρα στους
Λαούς τής Θάλασσας

Αλλά, επιτέλους, συνειδητοποιούμε το εξής: η καταστροφή των κατεστημένων πολιτισμών, πρωτίστως των Χετταίων και Μυκηναίων, ήταν προμελετημένη, κι ενταγμένη στην τακτική των Λαών τής Θάλασσας, έτσι ώστε ν’ αποκτήσουν μεγαλύτερο ναυτικό, κι επιπλέον, να στρατολογήσουν μαζικά στις χερσαίες τους δυνάμεις. Στο κάτω-κάτω, οι αυτοκρατορίες ανήκαν στις αριστοκρατίες, Χετταίων και Μυκηναίων. Τι άλλο θα μπορούσε να κάνει ένας απελπισμένος Έλληνας, ή κάποιος φουκαράς Μικρασιάτης, υπό αυτές τις συνθήκες, παρά ν’ ακολουθήσει τους ανθρώπους με τους οποίους μοιραζόταν την ίδια λαχτάρα για μια καλύτερη ζωή;

Όμως, τι κρίμα για τους μελετητές μας: οὐδεὶς Ἕλλην μεταξύ των αιχμαλώτων αρχηγών. Το πιο πιθανό είναι ότι μπόρεσε ν’ αποδράσει! Οι άλλοι αιχμάλωτοι ήταν αρχηγοί των Αμοριτών, που ζούσαν στη Συρία και τη Μεσοποταμία, κι ενδεχομένως κάποιας φυλής εβραίων: Shasu ήταν ένας αιγυπτιακός όρος για περιπλανώμενους νομάδες, και τουλάχιστον μια από τις φυλές τους λάτρευε τον εβραϊκό θεό Γιαχβέ. Οι υπόλοιποι ήταν ναύαρχοι.

Τι άλλο θα μπορούσε να κάνει ένας απελπισμένος Έλληνας, ή κάποιος
φουκαράς Μικρασιάτης, παρά ν’ ακολουθήσει τους ανθρώπους με
τους οποίους μοιραζόταν την ίδια λαχτάρα για μια καλύτερη ζωή;

Ο φαραώ έκλεινε την έκθεσή του ὡς ἑξῆς: “Έσφαξα τους Denyen στα νησιά τους, έκαψα” τους Tjeker και Peleset… Άφηνε να εννοηθεί πως ακολούθησαν κάποιες θαλάσσιες επιδρομές του, μερικές εκστρατείες καταστολής, κάπου αλλού στη Μεσόγειο. Στο Αιγαίο; Πού, ποια, και ποιων ήταν αυτά “τα νησιά”; Όποιες και αν είναι οι απαντήσεις, οι αλυσιδωτές αντιδράσεις συνεχίστηκαν μ’ επιθέσεις αντεκδίκησης. Ήταν η σειρά των Αιγυπτίων να καταστρέψουν – μα η καταστροφή δεν φέρει υπογραφή…

Η κυρία των Μυκηνών (νωπογραφία)

Ο Όμηρος αναφέρεται σε κάποια επίθεση των Αχαιών ενάντια στο Δέλτα τού Νείλου, με τον Μενέλαο να το θίγει αυτό στην Ὀδύσσεια,, όταν αφηγείται τα της επιστροφής του στην Σπάρτη από τον Τρωικό. Και δεν ήταν η μοναδική ανάλογη ενέργεια των Μυκηναίων κατά της Αιγύπτου, όπου πήγαιναν για… “πλάκα” – μετά του ωφελίμου, ασφαλώς! Παίρνοντας υπόψη τούς συνεχείς τσακωμούς ανάμεσα στις μεγάλες μυκηναϊκές βασιλικές οικογένειες, αλλά και μέσα στους κόλπους τους, η υπόθεση πως πιθανόν ν’ αυτοκαταστράφηκαν ολοσχερώς έχει διατυπωθεί από παλιά, και υπέρ της φαίνεται να συνηγορεί και ο έγκριτος ιστορικός Θουκυδίδης:

“Σε παλαιούς γαρ καιρούς, οι Έλληνες και οι βάρβαροι των ακτών και των νησιών… υπέκυπταν στον πειρασμό να στραφούν στην πειρατεία, υπό την καθοδήγηση των πιο επιφανών ανδρών τους… Εξαπέλυαν επιδρομές σε πόλεις απροστάτευτες από τείχη… και τις λεηλατούσαν… αφού τέτοιου είδους κατορθώματα δεν θεωρούνταν τότε ατιμωτικά, αλλ’ αντίθετα μπορούσαν να χαρίσουν και κάποια δόξα”……

Οι “Αχαιοί” από την σκοπιά των Χετταίων

Χεττιτικό άρμα

ΧΕΤΤΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, από την περίοδο περί το 1400–1220, αναφέρουν μια χώρα στα δυτικά τής Μικράς Ασίας, ὀνόματι Ahhiyawa (ή Ahhiya). Κατά τα φαινόμενα, πρόκειται για την χεττιτική απόδοση της λέξης “Ἀχαΐα”, με την ευρύτερη έννοια της “γης των Αχαιών”. Η άποψη αυτή αμφισβητήθηκε έντονα από άλλους χεττιτολόγους (βλέπε υποσημείωση 9). Επιπλέον, με βάση τα ἐν λόγῳ κείμενα, η γεωγραφική θέση τής Ahhiyawa/Ahhiya δεν μπορεί να προσδιοριστεί επακριβώς. Όπως και να έχει το θέμα, φαίνεται πως η “Αχαΐα” και η Χετταία είχαν τότε διπλωματικές σχέσεις, μα και στρατιωτικές εμπλοκές. Έχει βρεθεί επιστολή τού Χετταίου μονάρχη προς τον “Αχαιό” ομόλογό του, όπου τον χαρακτηρίζει “Μεγάλο Βασιλέα”, ισότιμο των σπουδαίων ηγεμόνων τής εποχής τού μπρούντζου, όπως οι βασιλείς τής Αιγύπτου, της Βαβυλωνίας και της Ασσυρίας. Αναφερόμενος στη Millawanda – ή Milawata: Μίλητο; – ως μια πόλη στην επικράτεια των “Αχαιών”,⁽¹⁴⁾ ο Χετταίος μονάρχης κάνει λόγο για ένα “επεισόδιο Wilusa”, σε περιοχή ελεγχόμενη από τον ίδιο, όπου οι “Αχαιοί” συντάχθηκαν με τους εχθρούς του. Wilusa ήταν μάλλον η Τροία. (Παραβάλετε λ.χ. το αρχαϊκόν Ϝίλιον, μετέπειτα Ἴλιον, όπως λεγόταν η τρωική ακρόπολη). Το “επεισόδιο” αυτό δεν αποκλείεται να έχει σχέση με τον Τρωικό πόλεμο.⁽¹⁵⁾

Οι ερωτευμένοι Ελένη και Πάρις,
του Jacques-Louis David (1788)

• ⁽¹⁴⁾ Οι Μινωίτες είχαν δημιουργήσει στη Μίλητο ίσως τη σημαντικότερη εγκατάστασή τους σε μικρασιατικό έδαφος. Οι Μυκηναίοι την κληρονόμησαν, όταν υποκατέστησαν τους Κρήτες ως ηγέτιδα δύναμη στο Αιγαίο περί το 1450 ΠΚΧ. Η πόλη μεγάλωσε κι απέκτησε ευημερία, όπως φαίνεται όχι μόνον από τ’ αρχαιολογικά ευρήματα, αλλά και από τα χεττιτικά κείμενα, που την αναφέρουν ως το σπουδαιότερο ορμητήριο των “Αχαιών” κατά τις επιχειρήσεις τους στη Μικρασία, επεκτείνοντας έτσι την παρουσία τους στην Ἰασό, την Ἔφεσο (Apasa), και αλλού.

• ⁽¹⁵⁾ Η διασταύρωση στοιχείων, δυστυχώς, είναι αδύνατη αφού, αντίθετα από τους Χετταίους, οι Μυκηναίοι δεν φαίνεται να κατέγραφαν τέτοιες… “λεπτομέρειες”! Τ’ αρχεία που διαθέτουμε σε Γραμμική Β αναφέρονται μόνο στη διοικητική γραφειοκρατία των ανακτόρων. Ακόμη και το εμπόριο απουσιάζει από τ’ αρχεία! Έτσι, είναι αδύνατο ν’ ανασυστήσουμε από τα κείμενά τους τις πολιτικές εξελίξεις στην όψιμη εποχή τού μπρούντζου. (Χετταίοι – Μυκηναίοι: 1–0!)

Στο δεύτερο μισό τού 13ου αιώνα, ξέσπασε μια μακροχρόνια εξέγερση κατά των Χετταίων, με την στήριξη των “Αχαιών”, κι επικεφαλής τον Piyama-Radu, που είχε παντρέψει την κόρη του με τον υποτελή ηγεμόνα τής “Μιλήτου”. Η ιστορία του έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς φαίνεται να συνδέεται μ’ εκείνην του Τρωικού πολέμου. Είναι μια εξέγερση αξιοσημείωτη, γιατί διήρκεσε πάνω από 35 χρόνια, και απετέλεσε σοβαρή απειλή για τρεις διαδοχικούς Χετταίους βασιλιάδες· προκάλεσε μεγάλη αναταραχή στις περιοχές Wilusa, Arzawa,⁽¹⁶⁾ και Seha, και οδήγησε σε μια εισβολή στη Lazpa (Λέσβο;), που πέρασε στον έλεγχο των “Αχαιών”. Η προαναφερθείσα επιστολή στάλθηκε εκείνην την εποχή, σε μιαν απόπειρα του Χετταίου μονάρχη να πείσει τον “Αχαιό” ομόλογό του ν’ αποκαταστήσει την ειρήνη. Μεταξύ άλλων, αναφέρει κάποιον αδερφό τού “Αχαιού” άνακτα, ονόματι Tawagalawa, που αρκετοί ευφάνταστοι “διαβάζουν” ως “Ἐτεοκλῆς”…⁽¹⁷⁾ Πιο αμφιλεγόμενη είναι ίσως η “ταυτοποίηση” του Piyama-Radu: εικάζεται πως “ανταποκρίνεται στο αρχέτυπο” του Τρωαδίτη βασιλιά Πριάμου… Έτσι όπως πάνε, μάλλον θα ξαναγράψουν την Ιλιάδα!

• ⁽¹⁶⁾ “Αχαΐα” και Arzawa συνασπίστηκαν αρκετές φορές εναντίον των Χετταίων. Η Arzawa ήταν βασίλειο, ή ομοσπονδία τοπικών ηγεμόνων, στη δυτική Μικρασία, με πρωτεύουσα την Έφεσο.

• ⁽¹⁷⁾ Η ιστορία τού γιού τού Οἰδίποδος, βασιλιά τής Θήβας, εντάσσεται στον Θηβαϊκό κύκλο, όχι στον Τρωικό με τις ιστορίες των Ατρειδών. Αδερφός τού Ετεοκλή δεν ήταν κάποιος βασιλιάς των Μυκηνών, αλλά ο Πολυνείκης, με τον οποίο μονομάχησε για τον θρόνο, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν και οι δυο. Εδώ εμπλέκεται και η ιστορία τής Ἀντιγόνης.

Μέρη που αναφέρονται σε αυτό το Χρονικό (αριστερόστροφα): Wiluša, Lazpa, Apaša, Millawanda, Seha, Mira, Arzawa, Hapalla, Lukka, Alašiya, Tarša, Ugarit, Amurra, Hatti, Hattuša.

Οι εχθροπραξίες “Αχαιών” και Χετταίων αρχίζουν περί το 1400 ΠΚΧ. Χεττιτικά αρχεία αναφέρονται στις επιχειρήσεις τού “Αχαιού” πολέμαρχου Attarsiya στη νοτιοδυτική Μικρασία, πιθανότατα στη Λυκία, ενάντια σε ηγεμόνες υποτελείς στους Χετταίους. Πρόκειται, μάλλον, για την πρώτη εκστρατεία “Αχαιών” στη μικρασιατική ενδοχώρα: συνδυάζεται με τα όλο και περισσότερα μυκηναϊκά ευρήματα στη Μίλητο αυτήν την περίοδο (αρχές 14ου αιώνα ΠΚΧ), γεγονός που υποδηλώνει πως αρκετοί Έλληνες εγκαταστάθηκαν στην περιοχή. Η πόλη χρησιμοποιήθηκε από τον Ατταρσία ως στρατιωτική βάση. Οι εχθροπραξίες συνεχίστηκαν ως το 1250 ΠΚΧ περίπου. Οι “Αχαιοί” αναμιγνύονταν στη Μικρά Ασία, στηρίζοντας αντιχεττιτικές εξεγέρσεις, ή μέσω ντόπιων υποτελών, που ο “Αχαιός” άναξ εκμεταλλευόταν για να επεκτείνει την επιρροή του. Οι εικασίες, φυσικά, δεν λείπουν κι εδώ. Αρκετοί μελετητές υποθέτουν πως ο πολέμαρχος δεν ήταν άλλος από τον Ἀτρέα, τον μυθικό βασιλιά των Μυκηνών, και πατέρα τού Ἀγαμέμνονος. Άλλοι, επισημαίνοντας πως οι Χετταίοι δεν μιλούν για τον “μεγάλο βασιλέα τής Αχαΐας”, υποστηρίζουν πως θα ήταν κάποιος στρατηγός, συνώνυμος του Ατρέα ή με παρόμοιο όνομα, ή τέλος, πως Ατταρσίας σημαίνει “Ἀτρείδης”, άρα, ήταν μέλος τής βασιλικής δυναστείας.

Παρεμβαίνοντας στις υποθέσεις τής Ανατολίας, ώστε να υπονομεύσει τους Χετταίους, ο πολέμαρχος επέλεξε να πλήξει υποτελείς τους ηγεμόνες, όπως ο Madduwatta, από την Arzawa (Luwia),⁽¹⁸⁾ που τον νίκησε επανειλημμένα, καθώς μάλιστα, ο στρατός του διέθετε εκατό πολεμικά άρματα. Όμως, αποσύρθηκε τελικά από τη Μικρασία, για να προετοιμάσει μιαν εκστρατεία με στόχο την Alashiya (Κύπρο;). Στο πλευρό του είχε τους Lukka (“Λύκιους”), που παρείχαν την αναγκαία ναυτική υποστήριξη, όπως και αρκετούς άλλους Μικρασιάτες συμμάχους του – ως και τον Madduwatta (Μαδυάττη;), που αποφάσισε τελικά ν’ αλλάξει στρατόπεδο. Οι Χετταίοι ανησύχησαν σφόδρα, καθώς θεωρούσαν το νησί υποτελές σε αυτούς. Τελικά, οι εισβολείς τούς νίκησαν, κι έτσι το νησί πέρασε στον έλεγχό τους. Η μυκηναϊκή παρουσία στην Κύπρο επιβεβαιώνεται, όπως είδαμε, και με αρχαιολογικά ευρήματα από τις ανασκαφές.

Μικρασιάτικα ιερογλυφικά

• ⁽¹⁸⁾ Οι Λούβιοι ζούσαν στην κεντρική, δυτική, ή νότια Μικρασία, αλλά και στο βόρειο Λεβάντε, κατά τις εποχές τού μπρούντζου και του σιδήρου. Μιλούσαν τη λουβική γλώσσα, που ανήκε στις ινδοευρωπαϊκές τής Ανατολίας. Η γραφή τους ήταν σφηνοειδής ἐκ Μεσοποταμίας, ή μια γηγενής ιερογλυφική γραφή, που ενίοτε χρησιμοποιούσαν και οι γλωσσικά συγγενείς Χετταίοι.

Οι επόμενες δεκαετίες (γύρω στο 1380–1320 ΠΚΧ) ήταν περίοδος μυκηναϊκής επέκτασης στις ακτές τής Μικράς Ασίας. Το 1320–1315 εκδηλώθηκε άλλη μια εξέγερση κατά των Χετταίων στην Arzawa, σε σύμπραξη με τη “Μίλητο” και με την υποστήριξη των “Αχαιών”, που φαίνεται πως κατείχαν στο Αιγαίο αρκετά νησιά, εντύπωση που επίσης στηρίζεται σε αρχαιολογικά ευρήματα. Τελικά, οι Χετταίοι επιβλήθηκαν περί το 1300 ΠΚΧ. Ο βασιλιάς τής Arzawa κατάφερε να διαφύγει στα ελεγχόμενα από τους “Αχαιούς” εδάφη, και τότε το βασίλειό του τριχοτομήθηκε: η νότια επαρχία, Mira, έγινε γνωστή ως Καρία, η βόρεια, Seha, ως Λυδία· ενώ η ανατολική ονομάστηκε Hapalla (η Πισιδία των Ελλήνων). Έτσι γράφτηκε το τέλος τής ιστορίας τού ἐν λόγῳ βασιλείου, που πέρασε στη λήθη, και βγήκε στην επιφάνεια χάρη στ’ αρχεία των Χετταίων.

Αν όντως οι πληροφορίες των αρχείων αυτών αποδίδουν ως έναν βαθμό την πραγματικότητα, τότε φαίνεται πως οι ανακτορικοί πολιτισμοί Μυκηναίων και Χετταίων, Αιγαίου και Ανατολίας, κατατρώγονταν από το ίδιο σαράκι…

Λούβιοι: ο ελλείπων κρίκος τής εποχής τού μπρούντζου στο Αιγαίο

ΈΣΤΩ ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΜΕΝΑ, ΜΕΛΕΤΗΣΑ το βιβλίο τού Eberhard Zangger, The Luwian Civilization / The Missing Link in the Aegean Bronze Age (2016). Είναι επιτακτικό να παραθέσω τα βασικά για το θέμα μας σημεία του:

The Luwian Civilization / The Missing Link in the Aegean Bronze Age. Εξώφυλλο: μάλλον αναπαράσταση της Τροίας, της κορυφαίας λουβικής πόλης, όπως την φαντάζεται ο Eberhard Zangger.

“Εδώ και είκοσι χρόνια, έχω προτείνει την χρονολογική αναθεώρηση των πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων στις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου κατά τον 13ο αιώνα ΠΚΧ, συνδέοντας περιστασιακά τρεις πολέμους… Πρώτα έγιναν οι εισβολές των Λαών τής Θάλασσας, όταν το ναυτικό των συμμαχικών λουβικών κρατιδίων κινήθηκε από την ανατολική ακτή τού Αιγαίου προς τα νοτιοανατολικά. Μετά από μερικά χρόνια, οι Λούβιοι δέχτηκαν την επίθεση των συνασπισμένων ελληνικών δυνάμεων, που έμεινε στην ιστορία ως ο Τρωικός πόλεμος. Τέλος, ξέσπασε στην Ελλάδα εμφύλιος πόλεμος.”

“Οι Λούβιοι συμμάχησαν κι έφτιαξαν στόλο με γρήγορα, ευκίνητα πλοία… φτάνοντας στην καίριας σημασίας χεττιτική μεθόριο – Κύπρο και Συρία. Οι μισθοφορικοί στρατοί των Lukka και Sherden… δεν πολεμούσαν πια στο πλευρό τού Χετταίου βασιλιά, αλλά ενάντιά του, ως ο συνασπισμός των Λαών τής Θάλασσας… Η πρωτεύουσα Χαττούσα έσβησε από προσώπου γης ἐν μιᾷ νυκτί – και μαζί της η Χεττιτική Αυτοκρατορία.”

Η Πύλη τής Σφίγγας στην Hattusa,
πρωτεύουσα των Χετταίων

“Αἴφνης, τα κρατίδια της δυτικής Μικράς Ασίας ήλεγχαν μια τεράστια περιοχή που εκτεινόταν από τη Μακεδονία, μέσω της Ανατολίας, ως τη Συρία και την Χαναάν… Τόσο η πρόσβαση στον Εύξεινο, όσο και η σύνδεση μέσω Κύπρου και Συρίας με τη Μεσοποταμία, ήταν τώρα υπό τον έλεγχό τους… Μετά από δέκα περίπου χρόνια, οι ενωμένες ελληνικές δυνάμεις επιτέθηκαν στη δυτική Μικρά Ασία – και η ανάμνηση αυτών των γεγονότων ήταν ο ‘Τρωικός πόλεμος’… που, άρα, αποτελούσε αντεπίθεση ενάντια στους έως τότε νικηφόρους Λαούς τής Θάλασσας.”

“Ενώ οι Μυκηναίοι βασιλείς πολεμούσαν στην Τροία, οι σύζυγοί τους, και κάποιοι όχι και τόσο άξιοι υπασπιστές τους, είχαν καταλάβει τούς θρόνους. Όταν οι επιζώντες νικηφόροι βασιλείς επέστρεψαν, πολλοί από τους ἐν λόγῳ υπασπιστές δεν ήθελαν να εγκαταλείψουν την εξουσία. Ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος που κατέκαψε σταδιακά τη μιαν ακρόπολη μετά από την άλλη.” (Ο λουβικός πολιτισμός, Eberhard Zangger.⁽¹⁹⁾ Βλέπε επίσης Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

• ⁽¹⁹⁾ Το 2014, ο Eberhard Zangger ίδρυσε το διεθνές μη κερδοσκοπικό ίδρυμα Luwian Studies (Λουβικές σπουδές).

Επόμενο Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO” ● Μινωίτες, Μυκηναίοι, Φοίνικες στην Ιβηρία ● Ἑσπερίδες, Μακάρων Νῆσοι ● Σαρδηνία ● Ὀδυσσεύς, Καλυψώ, Οφιούσα ● Ταρτησσός

• >> Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”
• << Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

Μυκηναϊκό χρυσό διάδημα

Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

/ENGLISH/ Chronicle 19. PHOENICIA’S STROKE OF FORTUNE

● Φοίνικες και Λαοί τής Θάλασσας ● Μινωική Έκρηξη στην Θήρα ● Τρωικός Πόλεμος και Κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου (Β)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΟΛΩΣ ΠΑΡΑΔΟΞΩΣ, “ΕΝΑ ΚΡΙΣΙΜΟ ΣΗΜΕΙΟ ΚΑΜΠΗΣ στην ιστορία… ένα σημαντικό στοιχείο που αναφέρουν πολλοί, αλλ’ ωστόσο σχεδόν κανένας δεν εμβάθυνε σε αυτό, είναι το απλούστατο γεγονός ότι – μέσα σ’ έναν κατακλυσμό, που κατέστρεψε όλες σχεδόν τις πόλεις στην περιοχή τής ανατολικής Μεσογείου – οι φοινικικές πόλεις παρέμειναν άθικτες… καθώς οι εισβολείς τούς είχαν παραχωρήσει κάποιο ειδικό καθεστώς”.

Αυτό είναι το καίριο συμπέρασμα του Sanford Holst, ενός ειδικού στην ιστορία τής Φοινίκης, στην ανάλυσή του, Οι Λαοί τής Θάλασσας και οι Φοίνικες: Ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην Ιστορία, προσθέτοντας το ίδιο απερίφραστα:

“Υπήρχε κάποια σχέση, ή κάποιας μορφής συνεργασία, ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας και τους Φοίνικες”…

“Ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην Ιστορία, που αναφέρουν πολλοί, αλλά
σχεδόν κανείς δεν εμβάθυνε σε αυτό, είναι ότι (μέσα σ’ έναν κατακλυσμό
που κατέστρεψε όλες σχεδόν τις πόλεις τής ανατολικής Μεσογείου) η
Φοινίκη παρέμεινε άθικτη, καθώς οι εισβολείς τής είχαν παραχωρήσει
κάποιο ειδικό καθεστώς. Υπήρχε κάποια σχέση ή συνεργασία μεταξύ
των Λαών τής Θάλασσας και των Φοινίκων.” (Sanford Holst)

Πολεμικό πλοίο και φτερωτός ιππόκαμπος σε φοινικικό νόμισμα

Καθώς είναι και… “φιλο-Φοίνικας”, κάνει τα πάντα ώστε να υποβαθμίσει τους Μινωίτες, σε κείμενο σχετικά με την Καταγωγή των Φοινίκων: Πρώιμες αλληλεπιδράσεις στην περιοχή τής Μεσογείου. Πώς; Αντιστρέφοντας ιστορικές περιόδους, παρουσιάζει τους Μινωίτες ως “μαθητές”, τάχα, των Φοινίκων, αν και χρησιμοποιεί τις συνήθεις “εξωραϊστικές” φράσεις ως προκάλυμμα:

“Περί το 2000 π.Χ.”, όπως γράφει (στην πραγματικότητα, περί το 3000 ΠΚΧ), “στην Κρήτη εμφανίστηκε ο ωραίος μινωικός πολιτισμός, συνοδευόμενος από πολλές ενδείξεις ‘ανατολικών επιρροών’. Τον καιρό εκείνο, οι Φοίνικες είχαν προ πολλού καθιερωθεί ως σπουδαίοι θαλάσσιοι έμποροι της Μεσογείου. [!] Υπάρχουν πάρα πολλές ενδείξεις πως από αυτούς, και από άλλους, οι Μινωίτες επηρεάστηκαν στη διαμόρφωση συγκεκριμένων μεθόδων αγγειοπλαστικής, και αρχιτεκτονικής, ή κοινωνικών συνηθειών, θρύλων, και γλώσσας”…

Κάτι τέτοια υποστήριζε επίσης ο μέγας αρχαιολόγος Leonard Woolley, αλλά τελικά εκτέθηκε ανεπανόρθωτα (βλέπε Χρονικό 27. Το Βατερλώ ενός αρχαιολόγου).

Πλοίο και δελφίνια: ρέπλικα τοιχογραφίας
από τη μινωική Θήρα, 17ος αιώνας ΠΚΧ

Παρ’ όλο που οι Φοίνικες είναι τα “αγαπημένα παιδιά” οὐκ ὀλίγων ιστορικών, κανένας τους δεν θα έφτανε ποτέ στο σημείο να ισχυριστεί πως ήταν δήθεν πολιτισμός αρχαιότερος των Μινωιτών. Οι τελευταίοι ήταν, αναμφίβολα, οι κύριοι της θάλασσας, και οι καλοί τους μαθητές, όπως αποδείχθηκε ἐν τέλει, δεν ήταν οι Μυκηναῖοι, αλλ’ αντίθετα, οι Φοίνικες, όταν οι Κρῆτες ταξίδευαν συχνά-πυκνά στην Χαναάν για εμπορικούς λόγους.

“Οι Φοίνικες άρχισαν ν’ αναπτύσσονται ως λαός ναυτιλιακός, μεταποιητικός, κι εμπορικός, όταν οι Κρήτες – οι πρώτοι κύριοι της Μεσογείου – κατακτήθηκαν από τους Έλληνες”, σημειώνει ο R. A. Guisepi στο κείμενό του “Οι Φοίνικες”.

Μινωική έκρηξη στην Θήρα

Αποτόλμησαν, ίσως, να ξανοιχτούν στην θάλασσα λίγο πριν, στις αρχές τού 16ου αιώνα ΠΚΧ, θέλοντας να επωφεληθούν από τις κακοτυχίες των Κρητών (κυρίως τη μινωική έκρηξη), αλλ’ εἰς μάτην: οι Μινωίτες στέκονταν ακόμη στα πόδια τους, κι έπειτα τους διαδέχθηκαν οι Μυκηναίοι…

“Η ύστερη μινωική περίοδος Ι στο σύνολό της [1600-1450 ΠΚΧ] αντιπροσωπεύει το ζενίθ τού μινωικού πολιτισμού”, τονίζει ο W. Sheppard Baird, στη μελέτη Η έκρηξη της εποχής τού μπρούντζου στη Σαντορίνη και το καταστροφικό επεισόδιο κατά την ύστερη μινωική περίοδο ΙΒ. “Η πολιτισμική και ναυτιλιακή οικονομική επιρροή τους, σε όλη την έκταση της Μεσογείου και του Εὐξείνου, δεν θα ξεπερνιόταν ποτέ. Ήταν εποχή μεγάλης κοινωνικοπολιτικής συνοχής, κι εμποροβιοτεχνικής ευημερίας. Ο μοναδικός οικονομικός τους αντίπαλος στη Μεσόγειο ήταν οι Αιγύπτιοι. Εκείνην την εποχή, οι Μινωίτες διαφέντευαν τις θάλασσες με τον μεγαλύτερο εμπορικό και πολεμικό στόλο που είχε δει ποτέ η Μεσόγειος. Κι έπειτα, όλα κατέρρευσαν με την απίστευτη έκρηξη του θαλασσίου ηφαιστείου τής Θήρας”…

● Η μινωική έκρηξη υπήρξε μάλλον η δεύτερη μεγαλύτερη ηφαιστειακή έκρηξη στην ιστορία, μετά από εκείνην του ηφαιστείου Tambora στην Ινδονησία, το 1815 ΚΧ. Οι σεισμοί πριν από τις εκρήξεις, μα και τα τσουνάμι που ακολουθούσαν, έσπειραν τον όλεθρο στην Θήρα, σε άλλα κοντινά νησιά, και σε μεγάλες περιοχές τής Κρήτης, ενώ απετέλεσαν τη βάση ή πηγή έμπνευσης της ιστορίας περί Ἀτλαντίδος, του Πλάτωνος, καθώς και της Τιτανομαχίας στη Θεογονία τού Ἡσιόδου. Η ακριβής ημερομηνία τής έκρηξης είναι δύσκολο να προσδιοριστεί. Η αρχική ημερομηνία τού 1500 ΠΚΧ δεν συμβάδισε με την ραδιοχρονολόγηση, που έδειξε πως έγινε έναν τουλάχιστον αιώνα πριν, γύρω στο 1627–1600. Η έκρηξη προκάλεσε ηφαιστειακό χειμώνα, με “κίτρινη ομίχλη, αμυδρό ήλιο, παγετό τον Ιούλιο, λιμό, και καταστροφή τής σοδιάς όλων των δημητριακών” στη μακρινή Κίνα, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει η δυναστεία Χσιά. Κατακλυσμιαίες βροχοπτώσεις τότε στην Αίγυπτο αποδόθηκαν σε βραχυπρόθεσμες κλιματικές αλλαγές, οι οποίες οφείλονταν στην έκρηξη. Κατά τον W. Sheppard Baird, τουλάχιστον μια πυροκλαστική ροή καυτού ατμού ταξίδεψε με μεγάλη ταχύτητα, σε απόσταση 110 χιλιομέτρων πάνω από το νερό τής θάλασσας, αποτέφρωσε μεγάλες περιοχές τής Κρήτης, κι έσπειρε τον όλεθρο και τον θάνατο. Η μυκηναϊκή κατάκτηση του νησιού δεν άργησε να έρθει. Αρχαιολόγοι εικάζουν πως, εξαιτίας της έκρηξης, ο μινωικός πολιτισμός βυθίστηκε σε βαθιά κρίση, που έκανε τα πράγματα πιο εύκολα για τους Μυκηναίους. Η υπόθεση περί εσωτερικής πολιτικής ρήξης διατυπώνεται κι εδώ. Πρόκειται για ρεαλιστικό σενάριο, λόγω της μεγάλης αστάθειας που προκάλεσε η καταστροφή. Ίσως ν’ απετέλεσε έναν ακόμη παράγοντα, που άνοιξε ενδεχομένως τον δρόμο των Μυκηναίων. Η επιχείρησή τους στην Κρήτη άρχισε περί το 1450 ΠΚΧ και ολοκληρώθηκε το 1375 με την πτώση τής Κνωσού.

Στην έκρηξη της Σαντορίνης μάς παραπέμπει ο Sheppard Baird, ακόμη και όταν τον απασχολεί Η καταγωγή των Λαών τής Θάλασσας:

Νησιωτικό ηφαίστειο παρόμοιο
μ’ εκείνο της Θήρας

“Όταν το θηραϊκό ηφαίστειο εξερράγη στο Αἰγαῖον”, λέει, “θα ήταν πολύ δύσκολο οι επιζώντες Μινωίτες ν’ αναστήσουν τους εμπορικούς δρόμους στη Μεσόγειο, μέσα σ’ εκείνον τον απίστευτο χαλασμό. Η αποτελεσματική μινωική αστυνόμευση των παλιών εμπορικών δρόμων από την πειρατεία, που ήταν σε ισχύ πριν από την έκρηξη, ίσως να μην επιτεύχθηκε ποτέ ξανά”. Περιγράφοντας τις συνέπειες των επιδρομών των Λαών τής Θάλασσας, καταλήγει: “Ήδη όλες οι μεγάλες δυνάμεις τής εποχής τού μπρούντζου, που υπήρχαν πριν από την ηφαιστειακή έκρηξη, εκτός των Αιγυπτίων, είχαν συντριβεί, ερημωθεί, και δεν θα ανέκαμπταν ποτέ πια. Ακριβώς το αντίθετο συνέβη με τους Φοίνικες, που επέζησαν της καταστροφής εντελώς αλώβητοι και αναζωογονημένοι. Ήταν η αρχή τής ‘Εποχής των Φοινίκων’ στη Μεσόγειο. Τι έκαναν; Τράβηξαν κατευθείαν προς τη νότια Ιβηρία, για το χρυσάφι, το ασήμι, και τον κασσίτερό της, ιδρύοντας εμπορικούς σταθμούς και αποικίες.”

Σφραγίδα τού βασιλιά Tarkummuwa με χεττιτικά ιερογλυφικά και σφηνοειδή γραφή: η δίγλωσση επιγραφή βοήθησε στην αποκρυπτογράφηση των
χεττιτικών ιερογλυφικών.

Όχι “τι έκαναν;”, αλλά “πώς τα κατάφεραν;”, θα έπρεπε να ρωτήσει αρχικά κανείς – για ν’ ακολουθήσει το πιο κρίσιμο ερώτημα: “Ποιοί ήταν οι αντίπαλοι των Φοινίκων;” Ο Sanford Holst εξηγεί:

“Οι Φοίνικες δέσποζαν ως θαλάσσιοι έμποροι στη Μεσόγειο πριν από το 1500 π.Χ.” – στην πραγματικότητα, είχαν προσπαθήσει να καθιερωθούν σε αυτόν τον ρόλο, μετά από τη μινωική έκρηξη, αλλ’ ανεπιτυχώς. “Ως την στιγμή που η άνοδος των Μυκηναίων είχε ως αποτέλεσμα να περάσει ο έλεγχος του θαλάσσιου εμπορίου στα χέρια αυτής της νέας δύναμης. Αυτό υποχρέωσε τους Φοίνικες ν’ αποσυρθούν από τη Δύση. Η ανάπτυξη της Ουγκαρίτ ως σπουδαίο ναυτιλιακό εμπορικό κέντρο, σε μικρή απόσταση στα βόρεια των Φοινίκων, ασκούσε πάνω τους επιπρόσθετη πίεση από εκείνη την κατεύθυνση. Ακριβώς δίπλα σε αυτήν την ισχυρή πόλη ήταν οι Χετταίοι”.

Μυκηναίοι και Χετταίοι – Φοίνικες και Λαοί τής Θάλασσας

Χαττούσα, η Πύλη των Λεόντων

Συνεπώς, να οι αντίπαλοι των Φοινίκων: ήταν οι Μυκηναίοι και οι Χετταίοι, συμπεριλαμβανομένης της Ουγκαρίτ. Ένας πόλεμος μεταξύ Αιγυπτίων και Χετταίων, στις αρχές τού 13ου αιώνα ΠΚΧ, έληξε αμφίρροπος, και οι δεύτεροι διατήρησαν όλα τα εδάφη που είχαν καταλάβει. Ώσπου ήρθε ο θάνατος του μεγάλου φαραώ, του Ραμσή Β΄, το 1213, και μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα, οι Λαοί τής Θάλασσας εμφανίστηκαν στην περιοχή, εξαπολύοντας την πρώτη τους αποτυχημένη επιδρομή εναντίον τής Αιγύπτου – του “σιτοβολώνα που εφοδίαζε τους Χετταίους με σιτάρι μέσω της Ουγκαρίτ”. Οι πεινασμένοι Λαοί τής Θάλασσας ήθελαν ψωμί, και ο σιτοβολώνας ήταν η Αίγυπτος· όμως αυτό δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των Φοινίκων. Άρα, η προσοχή των Λαών τής Θάλασσας έπρεπε να στραφεί – επειγόντως – αλλού: στο Αιγαίο και την Ανατολία, στους Μυκηναίους και τους Χετταίους…

Οι πεινασμένοι Λαοί τής Θάλασσας ήθελαν ψωμί, ο σιτοβολώνας
ήταν η Αίγυπτος· όμως αυτό δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα
των Φοινίκων. Άρα, η προσοχή των Λαών τής Θάλασσας έπρεπε
να στραφεί επειγόντως αλλού: στο Αιγαίο και την Ανατολία…

“Τι οδήγησε στην ειδική μεταχείριση που φαίνεται να εξασφάλισαν οι Φοίνικες από τους Λαούς τής Θάλασσας; Ποιες υπηρεσίες θα μπορούσαν, ενδεχομένως, αυτοί οι θαλασσοπόροι έμποροι να παράσχουν στους Λαούς τής Θάλασσας;”, αναρωτιέται ο Sanford Holst.

Η απάντηση είναι, βέβαια: ψωμί, “ἄρτον” – αν όχι και κάτι παραπάνω. Όσο για τα… “θεάματα”, οι Φοίνικες “επενδυτές” ήλπιζαν ότι θα τους ανταμείψουν επαρκώς. Το πόσο αποδοτική και συμφέρουσα θα ήταν η ανταμοιβή αυτή, ούτε ο πιο αισιόδοξος Φοίνικας θα μπορούσε ποτέ να διανοηθεί, ή ακόμη να ονειρευτεί… Ο Holst αφηγείται την εξέλιξη της ιστορίας:

Οι επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και Στεριάς

“Με τους Χετταίους ν’ απειλούν τα βόρειά τους σύνορα, οι Φοίνικες λογικά θα υποστήριζαν όποιες ομάδες ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας θα ήθελαν ν’ αναστείλουν το αποτυχημένο εγχείρημα εναντίον της Αιγύπτου, στρέφοντας τις επιθέσεις τους κατά των Χετταίων, που ως προοπτική ήταν πιο ελπιδοφόρα. Αν και οι ίδιοι οι Χετταίοι δεν διέθεταν πλεόνασμα τροφίμων, βρίσκονταν ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας κι έναν εφικτό στόχο: τη γη τής Χαναάν, που υστερούσε μόνον έναντι της Αιγύπτου ως πηγή σιτηρών. Επιπλέον, διασχίζοντας τη γη των Χετταίων και την Χαναάν, οι Λαοί τής Θάλασσας θα έφερναν μια δύναμη που θ’ αριθμούσε εκατοντάδες χιλιάδες, για ν’ αντιμετωπίσει τους πλούσιους σε σιτηρά Αιγύπτιους – αντί για μια χούφτα πολεμιστών, που είχαν αποτύχει κατά το πρώτο εγχείρημα.

“Έπρεπε, όμως, να ξεπεραστεί ένα πρόβλημα. Οι Μυκηναίοι συνέχιζαν να ελέγχουν το Αιγαίο και είχαν επιτεθεί κατά των Μικρασιατών από τη μεριά τής θάλασσας. Για την επίλυσή του, πολεμιστές και πλοία τής συνομοσπονδίας των Λαών τής Θάλασσας ξεχύθηκαν από την Ανατολία και τον Εύξεινο Πόντο στο Αιγαίο, όπου λεηλάτησαν τους Μυκηναίους. Ύστερα από αυτήν την εκτεταμένη αναστάτωση, οι μυκηναϊκές πόλεις παρήκμασαν και τελικά έσβησαν. Όταν εκκαθαρίστηκε το Αιγαίο με αυτόν τον τρόπο, οι δυτικοί Μικρασιάτες ήταν σε θέση να στρέψουν όλη τους την προσοχή στους Χετταίους.”

“Οι Μυκηναίοι επιτέθηκαν διὰ θαλάσσης κατά των Μικρασιατών και
τότε οι Λαοί τής Θάλασσας ξεχύθηκαν στο Αιγαίο, λεηλατώντας τους
Μυκηναίους. Όταν εκκαθάρισαν το Αιγαίο, οι δυτικοί Μικρασιάτες
έστρεψαν όλη τους την προσοχή στους Χετταίους”. (Sanford Holst)

Η σορός τού Έκτορα μεταφέρεται στην Τροία (λεπτομέρεια), ρωμαϊκό μαρμάρινο ανάγλυφο από σαρκοφάγο (περί το 180–200 ΠΚΧ)

Ο Holst αναφέρεται, προφανώς, στον Τρωικό πόλεμο. Κι εξηγεί γιατί, όπως λέει ο Ὅμηρος, οι μαχητές στο πλευρό των Τρώων έμοιαζαν με τους χτίστες τού Πύργου τής Βαβέλ – μιλώντας, δηλαδή, διάφορες γλώσσες, με συνέπεια να χρειάζονται μετάφραση των διαταγών από τους διοικητές τους. Φαίνεται, λοιπόν, πως η Ἰλίου πέρσις δεν σφράγισε το τέλος τού πολέμου. Οι Λαοί τής Θάλασσας αντεπιτέθηκαν, μεταφέροντας τον πόλεμο ἐπὶ ἑλληνικοῦ ἐδάφους.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Ήταν, συνεπώς, οι Έλληνες ένας Λαός τής Θάλασσας; Προφανώς, δεν ήταν. Ή μήπως ήταν; Χρειάζεται να επεκταθούμε ἐπὶ τοῦ θέματος στο επόμενό μας Χρονικό.

Εδώ ας αντιπαραβάλλουμε την άποψη του Eberhard Zangger:

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη συνομοσπονδία των συμμάχων της, και η λογοτεχνική παράδοση του Τρωικού πολέμου μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των Ελλήνων ν’ αποκρούσουν αυτές τις επιδρομές.”
Συνεπώς, η Ἰλιάς μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την αναμέτρηση αυτή.

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη
συνομοσπονδία των συμμάχων της, κι η λογοτεχνική παράδοση
του Τρωικού μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των
Ελλήνων ν’ αποκρούσουν τις επιδρομές”. (Eberhard Zangger)

“Το 1182 π.Χ. η Ουγκαρίτ έπεσε [κάηκε ολοσχερώς, και δεν ξανακατοικήθηκε], κι έτσι διακόπηκε η ροή των σιτηρών από την Αίγυπτο,” λέει ο Holst. “Περίπου δύο χρόνια αργότερα, η Χεττιτική Αυτοκρατορία έσβησε. Τώρα δεν υπήρχε κανένα εμπόδιο για την έξοδο των Λαών τής Θάλασσας.⁽²⁾ Με τις γυναίκες, τα παιδιά και τις οικοσκευές τους σε δίτροχα κάρα, οι Λαοί τής Θάλασσας – τώρα πλέον πιο σωστά: οι Λαοί τής Στεριάς – σαν ένα ποτάμι, συνέχισαν την πορεία τους, καταστρέφοντας τα πάντα, αλλά, τιμώντας την ιδιαίτερή τους σχέση με την Φοινίκη, προσπέρασαν αυτήν την γη. Συρρέοντας πιο κάτω στην Χαναάν, κατέστρεψαν τις πόλεις που συνάντησαν. Πολλοί εγκαταστάθηκαν δίπλα στα χωράφια με το σιτάρι, παίρνοντας ένα κομμάτι γης για τον εαυτό τους και την οικογένειά τους. Ένας πολύ μεγάλος αριθμός των Λαών τής Στεριάς και Θάλασσας συνέχισε την πορεία, και τελικά έφτασε στα σύνορα μεταξύ Χαναάν κι Αιγύπτου. Εκεί δόθηκε μια μεγάλη μάχη, και οι Λαοί τής Θάλασσας τελικά αναγκάστηκαν να σταματήσουν.”

Τα κλεμμένα “Άλογα του Αγίου Μάρκου” στη Βενετία…

• ⁽²⁾ Με τη λέξη “έξοδος”, ο Holst επεδίωκε σαφώς βιβλικούς συνειρμούς. Αντίθετα, οι ιστορικοί συνειρμοί είναι πολύ πιο καταλυτικοί: Νιώθεις ακατανίκητο πειρασμό να παρομοιάσεις, ή να παραλληλίσεις, τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας με την Α΄ Σταυροφορία (1096–1099 ΚΧ), και ιδίως με τη δήθεν Σταυροφορία τού Λαού, των Αγροτών, ή Απόρων – παρ’ όλο που, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, πρέπει να την περιγράψουμε ως Σταυροφορία τού Άτακτου, Απείθαρχου Όχλου. Αν, αντιθέτως, θελήσουμε να βρούμε αναλογίες με τη συμπεριφορά των Φοινίκων, θα πρέπει να κάνουμε ένα “flash forward” στην Δ’ Σταυροφορία (1202–1204), που στιγματίστηκε ως η “Καταραμένη Σταυροφορία”, αφού είχε μεν ως στόχο την κατάκτηση της μουσουλμανικής Ιερουσαλήμ, μέσω μιας εισβολής στην Αίγυπτο· αλλ’ αντ’ αυτής, τον Απρίλιο του 1204, οι Φράγκοι και οι Βενετοί λεηλάτησαν ανηλεώς την χριστιανική Κωνσταντινούπολη, πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που στη συνέχεια τη μοιράστηκαν, ιδρύοντας τη Λατινική Αυτοκρατορία. Οι Βενετοί στην Δ΄ Σταυροφορία, έπαιξαν τον ρόλο των Φοινίκων στην κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Ίσως κάποτε μάθουμε ποιός ήταν ο Φοίνικας “Ερρίκος Δάνδολος” στην ιστορία αυτή…

● Ελάχιστο δείγμα τής ανυπολόγιστης λείας, από τις λεηλασίες Βενετών και Φράγκων στην Πόλη, είναι τα “Άλογα του Αγίου Μάρκου” στη Βενετία, έργο που κάποιοι αποδίδουν στον Λύσιππο. Ο Ναπολέοντας έκλεψε με τη σειρά του τα κλεμμένα άλογα, αλλά, ύστερα από το Βατερλώ, αυτά επιστράφηκαν στους “νόμιμους”… κλέφτες τους!

Οι Αιγύπτιοι κέρδισαν τη μάχη, αλλά, όπως είδαμε, έχασαν τον πόλεμο. Ποιοί άλλοι, άραγε; Οι Μυκηναίοι, οι Χετταίοι, η Ουγκαρίτ, καθώς επίσης οι λαοί τής Χαναάν – εκτός από τους Φοίνικες. Ακόμη και οι μιλιταριστές Ασσύριοι θα πρέπει να συγκαταλέγονται μεταξύ των ηττημένων, αφού υποχρεώθηκαν ν’ αποσυρθούν στα εδάφη τους για προστασία. Ἐν ὀλίγοις, όλες οι πανίσχυρες δυνάμεις τής εποχής. Όσο για τους νικητές, εκτός από τους ίδιους τους Λαούς τής Θάλασσας, δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία:

“Ως απόρροια της καταστροφικής δύναμης των Λαών τής Θάλασσας,
όλοι οι πανίσχυροι αντίπαλοι των Φοινίκων είχαν εξολοθρευθεί. Οι
πόλεις τους παρέμειναν ανέπαφες, ενώ τριγύρω τους αφανίζονταν οι
πάντες, γεγονός που τους έφερε σε θέση πλεονεκτική”. (Sanford Holst)

Η μάχη των Αιγυπτίων με τους Λαούς τής Θάλασσας

“Οι Φοίνικες φαίνεται πως είχαν τα περισσότερα οφέλη από οποιονδήποτε άλλον, εξαιτίας τής μαζικής μετανάστευσης των Λαών τής Στεριάς και της Θάλασσας”, συνοψίζει ο Sanford Holst. “Ως αποτέλεσμα της καταστροφικής δύναμης των επιθέσεων των Λαών τής Θάλασσας, όλοι οι πανίσχυροι αντίπαλοι των Φοινίκων είχαν εξολοθρευθεί. Οι φοινικικές πόλεις παρέμειναν ανέπαφες, ενώ τριγύρω τους αφανίζονταν οι πάντες, γεγονός που έφερε αυτούς τους ανθρώπους σε πλεονεκτική θέση.

“Τα ιστορικά στοιχεία δείχνουν πως οι δραστήριες πόλεις τους άρχισαν γρήγορα να επεκτείνουν την επικράτειά τους, με την εγκατάσταση εμπορικών σταθμών στην Κύπρο, το Αιγαίο, τη Σικελία, τη Σαρδηνία, τη Βόρεια Αφρική, την Αλγερία, το Μαρόκο, και την Ισπανία. Ανάμεσα στις πόλεις που δημιούργησαν ήταν και αυτές στο Μαρόκο: Lixus (σύγχρονη Larache), Sala (Ραμπάτ), Mogador (Εσαουίρα) και Tingis (Ταγγέρη)· στην Ισπανία: Gadir (Κάδιθ), Malaka (Μάλαγα), Ibisa (Ίμπιθα)· στην Αλγερία: Icosium (Αλγέρι)· στην Τυνησία: Utica (Υτίκη) και Καρχηδόνα· στη Σαρδηνία: Karalis (Κάλιαρι)· στη Σικελία: Πάνορμος (Παλέρμο)·⁽³⁾ στην Κύπρο: Κίτιον (Λάρνακα). Οι Φοίνικες δημιούργησαν μιαν ισχυρή κι εύπορη θαλάσσια εμπορική αυτοκρατορία, που εκτεινόταν από το Μαρόκο ως το Λεβάντε.”

• ⁽³⁾ Είναι κανόνας (οι εξαιρέσεις τον επιβεβαιώνουν): πόλεις, που τάχα ίδρυσαν οι Φοίνικες, είναι γνωστές μ’ ελληνικά τοπωνύμια, αφού τα χαναανικά (αν υπήρξαν) ξεχάστηκαν.

● Επομένως, έχει απόλυτο δίκιο ο Holst, όταν υπογραμμίζει ποικιλοτρόπως ότι “το στοιχείο αυτό αποδεικνύεται πως είναι ένα από τα κλειδιά, που μας βοηθούν να ξεκλειδώσουμε το μυστήριο των Λαών τής Θάλασσας – ένα γεγονός που άλλαξε τον ρου τής ιστορίας.”

Αναπαράσταση Καρχηδόνας

“Εποχή των Φοινίκων”

ΤΟ ΚΕΝΟ ΕΞΟΥΣΙΑΣ, που προέκυψε ως συνέπεια, ήταν η χρυσή ευκαιρία των Φοινίκων να επωφεληθούν και να προβληθούν ως οι πραγματικοί κληρονόμοι των Μινωιτών, με την ανάδειξή τους σε μεγάλη ναυτιλιακή εμπορική δύναμη. Η ακμή τους (1200–800 ΠΚΧ) συμπίπτει με τους σκοτεινούς χρόνους όλων των ανταγωνιστών τους. Έχοντας πλήρη ελευθερία κινήσεων, και για μεγάλο χρονικό διάστημα, έχτισαν μεθοδικά την αυτοκρατορία τους. Και όταν η παλίρροια της Ιστορίας έφερε και πάλι στο προσκήνιο τις μεγάλες δυνάμεις (Ασσυρία, Βαβυλωνία, Περσία), που υπέταξαν την χώρα τους, από τον 9ο έως τον 6ο αιώνα ΠΚΧ, οι Φοίνικες ήταν διατεθειμένοι να μεταφέρουν την έδρα τής αυτοκρατορίας τους από την Εγγύς Ανατολή στην καρδιά τής Μεσογείου, από την Χαναάν στην Τυνησία.

Όταν, λοιπόν, βρέθηκαν υπό περσικό ζυγό, πολλοί Φοίνικες μετανάστευσαν σε αποικίες, ή και στην Καρχηδόνα. Εκεί θα μπορούσαν ίσως να εκπληρώσουν τ’ όνειρό τους και να καταστούν πραγματική αυτοκρατορία, εξασφαλίζοντας και στρατιωτική υπεροχή, κάτι που λογικά ήταν ανέφικτο στην στενή λωρίδα τής Φοινίκης. Όσον αφορά τους Έλληνες, αφού αφυπνίστηκαν σταδιακά από τους “σκοτεινούς χρόνους” τους, έσπευσαν να καλύψουν τον χαμένο χρόνο, ἀρχῆς γενομένης από το 900 ΠΚΧ, ιδρύοντας δικές τους αποικίες, όχι μόνον στη Μεσόγειο, αλλά και στον Εύξεινο Πόντο, όπου οι Φοίνικες δεν τόλμησαν να εισέλθουν. Εξετάζοντας έναν χάρτη τού 550 ΠΚΧ, η ελληνική υπεροχή είναι συντριπτική. Σοβαρό μειονέκτημα των Φοινίκων ήταν η έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού. Όμως, διέθεταν ένα κρίσιμο στρατηγικό πλεονέκτημα: τον έλεγχο των Ἡρακλείων στηλῶν, του στενού τού Γιβραλτάρ,⁽⁴⁾ όπου η Καρχηδόνα θα επέβαλε αργότερα αποκλεισμό, για να διαφυλάξει το εμπορικό της μονοπώλιο με την πλούσια σε μέταλλα Ιβηρία, ειδικότερα με την Ταρτησσό, κι ἐν γένει με τις ακτές τού Ἀτλαντικοῦ, ευρωπαϊκές και αφρικανικές. Χρησιμοποιώντας λ.χ. χρυσό, από την επέκταση του αφρικανικού παράκτιου εμπορίου, περί τα μέσα τού 4ου αιώνα ΠΚΧ, η Καρχηδόνα έκοψε χρυσούς στατήρες, που φέρουν ένα σχέδιο στο ἔξεργο της οπίσθιας όψης των κερμάτων, όπου ορισμένοι βλέπουν έναν χάρτη τής Μεσογείου με την Αμερική (ή την Ατλαντίδα;) ν’ απεικονίζεται προς δυσμάς.

Ελληνικές και φοινικικές αποικίες (σε γαλάζιο και κόκκινο αντίστοιχα) 550 ΠΚΧ

• ⁽⁴⁾ Γιβραλτάρ είναι η ευρωπαϊκή Ηράκλεια στήλη επί ισπανικού εδάφους, που όμως ελέγχεται από την Βρετανία. Γιβραλτάρ, πάει να πει “βράχος τού Τάρικ” (Gibr al-Tariq), από τ’ όνομα του Τάρικ ιμπν Ζιάντ, που ήταν επικεφαλής τής εμπροσθοφυλακής των Αράβων, όταν εισέβαλαν στην Ιβηρία το 711 ΚΧ.

● Ωστόσο, πολύ πριν από Ισπανούς, Βρετανούς και Άραβες, Βησιγότθους και Βάνδαλους (ἐξ οὗ Ανδαλουσία), Καρχηδόνιους και Ρωμαίους, Φοίνικες κι Έλληνες, Κέλτες, και Ίβηρες, είχαν εγκατασταθεί εκεί οι Νεάντερταλ. Τα ευρήματα στην σπηλιά Gorham εκτείνονται σε περίοδο πριν από 125.000 ως 25.000 χρόνια, καθιστώντας αυτόν τον βράχο το τελευταίο τους ίσως καταφύγιο. Αλλά και στην απέναντι στήλη, την αφρικανική, την Ceuta, στο μαροκινό έδαφος, που όμως ελέγχεται από την Ισπανία, τ’ αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας μάς πάνε πίσω 250.000 χρόνια.

Το καρχηδονιακό νόμισμα με το έξεργο που δείχνει υποτίθεται τον αρχαίο κόσμο και την Αμερική (341 ΠΚΧ)

Αυτό ήταν το ιστορικό πλαίσιο του φοινικικού ναυτεμπορικού εγχειρήματος, που απλώθηκε στις θάλασσες, από το 1500 ως το 300 ΠΚΧ. Οι Φοίνικες ήταν εξαίρετοι ναυτικοί, και περίφημοι “πορφυροί έμποροι”, λόγω του μονοπωλίου τής περιζήτητης πορφυρής βαφής τού σαλιγκαριού murex, που ήταν κάποτε άφθονο στη Μεσόγειο, αλλά εξαλείφθηκε λόγω υπερεκμετάλλευσης. Η βαφή αυτή υπήρξε, μεταξύ άλλων, χαρακτηριστικό τής βασιλικής ενδυμασίας. Στην πραγματικότητα, η λέξη Φοίνικας προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις φοῖνιξ και φοινός, που σημαίνουν πορφυρός και πορφύρα, περνώντας στα λατινικά ως Punic.⁽⁵⁾ Οι ίδιοι ονόμαζαν την χώρα τους Χαναάν, που ίσως να σημαίνει επίσης Γη τής πορφύρας. Αν αυτό ισχύει, τότε Χαναάν και Φοινίκη είναι λέξεις συνώνυμες. Κατά τον Ἑκαταῖο, η Φοινίκη ονομαζόταν παλαιότερα Χνᾶ. Το ελληνικό τοπωνύμιο δεν αντιστοιχούσε σε κάποια πολιτισμική ταυτότητα που θ’ αναγνώριζαν οι ίδιοι. Δεν είναι σίγουρο αν, και σε ποιο βαθμό, θεωρούσαν πως αποτελούσαν μέλη μιας ενιαίας φυλής. Ήταν πολιτισμός οργανωμένος σε πόλεις-κράτη, όπως η Ελλάδα. Οι πόλεις πολεμούσαν μεταξύ τους και κάποια επικρατούσε σε βάρος των άλλων ή συνασπίζονταν σε συμμαχίες. Από άποψη γλώσσας, τρόπου ζωής, ή θρησκείας, δεν υπάρχει σχεδόν τίποτε το ουσιώδες που να διαφοροποιεί τους Φοίνικες από τους άλλους σημιτικούς πολιτισμούς τής Χαναάν.

Η μινωική “φοινικική” πορφύρα

• ⁽⁵⁾ Αναζητώντας πληροφορίες περί πορφύρας στην Wikipedia, ανακατευθύνεσαι στη λεγόμενη “φοινικική” ή “τύρια” πορφύρα, που εξαγόταν από το κοχύλι ακανθωτός στρόμπος (Murex, ή Bolinus, ή Haustellum, brandaris). Όμως, παρά την κατοχύρωσή της ως φοινικικό προϊόν, η πορφύρα υπήρξε μινωική καινοτομία, που ιδιοποιήθηκαν, μαζί με άλλες, οι Φοίνικες και τους απέφεραν τεράστια κέρδη, μόλις κατέρρευσε η εποχή τού μπρούντζου. Ως η ακριβότερη και ωραιότερη βαφή, η πορφύρα θεωρήθηκε από αρχαιοτάτων χρόνων σύμβολο και προνόμιο βασιλικό και θεϊκό: όσο ψηλότερα βρισκόταν κανείς στην ιεραρχία, όχι μόνον την πολιτική, αλλά και την θρησκευτική, τόσο περισσότερα πορφυρά ενδύματα επιτρεπόταν να φορέσει. Συνεκδοχικά, σήμαινε το πορφυρό βασιλικό ένδυμα και, κατ’ επέκταση, τη βασιλική εξουσία.(*)

(*) Η ιατρική “εκδικήθηκε” αυτούς τους “γαλαζοαίματους”, ονομάζοντας πορφύρα (purpura) μια δερματοπάθεια με κοκκινωπές κηλίδες. (Η ετυμολογία τής λέξης purple: < λατινικά purpura < ελληνικά πορφύρα < άγνωστης προέλευσης. Μα φαίνεται πως ίσως είναι η μοναδική μινωική λέξη που χρησιμοποιούμε ακόμη).

Κεφαλή αλόγου σε καρχηδονιακό νόμισμα

● Αρχαιολόγοι βρήκαν στην Κρήτη μεγάλες ποσότητες κοχυλιών murex, που ανάγονται στον 20ό – 18ο αιώνα ΠΚΧ. Άρα, οι Μινωίτες ήταν πρωτοπόροι στην παραγωγή πορφύρας, αιώνες πριν από τους Τύριους, ή ἐν γένει από τους Φοίνικες. Σημαντική ήταν η ακατοίκητη σήμερα νησίδα Χρυσή (Γαϊδουρονήσι), 15 χμ νότια της Κρήτης, στην Ιεράπετρα, όπου οι αρχαιολόγοι ανέσκαψαν έναν μινωικό οικισμό τής περιόδου 1800-1500 ΠΚΧ, με εργαστήρια επεξεργασίας κοχυλιών murex για πορφύρα. Οι Μινωίτες παρήγαγαν ποικίλες αποχρώσεις πορφύρας (από μπλε ως κόκκινο) ανάλογα με τον τρόπο επεξεργασίας. Σωροί σπασμένων οστράκων murex έχουν βρεθεί και σε άλλα σημεία τής Μεσογείου, λ.χ. στην Απουλία τής Κάτω Ιταλίας. Έλεγαν αργότερα πως η Λακωνία ήταν το μέρος που έβγαζε την καλύτερη πορφύρα στην Ευρώπη, η νησίδα Μῆνιγξ (Τζέρμπα) τής Τυνησίας στην Αφρική, και η Τύρος στην Ασία.

Εκτός από πορφύρα, οι Φοίνικες εξήγαγαν υφάσματα, γυαλί, και κρασί στην Αίγυπτο, όπου το αμπέλι δεν ευδοκιμεί, ενώ προμηθεύονταν χρυσάφι από τη Νουβία, ασήμι από την Ιβηρία, ή κασσίτερο από την Βρετανία. Οι συναλλαγές, πάντως, που κάποτε θεωρούνταν πως γίνονταν απευθείας, τώρα πιστεύεται πως ήταν έμμεσες. Ο Timothy Champion είναι της άποψης πως ελέγχονταν από τους Κέλτες τής Βρετάνης.⁽⁶⁾ Όπως και να έχει το θέμα, η αναζωογόνηση της οικονομίας τής Μεσογείου, ύστερα από την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, φαίνεται πως οφείλεται ἐν πολλοῖς στο έργο των Φοινίκων, που αποκατέστησαν το εμπόριο μεγάλων αποστάσεων.

• ⁽⁶⁾ Η απλή αυτή ιδέα είναι άκρως ενδιαφέρουσα: Γιατί, άραγε, ο οποιοσδήποτε εμπορευόμενος θαλασσοπόρος, είτε Μινωίτης ή Μυκηναίος, Φοίνικας ή Καρχηδόνιος, να διατρέχει κινδύνους, παραπλέοντας την Ιβηρία, και ταξιδεύοντας κατόπιν στα βόρεια μέχρι την Βρετανία, όταν ο κασσίτερος τής Κορνουάλλης, ή ακόμη της Βρετάνης, θα μπορούσε να μεταφερθεί διὰ ξηρᾶς διαμέσου της Γαλατίας-Γαλλίας; Αυτός ήταν, άλλωστε, ο λόγος για τον οποίον η Καρχηδόνα προσπάθησε μάταια ν’ αποτρέψει την ίδρυση της αποικίας τής Μασσαλίας: ακόμη και με τον αποκλεισμό τού Γιβραλτάρ, ο κασσίτερος της Κορνουάλλης, ή της Βρετάνης, ήταν διαθέσιμος στη Μεσόγειο και η Καρχηδόνα δεν μπορούσε να επιβάλει απόλυτα το μονοπώλιό της.

Καθώς εμπόριο και αποικίες επεκτείνονταν, Φοίνικες κι Έλληνες χώρισαν τη Μεσόγειο στα δυο, με τους πρώτους να παραπλέουν και να κυριαρχούν στα νότια παράλια, ενώ οι δεύτεροι δραστηριοποιούνταν ιδίως κατά μήκος των βόρειων ακτών, χωρίς ν’ αποκλείονται οι εκατέρωθεν παρεισφρήσεις, όπως φαίνεται από τα παραδείγματα της Κυρηναϊκής και της Σαρδηνίας. Οι μεταξύ τους συγκρούσεις ήταν σπάνιες, κυρίως στη Σικελία (λόγω στρατηγικής θέσης, απέναντι από την Καρχηδόνα, στις εντός Μεσογείου “Ηράκλειες στήλες”),⁽⁷⁾ και κατέληξαν στη δημιουργία δυο σφαιρών επιρροής. Όταν, όμως, ανέλαβαν τα ηνία οι Καρχηδόνιοι, η κατάσταση άλλαξε άρδην.

Ο Μελκάρτ σε φοινικικό αργυρό τετράδραχμο

• ⁽⁷⁾ Ως Ηράκλειες στήλες, οι Έλληνες εννοούσαν το στενό τού Γιβραλτάρ. Όμως, όταν δεν είχαν φτάσει ακόμη τόσο μακριά, σε προγενέστερες εποχές, προσδιόριζαν έτσι το “στενό” ανάμεσα στην Τυνησία και τη Σικελία. Οι Φοίνικες, και μετά οι Καρχηδόνιοι, επεδίωκαν τον έλεγχο τόσο των “εσωτερικών”, όσο και των “εξωτερικών” Ηρακλείων στηλών.

Παρ’ όλα τα “έξεργα” με την υποτιθέμενη Αμερική (ή Ατλαντίδα), αυτό που όντως βλέπουμε στην οπίσθια όψη τού “νομίσματος” των Φοινίκων, είναι μια κάποια πολιτισμική ανεπάρκεια. Η τέχνη τους δεν διέθετε εκείνα τα μοναδικά χαρακτηριστικά που, ενδεχομένως, θα τη διαφοροποιούσαν από την τέχνη των συγχρόνων τους. Και τούτο εξαιτίας των καταλυτικών επιδράσεων από ξένες κουλτούρες: κυρίως της Αιγύπτου, της Ασσυρίας, και της Ελλάδας. Η τέχνη τους ήταν ένα αμάλγαμα ξένων προτύπων κι αισθητικών επιδιώξεων. Εκτός αυτού, μολονότι συνέβαλαν στην εξάπλωση της γραφής τους, από την οποία προέρχονται όλα τα σημαντικά αλφάβητα, οι ίδιοι χρησιμοποίησαν το ἐν λόγῳ abjad κυρίως για εμπορικές δοσοληψίες.⁽⁸⁾ Εκτός από τις επιγραφές, σχεδόν τίποτε άλλο δεν έχουν αφήσει, ή δεν έχει διασωθεί, σε γραπτές πηγές. Αγνοούμε ακόμη και τ’ όνομα του “Κύριου της Θάλασσας”, του “Ποσειδώνα” τους – πολύ περίεργο, όντως, για μια κοινωνία εμπόρων και ναυτικών, όπου μια τέτοια θεότητα είναι πάρα πολύ σημαντική.

• ⁽⁸⁾ Ο προπομπός τού φοινικικού “αλφάβητου” είχε μάλλον αιγυπτιακή καταγωγή, καθώς τα σύμβολα των χαναανικών abjad (“αλφάβητων”) της μέσης εποχής τού μπρούντζου, μοιάζουν με ιερογλυφικά, ή πιο συγκεκριμένα, μ’ ένα πρώιμο abjad, που εντοπίστηκε στην κεντρική Αίγυπτο. Επιπλέον, πριν από τη δημιουργία τού φοινικικού “αλφάβητου”, έχουμε το πρωτο-χαναανικό, καθώς και την “αλφαβητική” γραφή τής Ουγκαρίτ, που η προέλευσή της ήταν μεσοποτάμια. Άρα, τα συμφωνικά “αλφάβητα” κατάγονται από Αίγυπτο και Μεσοποταμία.

Το ίδιο θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε και για τους Μινωίτες, αφού επίσης αγνοούμε τις θεότητές τους. Πρόκειται, όμως, γι’ αρχαιότερο πολιτισμό, του οποίου, επιπλέον, δεν έχουμε αποκρυπτογραφήσει την γραφή. Σημειωτέον ότι στο πάνθεόν τους, οι Χαναναίοι είχαν και τον Γιαμ, έναν θεό τής θάλασσας και των ποταμών. Τον λάτρευαν, όμως, οι Φοίνικες; Φαίνεται πως, εκτός από τον Βάαλ (ο Βάαλ Άμμων και η Τανίτ ήταν οι πολιούχοι τής Καρχηδόνας), οι Φοίνικες τιμούσαν ιδιαίτερα τον Μελκάρτ, πολιούχο τής Τύρου, που ίδρυσε τις περισσότερες αποικίες, μεταξύ άλλων Καρχηδόνα και Γάδειρα (νῦν Cádiz). Σταδιακά, λόγω αλληλοεπιδράσεων, ο Mελκάρτ ταυτίστηκε με τον Ἡρακλῆ. Το σίγουρο, πάντως, είναι πως κανένας από τους ἐν λόγῳ θεούς δεν μπορεί να υποκαταστήσει τον Ποσειδῶνα-Γιαμ. Και άρα, η απορία (λαός θαλασσοπόρων χωρίς θεό τής θάλασσας) παραμένει…

Σεμίραμις, του Eliseo Fattorini (19ος αιώνας)

● Αναζητώντας πληροφορίες περί της “φοινικικής μυθολογίας” στην Wikipedia, ανακατευθύνεσαι σε κάποιο άγνωστο πρόσωπο, ὀνόματι Σαγχουνιάθων, έναν δήθεν συγγραφέα τριών χαμένων έργων στην φοινικική γλώσσα, που υποτίθεται πως διασώθηκαν μόνον ἐν μέρει, σε παράφραση και περίληψη μιας μετάφρασης στα ελληνικά, η οποία αποδίδεται στον Φίλωνα από τη Βύβλο, σύμφωνα με τα όσα ισχυρίζεται, τουλάχιστον, ο επίσκοπος Καισαρείας, Ευσέβιος. Ό,τι γνωρίζουμε για το έργο τού Σαγχουνιάθωνα, προέρχεται από τον Ευσέβιο, που παραθέτει τα μόνα σωζόμενα αποσπάσματα από τα γραπτά του, όπως αυτά συνοψίζονται και μνημονεύονται από τον φερόμενο ως μεταφραστή του, τον Φίλωνα. Η υποθετική ημερομηνία των – δήθεν – γραπτών μάς πάει πριν από τον Τρωικό πόλεμο, στην εποχή άλλων εξίσου υποθετικών προσώπων, όπως είναι ο Μωυσής, αλλά και “η Σεμίραμις, όταν ήταν βασίλισσα των Ασσυρίων”. Ο Σαγχουνιάθων τοποθετείται, λοιπόν, στο μυθικό πλαίσιο μιας αρχαιότητας, από την οποία δεν έχουν διασωθεί ούτε ελληνικά, ούτε φοινικικά κείμενα. Όλως παραδόξως, όμως, ο “συγγραφέας” φέρεται ν’ αναφέρεται υποτιμητικά στον… Ησίοδο, που έζησε κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ! Κάποιοι δικαιολογήθηκαν πως οι προθέσεις τού Ευσέβιου ήταν… “ευσεβείς”: ήθελε να “δυσφημίσει τον πολυθεϊσμό”· ενώ άλλοι απέδωσαν την πλαστογραφία στον ίδιο τον Φίλωνα. Ο καθένας μπορεί να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα για τα πραγματικά κίνητρα των παραχαρακτών, όποιοι και αν ήταν αυτοί. Όπως και να έχει το θέμα, μένεις κυριολεκτικά άναυδος από το γεγονός πως η αναζήτηση στοιχείων σχετικά με την “φοινικική μυθολογία”, σε οδηγεί τελικά σε μια τέτοια απάτη – “ευσεβή” ή μη…

Επόμενο Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ● Κατάρρευση Εποχής Μπρούντζου Λόγω Λιμού ● Τρωικός και Λαοί τής Θάλασσας ● Στήλη Μερνεφθά και Έξοδος ● Χετταίοι και Λούβιοι

• >> Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ
• << Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ

Χεττιτικό δωδεκάθεο στον Αδη (Hattusa)

Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

/ENGLISH/ Chronicle 17. MINOAN CRETAN THALASSOCRACY

● Μινωική Κοινωνία και Τέχνη ● Γραμμική Α και Β, Δίσκος Φαιστού
● Κασσιτερούχο Κρατέρωμα (Μπρούντζος) ● Ταυροκαθάψια

Χελιδόνια και κρίνα… (Λεπτομέρεια fresco Θήρας-Σαντορίνης, ±1650 ΠΚΧ)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Το ανάκτορο του Μίνωα στην Κνωσό

Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ, ο κορυφαίος των Αιγαιακών πολιτισμών τής λεγόμενης “εποχής τού χαλκού”,⁽¹⁾ γεννήθηκε στο νησί τής Κρήτης, άκμασε από τον 30ό έως τον 15ο αιώνα ΠΚΧ, κι έπειτα πέρασε στη λήθη. Ήρθε ξανά στο φως στις αρχές τού 20ού αιώνα ΚΧ, χάρη στον Βρετανό αρχαιολόγο Arthur Evans. Ο όρος “μινωικός” αναφέρεται στον θρυλικό Μίνωα. Στοιχεία δεν υπάρχουν, όμως θεωρούμε ότι δεν ήταν όνομα, αλλά βασιλικός τίτλος. Στην Ὀδύσσεια,, την οποίαν ο Ὅμηρος συνέθεσε αιώνες αφότου έπαψε να υφίσταται ο πολιτισμός αυτός, οι κάτοικοι του νησιού λέγονται Ἐτεοκρῆτες (“αληθινοί Κρῆτες”). Προφανέστατα, υπήρξαν όντως απόγονοι των Μινωιτών. Τ’ όνομα Μινώα είχε δοθεί σε αρκετούς οικισμούς τού Αἰγαίου και του Ἰονίου, ενώ απαντάται επίσης στη Σικελία και την Χαναάν. Η ρίζα μιν– εμφανίζεται σε ορισμένες γλώσσες τού Αιγαίου, σε τοπωνύμια, αλλά και στ’ όνομα κάποιων αυτοχθόνων τού αρχιπελάγους, που ονομάζονταν Μινύες.

Μπρούντζινος Ἀπόλλων με λύρα, Πομπηία

• ⁽¹⁾ Αναζητώντας το λήμμα “εποχή τού χαλκού” στην ελληνική Βικιπαίδεια, ανακατευθύνεσαι στο λήμμα “εποχή τού ορείχαλκου”. Ο όρος “εποχή τού χαλκού” χρησιμοποιείται συμβατικά στα ελληνικά· είναι η λανθασμένη απόδοση του αγγλικού Bronze Age: ἐπὶ τῆς οὐσίας, πρέπει να μιλάμε για εποχή τού μπρούντζου ή, αν θέλετε, του κρατερώματος. Προσπαθώντας ο συντάκτης τού ἐν λόγῳ λήμματος να διορθώσει το λάθος, διαπράττει ένα άλλο, μεγαλύτερο, καθώς διακατέχεται από σύγχυση ως προς τα μέταλλα αυτά: τον χαλκό, τον ορείχαλκο (των προϊστορικών, ή των ιστορικών χρόνων), και το κρατέρωμα-μπρούντζο, που απουσιάζει από το λήμμα του, αφού εσφαλμένα το ταυτίζει με τον “ορείχαλκο”. Έτσι προκύπτει τραγέλαφος, δεδομένου ότι ο ίδιος μιλά για μια χρονική περίοδο πριν από την εποχή τού σιδήρου, αλλά ο αναγνώστης, αναζητώντας πληροφορίες περί “ορειχάλκου”, μεταφέρεται στην… ελληνιστική εποχή, ἤτοι μετά από την εποχή τού σιδήρου. Πιο πολλά περί μετάλλων στη συνέχεια…

Υποθέτουμε πως οι Κρήτες δεν ήταν Ινδοευρωπαίοι, αλλά μεσογειακός λαός, συγγενικός, ίσως, με τους Πελασγούς και με τους Μινύες – τους κατοίκους τού Αιγαίου πριν από την έλευση των Ἑλλήνων. Η Κρήτη δεν δέχθηκε επιδρομές για πολλούς αιώνες και κατάφερε ν’ αναπτύξει πολιτισμό που διακρινόταν για την προσωπικότητα και την ιδιομορφία του, έναν από τους πιο προηγμένους στη Μεσόγειο κατά την εποχή τού μπρούντζου, μαζί μ’ εκείνον της Αιγύπτου. Η Γραμμική Α, η μινωική γραφή, δεν έχει μέχρι στιγμής αποκρυπτογραφηθεί – σε αντίθεση με την παράγωγή της, Γραμμική Β, τη μυκηναϊκή γραφή, παρά τις ομοιότητες. Συνδέεται, προφανώς, με μη ινδοευρωπαϊκή γλώσσα τού Αιγαίου. (Περί Αιγαίου, Κρήτης, Μινωιτών, Μυκηναίων, κλπ. βλέπε το Χρονικό 3· περί Πελασγών, Μινύων, Ελλήνων, το Χρονικό 15, υποσημείωση 7, και το Χρονικό 20, Πελασγοί και Φιλισταίοι-Peleset)..

Η χάρη στο Αιγαίο: η τέχνη των Μινωιτών (Eugene Hirschfeld)

“Η Κρήτη ήταν σ’ ευνοϊκή θέση ως προς τους θαλάσσιους εμπορικούς δρόμους”, παρατηρεί εύστοχα ο Eugene Hirschfeld στο κείμενό του, Η χάρη στο Αιγαίο: η τέχνη των Μινωιτών. “Σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ο Μίνωας ήταν ο πρώτος που δημιούργησε ναυτικό:

Η ζωφόρος τού [μινωικού] στόλου
(λεπτομέρεια) στο Ακρωτήρι Θήρας

“‘Ο πρώτος άνθρωπος που ξέρουμε από την παράδοση πως ίδρυσε ναυτικό είναι ο Μίνως. Έγινε κύριος της θάλασσας που τώρα λέγεται ελληνική και κυβέρνησε τις Κυκλάδες, δημιουργώντας στα περισσότερά τους νησιά τις πρώτες αποικίες… κι έτσι έκανε ό,τι περνούσε από το χέρι του ώστε να καταστείλει την πειρατεία στα νερά αυτά, αναγκαίο βήμα ώστε να εξασφαλίσει τα έσοδα για λογαριασμό του.’⁽²⁾

• ⁽²⁾ Η πειρατεία είναι πανάρχαια· καθώς φαίνεται, εμφανίζεται μαζί με τη ναυσιπλοΐα. Κατά την αρχαιότητα, γνωστοί πειρατές ήταν οι Τυρρηνοί, οι Ιλλυριοί, και οι Θρᾷκες. Οι κάτοικοι της Λήμνου, που ήταν ορμητήριο Θρακών πειρατών, αντιστάθηκαν στον εξελληνισμό τους για πολλά χρόνια. Κατά τον 1ο αιώνα ΠΚΧ, εμφανίστηκαν ως και πειρατικά κράτη στα παράλια της Μικρασίας, δημιουργώντας σοβαρό πρόβλημα στο εμπόριο των ρωμαϊκών χρόνων.

“Με τον εμπορικό τους στόλο, οι Μινωίτες έφτασαν να κυριαρχούν στις θάλασσες, καλύπτοντας αποστάσεις εκατοντάδων μιλίων αναζητώντας εμπορικά αγαθά, από την Ισπανία στα δυτικά ως τη Συρία στ’ ανατολικά…⁽³⁾ Είναι πιθανόν μέτρο τόσο της γεωγραφικής απομόνωσης των Μινωιτών, όσο και της δύναμης του στόλου τους, το ότι οι παράκτιες πόλεις τους δεν φαίνεται να χρειάζονταν ιδιαίτερη οχύρωση. Κι έτσι, η περίοδος της ακμής τους ονομάστηκε από τον Arthur Evans, Pax Minoica, ‘Μινωική ειρήνη’ – μια εποχή που οι πόλεις δεν χρειάζονταν τείχη.⁽⁴⁾ Φυσικά, όπως και στην Pax Romana, μια τέτοια ειρήνη, αν όντως υπήρξε, θα ήταν αποτέλεσμα στρατιωτικής ισχύος μάλλον, παρά πασιφισμός.”

Το ναυαγισμένο πλοίο (Uluburun) ναυπηγημένο ξανά

• ⁽³⁾ “Δεν πρέπει να υποτιμούμε σε καμιά περίπτωση την έκταση των επαφών στον αρχαίο κόσμο”, υποσημειώνει ο Hirschfeld. “Δείτε για παράδειγμα το ναυάγιο της ύστερης εποχής τού μπρούντζου [στο Uluburun], μ’ εντυπωσιακά ποικίλο φορτίο διεθνών εμπορευμάτων από τη βόρεια Ευρώπη, την Αφρική και τη Μεσοποταμία.”

● Το πλοίο ήταν παρόμοιο μ’ ελληνορωμαϊκά σκάφη μεταγενέστερης εποχής, και βρέθηκε το 1982 από έναν σφουγγαρά στη νοτιοδυτική Τουρκία. Έτσι ήρθε και πάλι στο φως μια από τις καταπληκτικότερες συλλογές ειδών τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου που έχουν βρεθεί στη Μεσόγειο, χρονολογημένη στα τέλη τού 14ου αιώνα ΠΚΧ.

• ⁽⁴⁾ Παρ’ όλο που το όραμα του Evans περί Pax Minoica δέχθηκε πρόσφατα επικρίσεις, φαίνεται πως στο νησί είχαν γίνει ελάχιστες ένοπλες συγκρούσεις πριν από τη μυκηναϊκή περίοδο που ακολούθησε. Αρχαιολόγοι τονίζουν πως συχνά οι Μινωίτες παρουσιάζουν όπλα στην τέχνη τους, αλλ’ αποκλειστικά σε τελετουργικό πλαίσιο. Οι ισχυρισμοί ότι δεν παρήγαγαν όπλα είναι εσφαλμένοι: τα μινωικά ξίφη ήταν τα καλύτερα σε ολόκληρο το Αιγαίο. Επίσης, δεν υπάρχουν καθόλου στοιχεία για την ύπαρξη μινωικού στρατού, ή για επικυριαρχία των Μινωιτών σε λαούς εκτός Κρήτης.

Οι Πλειάδες, του συμβολιστή Elihu Vedder (1885)

● Οι Μινωίτες Κρήτες χρησιμοποιούσαν την αστρονομική ναυσιπλοΐα. Άλλωστε, όπως φαίνεται, είχαν γνώσεις αστρονομίας: στ’ ανάκτορα και στα ιερά τους, στις κορυφές των βουνών, υπάρχουν αρχιτεκτονικά στοιχεία που ευθυγραμμίζονται με τον ανατέλλοντα ήλιο στις ισημερίες, ή και με την ανατολή και δύση ορισμένων αστέρων. Οι Κρήτες πήγαιναν στην Θήρα, την Αίγυπτο, την Ιβηρία… Ακόμη και για το ταξίδι στη Σαντορίνη, χρειάζονταν πάνω από μια μέρα. Άρα, ήταν στο μέσον τής θάλασσας τη νύχτα, και οι ναυτικοί παρατηρούσαν για τον προσανατολισμό τους κάποια αστέρια, ιδίως τον αστερισμό τής Μεγάλης Άρκτου. Η αστρονομική ναυσιπλοΐα αποδεικνύεται… “εγγράφως” στην Ομήρου Οδύσσεια, όπου η Καλυψώ δίνει οδηγίες στον Ὀδυσσέα να έχει την Άρκτο στ’ αριστερά του, και ταυτόχρονα να παρατηρεί την θέση των Πλειάδων (της πούλιας), του Βοώτη που δύει αργά, και του Ωρίωνα, καθώς θα φεύγει από την Ωγυγία και θα διασχίζει τον ωκεανό, με κατεύθυνση προς ανατολάς. Η αστρονομική ναυσιπλοΐα ήταν εξίσου σημαντική με τη ναυπηγική: η ανάπτυξη της ναυτικής τεχνολογίας και τεχνογνωσίας αποτελεί προϋπόθεση της επέκτασης του μεσογειακού πολιτισμού.

● Η γνώση αυτή χαρακτήριζε όλους τους μεγάλους ναυτιλιακούς πολιτισμούς. Πριν από τους Μινωίτες και τους Μυκηναίους, πολύ πριν από τους Φοίνικες, που έπονται όλων, ένας τέτοιος θαλασσινός λαός, που κάλυπτε μεγάλες αποστάσεις με τα πλοία του, ήταν οι Κᾶρες. Κατά τον Θουκυδίδη, ήταν κυρίως οι Κάρες αυτοί που είχαν εγκατασταθεί στις Κυκλάδες (και σε άλλα νησιά τού Αιγαίου) πριν από τους Κρήτες. Η επέκταση των Μινωιτών σε αυτήν την περιοχή, κατά τη μέση εποχή τού μπρούντζου, φαίνεται πως έγινε σε βάρος τους, αφού απωθήθηκαν προς ανατολάς, προς τη μετέπειτα Καρία τής Μικρασίας, και πολλοί στράφηκαν στην πειρατεία ως τρόπο ζωής. Είναι τότε που ο Μίνως δημιουργεί το ναυτικό του, ώστε να ελέγχει το Αιγαίο, καταστέλλοντας την πειρατεία. Η ειρωνεία τής ιστορίας είναι πως οι Κάρες δεν βρήκαν την ησυχία τους ούτε στα μικρασιατικά παράλια. Οι ελληνικές αποικίες τής Δωρίδας και της Ιωνίας τούς απώθησαν στην ενδοχώρα, και αυτοί που ξεκίνησαν ως θαλασσινός λαός κατέληξαν στεριανοί… (βλέπε τον χάρτη).

Το ένα μετά το άλλο, τα μοναδικά χαρακτηριστικά αυτού του αξιοθαύμαστου πολιτισμού φαίνεται να προκύπτουν από ένα και μόνο: την θαλασσοκρατορία των Μινωιτών, τη “γεωγραφική απομόνωση και τη δύναμη του στόλου τους”, όπως λέει ο Eugene Hirschfeld, εξηγώντας αμέσως μετά:

Η τοιχογραφία των δελφινιών στην Κνωσό

“Ως πολιτισμός θαλάσσιων συναλλαγών, δεν αποτελεί έκπληξη πως οι Μινωίτες μάς άφησαν ορισμένες όμορφες νωπογραφίες πλοίων τους, εκείνων των ξύλινων ιστιοφόρων που ήταν ανώτερα όλων στη Μεσόγειο. Ίσως λόγω αυτού του στόλου και της προστασίας των θαλασσών, οι στρατιωτικές παραστάσεις στη μινωική τέχνη είναι ασυνήθιστες. Ως το 1450 π.Χ., δεν υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις πως οι Μινωίτες διεξήγαγαν πολέμους με οποιονδήποτε άλλον πολιτισμό. Αυτό έρχεται σε πλήρη αντίθεση με τους συγχρόνους τους: οι πόλεις-κράτη τής Μεσοποταμίας ήταν διαρκώς σ’ εμπόλεμη κατάσταση, απαθανατίζοντας τα κατορθώματά τους σ’ έργα όπως η Στήλη των Γυπών, ενώ οι Αιγύπτιοι κάλυπταν τα τοιχώματα των τάφων με παραστάσεις στρατιωτικής μεγαλοπρέπειας. Οι Μινωίτες προτιμούσαν σκηνές ελεύθερου χρόνου ή αθλοπαιδιές. Τους άρεζε να διακοσμούν τους τοίχους με τοιχογραφίες δελφινιών, λουλουδιών, και ψαριών. Η τέχνη τους έχει χάρη, κίνηση και ζωντάνια, που την ξεχωρίζει από την τέχνη τής Αιγύπτου και της Σουμερίας, και… η δεξιοτεχνία τους δεν έχει ταίρι.”

Παράδοξος πολιτισμός: μεγάλη δύναμη χωρίς μιλιταρισμό· παλάτι
που δεν ήταν βασιλική κατοικία, ούτε ο άναξ δοξαζόταν· θρησκεία
χωρίς μεγαλοπρέπεια· οι γυναίκες ίσες με τους άνδρες κι ελεύθερες.

Το μινωικό ανάκτορο της Κνωσού (σε αναπαράσταση)
– ο Λαβύρινθος του Μινώταυρου στα μάτια Ελλήνων…

Ο πολιτισμός αυτός είναι, πράγματι, ένα εκπληκτικό παράδοξο: Μια μεγάλη δύναμη χωρίς στρατιωτική αριστοκρατία· ένα παλάτι που δεν ήταν βασιλική κατοικία, ούτε και ο άναξ δοξαζόταν· μια θρησκεία χωρίς μεγαλοπρέπεια· ενώ οι γυναίκες (φαίνεται πως) ήταν ίσες με τους άνδρες κι ελεύθερες. Η ελευθερία έκφρασης, άλλωστε, υπήρξε βασικό χαρακτηριστικό τής μινωικής τέχνης.

“Οι Μινωίτες ήταν ικανότατοι αρχιτέκτονες, με υψηλή αισθητική, και τ’ ανάκτορα περιλαμβάνονται στα σπουδαιότερα έργα τής τέχνης τους. Το πιο γνωστό είναι το ανάκτορο της Κνωσού, που συχνά αποκαλείται το ‘Παλάτι τού Μίνωα’: είναι ένα πολυώροφο συγκρότημα, με διαδρόμους, δωμάτια και σκάλες, χτισμένο γύρω από μια κεντρική αυλή, διέθετε εντυπωσιακές υδραυλικές εγκαταστάσεις, υπέροχες νωπογραφίες, κίονες και κήπους.⁽⁵⁾ Το μπέρδεμα των επισκεπτών, που βρίσκονταν μέσα σε αυτήν την πολύπλοκη αρχιτεκτονική ενός παλατιού με χίλια και πλέον δωμάτια, πιστεύεται πως ενέπνευσε τον μύθο τού Λαβύρινθου του Μινώταυρου. Η Κνωσός ήταν μια ολόκληρη κοινότητα, κέντρο θρησκευτικό, παραγωγής αγγείων και αποθήκευσης εμπορικών αγαθών, αλλά και χώρος εορταστικών εκδηλώσεων. Γι’ αυτόν τον λόγο ο όρος ‘παλάτι’ δεν είναι κατάλληλος για την περιγραφή αυτών των μινωικών συγκροτημάτων.”

• ⁽⁵⁾ Το ανάκτορο της Κνωσού ήταν πενταπλάσιο του Buckingham, με 3-4 ορόφους, τουαλέτες με “καζανάκια”, θερμαινόμενο νερό, και αποχέτευση. Χιλιετίες μετά, οι Βερσαλλίες δεν είχαν διόλου τουαλέτες, εκτός από τις βασιλικές, και τα κτήρια και οι κήποι βρομούσαν απαίσια!

● Περί μινωικής αρχιτεκτονικής και νωπογραφίας, καθώς και της διάδοσής τους στην Εγγύς Ανατολή με περιοδεύοντες Μινωίτες μάστορες και καλλιτέχνες, βλέπε το Χρονικό 27.

Ιερά σύμβολα:
ταύρος και λάβρυς

“Ευρισκόμενοι επικεφαλής μιας εμπορικής αυτοκρατορίας, οι Κρήτες βασιλιάδες ήταν εξαιρετικά πλούσιοι. Συνεπώς, είναι ενδιαφέρον το γεγονός ότι δεν φαίνεται να είχαν παραγγείλει καθόλου αγάλματα, μνημεία, καταλόγους βασιλέων, ή άλλα έργα, ώστε να καυχηθούν για την εξουσία και το αξίωμά τους… Δεν βρίσκουμε τίποτε ανάλογο με τα επιβλητικά μνημεία των βασιλέων-θεών τής Αιγύπτου. Δεν έχουμε καμιά καταγραφή, είτε για τον βασιλιά Μίνωα, ή για οποιοδήποτε άλλο όνομα μονάρχη, άνδρα ή γυναίκας… Κατά τον ιστορικό R. F. Willetts, η προφανής μετριοπάθεια της μινωικής αριστοκρατίας μπορεί να εξηγηθεί από τη διαφορά στις θρησκευτικές προτεραιότητες: οι Μινωίτες δεν είχαν σκοπό να συνδέσουν τον βασιλιά με τους αθάνατους θεούς, όπως οι Αιγύπτιοι, ή και οι Μεσοποτάμιοι, αλλά μάλλον λάτρευαν την φύση με τον ιδιαίτερο τρόπο που την αντιμετώπιζαν. Από την άποψη αυτή, οι παραστάσεις που εξυμνούσαν τον βασιλιά ήταν περιττές.”

Η Θεά των Φιδιών

“Οι γυναίκες τού μινωικού πολιτισμού φαίνεται πως απολάμβαναν υψηλότερη θέση από ό,τι συνηθιζόταν κατά την εποχή τού μπρούντζου… Υπηρετούσαν ως διοικητικές υπάλληλοι και ιέρειες… Η σχετική ισότητα των γυναικών ενδεχομένως να οφείλεται στην απουσία στρατιωτικής απειλής, δίνοντας έτσι πολύ μικρότερη ώθηση στην καλλιέργεια της ιδέας ενός άνδρα πολεμιστή και, άρα, μεγαλύτερο ρόλο και σεβασμό στις γυναίκες. Βλέποντας εικόνες νεαρών γυναικών να κάνουν τούμπες πάνω σε ταύρους μαζί με άνδρες, το δελεαστικό συμπέρασμα είναι πως οι γυναίκες απολάμβαναν μεγάλη ελευθερία… Όσον αφορά την θρησκεία, η μινωική τέχνη διαθέτει ειδώλια φαγεντιανής τής ‘θεάς των φιδιών’, και νωπογραφίες… στις οποίες οι ιέρειες είναι περισσότερες των ιερέων. Παραστάσεις ανδρών θεών τού μινωικού πολιτισμού κατά την ακμή του δεν έχουν βρεθεί. Η εξέχουσα θέση που είχαν προφανώς οι γυναίκες στη μινωική θρησκεία μάς κάνει να υποθέτουμε πως η κύρια θεότητα ή οι θεότητες της μινωικής Κρήτης μπορεί να ήταν θηλυκού γένους, λ.χ. θεά γη ή θεά μητέρα.”

“Η απουσία μαχών, βασιλιάδων, κομπαστικών επιγραφών
και ιστορικών γεγονότων στη μινωική τέχνη είναι κάτι
το εκπληκτικό για την εποχή”. (Eugene Hirschfeld)

Μινωίτισσα καλλονή στην Θήρα

Τι συμπεράσματα βγαίνουν;

“Η μινωική τέχνη δίνει, όντως, μεγαλύτερη έμφαση στον αυθορμητισμό και την επινοητικότητα, και είναι λιγότερο θρησκευτική και τυποποιημένη… είναι λιγότερο περιορισμένη από άκαμπτες συμβάσεις και τη γεωμετρία”, παρατηρεί επίσης ο Eugene Hirschfeld. “Η απουσία μαχών, βασιλιάδων, κομπαστικών επιγραφών και ιστορικών γεγονότων στην ἐν λόγῳ τέχνη είναι κάτι το εκπληκτικό για την εποχή. Πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε τις διαφοροποιήσεις αυτές, αλλά χωρίς να πέσουμε σε χονδροειδείς διατυπώσεις που χρησιμοποιούνταν κάποιες φορές στο παρελθόν, όπως ν’ αντιπαραθέτουμε καλλιεργημένους Μινωίτες σε βάρβαρους Μυκηναίους.

“Η πρώτη εξήγηση του Arnold Hauser για τον ιδιαίτερο χαρακτήρα τής τέχνης των Μινωιτών είναι ο σχετικά περιορισμένος ρόλος τής θρησκείας στην κοινωνία τους. Τα μινωικά ιερά φαίνεται πως ήταν μικρά, ακόμα και στ’ ανάκτορα, βρίσκονταν σε σπίτια ή σε σημεία απόμερα, όπως σε λόφους και σπηλιές. Καμιά σύγκριση με τη μεγάλη λατρεία των νεκρών που βλέπουμε στην Αίγυπτο, ή τα μεγαλεπήβολα έργα που τη συνόδευαν. Υπήρχε, επομένως, μικρότερη ώθηση προς συμβάσεις αυστηρά επιβαλλόμενες. Θαυμάζει επίσης τον αστικό χαρακτήρα τής πολιτιστικής ζωής που εμφανίστηκε μ’ επίκεντρο τ’ ανάκτορα:

“‘Η ελευθερία τής κρητικής τέχνης μπορεί να εξηγηθεί ἐν μέρει από τον εξαιρετικά σημαντικό ρόλο που η αστική ζωή και το εμπόριο έπαιξαν στην οικονομία τού νησιού… Η αστική ζωή δεν ήταν πιθανόν πουθενά τόσο πολύ ανεπτυγμένη όσο στην Κρήτη’.

“Το ‘ανάκτορο’ ήταν το κέντρο τής μινωικής ζωής: του εμπορίου και της γεωργίας, αλλ’ επίσης της τέχνης. Ήταν πιθανόν αυτός ο συνδυασμός τού εμπορίου και της κουλτούρας, στο πλαίσιο μιας μακράς εσωτερικής σταθερότητας, που έδωσε στη μινωική τέχνη την αστική της ζωντάνια. Η γεωπολιτική κατάσταση της Κρήτης ενδεχομένως να άσκησε επίσης κάποιαν επίδραση. Με την φυσική προστασία τής θάλασσας και στηριζόμενοι στον στόλο τους, οι Μινωίτες δεν είχαν σχεδόν καμιάν ανάγκη να φοβούνται εισβολή. Ελλείψει μιας τάξης πολεμιστών, όχι μόνον τα δικαιώματα των γυναικών ήταν πιο σεβαστά από ό,τι στους περισσότερους πολιτισμούς τής εποχής τού μπρούντζου, αλλά και η τέχνη επίσης αντιμετώπιζε λιγότερους περιορισμούς επιβαλλόμενους από τον στρατό και την θρησκεία.”

“Ήταν ίσως ο συνδυασμός τού εμπορίου και της κουλτούρας, στο
πλαίσιο μιας μακράς εσωτερικής σταθερότητας, που έδωσε στη
μινωική τέχνη την αστική της ζωντάνια”. (Eugene Hirschfeld)

Ο μυστηριώδης Δίσκος τής Φαιστού (πίσω πλευρά)

“Είναι πολύ πιθανόν η γραφή να εμφανίστηκε στον μινωικό πολιτισμό για τον ίδιο λόγο που αυτό έγινε και στη Σουμερία: για να κρατούν λογαριασμούς”, προσθέτει ο Hirschfeld. “Μια πρώιμη εικονογραφική γραφή… αντικαταστάθηκε, γύρω στο 1700 π.Χ., από μιαν άλλη που αντιπροσώπευε ήχους, δηλαδή ένα πραγματικό αλφάβητο, γνωστό ως Γραμμική Α… [που] δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί ακόμη… Αν υπάρχει μυθοπλαστική λογοτεχνία μεταξύ των γραπτών αυτών, δεν μπορούμε να τη διαβάσουμε. Δεν έχουμε καθόλου μινωική ποίηση, ούτε τραγούδια, ούτε ιστορία, ούτε και ιερή γραφή. Είναι ένας μεγάλος πολιτισμός, αλλά σιωπηλός”…⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ “Ένα από τα πιο μυστηριώδη αντικείμενα της αρχαιολογίας είναι ο Δίσκος τής Φαιστού”, σχολιάζει ο Hirschfeld. “Ένας πήλινος δίσκος που καλύπτεται και στις δύο πλευρές από σπείρες συμβόλων αποτυπωμένων με σφραγίδες… Τα σύμβολα αυτά δεν ανήκουν σε κανένα από τα προαναφερθέντα συστήματα γραφής.”

● Ο δίσκος, πλάτους 15 εκατοστών, είναι όντως μοναδικός, επειδή όλα τα σύμβολα φαίνεται να έχουν εντυπωθεί στον πηλό με 45 σφραγίδες, αναπαράγοντας ένα σώμα κειμένου με τους επαναχρησιμοποιήσιμους χαρακτήρες. Ο Γερμανός τυπογράφος και γλωσσολόγος, Herbert Brekle, τονίζει πως ο δίσκος είναι ένα πρώιμο έγγραφο κινητών τυπογραφικών στοιχείων, αφού πληροί τα βασικά κριτήρια της τυπογραφίας, ενώ ο Αμερικανός γεωγράφος, ιστορικός ανθρωπολόγος και συγγραφέας, Jared Diamond, τον περιέγραψε ως “μακράν το παλαιότερο έντυπο έγγραφο στον κόσμο”. Ο δίσκος ανακαλύφθηκε στο ανάκτορο της Φαιστού το 1908, από τον Ιταλό αρχαιολόγο, Luigi Pernier, εξάπτοντας την φαντασία επαγγελματιών, όπως κι ερασιτεχνών. Από τότε πολλοί επιχείρησαν να τον αποκρυπτογραφήσουν – αλλ’ εἰς μάτην…

“Δεν έχουμε καθόλου μινωική ποίηση, ούτε τραγούδια, ιστορία, ή
ιερή γραφή. Αν υπάρχει μυθοπλαστική λογοτεχνία, δεν μπορούμε
να τη διαβάσουμε. Είναι ένας μεγάλος πολιτισμός, αλλά σιωπηλός.”
(Eugene Hirschfeld)

Μινωικό εμπόριο κι επιρροές

Θηραίες αντιλόπες

Η ΕΠΙΡΡΟΗ ΤΟΥ ΜΙΝΩΙΚΟΥ πολιτισμού εκτός Κρήτης φαίνεται με τα μινωικά τεχνουργήματα που εντοπίζουμε στην ηπειρωτική Ἑλλάδα. Μετά από το 1700 ΠΚΧ, ο υλικός πολιτισμός των Ελλήνων βρέθηκε σε νέο, υψηλότερο επίπεδο, λόγω μινωικών επιρροών. Οι σχέσεις τής Κρήτης με την Αίγυπτο ήταν σημαντικές, καθώς εξήγαγε διάφορα είδη, όπως αγγεία, και εισήγαγε ποικίλα εμπορεύματα, ιδίως πάπυρο, μαζί με τις καλλιτεχνικές ιδέες. Επίσης, τα αιγυπτιακά ιερογλυφικά χρησίμευσαν ως πρότυπο για τα μινωικά εικονογράμματα, από τα οποία προέκυψε η Γραμμική Α. Τα μινωικά παλάτια καταλήφθηκαν αργότερα από τους Μυκηναίους (μέσα 15ου αιώνα ΠΚΧ), με την προσαρμογή τής μινωικής γραφής στις ανάγκες τής γλώσσας τους, μιας μορφής ελληνικών: ήταν η Γραμμική Β. Οι Μυκηναίοι προτίμησαν, γενικά, να προσαρμόσουν, αντί να καταστρέψουν, την κρητική κουλτούρα, θρησκεία, και τέχνη, διαχειριζόμενοι το οικονομικό σύστημα και την γραφειοκρατία των Μινωιτών. Μετά από σχεδόν δυο αιώνες μερικής ανάκαμψης, κατά τον 13ο αιώνα ΠΚΧ, οι πιο πολλές κρητικές πόλεις μαζί με τ’ ανάκτορά τους έπεσαν σε παρακμή. Όταν κάποια στιγμή η εποχή τού μπρούντζου κατέρρευσε, η Κρήτη δεν θα ένιωσε την αγωνία τού θανάτου…

Θηραίος ψαράς

Οι Μινωίτες Κρήτες ήταν έμποροι, και οι πολιτισμικές τους επαφές έφτασαν πολύ πιο πέρα από τον χώρο τής Κρήτης – στην χαλκοφόρο Κύπρο και τη Μικρά Ασία, την Αίγυπτο και την Χαναάν, τα Βαλκάνια και την περιοχή τού Εὐξείνου, ιδίως στην Κολχίδα (Αμπχαζία–Γεωργία), στη Μεσοποταμία, μέχρι και στο μακρινό Αφγανιστάν. Παραστάσεις στις Θήβες τής Αιγύπτου, από τον 15ο αιώνα ΠΚΧ, απεικονίζουν κάποιους Μινωίτες να φέρουν δώρα. Επιγραφές καταγράφουν αυτούς τους ανθρώπους ως προερχόμενους από τα “νησιά στο μέσον τής θάλασσας”, και μάλλον αναφέρονται σε Κρήτες εμπόρους, ή επισήμους, που έφεραν δώρα από τη μεγαλόνησο. Οι μινωικές τεχνικές και τεχνοτροπίες στα κεραμικά απετέλεσαν, παράλληλα, πρότυπο για την κυρίως Ελλάδα. Εκτός τής Θήρας, κρητικές αποικίες ιδρύθηκαν και στα Κύθηρα, ένα νησί κοντά στην ηπειρωτική χώρα, που δέχθηκε μινωικές επιδράσεις κατά την 3η χιλιετία, και παρέμεινε μινωικό στον πολιτισμό για χίλια χρόνια, μέχρι την κατάληψή του από τους Μυκηναίους στον 13ο αιώνα, καθώς επίσης στη Μῆλο, την Κέα, την Αἴγινα, την Ῥόδο, και τη Μίλητο. Οι Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα βρίσκονταν σε τροχιά γύρω από τον κρητικό πολιτισμό.

Μεγάλα οικοδομήματα βρέθηκαν ακόμα και στις “φτωχές” περιοχές, φανερώνοντας μια κοινωνική ισότητα και ίση κατανομή τού πλούτου. Υπήρχε υψηλός βαθμός οργάνωσης, χωρίς ίχνος των στρατιωτικών αριστοκρατιών που χαρακτήρισαν τους επόμενους πολιτισμούς…

Ορισμένες τοποθεσίες στην Κρήτη τονίζουν την εξωστρέφεια της κοινωνίας. Το ανάκτορο της Κάτω Ζάκρου λ.χ. βρίσκεται σ’ έναν κόλπο, εκατό μέτρα από την τωρινή ακτογραμμή. Ο μεγάλος αριθμός των εργαστηρίων και ο πλούτος των υλικών εκεί, υποδηλώνουν ένα κέντρο εισαγωγών κι εξαγωγών. Αυτές οι δραστηριότητες αποδίδονται περίτεχνα στις καλλιτεχνικές παραστάσεις τής θάλασσας, με πλοία και ναύτες, όπως Η ζωφόρος τού στόλου στην Θήρα. Ο Όμηρος κατέγραψε μια παράδοση πως η Κρήτη είχε 90 πόλεις. Οικοδομήματα μεγάλα, με πολλά δωμάτια, ανακαλύφθηκαν ακόμα και σε “φτωχές” περιοχές, φανερώνοντας μια κοινωνική ισότητα με την ίση κατανομή τού πλούτου που προερχόταν από το εμπόριο. Υπήρχε υψηλός βαθμός οργάνωσης, αλλά χωρίς ίχνος των στρατιωτικών αριστοκρατιών, που χαρακτήρισαν τους επόμενους πολιτισμούς. Ενώ οι Μυκηναίοι βασίζονταν στις επεκτατικές κατακτήσεις, οι Μινωίτες ήταν λαός εμπορικός, ασχολούμενος πρωτίστως με το εξωτερικό εμπόριο. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα πρέπει να είχαν εμπλακεί και στο τόσο κρίσιμο κατά την εποχή τού μπρούντζου εμπόριο του κασσίτερου: η κράση κασσίτερου με χαλκό, προφανώς από την Κύπρο, χρησίμευε στην παραγωγή μπρούντζου. Η μινωική παρακμή φαίνεται πως συσχετίζεται με την παρακμή τής χρήσης των μπρούντζινων εργαλείων και την αντικατάστασή τους από τα σιδερένια.

Ολόκληρη η περίφημη Ζωφόρος τού [μινωικού] στόλου στο Ακρωτήρι τής Θήρας

Μπρούντζος (κρατέρωμα) και ορείχαλκος ή χαλκοπυρίτης

Θρακικό μπρούντζινο ελάφι, 9ος-6ος αιώνας ΠΚΧ

● Ο μπρούντζος φτιαχνόταν αρχικά με την φυσική ή τεχνητή κράση χαλκού και αρσενικού. Στα τέλη τής 3ης χιλιετίας ΠΚΧ, το αρσενικό αντικαταστάθηκε από τον κασσίτερο, επειδή η διαδικασία κράσης μπορούσε να ελεγχθεί ευκολότερα, και το κράμα ήταν πιο ανθεκτικό. Επίσης, σε αντίθεση με το αρσενικό, ο κασσίτερος δεν είναι τοξικός. Το κασσιτερούχο κρατέρωμα εμφανίζεται στα τέλη τής 4ης χιλιετίας στην Περσία, τη Μεσοποταμία, την Κίνα. Τα μεταλλεύματα κασσίτερου και χαλκού σπάνια γειτονεύουν (ανάμεσα στις λίγες εξαιρέσεις ήταν μια περιοχή τής Περσίας). Άρα, η επεξεργασία μπρούντζου προϋπέθετε ανέκαθεν το εμπόριο. Η κύρια πηγή κασσίτερου στην Εὐρώπη ήταν τα κοιτάσματα της Κορνουάλλης στην Αγγλία, που μεταφέρονταν μέχρι και στην ανατολική Μεσόγειο. Αν και το κρατέρωμα είναι γενικά σκληρότερο από τον σφυρήλατο σίδηρο, η εποχή τού μπρούντζου έδωσε την θέση της στην εποχή τού σιδήρου, αφού οι άνθρωποι μπορούσαν ευκολότερα να βρουν κι επεξεργαστούν τον σίδηρο, έστω και αν το μέταλλο δεν ήταν καλής ποιότητας. Γι’ αυτό και το κρατέρωμα ήταν περιζήτητο ακόμη και στην εποχή τού σιδήρου: Ρωμαίοι αξιωματικοί λ.χ. είχαν μπρούντζινα σπαθιά, ενώ οι “πεζικάριοι” σιδερένια. Αρχαιολόγοι υποψιάζονται πως κάποια πολύ σοβαρή διαταραχή στην εμπορία κασσίτερου προκάλεσε την μετάβαση. Οι μαζικές μεταναστεύσεις λαών (±1200–1100 ΠΚΧ) περιόρισαν την αποστολή κασσίτερου πέριξ τής Μεσογείου (ή και από την Βρετανία), εξαντλώντας τ’ αποθέματα και αυξάνοντας τις τιμές. Όταν οι άνθρωποι έμαθαν πώς να παράγουν τον χάλυβα, απέκτησαν ένα μέταλλο πολύ ανθεκτικότερο του μπρούντζου, με κόψη που διατηρείται πιο αιχμηρή. Υπάρχουν πολλά κράματα κρατερώματος. Το σύγχρονο είναι κατά κανόνα 88% χαλκός και 12% κασσίτερος. Ιστορικά οι μπρούντζοι έχουν σύνθεση που ποικίλλει πάρα πολύ, καθώς οι περισσότεροι μεταλλουργοί θα χρησιμοποιούσαν, προφανώς, ό,τι υλικό είχαν στη διάθεσή τους.

Προκολομβιανός “άνθρωπος-πουλί”, ορείχαλκος (tumbaga)

● Ο μπρούντζος, όπως είδαμε, συγχέεται πολύ συχνά με τον ὀρείχαλκο. Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς αναφέρουν τον ορείχαλκο, αλλά δεν είναι καθόλου σίγουρο πως εννοούν το ίδιο μέταλλο μ’ εμάς. Εκείνος ο ορείχαλκος αναφέρεται κυρίως στην ιστορία τής Ἀτλαντίδος, όπως την αφηγείται ο Πλάτων στον διάλογό του, Κριτίας. Πρώτος ο Ἡσίοδος λέει, στον 7ο αιώνα ΠΚΧ, πως ο Ἡρακλῆς φορούσε ορειχάλκινες κνημίδες, ενώ κι άλλη αναφορά υπάρχει σ’ έναν oμηρικό ύμνο προς την Ἀφροδίτη. Ο Πλάτωνας λέει ότι το μέταλλο υπολειπόταν σε αξία μόνον έναντι του χρυσού. Στην εποχή του, ωστόσο, ο ορείχαλκος ήταν γνωστός μόνον ως όνομα. Σύμφωνα με τον Πλίνιο τον πρεσβύτερο, έπαψε να κυκλοφορεί επειδή τα μεταλλεία είχαν πλέον εξαντληθεί. Ο διεθνής όρος ορείχαλκος προέρχεται από τα ελληνικά (ὄρος + χαλκός). Θεωρείται πως ο ορείχαλκος του Πλάτωνα ήταν είτε κράμα χρυσού-χαλκού, ή ένα άγνωστο πλέον μέταλλο, ή ακόμα μυθικό, όπως η Ατλαντίδα. Οι Ρωμαίοι μετέγραψαν το orichalcum ως aurichalcum, που μάλλον σημαίνει κυριολεκτικά χρυσός χαλκός. Το κράμα tumbaga των Άνδεων είναι κάτι αντίστοιχο, δεδομένου ότι πρόκειται για κράμα χρυσού-χαλκού. Στην Αἰνειάδα, του Βιργιλίου, γίνεται λόγος για ένα κράμα χρυσού-αργύρου. Η λέξη ορείχαλκος χρησιμοποιήθηκε σε νεότερα χρόνια για να περιγράψει τον χαλκοπυρίτη, ή το μπράσο (brass), δηλαδή ένα κράμα χαλκού-σιδήρου, ή χαλκού-ψευδαργύρου. Το χρώμα τού ορείχαλκου-μπράσου είναι χρυσοκίτρινο, ενώ εκείνο του μπρούντζου-κρατερώματος καφέ-κόκκινο.⁽⁷⁾

Γαλλικό κόρνο (ορει)χάλκινο (μπράσο)

• ⁽⁷⁾ Είχα κάποτε στα νιάτα μου την αφελή εντύπωση, βάσει μιας μηχανιστικής αντίληψης περί διαδοχής των εποχών (όπου αυτή που έπεται είναι… “νομοτελειακά” ανώτερη αυτής που προηγήθηκε), πως η εποχή τού σιδήρου υπήρξε ανώτερη της εποχής τού μπρούντζου – στα πάντα. Γενικά αυτό ευσταθεί. Υπάρχουν, όμως, κάποια λογικά κενά, μερικές παραδοξότητες, κυρίως στην αρχή τής νέας εποχής, αφού πρέπει ν’ αποδεχθείς πως οι “σιδερένιοι” Δωριεῖς ήταν φορείς ανώτερου πολιτισμού συγκριτικά με τους “μπρούντζινους” Ἀχαιούς.

● Ανάλογη φενάκη, με την ευκαιρία, είναι και η ιδέα περί “ανωτερότητας” του μονοθεϊσμού έναντι του πολυθεϊσμού, ενώ στην πραγματικότητα είναι τεράστια οπισθοδρόμηση – μάρτυς μου ο… χριστιανικός σκοταδισμός: όταν ο φανατικός διεκδικεί την αποκλειστικότητα στην αλήθεια, όταν χάνεται η πολυθεϊστική ανεκτικότητα, τότε το αποτέλεσμα είναι η Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσα… όχι του Ισραήλ, αλλά του μίσους μεταξύ των μονοθεϊστών!

● Τα σιδερένια όπλα, που προέκυψαν ἐξ ἀνάγκης, ήταν “φτωχά όπλα” και, ταυτόχρονα, τα “όπλα των φτωχών”. Έπαψε, συνεπώς, το μονοπώλιο των αριστοκρατών στον πόλεμο. Και κάποιος θα μπορούσε να υποστηρίξει πως… “εκδημοκρατίστηκε ο πόλεμος”. Είναι, όμως, “δημοκρατικό” το δικαίωμα του φονεύειν;(!)

Πού έβρισκαν οι Κρήτες κασσίτερο για την παραγωγή μπρούντζου;
Αναμφίβολα, τα μινωικά πλοία μετέφεραν βρετανικό κασσίτερο…

Ο Θησέας με την Αριάδνη και τον Μινώταυρο,
ψηφιδωτό στην Πάφο: κρητικό θέμα στην Κύπρο.

Οι Κασσιτερίδες

Η ΚΥΠΡΟΣ ΗΤΑΝ ΤΟ “ΧΑΛΚΙΝΟ νησί” τής Μεσογείου. Η λέξη copper προέρχεται από τη λατινική φράση Cyprium (aes), δηλαδή “Κυπριανόν (μέταλλο)”. Το τοπωνύμιον Κύπρος μάλλον προέρχεται ετυμολογικά από τις σουμεριακές λέξεις για τον χαλκό, ή και τον μπρούντζο (zubar / kubar), λόγω των τεράστιων κοιτασμάτων χαλκού. Άρα, το κρίσιμο ερώτημα είναι: πού έβρισκαν οι Μινωίτες κασσίτερο – το απαραίτητο μετάλλευμα – για την παραγωγή μπρούντζου; Ο κασσίτερος ήταν πολύ σπάνιος στην ανατολική Μεσόγειο. Η μόνη γνωστή πηγή κασσιτερίτη στην περιοχή βρισκόταν στο Kestel-Göltepe του Ταύρου, στη νότια-κεντρική Ανατολία. Η εξόρυξη άρχισε στα τέλη τής 4ης χιλιετίας και τερματίστηκε στα μέσα τού 19ου αιώνα ΠΚΧ, όταν πλέον έγινε αντιοικονομική, είτε το μετάλλευμα εξαντλήθηκε. Υπήρχαν άλλες τρεις πηγές στη διάθεση των Μινωιτών: το μακρινό βορειοανατολικό Αφγανιστάν, η κεντρική Ευρώπη (Βοημία κυρίως), και η Δύση, με τις τεράστιες ποσότητες κασσίτερου σε μέρη όπως η Ιβηρία, η Βρετάνη, της βορειοδυτικής Γαλλίας, και ιδίως η Κορνουάλλη, της νοτιοδυτικής Βρετανίας. Για τους Κρήτες θαλασσοπόρους, η Δύση ήταν ο προορισμός που μάλλον προτιμούσαν.⁽⁸⁾ Και όταν τα μεταλλεία στον Ταύρο έκλεισαν, ο δυτικός κασσίτερος έγινε σαφώς κρισιμότερος, και τότε οι Κρήτες θα μονοπώλησαν τη διάθεση κασσίτερου στην ανατολική Μεσόγειο με τον στόλο τους, εμπορικό και πολεμικό. Μινωικά προϊόντα δείχνουν πως υπήρχε εκτεταμένο δίκτυο με την ηπειρωτική Ελλάδα, την Ανατολία, την Κύπρο, τη Συρία, την Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία, και δυτικά, ως την Ιβηρία, ή και παραπέρα. Το εμπόριο σε κοντινές αποστάσεις γινόταν απευθείας, ενώ σε μακρινά μέρη θα μπορούσε κάλλιστα να γίνεται έμμεσα, μέσω μεσαζόντων. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι τα μινωικά πλοία μετέφεραν βρετανικό κασσίτερο. Αν έριχναν και άγκυρα στα βρετανικά λιμάνια είναι μια άλλη ιστορία.

• ⁽⁸⁾ Όχι πως οι Μινωίτες αδιαφόρησαν για τον προερχόμενο ἐξ ἀνατολῶν κασσίτερο: πινακίδα των αρχείων τής Μάρι, ενός σπουδαίου εμπορικού κόμβου στον Ευφράτη, στη Μεσοποταμία, μνημονεύει κάποιον Κρήτα αγοραστή κασσίτερου από πράκτορες των ανακτόρων τής Μάρι, διευκρινίζοντας πως η συναλλαγή έγινε στην Ουγκαρίτ. Το μετάλλευμα προερχόταν, ἐν μέρει, από το ΒΑ Αφγανιστάν, όπου βρέθηκαν μινωικά τέχνεργα. Άλλοι, πάλι, λένε πως η πινακίδα αυτή, αντιθέτως, αναφερόταν στην αγορά κρητικού κασσίτερου από τη Μάρι (500 κιλά, το 1670 ΠΚΧ). Η Μεσοποταμία, λένε, εισήγαγε κασσίτερο από Κρήτη και χαλκό από Κύπρο για να φτιάχνει μπρούντζο. Ως προς τον κασσίτερο της κεντρικής Ευρώπης, αυτός μεταφερόταν στη Μεσόγειο μέσω του Δρόμου τού Ἠλέκτρου, που ένωνε τη Βαλτική με την Αδριατική.

Η νωπογραφία των κυανοπιθήκων τής Θήρας

Σε αντίθεση με τη Βαβυλωνία και την Αίγυπτο, που στηρίζονταν κυρίως στη γεωργική παραγωγή, το πλεόνασμα της Κρήτης προερχόταν από το εμπόριο. Οι Κρήτες ήταν απαράμιλλοι υπερπόντιοι έμποροι, αφέντες των θαλασσών, έχοντας στη διάθεσή τους το πιο προηγμένο ναυτικό που είχε υπάρξει ποτέ. Αντάλλασσαν όχι μόνο τα δικά τους βιοτεχνικά προϊόντα “Made in Crete”, λ.χ. κεραμικά ή μεταλλουργικά, μα ενεργούσαν και ως ενδιάμεσοι, εμπορευόμενοι πρώτες ύλες και τελικά προϊόντα σε όλη τη Μεσόγειο, και πέρα από αυτήν. Οι πολυτιμότερες επανεξαγωγές τους ήταν τ’ αγγεία, ο κασσίτερος, ο χρυσός, ο άργυρος, ο χαλκός. Δραστηριοποιούνταν όχι μόνον στην Ανατολή, μα και στη Δύση, ιδρύοντας παντού ἐμπόρια. Οι προνομιακοί τους εταίροι στην Ανατολή ήταν σίγουρα οι Αιγύπτιοι, ενώ σημαντικότεροι εταίροι τους στην Εσπερία θα πρέπει να ήταν οι Ίβηρες, καθώς η χερσόνησος ήταν πλούσια σε μέταλλα, όχι μόνον σε άργυρο, αλλά και κασσίτερο. Το εμπόριο του κασσίτερου ήταν πολύ προσοδοφόρο, ιδίως τότε, στην εποχή τού μπρούντζου, επειδή, όπως είδαμε, πρόκειται για ένα ουσιαστικό συστατικό τού κρατερώματος, και είναι σπάνιο: μόνον ο χρυσός κι ο άργυρος σπανίζουν περισσότερο. Επιπλέον, οι Ίβηρες θα πρέπει να ήξεραν, προφανώς, την ρότα προς τις Κασσιτερίδες…⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ Οι Κασσιτερίδες, δηλαδή οι Νήσοι τού Κασσίτερου (Cassiterides: το ελληνικό τοπωνύμιο, μέσω των λατινικών, πέρασε και σε άλλες γλώσσες), πιστεύεται ότι βρίσκονταν κάπου κοντά στις δυτικές ακτές τής Ευρώπης. Αρχαίοι συγγραφείς (λ.χ. Στράβων, Ποσειδώνιος, Διόδωρος Σικελιώτης, κλπ.) τις περιέγραψαν ως νησίδες στ’ ανοικτά τής ΒΔ Ιβηρίας· ενώ ο Διονύσιος ο Περιηγητής τις ανέφερε σε συνδυασμό με τις μυθικές Ἑσπερίδες. Ο Στησίχορος και ο Στράβων έγραψαν πως οι Εσπερίδες ήταν στην θρυλική Ταρτησσό (όπου θα ταξιδέψουμε ἐν εὐθέτῳ χρόνῳ). Ωστόσο, η υπόθεση που γίνεται γενικά αποδεκτή τώρα, άσχετα από τις πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων, είναι πως οι Κασσιτερίδες συνδέονταν με τα Βρετανικά νησιά ἐν γένει, ἕνεκα των τεράστιων τότε κοιτασμάτων κασσιτερίτη στην Κορνουάλλη. (Έχει απομείνει πια ελάχιστο μετάλλευμα λόγω της υπερεκμετάλλευσής του επί χιλιετίες. Βλέπε και Χρονικό 26 (Παλαιότερες πολιτικές ομάδες) περί Κασσιτερίδων).

Ταυροκαθάψια: “τα έμαθαν οι λαοί τής Ιβηρικής από τους Κρήτες
τής 3ης χιλιετίας π.Χ., ή άραγε οι Ίβηρες ήταν οι δάσκαλοι, αφού οι
ταύροι μεταφέρονταν στην Κρήτη από την χερσόνησο;” (Barreto)

Κρητικό χρυσό δαχτυλίδι: κυκλικός μαγικός
χορός τεσσάρων γυναικών (1500 ΠΚΧ)

Τα μέταλλα ήταν απλώς η απαρχή των πολύ ευρύτερων οικονομικών, αλλά και πολιτισμικών ανταλλαγών. Πολλοί Ίβηρες εντυπωσιάζονται τώρα από το γεγονός ότι, πριν από χιλιετίες, οι Μινωίτες είχαν δικές τους “ταυρομαχίες”. Στο δίγλωσσο βιβλίο του (στα πορτογαλικά και αγγλικά) Fado – Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση, ο Mascarenhas Barreto θεωρεί πως οι “pegas” (που αντιστοιχούν στα μινωικά ταυροκαθάψια, καθώς και σε άλλα ανάλογα παράτολμα “παιχνίδια” με τους ταύρους), ίσως προήλθαν από τις νεολιθικές κυνηγετικές τελετουργίες, και αναρωτιέται

“αν οι λαοί τής Ιβηρικής χερσονήσου τις έμαθαν από τους Κρήτες τής 3ης χιλιετίας π.Χ., ή αν οι ίδιοι ενδεχομένως να ήταν οι δάσκαλοι, αφού οι ταύροι μεταφέρονταν στο νησί τής Κρήτης από το φυσικό τους περιβάλλον στην χερσόνησο” (βλέπε και Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, Κρητοϊβηρικοί δεσμοί).

Αλλά, όταν κάποιος μιλάει για τέτοιες εκτεταμένες ανταλλαγές, που λάμβαναν χώρα κατά την 3η χιλιετία ΠΚΧ, με έθιμα που υιοθετούνταν, και ταύρους που μεταφέρονταν σε τόσο μακρινές αποστάσεις, είναι πράγματι τόσο σημαντικό να γνωρίζουμε ποιος μιμήθηκε ποιον;

Ταυροκαθάψια σε νωπογραφία τής Κνωσού (15ος αιώνας ΠΚΧ)

Επόμενο Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ ● Stonehenge ● Δωριείς και Λαοί τής Θάλασσας ● Μυστήρια ● Τρωικός και Κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου

• >> Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ
• << Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ

Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ

II. ΚΑΣΣΙΤΕΡΙΔΩΝ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

Πλώρη για Ταρτησσό

 

Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ

/ENGLISH/ Chronicle 16. MEDITERRANEAN PERIPLUS-PARAPLUS

● Παράπλους-Περίπλους ● Θαλασσοπόροι και Διανοούμενοι
● Πελοποννησιακός Πόλεμος κι Εὐριπίδης ● Νόμοι (Αδόμενοι)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΠΟΙΟ ΝΑ ΗΤΑΝ, ΑΡΑΓΕ, ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ του ανθρώπου, όταν αποφάσισε να το ρισκάρει και να ξανοιχτεί στην θάλασσα; Ως συνήθως, είχε μερικές ανάγκες να ικανοποιήσει: στην αρχή, έψαχνε κάποιον καλύτερο τόπο να ζήσει. Αργότερα, οι ανάγκες του άλλαξαν: υπήρχε μπόλικη τροφή στην θάλασσα, και σίγουρα, το ψάρεμα θα ήταν πολύ πιο αποδοτικό μ’ ένα κανό, ή με κάποια βαρκούλα. Όσο περισσότερο εξοικειωνόταν με την θάλασσα, τόσο ξανοιγόταν, ώσπου το σκάφος του έγινε και μέσο μεταφοράς. Οι άνθρωποι άρχισαν τις ανταλλαγές και, με την αύξηση της παραγωγής, οι βαρκάρηδες χωρίστηκαν σε αλιείς κι εμπόρους – αλλά και πειρατές… Το εμπόριο αναπτυσσόταν παράλληλα με τη ναυσιπλοΐα. Ἐκ τῶν πραγμάτων, ο καραβοκύρης, ακολουθώντας την ρότα του, άρχισε να κρατά σημειώσεις. Αυτό το σημειωματάριο ονομάστηκε

Π Ε Ρ Ι Π Λ Ο Υ Σ

Αρχαιοελληνικό αγγείο (κύλιξ) με παράσταση
εμπορικών και πολεμικών πλοίων

Ο “ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ” (παρα-πλέω, πλέω κοντά στις ακτές, όπως συμβαίνει στην ακτοπλοΐα), και ο “ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ” (περι-πλέω, πλέω πέριξ λ.χ. μιας νήσου, ή ηπείρου, σαν την Αφρική, ή θάλασσας, όπως η Μεσόγειος), είναι όροι παρεμφερείς. O δεύτερος απέκτησε επίσης εξειδικευμένες έννοιες, μια από τις οποίες καθιερώθηκε ως όρος ναυσιπλοΐας των Ἑλλήνων, ή και άλλων λαών.⁽¹⁾ Ο ἐν λόγῳ περίπλους ήταν ένα εγχειρίδιο, το οποίο ανέφερε κατά σειρά τα λιμάνια και τα παράκτια ορόσημα – με κατά προσέγγιση τις μεταξύ τους αποστάσεις – που θα συναντούσε ο καπετάνιος ενός σκάφους κατά μήκος μιας ακτογραμμής. Εξυπηρετούσε τον ίδιο σκοπό μ’ ένα ρωμαϊκό “itinerarium” (οδικό χάρτη, με τις στάσεις στους δρόμους). Όταν οι καπετάνιοι ήταν έμπειροι γεωγράφοι (όπως συνέβαινε συνήθως), προσέθεταν διάφορες σημειώσεις, εμπλουτίζοντας τις γεωγραφικές γνώσεις τής εποχής. Υπό αυτήν την έννοια, ο περίπλους ήταν ένα είδος ημερολογίου πλοίου. Μια ιδέα για τα πιο παλαιά σημειωματάρια τέτοιου τύπου παίρνουμε από τον αρχαιότερο Έλληνα ιστορικό, τον Ἑκαταῖο από τη Μίλητο. Οι Ιστορίες τού Ἡροδότου και του Θουκυδίδου περιέχουν περικοπές που προέρχονται από περίπλους.

• ⁽¹⁾ Πριν από τους ναυτικούς χάρτες, το σημειωματάριο καταγραφής γεωγραφικών δεδομένων τής ναυσιπλοΐας (το εγχειρίδιο του θαλασσοπόρου, με γραπτές οδηγίες πλοήγησης) λεγόταν στην αρχαιότητα περίπλους· κατόπιν, στη μεσαιωνική Ιταλία και Μεσόγειο, τον διαδέχθηκε ο λιμενοδείκτης, κοινώς πορτολάνος (portolano). Οι Πορτογάλοι ναυτικοί τού 16ου αιώνα είχαν στη διάθεσή τους roteiro, οι Ισπανοί derroterro, οι Γάλλοι routier, οι Άγγλοι rutter, οι Ολλανδοί leeskarte, και οι Γερμανοί Seebuch. Portulano στα ιταλικά σημαίνει “λιμενικός, περί λιμένων”.

● Περίπλους λεγόταν κι ένας ελιγμός τού ναυτικού, με τις επιτιθέμενες τριήρεις να επιχειρούν να υπερκεράσουν, ή περικυκλώσουν, τους αντιπάλους, για να τους πλήξουν στα μετόπισθεν.

Ο χάρτης τού Εκαταίου

● Ο Ἑκαταῖος ὁ Μιλήσιος (περί το 550–476 ΠΚΧ) έζησε στα χρόνια τού περσικού ζυγού στα παράλια της Μικρασίας. Ταξίδεψε πολύ, κι έπειτα εγκαταστάθηκε στη γενέτειρά του και αφιερώθηκε στη συγγραφή γεωγραφικών και ιστορικών έργων. Είναι ο πρώτος Έλληνας ιστορικός που αναφέρει τους Κέλτες. Του αποδίδεται ένα δίτομο έργο, με τίτλο Γῆς περίοδος. Κάθε τόμος είναι οργανωμένος σαν περίπλους, μια σημείο προς σημείο περιγραφή των ακτών. Ο ένας, περί Εὐρώπης, είναι ένας Μεσογείου περίπλους, περνώντας από τη μια περιοχή στην άλλη, και φτάνοντας βόρεια ως την Σκυθία. Ο άλλος, περί Ἀσίας, είναι παρόμοιος με τον Περίπλου τῆς Ἐρυθρᾶς Θαλάσσης. Περιγράφει εκεί τις χώρες και τους κατοίκους τής οικουμένης, με το κεφάλαιο περί Αιγύπτου (που επισκέφθηκε προφανώς) να είναι ιδιαίτερα περιεκτικό. Ο Εκαταίος παραθέτει και χάρτη, όπου διορθώνει και διευρύνει τον χάρτη τής Γης τού Ἀναξιμάνδρου.⁽²⁾ Μόνον αποσπάσματα σώζονται από το έργο, κυρίως στα Ἐθνικά, το γεωγραφικό λεξικό που συνέταξε ο Στέφανος Βυζάντιος (5ος – 6ος αιώνας ΚΧ). Άλλο πολύ γνωστό έργο τού Εκαταίου είναι οι Γενεαλογίαι, μια συστηματική καταγραφή των μύθων και θρύλων των Ελλήνων, όπου έρχεται σε ρήξη με την επική παράδοση. Τα σωζόμενα αποσπάσματά του δείχνουν πόσο σημαντική είναι η απώλειά του.

Ο χάρτης τού Αναξίμανδρου

• ⁽²⁾ Ο προσωκρατικός φιλόσοφος Ἀναξίμανδρος (±610–546 ΠΚΧ) είχε δάσκαλο τον Θαλῆ, έναν από τους Ἑπτὰ Σοφούς, που τον διαδέχθηκε στη διεύθυνση της Σχολής τής Μιλήτου, όπου μεταξύ των μαθητών του συγκαταλέγονταν ο Ἀναξιμένης και, πιθανόν, ο Πυθαγόρας. Ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που ξέρουμε ότι κατέγραφε τις μελέτες του, αν και διασώζεται μόνον ένα απόσπασμα του έργου του. Υπήρξε από τους σκαπανείς τής επιστήμης, παρατηρώντας και προσπαθώντας να εξηγήσει τις διάφορες πτυχές τού σύμπαντος, ενδιαφερόμενος ιδίως για την προέλευσή του. Στην αστρονομία, επεδίωξε να περιγράψει τη μηχανική των ουρανίων σωμάτων σε σχέση με τη Γη. Στην φυσική, η ιδέα του για το ἄπειρον ως πηγή των πάντων, οδήγησε την ελληνική φιλοσοφία σ’ ένα νέο επίπεδο θεωρητικής αφαίρεσης. Ο χάρτης τού κόσμου, που δημιούργησε, συνέβαλε ιδιαίτερα στην πρόοδο της γεωγραφίας. Κατά τον Carl Sagan, ο Αναξίμανδρος διεξήγαγε το πρώτο καταγεγραμμένο επιστημονικό πείραμα.

Η κατά Ηρόδοτον οικουμένη

● Ο Ἡρόδοτος από την Ἁλικαρνασσό (περί το 484–425 ΠΚΧ) θεωρείται “πατέρας τής Ἱστορίας”. Ήταν ο πρώτος ιστορικός που συγκέντρωνε συστηματικά το υλικό του, ελέγχοντας – κατά το δυνατόν – την ακρίβειά του, και οργανώνοντάς το σε αφηγηματική μορφή, με άρτια διάρθρωση και μεγάλη ζωντάνια. Οι περίφημες Ἱστορίαι του είναι οι Ἔρευναί του για τα αίτια των Μηδικῶν (Περσικών πολέμων), που κορυφώθηκαν το 490–479 ΠΚΧ. Περιγράφει αναλυτικά την περίοδο αυτή, για την οποία δεν θα είχαμε τέτοια πληθώρα στοιχείων – με εκτενείς αναφορές στους διάφορους τόπους ή τους ανθρώπους που συνάντησε στα πάμπολλα ταξίδια του γύρω, αλλά και πέρα, από τη Μεσόγειο και τον Εὔξεινο Πόντο.

Σπάραγμα των Ηροδότου Ιστοριών, βιβλίο
Η΄, Ουρανία, σε πάπυρο της Οξυρύγχου,
αρχές 2ου αιώνα ΚΧ.

“Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι, τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται”…

Εκείνη την εποχή συνηθιζόταν, μάλλον, να “δημοσιεύουν” οι συγγραφείς τα έργα τους, απαγγέλλοντάς τα σε λαϊκές γιορτές. Ο Ηρόδοτος πήγε με τις Ιστορίες του στα Ὀλύμπια, τους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες στην Ὀλυμπία, και παρουσίασε το σύνολο του έργου (εννέα βιβλία) στους συγκεντρωμένους θεατές, που ἐν τέλει τον χειροκρότησαν με ενθουσιασμό. Άλλοι λένε πως ενώ περίμενε να συννεφιάσει, για να μη διαβάζει τόση ώρα στον ήλιο, είδε την ομήγυρη να διασκορπίζεται – ἐξ οὗ και η παροιμιώδης φράση “ο Ηρόδοτος και η σκιά του”, ώστε να περιγράψει όποιον χάνει την ευκαιρία που του δόθηκε λόγω χρονοτριβής.

Iστορία τού Πελοποννησιακού Πολέμου (του μεγάλου εμφυλίου μεταξύ Ελλήνων), του Θουκυδίδη

● Ο Ἀθηναῖος Θουκυδίδης (±460–395 ΠΚΧ) είναι ο συγγραφέας τής Ἱστορίας τοῦ Πελοποννησιακοῦ πολέμου μεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης (431–404 ΠΚΧ) ως το έτος 411. Το φινάλε του εξιστορείται από τον Ξενοφῶντα στα Ἑλληνικά του. Ο Θουκυδίδης θεωρείται “πατέρας τής επιστημονικής Ιστορίας”, λόγω αυστηρών προδιαγραφών ως προς τη συλλογή των τεκμηρίων, και της ανάλυσης με όρους αιτίας και αποτελέσματος, χωρίς ν’ αναφέρεται σε παρεμβάσεις θεών. Επίσης έχει χαρακτηριστεί “πατέρας τής σχολής τού πολιτικού ρεαλισμού”, που θεωρεί ως βάση των διακρατικών σχέσεων την ισχύ μάλλον, παρά το δίκαιο. Ο Διάλογος Ἀθηναίων-Μηλίων είναι θεμελιώδες κείμενο της θεωρίας των διεθνών σχέσεων.⁽³⁾

• ⁽³⁾ Ο Διάλογος Αθηναίων-Μηλίων αναφέρεται στην αναμέτρηση μεταξύ Αθήνας και Μήλου, ενός μικρού, ουδέτερου στον Πελοποννησιακό πόλεμο νησιού τού νοτίου Αιγαίου, ανατολικά τής Πελοποννήσου και της Σπάρτης, το 416-415 ΠΚΧ. Η Αθήνα ήθελε να κατακτήσει το νησί για να εκφοβίσει τους Σπαρτιάτες. Η αντιπαράθεση κατέληξε σε τραγωδία για τη Μήλο: οι Αθηναίοι εκτέλεσαν τους άνδρες και υποδούλωσαν τα γυναικόπαιδα…

● Η Μῆλος, στη νεολιθική εποχή, ήταν μια πολύ σημαντική πηγή οψιδιανού (ή οψιανού), ενός πολύτιμου τότε ηφαιστειογενούς πετρώματος, για την κατασκευή αιχμηρών εργαλείων.

● Το νησί, πάντως, είναι διάσημο διεθνώς λόγω ενός έργου τέχνης μεταγενέστερης περιόδου που βρέθηκε εκεί: είναι το περίφημο άγαλμα της Ἀφροδίτης τῆς Μήλου (130-100 ΠΚΧ) – που το απήγαγαν οι Γάλλοι, συνεπικουρούμενοι κι από τους Οθωμανούς, οι οποίοι κατείχαν τότε την Ελλάδα (1820), μετά από συμπλοκές, στα λιμάνια Μήλου και Πειραιά, που οδήγησαν στον θάνατο πάνω από 200 Έλληνες!

Ἀφροδίτη τῆς Μήλου

Ο Πελοποννησιακός πόλεμος,
μετά από το ένδοξο τέλος των Μηδικών, σηματοδότησε το δραματικό τέλος τού “Χρυσού Αιώνα” τής Ελλάδας.

● Στην πρώτη φάση τού πολέμου, η Σπάρτη εισέβαλε επανειλημμένα στην Αττική, ενώ η Αθήνα επέδραμε στα παράλια της Πελοποννήσου, χάρη στη ναυτική της υπεροχή. Αργότερα, οι Αθηναίοι έστειλαν μια τεράστια εκστρατευτική δύναμη στη Σικελία για να πλήξουν τις Συρακούσες, με καταστροφικές γι’ αυτούς συνέπειες. Έτσι ο πόλεμος μπήκε στην τελική του φάση, καθώς η Σπάρτη, που ήδη έπαιρνε βοήθεια από την Περσία, υποκινούσε εξεγέρσεις στις εξαρτημένες από την Αθήνα πόλεις τού Αἰγαίου και της Μικράς Ασίας, υπονομεύοντας την αθηναϊκή ηγεμονία. Η καταστροφή τού στόλου τής Αθήνας σήμανε το τέλος τού πολέμου. Την άλλη χρονιά η πόλη παραδόθηκε. Ο εμφύλιος πόλεμος, λίγα χρόνια μετά από το ένδοξο τέλος των Μηδικών πολέμων (499–449 ΠΚΧ), έφερε την αναδιάταξη του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Η Αθήνα, η ισχυρότερη πόλη-κράτος πριν από την έναρξη του πολέμου, κατάντησε πλήρως υποταγμένη, ενώ η Σπάρτη καθιερώθηκε ως ηγέτιδα δύναμη. Ἐν τούτοις, το οικονομικό κόστος τού πολέμου έγινε δυσβάστακτο σε όλη την Ελλάδα. Η φτώχεια εξαπλώθηκε στην Πελοπόννησο, ενώ η Αθήνα, εντελώς κατεστραμμένη, δεν θ’ ανακτούσε ποτέ την προπολεμική της ευημερία. Ο πόλεμος προκάλεσε και άλλες μεταλλαγές, λιγότερο ορατές. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη δημοκρατική Αθήνα και την ολιγαρχική Σπάρτη, που στήριζαν φιλικές πολιτικές παρατάξεις σε άλλες πόλεις, κατέστησε τον εμφύλιο πόλεμο σύνηθες φαινόμενο στην Ελλάδα. Άλλαξε και ο τρόπος διεξαγωγής τού πολέμου: αν και περιορισμένης κλίμακας αρχικά, είχε μετατραπεί σε ολοκληρωτικό αγώνα ανάμεσα στις πόλεις, συνοδευόμενος από εκτεταμένες ωμότητες. Πλήττοντας καίρια θρησκευτικά και πολιτιστικά σύμβολα, ερημώνοντας την ύπαιθρο και ολόκληρες πόλεις, αυτός ο πόλεμος σηματοδότησε και το δραματικό τέλος τού 5ου ΠΚΧ αιώνα, του “Χρυσού Αιώνα” τής Ελλάδας.

Ευριπίδης, του Sebastià Giralt

● Να και μια διδακτική ιστορία περί μουσικής και πολιτικής, μ’ επίκεντρο ίσως τον σπουδαιότερο Έλληνα τραγωδό, τον Εὐριπίδη (±480–406 ΠΚΧ), και με φόντο τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Ο πρωτοποριακός και μουσικά Ευριπίδης συνεργαζόταν με τους πιο καινοτόμους μουσικούς, γεγονός που εκμεταλλεύτηκαν συντηρητικοί, όπως ο Ἀριστοφάνης, θέλοντας να τον γελοιοποιήσουν… Ωστόσο, ήταν η μουσική τού Ευριπίδη, όχι του Αριστοφάνη (μα ούτε και του Αἰσχύλου, ή του Σοφοκλέους), αυτή που έσωσε πολλούς Αθηναίους, και την ίδια την Αθήνα, στον πόλεμο. Τότε, κι επί αιώνες αργότερα, οι άνθρωποι αρέσκονταν να τραγουδούν τις καλύτερες ωδές (με ορολογία όπερας, θα λέγαμε “άριες”) μιας τραγωδίας. Ἐξ οὗ, η σύγχρονη λέξη “τραγούδι” προέρχεται από την λέξη “τραγῳδία”. Κατά την καταστροφική Σικελική εκστρατεία, πολλοί Αθηναίοι αιχμάλωτοι έσωσαν την ζωή τους, καθώς ήξεραν ν’ αποδίδουν τα τόσο αγαπητά τραγούδια τού Ευριπίδη. Σαν επιβλήθηκε τελικά η Σπάρτη, οι νικητές στρατηγοί συσκέφθηκαν για να καθορίσουν την τύχη τού “κλεινοῦ ἄστεως”. Τότε αποφάσισαν η Αθήνα να καταστραφεί ολοσχερώς, και οι πολίτες της να υποδουλωθούν. Μετά, ακολούθησαν τα επινίκια, όπου απέδωσε κάποιος μιαν ᾠδή από την Ἠλέκτρα τού Ευριπίδη. Τότε συγκινημένοι οι στρατηγοί μεταμελήθηκαν: “Θεώρησαν βαρβαρότητα την καταστροφή μιας πόλεως που ανέδειξε τέτοιους άνδρες”… Οι στρατηγοί, περιττό να πω, είχαν την καλλιέργεια για να εκτιμήσουν τη μουσική τού Ευριπίδη.⁽⁴⁾ Ένα αντίστοιχο τραγούδι στ’ αυτιά σημερινών στρατηγών, ή και πολιτικών, δεν θα είχε καμιάν απολύτως επίπτωση… (Επεισόδια από τους Βίους παραλλήλους, Νικία και Λυσάνδρου, του Πλουτάρχου).

• ⁽⁴⁾ Είναι εντυπωσιακό πως τότε τα καινοτόμα, πρωτοποριακά τραγούδια ήταν δημοφιλέστατα! Εννοείται πως το επίπεδο καλλιέργειας των πολιτών εκείνην την εποχή ήταν πολύ υψηλό…

Στα επινίκια κάποιος τραγούδησε Ευριπίδη. Συγκινημένοι οι
Σπαρτιάτες, μεταμελήθηκαν: “Θεώρησαν βαρβαρότητα την
καταστροφή τής Αθήνας που ανέδειξε τέτοιους άνδρες”…

Πυθέας ο Μασσαλιώτης, ο μέγιστος των “περιπλεόντων” εξερευνητών θαλασσοπόρων τής εποχής

Ένας πέτρινος “περίπλους”, και o πρώτος πέριξ τής Αφρικής

ΌΠΩΣ ΟΛΑ ΕΤΣΙ ΚΑΙ Η ΕΜΠΟΡΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑ ξεκίνησε στην… “καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολή” (ας σαρκάσω τώρα με αυτό το κλισέ· βλέπε Χρονικό 6, υποσημείωση 1). Τα διαθέσιμα στοιχεία μάς οδηγούν στην Αίγυπτο. Αν, όντως, οι φαραώ κατείχαν αυτά τα σκήπτρα, σύντομα θα τα απώλεσαν, περνώντας στα χέρια άλλων λαών, θαλασσινών (Κᾶρες, Κρῆτες, Ἕλληνες, Φοίνικες, κ.ά.), αφού οι Αιγύπτιοι, ως λαός στεριανός, είχαν μάλλον έφεση στη γεωργία. Η Μεσόγειος, κλειστή θάλασσα με πολλά νησιά, ήταν ιδανική για… μαθήματα ιστιοπλοΐας – το Αιγαίο ακόμη περισσότερο! Ο περίπλους, ως το ημερολόγιο καταστρώματος, εμφανίζεται με τη ναυσιπλοΐα των μεγάλων αποστάσεων, που είναι αδιανόητη χωρίς έναν τέτοιον οδηγό. Ο κάθε καπετάνιος κρατάει τις σημειώσεις του με όποια γραφή κατέχει – έστω και με… στενογραφικά ορνιθοσκαλίσματα! Είναι αδύνατον ν’ απομνημονεύει τα πάντα στην ρότα του, και δεν γίνεται αλλιώς να διαφυλάξει ή να μεταδώσει τις γνώσεις του.

● Ο Hannu (Hennu, ή Henenu), υπηρετώντας τον φαραώ Σανκαρέ Μεντουχοτέπ Γ’ (τέλη 21ου αιώνα ΠΚΧ), ξανάνοιξε τους παλιούς εμπορικούς δρόμους προς τη Γη τού Πουντ (στο Κέρας τής Αφρικής) και την Αραβία, καθώς και με τη “Λιβύη”, ἤτοι την πέραν του Νείλου Αφρική (το Μαγρέμπ). Ξεκίνησε από τον Κόπτο επικεφαλής 3000 στρατιωτών, διέσχισε την ορεινή έρημο μέσῳ Ουάντι Χαμαμάτ (“Κοιλάδας των πολλών λουτρών”) κι έτσι έφτασε στην Ερυθρά θάλασσα. Περήφανος για το επίτευγμά του, περιέγραψε την εκστρατεία του σε μια πέτρινη επιγραφή στην ίδια κοιλάδα (συνεπώς, ο “περίπλους” του ήταν πέτρινος)…

“Στάλθηκα να οδηγήσω πλοία στη γη τού Πουντ, για να φέρω στον Φαραώ ωραία μυρωδικά μπαχαρικά… Τότε έφτασα στο Απέραντο Πράσινο [ἤτοι την θάλασσα]. Ετοίμασα τα πλοία και τα έστειλα με κάθε λογής πραμάτεια και τους έφτιαξα μια μεγάλη προσφορά με βοοειδή, βουβάλια και γαζέλες. Όταν επέστρεψα από το Απέραντο Πράσινο… έφερα στη Μεγαλειότητά Του όλα τα προϊόντα που βρήκα στις ακτές τής γης τού θεού… Του έφερα επίσης υπέροχα κομμάτια πέτρας για τ’ αγάλματα των ναών.”

Σκάφος τού Χονσού, του Αιγύπτιου θεού τής Σελήνης

Ο δρόμος που ακολούθησε ο Hannu είναι ο ίδιος ο οποίος ήταν ἐν χρήσει στην εποχή των Πτολεμαίων και Ρωμαίων: ο Κόπτος ήταν η αφετηρία, και τέρμα του ο Λευκός Λιμήν (νῦν Κοσαΐρ) στην Ερυθρά θάλασσα. Στον ίδιο δρόμο βάδισαν μετά οι έμποροι όλων των χωρών, μεταφέροντας τα περιζήτητα προϊόντα τής Ινδίας και της Αραβίας, κι έτσι μετατράπηκε σε μια γέφυρα των εθνών, που ένωνε από τ’ αρχαία χρόνια την Ασία με την Ευρώπη. Ο Hannu υπήρξε ο πρώτος επώνυμος εξερευνητής. Επέστρεψε στην Αίγυπτο μεταφέροντας πολύτιμους θησαυρούς, λ.χ. μύρο, μέταλλα, και ξυλεία.

Το βασίλειο του Πουντ βρισκόταν μάλλον στην περιοχή τής σημερινής Σομαλίας. Άλλοι δείχνουν δίπλα, στην ανατολική Αιθιοπία και την Ερυθραία. Οι έμποροι της περιοχής συνέχισαν τις κερδοφόρες συναλλαγές τους στην κλασική εποχή, με την Φοινίκη, την πτολεμαϊκή Αίγυπτο, την Ελλάδα, την Παρθία, το βασίλειο του Σαβά, τη Ναβαταία, ή την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Πεντηκόντορος

● Στην ίδια περίπου εποχή με τον Hannu, ή λίγο αργότερα, αρχίζουν τα ταξίδια των Κρητῶν κατά τη Μινωική Θαλασσοκρατορία στη Μεσόγειο, ίσως και πέραν αυτής. Θ’ ακολουθήσουν, στα τέλη τής εποχής τού μπρούντζου, η Ἀργοναυτικὴ ἐκστρατεία και η Ὀδύσσεια (οι περιπλανήσεις τού Οδυσσέα).⁽⁵⁾ Όσα γνωρίζουμε γι’ αυτά τα ταξίδια και πολλά ανάλογα εκείνης της περιόδου, προέρχονται από άλλες πηγές, και όχι από τις σημειώσεις των θαλασσοπόρων. Αυτό δεν σημαίνει πως οι ἐν λόγῳ σημειώσεις δεν υπήρχαν: τα θαλασσινά ταξίδια μεγάλων αποστάσεων, όπως είπαμε, ήταν αδιανόητα χωρίς κάποιας μορφής περίπλους.

• ⁽⁵⁾ Ο Τρωικός πόλεμος έγινε, κατά τον Ἐρατοσθένη, το 1194–1184 ΠΚΧ. Συνεπώς, ο Ὀδυσσεὺς επέστρεψε στην Ἰθάκη το 1174. Όμως κάποιοι ερευνητές μελέτησαν τις ηλιακές εκλείψεις που καταγράφονται στην Οδύσσεια, συμπεραίνοντας βάσει στοιχείων τής NASA πως ο Οδυσσέας γύρισε στο νησί του στις 25 Οκτωβρίου 1207. Ο Τρωικός, έτσι, προσδιορίζεται στη δεκαετία 1227–1217. (Περί των Αργοναυτών, βλέπε Χρονικό 15, υποσημείωση 7, και Χρονικό 22, Αναβιώνοντας τον Μασσαλιώτη περίπλου).

● Κατά τα λεγόμενα του Ηροδότου, οι Φοίνικες πραγματοποίησαν έναν άθλο: τον πρώτο περίπλου τής Λιβύης (ἤτοι της Αφρικής), για λογαριασμό των Αιγυπτίων, στα χρόνια τού Νεχώ Β’ (610–595 ΠΚΧ). Ξεκίνησε από την Ερυθρά θάλασσα και κράτησε σχεδόν τρία χρόνια. Ένας Πέρσης θανατοποινίτης, για να σώσει την ζωή του, επιχείρησε να επαναλάβει τον άθλο, ακολουθώντας την αντίστροφη πορεία, αλλά τελικά εγκατέλειψε, παρ’ όλο που τον περίμενε ο θάνατος… Και τώρα ακόμη, μια διαδρομή Ερυθρά θάλασσα-Νεῖλος πέριξ τής Αφρικής δεν είναι μικρό πράγμα. Επικά ταξίδια τέτοιας εμβέλειας δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτε από τις σημερινές επανδρωμένες πτήσεις στο διάστημα! Όπως και οι αστροναύτες, σε περίπτωση μακράς παραμονής “εκεί έξω”, έτσι και οι Φοίνικες, ἐκ τῆς ἀνάγκης, έσπερναν και θέριζαν κάθε χρόνο, αφού ήταν αδύνατο να μεταφέρουν προμήθειες γι’ αόριστο χρονικό διάστημα.

Ηρόδοτος και Θουκυδίδης

“Λιβύη μὲν γὰρ δηλοῖ ἑωυτὴν ἐοῦσα περίῤῥυτος, πλὴν ὅσον αὐτῆς πρὸς τὴν Ἀσίην οὐρίζει, Νεκῶ τοῦ Αἰγυπτίων βασιλέος πρώτου τῶν ἡμεῖς ἴδμεν καταδέξαντος· ὃς ἐπείτε τὴν διώρυχα ἐπαύσατο ὀρύσσων τὴν ἐκ τοῦ Νείλου διέχουσαν ἐς τὸν Ἀράβιον κόλπον, ἀπέπεμψε Φοίνικας ἄνδρας πλοίοισι, ἐντειλάμενος ἐς τὸ ὀπίσω δι᾽ Ἡρακλέων στηλέων ἐκπλέειν ἕως ἐς τὴν βορηίην θάλασσαν καὶ οὕτω ἐς Αἴγυπτον ἀπικνέεσθαι. Ὁρμηθέντες ὦν οἱ Φοίνικες ἐκ τῆς Ἐρυθρῆς θαλάσσης ἔπλεον τὴν νοτίην θάλασσαν· ὅκως δὲ γίνοιτο φθινόπωρον προσσχόντες ἂν σπείρεσκον τὴν γῆν, ἵνα ἑκάστοτε τῆς Λιβύης πλέοντες γινοίατο, καὶ μένεσκον τὸν ἄμητον· θερίσαντες δ᾽ἂν τὸν σῖτον ἔπλεον, ὥστε δύο ἐτέων διεξελθόντων τρίτῳ ἔτεϊ κάμψαντες Ἡρακλέας στήλας ἀπίκοντο ἐς Αἴγυπτον”…

Το ταξίδι των Φοινίκων στο άγνωστο (με… βάρκα την ελπίδα) ήταν άγνωστο και πόσο θα διαρκέσει, όπως είδαμε. Έπρεπε, επομένως, το πλήρωμα να δημιουργεί προσωρινούς οικισμούς, να καλλιεργεί την γη και ν’ αυτοσυντηρείται. Η σύντομη αναφορά τού Ηροδότου σε αυτό το απίστευτο (για πολλούς) εγχείρημα, τελειώνει με μιαν όντως εντυπωσιακή πληροφορία::

”Καὶ ἔλεγον ἐμοὶ μὲν οὐ πιστά, ἄλλῳ δὲ δή τεῳ, ὡς περιπλώοντες τὴν Λιβύην τὸν ἥλιον ἔσχον ἐς τὰ δεξιά”… (Ἡροδότου Ἱστορίαι, Μελπομένη).

Όταν περιέπλευσαν το νότιον άκρον τής Αφρικής, του είπαν οι ναυτικοί, είχαν τον ήλιο στα δεξιά – κάτι που το έγραψε, αν και δεν το πίστεψε, γιατί ξεπερνούσε τις γνώσεις τής εποχής. Αυτό ακριβώς καθιστά αξιόπιστη την ιστορία του. Βέβαια, οι Έλληνες θα κατανοούσαν την κίνηση του ήλιου· όμως, δεν πίστευαν πως η Αφρική έφτανε τόσο νότια· θεωρούσαν πως ήταν σαφώς μικρότερη και το νότιο τμήμα της ήταν ενωμένο με την Ασία. Πιστεύουμε, λοιπόν, τον Ηρόδοτο, γιατί ο ίδιος δεν πίστεψε μιαν ιστορία που του παραδόθηκε με την προφορική παράδοση, και γι’ αυτό ακριβώς την κατέγραψε: εδώ βρίσκεται η διαφορά του από τον Θουκυδίδη· αυτός δεν θα έμπαινε στον κόπο να την αναφέρει – κι έτσι δεν θα την μαθαίναμε ποτέ… Και δεν είναι μόνον ο Θουκυδίδης: οι Στράβων, Πολύβιος και Πτολεμαῖος είχαν επίσης πολλές αμφιβολίες, σε αντίθεση με τον Πλίνιο. Όπως παρατηρεί και ο αιγυπτιολόγος A. B. Lloyd: “Είναι εντελώς απίθανο κάποιος Αιγύπτιος βασιλιάς να ενήργησε με τον τρόπο που παρουσιάζεται να ενεργεί ο Νεχώ”. Η φήμη, σημειώνει, κυκλοφόρησε, για λόγους γοήτρου, ύστερα από την αποτυχία τού Σατάσπη, του Πέρση θανατοποινίτη, να περιπλεύσει την Αφρική στα χρόνια τού Ξέρξη Α’.

Η Διώρυγα των Φαραώ

Ποια ήταν, άραγε, τα κίνητρα του φαραώ; Όταν ανέλαβε την εξουσία ο Νεχώ, τα πράγματα κάθε άλλο παρά ρόδινα ήταν στα βορειοανατολικά τής Αιγύπτου. Οι Βαβυλώνιοι είχαν καταλάβει την ασσυριακή πρωτεύουσα, Νινευί, και ακολούθως νίκησαν τους Αιγύπτιους στην Καρχεμίδα, για να τους τιμωρήσουν επειδή είχαν ταχθεί στο πλευρό των Ασσυρίων. Κατά το Χρονικόν τού Ναβουχοδονόσωρος, ο Νεχώ διεξήγαγε μιαν εκστρατεία στη Συρία (609–605 ΠΚΧ), όταν ηττήθηκε από τον Βαβυλώνιο βασιλιά. Φαίνεται πως ο φαραώ σκέφτηκε να επιτεθεί στα νότια της Βαβυλωνίας διὰ θαλάσσης και διέταξε την κατασκευή διώρυγας μεταξύ Νείλου και Ερυθράς θάλασσας – αλλ’ αντιλήφθηκε πως έτσι έδινε ελεύθερη πρόσβαση και στους εχθρούς του. Γι’ αυτό η διώρυγα έμεινε ημιτελής ως τα τέλη τού 6ου αιώνα, όταν η Αίγυπτος έπεσε στα χέρια των Περσών, και τότε ο Δαρείος διέταξε την ολοκλήρωσή της. Όμως, ο Νεχώ ήταν αυτός που ξεκίνησε την κατασκευή (ή την επισκευή) τής διώρυγας, μήκους 85 χιλιομέτρων περίπου. Ήταν ο προπομπός τής διώρυγας του Σουέζ.

Ο περίπλους τής Αφρικής, συνεπώς, ήταν μέρος των στρατιωτικών σχεδίων τού Νεχώ. Ζήτησε τη βοήθεια των Φοινίκων επειδή ήταν εξαίρετοι ναυτικοί και είχαν αρκετές αποικίες στη Δύση, όπως τα Γάδειρα, δίπλα στις Ηράκλειες στήλες. Αλλά και οι Φοίνικες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν, αφού οι Βαβυλώνιοι ήταν εχθροί τους. Άρα, από τεχνική άποψη ο περίπλους ήταν δυνατός· και αν, επιπλέον, ήταν δεξιόστροφος, από Ανατολή σε Δύση, όπως τον σχεδίασαν, θα είχαν τη βοήθεια των ανέμων και των ρευμάτων – αρκεί να ήταν παράπλους, να έμεναν, δηλαδή, κοντά στην ακτή για να μην χαθούν στην θάλασσα.

Σκοπός τού περίπλου ήταν να διαπιστωθεί το ακριβές μέγεθος της Αφρικής. Εάν ήταν τόσο μικρή όσο πίστευαν, ίσως η διώρυγα να μην ήταν και τόσο σπουδαία ιδέα, συνυπολογίζοντας το μεγάλο οικονομικό κόστος· επειδή υπάρχουν και άλλοι αιγυπτιολόγοι που αμφισβητούν αν οποιοσδήποτε φαραώ θα ενέκρινε ένα τόσο δαπανηρό έργο – παρά μόνο για ν’ ανοίξουν νέοι θαλάσσιοι δρόμοι ἐπ’ ὠφελείᾳ τού εμπορίου. Πράγματι, τέτοια ταξίδια γίνονταν για το οικονομικό κέρδος. Είναι αλήθεια πως οι Αιγύπτιοι, παρά τα επιτεύγματα του Hannu, είχαν μείνει αρκετά πίσω στον έλεγχο των θαλασσών· ούτε και είχαν ιδιαίτερη αγάπη για θαλασσινές περιπέτειες. Είχε δημιουργηθεί έτσι ένα status quo στη Μεσόγειο, με τους Έλληνες να ελέγχουν τις βόρειες ακτές της, και τους Φοίνικες τις νότιες. Η μόνη περιοχή όπου η Αίγυπτος, με το κατώτερο ναυτικό της, μπορούσε ν’ αποκτήσει επιρροή και πλούτο ήταν η ανατολική Αφρική, όπου διατηρούσε εμπορικούς δεσμούς – οι οποίοι θα μπορούσαν έτσι να επεκταθούν περαιτέρω.

Αναπαράσταση του πρώτου περίπλου τής Αφρικής

Οι Φοίνικες πρέπει να ξεκίνησαν το ταξίδι τους τον Ιούλιο, διαβάζουμε στον διαδικτυακό τόπο Livius. Στο πρώτο σκέλος του, ως το Κέρας τής Αφρικής, δεν αντιμετώπισαν κανένα πρόβλημα, επωφελούμενοι του βορείου ανέμου. Η Ερυθρά θάλασσα (που ο Ηρόδοτος αποκαλεί “Ἀράβιον κόλπον”) ήταν γνωστή στους Αιγύπτιους πιλότους, εξαιτίας των εμπορικών σχέσεων με αυτήν την περιοχή. Όταν προσπέρασαν τ’ ανατολικότερα παράλια της Αφρικής, είχαν επιπρόσθετη βοήθεια από τον βορειοανατολικό μουσώνα, που αρχίζει τον Οκτώβρη. Επιταχύνοντας, θα πρέπει να έφτασαν στον Ισημερινό τον Μάρτη. Με το ισχυρό ρεύμα Agulhas, διέσχισαν το Κανάλι τής Μοζαμβίκης κι έφτασαν στις ακτές τής Νότιας Αφρικής. Πλέοντας προς δυσμάς, παρατήρησαν μάλλον πως είχαν τον ήλιο στα δεξιά τους. Στο ακρωτήρι Agulhas, το νοτιότερο άκρο τής Αφρικής, βρίσκεται και το νότιο όριο του ομώνυμου ρεύματος. Όχι μόνο δεν είχαν πλέον τη βοήθειά του, αλλ’ επίσης συνάντησαν και τους αντίθετους νοτιοανατολικούς αληγείς ανέμους. Και προς έκπληξή τους, διαπίστωσαν πως εκεί, στο νότιο ημισφαίριο, πλησίαζε χειμώνας! Το μόνο θετικό, ίσως, ήταν ότι παρατήρησαν πως άρχισαν να κινούνται προς βορρά. Η πεδιάδα πέρα από τον κόλπο τής Αγίας Ελένης, 150 χιλιόμετρα βόρεια από όπου υψώνεται τώρα το Cape Town, ήταν ιδανικό μέρος να ξαποστάσουν. Έσπειραν το σιτάρι τους τον Ιούνη, ξεκίνησαν επισκευές, και θέρισαν τον Νοέμβρη.

Το ρεύμα Benguela και οι ευνοϊκοί τώρα νοτιοανατολικοί αληγείς άνεμοι θα έφεραν και πάλι τους Φοίνικες στην θέρμη τού Ισημερινού. Προηγουμένως, όμως, δεινοπάθησαν παραπλέοντας τις ακτές τής Ναμίμπιας, που είναι μια άνυδρη έρημος. Υπέμειναν αρκετές εβδομάδες, ώσπου να φτάσουν σε ακτές φιλόξενες κι εύφορες. Τον Μάρτη, μια νέα δυσάρεστη έκπληξη τους περίμενε: η βόρεια πορεία τους έφτασε σ’ ένα τέρμα, κι έπρεπε να στραφούν και αυτοί προς δυσμάς, ακολουθώντας την ακτογραμμή. Ίσως να επωφελήθηκαν από το δυτικό ρεύμα τής Γουινέας, όμως όχι για πολύ, επειδή αλλάζει η διεύθυνσή του την άνοιξη. Πάλευαν με τους ανέμους και τα ρεύματα για εβδομάδες, και κατάφεραν να φτάσουν τον Ιούλιο μόνον ως τις δυτικές ακτές τής Αφρικής, όπου ήρθαν αντιμέτωποι τόσο με το αντίθετο ρεύμα των Καναρίων, όσο και με τους επίσης αντίθετους βορειοανατολικούς αληγείς ανέμους. Το μόνο που τους έκανε ν’ αναθαρρήσουν ήταν πως είχαν αρχίσει να κατευθύνονται και πάλι προς τα βόρεια. Ανασκουμπώθηκαν και τα κατάφεραν να τιθασεύσουν κάπως τους ανέμους και τα ρεύματα. Τον Νοέμβριο αποβιβάστηκαν κάπου στη Μαυριτανία, έσπειραν ξανά, επιδιόρθωσαν τα πλοία τους και περίμεναν τον επόμενο θερισμό.

Απέπλευσαν και πάλι τον Μάη, παλεύοντας με τα κύματα και παραπλέοντας τις μαροκινές ακτές – ώσπου διαπίστωσαν πως είχαν επιστρέψει στον κόσμο που ήξεραν: στον οικισμό τού νησιού Mogador βρήκαν συμπατριώτες τους, Φοίνικες. Αφού τους εξιστόρησαν την απίστευτη περιπέτειά τους στο νότιο ημισφαίριο, εφοδιάστηκαν καινούργιο εξοπλισμό και συνέχισαν την πορεία τους. Σύντομα έφτασαν σε άλλες φοινικικές πόλεις, όπως η Λίξος, τα Γάδειρα, η Μάλαγα και η Καρχηδόνα. Υπολογίζεται πως έφτασαν στην Αίγυπτο στα τέλη τού καλοκαιριού. Η αποστολή τους κράτησε σχεδόν τρία χρόνια. Ήταν κάτι που ο Πτολεμαίος δεν μπορούσε να χωνέψει: ο περίπλους τής Αφρικής, επέμενε, είναι αδύνατος. Που σημαίνει πως εκείνος ο άθλος, ως “απόρρητος”, δεν άφησε ίχνη στις γεωγραφικές γνώσεις τής εποχής…

Περίπλοι των κλασικών κι ελληνιστικών χρόνων

Τριήρης

ΑΡΚΕΤΟΙ ΠΕΡΙΠΛΟΙ έχουν διασωθεί, αυτούσιοι ή αποσπασματικά, είτε και σε περικοπές που παραθέτουν άλλοι συγγραφείς. Η εντύπωση την οποία αποκομίζει κανείς, έστω και με μια πρώτη ματιά στον κατάλογο που ακολουθεί, είναι ότι για μια μακρά περίοδο, από τον 6ο ως τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, επρόκειτο ἐν πολλοῖς για ελληνοφοινικικό “bras de fer”, μεταξύ Μασσαλίας και Καρχηδόνας, με στόχο τον έλεγχο των θαλασσίων οδών, που οδηγούσαν σε περιοχές πλούσιες κυρίως σε χρυσό, ἄργυρο, κασσίτερο, ή ἤλεκτρον (ἤτοι κεχριμπάρι):

● Ο Μασσαλιώτης Περίπλους (6ος αιώνας ΠΚΧ) σώζεται στο έργο τού Αβιηνού, Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές, 4ος αιώνας ΚΧ), και καταγράφει ένα ταξίδι από τη Μασσαλία ως τα Βρετανικά νησιά, περιπλέοντας την Ιβηρία, μέσω των εμπορικών δρόμων των Ταρτησσίων. Περιγράφει τις ακτές τής Ισπανίας και Πορτογαλίας, αλλ’ αναφέρεται και στη μετάβαση στην “ἱερὴ νῆσο”, Ἰέρνη (Ιρλανδία), δίπλα από την Ἀλβιόνα (Βρετανία). Αυτός ο περίπλους είναι το παλαιότερο κείμενο για τις εμπορικές σχέσεις νότιας και βόρειας Ευρώπης, δείχνοντας την σπουδαιότητά τους. Ιδίως η εμπορία κασσίτερου, για την κατασκευή μπρούντζου, σύμφωνα με τ’ αρχαιολογικά στοιχεία, ανάγεται σε ακόμη παλαιότερες εποχές. Οι ανταλλαγές ήταν τόσο επικερδείς, που προσήλκυαν πλήθος τολμηρών θαλασσοπόρων στις βόρειες ατλαντικές ακτές.

Ο Ἅννωνος Καρχηδονίων βασιλέως περίπλους τῶν ὑπὲρ τὰς Ἡρακλέους Στήλας Λιβυκῶν [Αφρικανικών] τῆς γῆς μερῶν (6ος ή 5ος αιώνας ΠΚΧ) αναφέρεται στον νότιο Ἀτλαντικό, περιγράφοντας τα παράλια της Αφρικής, από το Μαρόκο ως τον Κόλπο τής Γουινέας – στην καλύτερη περίπτωση· μα στην χειρότερη, μάλλον δεν προχώρησε πέρα από το Μαρόκο. Αν πιστέψουμε τα χαλκευμένα στοιχεία των Καρχηδονίων, ο Άννων τέθηκε επικεφαλής 60 πλοίων και 30.000 αποίκων, μαζί με τους ενόπλους! Ρεαλιστικά μιλώντας, δεν θα πρέπει να ξεπερνούσαν τις 5000. Ο στόλος αυτός είχε σκοπό να εξερευνήσει και αποικίσει τη βορειοδυτική Αφρική. Διέσχισε τις Ηράκλειες στήλες και ίδρυσε ή επάνδρωσε ἐκ νέου επτά αποικίες στις μαροκινές ακτές (οι φοινικικοί οικισμοί ήταν, κατά κανόνα, ολιγάριθμοι). Ύστερα, σύμφωνα με την επίσημη εκδοχή, προχώρησε νοτιότερα, συναντώντας αρκετές γηγενείς φυλές. Τα μέλη μιας τριχωτής και άγριας φυλής ονομάστηκαν “Γορίλλαι”. Από αυτούς πήραν τ’ όνομά τους στον 19ο αιώνα τα γνωστά μας πρωτεύοντα.

Ο Ἅννωνος περίπλους κατά την “επίσημη” εκδοχή

Η επίσημη καρχηδονιακή εκδοχή υπάρχει σ’ έναν ελληνικό περίπλου, μετάφραση μάλλον της πινακίδας που κρέμασε ο Άννων κατά την επιστροφή του στον ναό τού Βάαλ Άμμωνα, που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Κρόνο. Προφανώς η πινακίδα περιείχε παραποιημένα στοιχεία, ώστε οι ανταγωνιστές τής Καρχηδόνας, κυρίως οι Έλληνες, να μην μπορέσουν να επωφεληθούν. Ο μόνος σκοπός τής πινακίδας ήταν να ικανοποιήσει την υπερηφάνεια των Καρχηδονίων για τα επιτεύγματά τους. Ο απώτερος σκοπός τής αποστολής – δηλαδή η εδραίωση του δρόμου προς την αφρικανική αγορά χρυσού – δεν αναφέρεται καν…⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ Η μετάφραση, σε μάλλον μέτρια ελληνικά, δεν ήταν πλήρης. Αυτό το κείμενο αντέγραψαν αρκετές φορές Έλληνες και Βυζαντινοί. Σώζονται μόνο δύο αντίτυπα: ένα είναι το Palatinus Graecus 398 (9ος αιώνας ΚΧ) στην Πανεπιστημιακή Βιβλιοθήκη τής Χαϊδελβέργης. Το άλλο είναι ο Κώδικας Vatopedinus 655 (14ος αιώνας) που βρέθηκε στο μοναστήρι τού Βατοπεδίου, στο Άγιο Όρος, και τον μοιράζονται η Βρετανική Βιβλιοθήκη και η γαλλική Εθνική Βιβλιοθήκη. Προφανώς πωλήθηκε: το εμπορικό δαιμόνιο έχει μακρά παράδοση σε αυτήν τη μονή……

● Ο Ηρόδοτος παραθέτει μιαν ιστορία, βασισμένος πιθανόν στο πρωτότυπο κείμενο:

“Οι Καρχηδόνιοι μας λένε πως εμπορεύονται με μια φυλή που ζει στην [Αφρική] πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες. Φτάνοντας σε αυτήν την χώρα, ξεφορτώνουν τ’ αγαθά τους και τ’ απλώνουν όμορφα στην παραλία· έπειτα γυρίζουν στα πλοία και υψώνουν καπνό. Οι ιθαγενείς, βλέποντας τον καπνό, κατεβαίνουν στην παραλία, αφήνουν στο έδαφος κάποια ποσότητα χρυσού, ως πληρωμή για τ’ αγαθά, και μετά απομακρύνονται. Οι Καρχηδόνιοι βγαίνουν στην ξηρά και ρίχνουν μια ματιά στον χρυσό. Αν θεωρήσουν πως το αντίτιμο για τα εμπορεύματά τους είναι δίκαιο, παίρνουν τον χρυσό και φεύγουν· αν, αντίθετα, τους φανεί πολύ μικρό, γυρίζουν στα πλοία και περιμένουν· τότε έρχονται οι ιθαγενείς και προσθέτουν χρυσάφι ώσπου αυτοί να ικανοποιηθούν. Υπάρχει απόλυτη ειλικρίνεια και στις δύο πλευρές· οι Καρχηδόνιοι ποτέ δεν αγγίζουν τον χρυσό ώσπου ν’ αντιστοιχεί σε αξία σε ό,τι έχουν προσφέρει προς πώληση, και οι ιθαγενείς δεν αγγίζουν ποτέ τ’ αγαθά ώσπου αυτοί να πάρουν τον χρυσό.”

Φοβάμαι πως ο Ηρόδοτος δεν διέθετε το εμπορικό δαιμόνιο των Βατοπεδινών…

Καρχηδονιακή προπαγάνδα: θαλάσσια τέρατα!

● Παράλληλα με τον Μασσαλιώτη περίπλου, που κινήθηκε στον βόρειο Ατλαντικό, οι έρευνες επεκτάθηκαν στα νότια και με το ταξίδι τού Ευθυμένη τού Μασσαλιώτη (αρχές 6ου αιώνα ή, σύμφωνα με ορισμένους, 2ο μισό 5ου αιώνα ΠΚΧ). Δυστυχώς, εδώ δεν έχει διασωθεί το αρχικό κείμενο του Περίπλου τῆς ἔξω θαλάσσης· έχουν μείνει μόνον αναφορές άλλων συγγραφέων, όπως ο Πλούταρχος, ή ο Σενέκας ο νεότερος, που διακατέχεται από σκεπτικισμό. Ο Εὐθυμένης, κατά την εξερεύνησή του, έφτασε σ’ έναν μεγάλο ποταμό με ιπποπόταμους και κροκόδειλους, που τα νερά του στις εκβολές έκαναν το νερό τής θάλασσας γλυκό ή υφάλμυρο. Μάλλον θα ήταν ο Σενεγάλης ποταμός. Οι Μασσαλιώτες πρέπει να είχαν ακούσει πως οι Καρχηδόνιοι, με τον Άννωνα επικεφαλής, είχαν αναλάβει στην ίδια περιοχή, την ίδια ίσως περίοδο, μια μεγάλη εξερευνητική αποστολή. Όμως, πληροφορίες για συνάντηση των δυο στόλων δεν υπάρχουν. Τ’ αποτελέσματα του εγχειρήματος του Ευθυμένη φαίνεται πως κρίθηκαν πενιχρά. Έτσι οι Μασσαλιώτες εγκατέλειψαν την προσπάθειά τους στον νότιο Ατλαντικό.

● Ήταν η σειρά των Καρχηδονίων να επεκταθούν στον βόρειο Ατλαντικό, στην περιοχή που κατέγραψε ο Μασσαλιώτης περίπλους. Επικεφαλής τής αποστολής τοποθετήθηκε ο Ἱμίλκων (ή Ἱμίλκας) ὁ Θαλασσοπόρος (τέλη 6ου αιώνα ΠΚΧ), μ’ έναν περίπλου-παράπλου των ακτών τής Ιβηρίας και της Γαλλίας. Ακολουθώντας τούς δρόμους των Ταρτησσίων, έφτασε στην Ὀφιοῦσα (Πορτογαλία-Γαλικία) για να εμπορευτεί κασσίτερο και άλλα πολύτιμα μέταλλα. Ο Ιμίλκων έδωσε μια νέα διάσταση στην καρχηδονιακή προπαγάνδα: παρουσίασε το ταξίδι του με τα πιο μελανά χρώματα ως ιδιαίτερα οδυνηρό, μιλώντας συνεχώς για θαλάσσια τέρατα και γιγάντια φύκια, ώστε να μην τολμήσουν οι ανταγωνιστές, και πρωτίστως οι Έλληνες, να βγουν στον Ατλαντικό. Φαίνεται πως η τακτική αυτή ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική: οι καρχηδονιακές ιστορίες για “σημεία και τέρατα” έγιναν η πηγή των μύθων που απέτρεπαν τα ταξίδια πέρα από τις Ηράκλειες στήλες.

● Ο Περίπλους τού Σκύλακος τοῦ Καρυανδέα (τέλη 6ου – αρχές 5ου αιώνα) έγινε για λογαριασμό των Περσών, που του ανέθεσαν να εξερευνήσει τις εκβολές τού Ινδού ποταμού και τις ακτές τού Ινδικού, φτάνοντας μέσω Ερυθράς στο Σουέζ. Ο Σκύλαξ, από τα Καρύανδα της Καρίας, ήταν ένας περίφημος εξελληνισμένος Κάρας εξερευνητής και συγγραφέας, στα χρόνια τού Δαρείου Α’. Σκοπός τής αποστολής του, γύρω στο 515 ΠΚΧ, ήταν να βρει αρχικά τις εκβολές τού Ινδού. Βγαίνοντας στον Ινδικό ωκεανό, στράφηκε προς δυσμάς κι έφτασε στην Ερυθρά θάλασσα, που επίσης εξερεύνησε. Το ταξίδι του κράτησε 30 μήνες. Η έκθεση του Σκύλακα με τίτλο, καθώς λένε, Περίπλους, και αφιερωμένη στον Δαρείο, έχει χαθεί· μόνον οι αναφορές τρίτων έχουν σωθεί – όπως του Στράβωνα στη Γεωγραφία του, του Ηροδότου στην Ιστορία του, και του Αριστοτέλη στα Πολιτικά του, όταν μιλά για τους Ινδούς βασιλιάδες. Υπάρχουν συνολικά επτά παραπομπές μεταγενέστερων συγγραφέων, που δείχνουν πως ο Περίπλους του δεν ήταν ένα απλό ημερολόγιο καταστρώματος, αλλά περιείχε περιγραφές λαών, τόπων, φυσικών και πολιτικών συνθηκών. Άρα, ήταν πληροφορίες για επέκταση της Περσικής Αυτοκρατορίας. Ήταν γραμμένος στα ελληνικά – συνεπώς, πρόκειται για ένα από τα πρώτα έργα που γράφτηκαν σ’ ελληνικό πεζό λόγο. Επιπλέον, ήταν η πρώτη περιγραφή λαών τής Ανατολής που έφτανε στον κόσμο τής Μεσογείου και απετέλεσε το πρότυπο για μεταγενέστερους Έλληνες συγγραφείς. Καταχώρησε, τέλος, και τ’ όνομα των Ἰνδῶν και της Ἰνδίας στην παγκόσμια γεωγραφία.

● Περίπλους ὁ ἐκτὸς τῶν Ἡρακλείων στηλῶν, έργο τού ιστορικού, χρονογράφου, και λογογράφου Χάρωνος (πρώτο μισό 5ου αιώνα), από την Λάμψακο, που έζησε πριν από τον Ηρόδοτο· Περίπλους τῆς ἔσω θαλάσσης (τής Μεσογείου), έργο τού αστρονόμου, μετεωρολόγου και γεωγράφου Εὐκτήμωνος τοῦ Ἀθηναίου (μέσα 5ου αιώνα ΠΚΧ), μαθητή και συνεργάτη τού συμπατριώτη του, Μέτωνος· και Ὠκεανοῦ περίπλους, του Αβδηρίτη φιλοσόφου Δημοκρίτου (±460 – ±370 ΠΚΧ): κανένας από αυτούς τους Περίπλους δεν σώζεται· μα ειδικά για τον Δημόκριτο, συντρέχουν και άλλοι λόγοι εκτός τής τύχης (βλέπε Χρονικό 22, Διάλειμμα: Άβδηρα, Δημόκριτος και Πλάτων).

● Η επική εξερεύνηση του κορυφαίου Μασσαλιώτη θαλασσοπόρου, Πυθέα (±380 – ±310, ή ±350 – ±285 ΠΚΧ), πραγματοποιήθηκε περί το 325, και τον οδήγησε στην Βρετανία, την Σκανδιναβία, τη Βαλτική και από εκεί, μέσω ποτάμιων οδών, στον Εύξεινο και τη Μεσόγειο, ολοκληρώνοντας έναν περίπλου τής Ευρώπης. Από το βιβλίο του, Τὰ περὶ ὠκεανοῦ, ή Γῆς περίοδος, σώζονται μόνον αποσπάσματα σε αναφορές άλλων συγγραφέων, ορισμένοι από τους οποίους, σαν τον μονίμως δύσπιστο Στράβωνα, αλλά και τον Πολύβιο, τον αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό. Ο Πυθεύς, κατά τα λεγόμενά του, ταξίδεψε “σε όλα τα μέρη τής Βρετανίας που ήταν προσβάσιμα”, κι εξερεύνησε όλον τον Βορρά. Οι κάτοικοι της Κορνουάλλης, όπως διαπίστωσε, ασχολούνταν με την παραγωγή κασσίτερου. Ίσως κάποιες από τις παρατηρήσεις του ν’ αποτελούν την πρώτη αναφορά στο Stonehenge. Επιπλέον, εισήγαγε την ιδέα τής ἐσχάτης Θούλης στη γεωγραφική φαντασία·⁽⁷⁾ και πρώτος αυτός περιέγραψε τον Ήλιο τού μεσονυχτίου, τους πολικούς πάγους, αλλά και τις παλίρροιες, αποφαινόμενος ότι οφείλονται στη σελήνη. Μέτρησε το γεωγραφικό πλάτος με τον γνώμονα, και παρατήρησε τευτονικές, ίσως και φινλανδικές φυλές.

• ⁽⁷⁾ Παλαιότερα πίστευαν πως Θούλη ήταν η Ισλανδία. Όμως, ο Πυθέας είχε δει κατοίκους στο νησί, ενώ η Ισλανδία ήταν ακατοίκητη ως το δεύτερο μισό τού 9ου αιώνα ΚΧ. Έτσι, από τα τέλη τού 19ου αιώνα, η Θούλη ταυτίζεται με τη Νορβηγία. Κάποιοι άλλοι πάλι, συνέδεσαν την Θούλη με την Γροιλανδία, όπου η ανθρώπινη παρουσία ανάγεται στο μακρινό 2500 ΠΚΧ. Το ενδεχόμενο, πάντως, ο Πυθέας να έφτασε ως εκεί θεωρείται εντελώς απίθανο.

● Οι Ναζί ταύτισαν την Θούλη με την Υπερβορεία γη (βλέπε Χρονικό 15, Παράρτημα: Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια), ως το λίκνο τής “Αρίας φυλής”, ενώ το κόμμα τους εκκολάφθηκε εντός τής “Εταιρείας τής Θούλης”…

Αποσπάσματα από το έργο του παραθέτουν ή παραφράζουν πολλοί άλλοι, όπως ο Διόδωρος Σικελιώτης, ο Πλίνιος, ή ο Γεμίνος ὁ Ῥόδιος. Οι τίτλοι στο βιβλίο του δόθηκαν από μεταγενέστερους. Άλλες απλούστερες παραλλαγές που συναντά κανείς είναι Ὠκεανός, ή Περίπλους. Μετά από την Βρετανία και τη Νορβηγία, ήρθε η ανακάλυψη της Βαλτικής και το ταξίδι στον Ντον. Κάπου εκεί, ο Πολύβιος, ἐκὼν ἤ ἄκων, θόλωσε τα νερά επειδή, όπως υποστήριξε, ο Πυθέας έκανε μεταβολή στις εκβολές τού Βιστούλα, μπροστά στα σύνορα της Σκυθίας: “… κατά την επιστροφή του από εκεί, διέσχισε ολόκληρη την ακτή τής Ευρώπης, από τα Γάδειρα ως τον Τάναϊ”… Ήταν κάποιο δεύτερο σκέλος τής εξερεύνησης; Και δεν πέρασε από τη Μασσαλία ν’ ανεφοδιαστεί και να φρεσκάρει το πλήρωμα; Άλλοι, πάλι, λένε πως ο Τάναϊς δεν είναι ο Ντον, αλλά ο Έλβας. Υπάρχουν κι εκείνοι που δημιουργούν την θολούρα στο ξεκίνημα του ταξιδιού για να το αμφισβητήσουν. Αφού το στενό τού Γιβραλτάρ ήταν αποκλεισμένο – είναι το ατράνταχτο επιχείρημα – πώς πέρασε ο Πυθέας; Οὐ μπλέξεις με “διανοούμενους της πολυθρόνας”!

Μασσαλιώτες, Καρχηδόνιοι, Ρωμαίοι ως… “άσπονδοι φίλοι”.

Η Θούλη (σε χάρτη τού Olaus Magnus ΒΔ τής Σκωτίας, 1539), με τα τέρατά της, ταυτίστηκε από κάποια άλλα “τέρατα”, τους Ναζί, με την Υπερβορεία, ως το λίκνο τής “Αρίας φυλής”. Το δε ναζιστικό κόμμα εκκολάφθηκε μέσα στην “Εταιρεία τής Θούλης”.

Οι Καρχηδόνιοι είχαν επιβάλει αποκλεισμό των Ηρακλείων στηλών για όλα τα πλοία των άλλων λαών. Όμως, κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, οι δυτικοί Έλληνες, κυρίως οι Μασσαλιώτες, είχαν μάλλον (ή περίπου) “φιλικές” σχέσεις μαζί τους. Κατ’ αρχάς, η Μασσαλία ήταν στρατιωτικά ανώτερη της Καρχηδόνας: την είχε νικήσει επανειλημμένα, στα τέλη τού 6ου και στις αρχές τού 5ου αιώνα. Οι Καρχηδόνιοι προτίμησαν ν’ αποφύγουν τις περαιτέρω εχθροπραξίες και υπέγραψαν ανεξάρτητη συνθήκη με τους Μασσαλιώτες. Οι τελευταίοι, βάσει της συνθήκης, θα μπορούσαν άνετα να δημιουργούν και συντηρούν αποικίες στις μεσογειακές ιβηρικές ακτές. Τα διαθέσιμα αρχαιολογικά στοιχεία, όντως, δείχνουν πως οι ποσότητες ελληνικών αγγείων στη Δύση δεν μειώθηκαν σε καμιά χρονική περίοδο· αντίθετα, ως καλύτερης ποιότητας, αυξήθηκαν – και αυτό αποτελεί έναν αξιόπιστο εμπορικό δείκτη. Δεύτερον, η Μασσαλία ήταν από παλιά σύμμαχος της Ρώμης. Οι Μασσαλιώτες βοήθησαν τους Ρωμαίους στους πολέμους τους με τους Ετρούσκους και τους Γαλάτες. Στα μέσα τού 4ου αιώνα, Καρχηδόνα και Ρώμη “τα βρήκαν” σε συνάρτηση με τους Σικελικούς πολέμους, και με συνθήκη προσδιόρισαν τ’ αμοιβαία τους συμφέροντα. Έτσι η Ρώμη μπορούσε να χρησιμοποιεί τις αγορές τής Σικελίας, και η Καρχηδόνα να επιδίδεται σε αγοραπωλησίες στην Ρώμη. Αν η Καρχηδόνα είχε υποδουλώσει συμμάχους τής Ρώμης, έπρεπε να τους απελευθερώσει. Ναι μεν, η Ρώμη θα έμενε μακριά από τη δυτική Μεσόγειο, αλλά εξαιρουμένης τής Μασσαλίας. Στο δεύτερο μισό τού 4ου αιώνα, όταν έγινε το ταξίδι τού Πυθέα, οι σχέσεις ανάμεσα στην Ρώμη και τους συμμάχους της από τη μια, και την Καρχηδόνα από την άλλη, ήταν εντελώς φιλικές. Οι Μασσαλιώτες ενεργούσαν ελεύθερα και κατά βούληση. Ούτε υπάρχει η οποιαδήποτε ένδειξη σε κάποια από τις πηγές πως προέκυψε “αἴφνης” πρόβλημα με το ταξίδι τού Πυθέα. Αντίθετα, αναφέρονται τα Γάδειρα, η Ταρτησσός, και το Ἱερὸν ἀκρωτήριον (Sagres) στο νότιον άκρον τής Πορτογαλίας, πιστοποιώντας έτσι πως ο ήρωάς μας πέρασε “μέρα μεσημέρι” από τις Ηράκλειες στήλες, κατευθυνόμενος προς βορράν…

Νεάρχου Παράπλους

Νεάρχου Παράπλους

● Ενώ ο Πυθέας περιέπλεε την Ευρώπη, ο Νέαρχος, ως ναύαρχος τού Ἀλεξάνδρου, πραγματοποιούσε τον Παράπλου του, έχοντας αναλάβει να οδηγήσει τον στόλο από τις Ινδίες στον Περσικό Κόλπο, και να συναντήσει τον Μακεδόνα βασιλιά στα Σούσα, το 324 ΠΚΧ. Οι πληροφορίες τού Νεάρχου παράπλου διασώζονται από τον Ἀρριανό στα Ἰνδικά του.⁽⁸⁾ Ο Νέαρχος είχε διοριστεί σατράπης τής Παμφυλίας και της Λυκίας το 334-333. Το 328 πήγε στην Βακτρία, μεταφέροντας ενισχύσεις στον Αλέξανδρο. Το 326 έγινε ναύαρχος του στόλου που δημιουργήθηκε στον ποταμό Ὑδάσπη (Jehlum), και τον οδήγησε από τον Ινδό στον Περσικό, καταγράφοντας το ταξίδι με κάθε λεπτομέρεια. Τότε έγινε και ο πρώτος Έλληνας που επισκέφτηκε την Τύλο (το Μπαχρέιν), και η περιοχή ενσωματώθηκε στον ελληνικό κόσμο, μέσω της λατρείας τού Δία (ως η αραβική θεά τού Ήλιου, Shams), ενώ η ελληνική άρχισε να ομιλείται από τις ντόπιες ανώτερες τάξεις. Ο Αλέξανδρος ήθελε να μάθει με τον Παράπλου για τις εκβολές τού Ινδού, και για την θαλάσσια περιοχή ανάμεσα στην Ινδία και τη Βαβυλώνα. Ο Νέαρχος, μετά από περιπέτειες, έφτασε στην Καρμανία (Kermān, ΝΑ Ιράν, όπου ιδρύθηκε μια από τις Αλεξάνδρειες), για να συναντηθεί με τον βασιλιά, που μόλις είχε διασχίσει την έρημο Γεδρωσία. Αυτός τον έστειλε να ολοκληρώσει το ταξίδι του· έφτασε ως τον Ευφράτη, και γύρισε για να συναντηθεί με τον Αλέξανδρο στα Σούσα, στις αρχές τού 324. Κατόπιν πήγε με τον στόλο στη Βαβυλώνα. Ο Αλέξανδρος είχε τον Νέαρχο στα τελευταία του σχέδια, ως ναύαρχο του στόλου τής εισβολής στην Αραβία – ίσως και των άλλων που προετοίμαζε κατά της Καρχηδόνας, της Ρώμης και της Ιβηρίας. Σχέδια που δεν υλοποιήθηκαν λόγω του πρόωρου θανάτου του.

Pataliputra: από τις μεγαλύτερες πόλεις τού κόσμου. Mathura των Ελληνοϊνδών (180-70 ΠΚΧ). Sagala (Σάγαλα): πρωτεύουσα του Ινδοελληνικού
βασιλείου τού Μενάνδρου.

• ⁽⁸⁾ Ο Αρριανός (τέλη 1ου – 2ος αιώνας ΚΧ), ένας από τους κύριους ιστορικούς τού Αλεξάνδρου, γεννήθηκε στη Νικομήδεια της Βιθυνίας, στα ΒΔ τής Μικράς Ασίας. Στα Ινδικά του αφηγείται κυρίως την ιστορία τού ταξιδιού τού Νεάρχου προς τον Περσικό, ύστερα από την κατάκτηση της κοιλάδας τού Ινδού από τους Μακεδόνες. Η σπουδαιότητα του έργου οφείλεται όμως και στο ότι εμβαθύνει στην ιστορία, γεωγραφία και κουλτούρα τής ινδικής υποηπείρου. Επιπλέον, ο Αρριανός αφηγείται τις ιστορίες τού Ἡρακλέους και του Διονύσου στην Ινδία. Πρότυπο του ήταν ο Ηρόδοτος.

● Ἰνδικά είναι ο τίτλος κι ενός βιβλίου τού Μεγασθένη, που επίσης περιγράφει την ιστορία τής Ινδίας και απετέλεσε βασική πηγή πληροφοριών για τον Αρριανό. Ο Μεγασθένης (±350–290 ΠΚΧ) ήταν Έλληνας εθνογράφος τής ελληνιστικής περιόδου. Ήταν και αυτός Μικρασιάτης κι έγινε πρέσβης τού Σέλευκου Α’ στον Τσαντραγκούπτα, στην Παταλιπούτρα τού Μπιχάρ τής ΒΑ Ινδίας. Αυτό έγινε πριν από το 298 ΠΚΧ που πέθανε ο Ινδός ηγεμόνας. Ο Μεγασθένης είχε ζήσει προηγουμένως στην Αραχωσία τού νότιου Αφγανιστάν. Στην αρχή των Ινδικών του, αναφέρεται στους παλαιούς Ινδούς που ήξεραν για τον Διόνυσο και τον Ηρακλή στην χώρα, καθώς και στους πιστούς στον Ηρακλή (Krishna) και τον Διόνυσο (Shiva ή Indra). Το βιβλίο του συνέστησε την Ινδία στους λογίους τής Μεσογείου και υπήρξε σημαντική πηγή για τους μεταγενέστερους, λ.χ. τους Στράβωνα, Διόδωρο και Πλίνιο. Έχει και σημαντικό εύρος αφού περιγράφει τα Ιμαλάϊα, στον Βορρά, φτάνοντας ως την Ταπροβανή (Σρι Λάνκα), στον Νότο.

● Τριηράρχης στον στόλο τού Νεάρχου ήταν ο Ἀνδροσθένης ὁ Θάσιος. Η δική του μαρτυρία τιτλοφορείται Ὁ τῆς Ἰνδικῆς παράπλους. Ο Αλέξανδρος τον έστειλε να εξερευνήσει περιοχές των αραβικών ακτών. Ένας άλλος τριηράρχης τού Νεάρχου ήταν ο Ἀρχίας ὁ Πελλαῖος, που έφτασε επίσης στην Τύλο, η οποία, όπως έγραψε, απέχει “περίπου μια μέρα και μια νύχτα πλεύση” από τις εκβολές τού Ευφράτη. Ένας τρίτος πλοηγός τού Νεάρχου υπήρξε ο Ὀνησίκριτος από την Αἴγινα, ή την Ἀστυπάλαια. Από το έργο του σώθηκαν περικοπές τού Περίπλου του, σχετικές με την αρχαία Ινδία και τους κατοίκους της. Τον θεωρούσαν, όμως, αναξιόπιστο και καυχησιάρη.

Ελληνιστική κουλτούρα στις Ινδίες: ελληνοϊνδικό συμπόσιο, μ’ ελληνικά ρούχα, αμφορείς, κρασί, μουσική (1ος–2ος αιώνας ΚΧ)

● Ο Περίπλους τού ψευδο-Σκύλακος (δεκαετία 330 ΠΚΧ) γράφτηκε από άγνωστο Αθηναίο, με πρωτότυπο τίτλο Περίπλους τῆς θαλάσσης τῆς οἰκουμένης Εὐρώπης καὶ Ἀσίας καὶ Λιβύης. Ο συγγραφέας υπογράφει ως “Σκύλαξ” για λόγους κύρους, και παρουσιάζει τη Μεσόγειο και τον Εύξεινο δεξιόστροφα, αρχίζοντας από την Ιβηρία, για να καταλήξει στη δυτική Αφρική πέραν από τις Ηράκλειες στήλες.

● Ο Σταδιασμός, ἤτοι Περίπλους τῆς μεγάλης θαλάσσης, είναι έργο ενός άγνωστου γεωγράφου-πλοηγού (τέλη 4ου – αρχές 3ου αιώνα ΠΚΧ). Σώθηκε μόνον το τμήμα με τις αποστάσεις, οδηγίες πλεύσης και περιγραφές λιμένων τής Μεσογείου.

● Ο 10τομος Περίπλους τού Τιμοσθένους τοῦ Ῥοδίου (αρχές 3ου αιώνα ΠΚΧ), είχε ως σκοπό να περιγράψει με μεγαλύτερη ακρίβεια χώρες που ήταν πλέον γνωστές, προσδιορίζοντας την θέση λιμένων ή και σταθμών τής Μεσογείου. Ο Τιμοσθένης ήταν σπουδαίος θαλασσοπόρος, γεωγράφος, χαρτογράφος, μα και ναύαρχος του πτολεμαϊκού στόλου. Άλλα έργα του ήταν τα Περὶ λιμένων, Περὶ νήσων, και οι Σταδιασμοί, εκπονώντας πάρα πολλούς ναυτικούς χάρτες. Στον αρχαίο κόσμο αποτελούσε αυθεντία σε θέματα ανέμων, και πρέπει να ήταν ο πρώτος Έλληνας γεωγράφος που χρησιμοποίησε τους ανέμους για γεωγραφικό προσανατολισμό, κι όχι απλώς ως ένα μετεωρολογικό φαινόμενο. Από τα έργα του έχουν διασωθεί μόνον περικοπές σε συγγράμματα τρίτων, που τον επικαλούνται με θαυμασμό, όπως ο Ερατοσθένης, ή ο Στράβων. Ο τελευταίος αποκαλύπτει μιαν ακόμα πτυχή τού πολυτάλαντου Τιμοσθένη: συνέθεσε, λέει, έναν “Πυθικὸν νόμον” για τα Πύθια των Δελφών, με αὐλό καὶ κιθάρα, συμμετέχοντας έτσι στις γιορτές τής νίκης τού Ἀπόλλωνος ἐπὶ τοῦ Πύθωνος.⁽⁹⁾

Ο Απόλλων σκοτώνει τον Πύθωνα, του Eugène Delacroix (1850)

Μουσικός Νόμος

• ⁽⁹⁾ “Νόμος, στὴ μουσική, ἦταν ὁ σημαντικότερος τύπος σύνθεσης καὶ ἐκτέλεσης. Φαίνεται πὼς ἐξελίχτηκε ἀπὸ μιὰ πολὺ παλιὰ παράδοση, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία οἱ νόμοι τραγουδιοῦνταν ἀπὸ τὸ λαὸ γιὰ νὰ ἀπομνημονεύονται εὔκολα καὶ νὰ ἀκολουθοῦνται [αντίθετα απ’ ό,τι γίνεται σήμερα, που οι νομοθέτες κάνουν τα πάντα για να είναι οι νόμοι ακατανόητοι στον λαό, αν και – ή επειδή ακριβώς – άγνοια νόμου δεν συγχωρείται]… Ἡ ἐκτέλεση τῶν νόμων ἦταν πολὺ ἀπαιτητικὴ καὶ ἔθετε ὑψηλὰ ἐπαγγελματικὰ ἐπίπεδα στοὺς ἀγῶνες (Ὀλύμπια, Πύθια, Ἴσθμια, Νέμεα), ὅπου ἔπαιρναν μέρος οἱ πιὸ διακεκριμένοι μουσικοὶ τῆς ἐποχῆς.

“Πυθικὸς νόμος: ὁ πιὸ σημαντικὸς αὐλητικὸς νόμος, ἐπινοήθηκε ἀπὸ τὸν Σακάδα,… ὑπῆρξε τὸ πρῶτο γνωστὸ εἶδος προγραμματικῆς μουσικῆς καὶ σκοπὸ εἶχε τὴν περιγραφὴ τοῦ ἀγώνα τοῦ Ἀπόλλωνα μὲ τὸ δράκοντα Πύθωνα, ἀποτελούμενος ἀπὸ πέντε μέρη…” (Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Μουσικῆς, του Σόλωνα Μιχαηλίδη).

“Οἱ νόμοι ἄδονταν ἀπὸ τὸν λαὸ γιὰ νὰ ἀπομνημονεύονται εὔκολα καὶ νὰ
τηρούνται.” Τώρα, αντίθετα, οι νομοθέτες κάνουν τα πάντα για να είναι
οι νόμοι ακατανόητοι, αν και (ή επειδή) άγνοια νόμου δεν συγχωρείται…

● Ο Τιμοσθένης είτε καινοτόμησε, συνδυάζοντας τον αυλό με την κιθάρα στον πυθικό νόμο, ή αυτός ο συνδυασμός ήταν ήδη καθιερωμένος στην εποχή του. Ο αυλός και η κιθάρα ήταν τα βασικά όργανα των επαγγελματιών μουσικών: πνευστός ο αυλός, ήταν συνδεδεμένος με τον Διόνυσο, έγχορδη η κιθάρα, ταυτισμένη με τον Απόλλωνα. Αντίθετα, η λύρα παιζόταν μόνον από ερασιτέχνες. Περί (αδόμενων) νόμων, βλέπε επίσης Χρονικό 11, υποσημείωση 1, και Χρονικό 21, υποσημείωση 7, μαζί με το σχετικό κείμενο.

Ο αγώνας μεταξύ κιθαρωδού Απόλλωνα και αυλητή Μαρσύα.

● Σημειωτέον, καμιά γιορτή δεν θεσμοθετήθηκε, ούτε και κανένας νόμος συντέθηκε, για μιαν άλλη νίκη τού Απόλλωνα σε μουσικό αγώνα, με αντίπαλο τον σάτυρο αυλητή Μαρσύα από την Φρυγία. Για να νικήσει ο θεός, χρειάστηκε να τραγουδήσει κιόλας, και οι μούσες, που ήταν οι κριτές, φυσικά τού το επέτρεψαν. Ήταν μια νίκη “στα σημεία”, εξοργίζοντας τον Απόλλωνα, που αντέδρασε υπερβολικά: έγδαρε ζωντανό τον Μαρσύα, και κρέμασε το δέρμα του σ’ ένα πεύκο, για την “ὕβρι” του να προκαλέσει θεό! Να πώς η ελληνική μουσική νίκησε την φρύγια, και το απολλώνιο στοιχείο το διονυσιακό… Παρ’ όλα αυτά, στα ελληνιστικά χρόνια, κατά τον Διόδωρο Σικελιώτη, ο Μαρσύας θαυμαζόταν για τη “σύνεση και σωφροσύνη” του, ενώ και οι Ρωμαίοι τον εγκωμίαζαν για την “παρρησία του να μιλήσει έξω από τα δόντια στους έχοντες εξουσία”. Το άγαλμά του στην ρωμαϊκή αγορά ήταν indicium libertatis, σύμβολο ελευθερίας, και αφετηρία εκδηλώσεων διαμαρτυρίας των πληβείων.

● Δυο σπουδαίοι Έλληνες θαλασσοπόροι, που ίσως να συνεργάστηκαν στον Ινδικό ωκεανό, ήταν ο Εὔδοξος ὁ Κυζικηνός (±150–100 ΠΚΧ) και ο Ἵππαλος (τέλη 2ου – 1ος αιώνας ΠΚΧ). Ο Εύδοξος εξερεύνησε την Αραβική θάλασσα για λογαριασμό των Πτολεμαίων τής Αιγύπτου. Σύμφωνα με τους Ποσειδώνιο και Στράβωνα, ήταν ο πρώτος που εκμεταλλεύθηκε το σύστημα των μουσώνων στον Ινδικό, το 118–116. Λένε πως κάποιος Ινδός ναυτικός, ναυαγός στην Ερυθρά θάλασσα, σώθηκε και μεταφέρθηκε στην Ἀλεξάνδρεια, όπου προσφέρθηκε να οδηγήσει τους Έλληνες στην Ινδία. Ο Εύδοξος ανέλαβε το πρώτο ταξίδι, με οδηγό τον Ινδό, το 118. Αφού επέστρεψε με αρώματα και πολύτιμους λίθους, επανέλαβε τη διαδρομή μετά από δυο χρόνια μόνος του. Μέχρι τότε, Έλληνες και Ινδοί ναυτικοί εμπορεύονταν σε αραβικά λιμάνια, όπως το Άντεν (τον Εὐδαίμονα των αρχαίων Ελλήνων, ενώ και η Υεμένη ήταν η Εὐδαίμων Ἀραβία). Οι προσπάθειες των Ελλήνων να πάνε πέρα από το Άντεν ήταν σπάνιες και δύσκολες, παραπλέοντας τις ακτές ως την Ινδία. Τα ινδικά πλοία, αντίθετα, πήγαιναν απευθείας στην Αραβία, εκμεταλλευόμενα τους μουσώνες. Αν οι Έλληνες αποκτούσαν την τεχνογνωσία αυτή, δεν θα είχαν ανάγκη τ’ αραβικά λιμάνια και θα συναλλάσσονταν απευθείας με την Ινδία. Αυτό έγινε τότε κατορθωτό, και πολύ σύντομα, στα μέσα τού 1ου αιώνα ΠΚΧ, ολοένα και περισσότερα ελληνικά, αλλά και ρωμαϊκά, πλοία έβαζαν πλώρη για την Ινδία με αυτόν τον τρόπο.

Ελληνικά πλοία κι ένα θαλάσσιο τέρας κοντά στις Ηράκλειες στήλες, σχέδιο του Walter Plitt Quintin

Κατά την επιστροφή του από το δεύτερο ταξίδι, ο Εύδοξος παρασύρθηκε από τον άνεμο νοτιότερα στα παράλια της ανατολικής Αφρικής, όπου βρήκε ναυαγισμένο ένα πλοίο. Από την εμφάνισή του και όσα του είπαν οι ντόπιοι, συμπέρανε πως το πλοίο ήταν από τα Γάδειρα της Ανδαλουσίας και περιέπλεε την Αφρική. Του ήρθε τότε η ιδέα να επιχειρήσει έναν περίπλου τής μαύρης ηπείρου. Οργάνωσε μόνος του την αποστολή, ξεκινώντας και αυτός από τα Γάδειρα. Μα ήταν ανυπέρβλητες οι δυσκολίες κι αναγκάστηκε να επιστρέψει. Δεν το έβαλε κάτω και προσπάθησε πάλι – χωρίς να ξέρουμε τι απέγινε. Αν και κάποιοι αισιόδοξοι, όπως ο Πλίνιος, υποστηρίζουν πως τα κατάφερε, το πιθανότερο είναι πως η αποστολή χάθηκε…

● Ως προς τον Ίππαλο, αναφέρεται κάποιες φορές ως κυβερνήτης τού Εύδοξου. Ο συγγραφέας τού Περίπλου τῆς Ἐρυθρᾶς θαλάσσης τού αποδίδει την ανακάλυψη του απευθείας δρόμου από την Ερυθρά θάλασσα στην Ινδία, σχεδιάζοντας σωστά τον χάρτη τής περιοχής. Οι Έλληνες γεωγράφοι τότε νόμιζαν πως η ακτογραμμή τής Ινδίας εκτεινόταν από δυτικά προς ανατολικά. Ο Ίππαλος διόρθωσε το λάθος, σχεδιάζοντας την γραμμή από βόρεια προς νότια. Μόνον κάποιος που είχε αυτήν την εικόνα θα σκεφτόταν πως ο συντομότερος δρόμος προς τη Νότια Ινδία είναι να διασχίζεις τον Ινδικό και όχι να παραπλέεις. Από τότε υπήρξε μεγάλη ανάπτυξη στο εμπόριο της Αιγύπτου με την Ινδία. Ο Ίππαλος θεωρείται κάποιες φορές ως ο θαλασσοπόρος που εισήγαγε στην Ευρώπη την ιδέα τής μετάβασης στην Ινδία με τη βοήθεια των μουσώνων.

● Ο Περίπλους τῆς Ἐρυθράς Θαλάσσης (40–70 ΚΧ)⁽¹⁰⁾ περιγράφει τα δρομολόγια της Ερυθράς θάλασσας και του Ινδικού ωκεανού, με αφετηρία κάθε φορά το λιμάνι τής Βερενίκης (τής τρωγλοδυτικής, ή και Μπαράνις). Συντάκτης του είναι κάποιος ανώνυμος Αλεξανδρινός. Πέραν της Ερυθράς, περιγράφει τα παράλια της Ινδίας ως τον Γάγγη ποταμό, καθώς και τις ανατολικές ακτές τής Αφρικής (της Αζανίας).

• ⁽¹⁰⁾ “Ερυθρά θάλασσα”, για τους αρχαίους Έλληνες, ήταν όχι μόνον η Ερυθρά, αλλ’ επίσης όλος ο Ινδικός ωκεανός και ο Περσικός κόλπος.

● Ο Περίπλους τοῦ Εὐξείνου Πόντου (130–131 ΚΧ), γραμμένος από τον Αρριανό σ’ επιστολή του προς τον αυτοκράτορα Αδριανό, είναι ένας ακριβής τοπογραφικός οδηγός των δρομολογίων τής Μαύρης θάλασσας. Πιθανόν να συνδέεται με τις οδηγίες του, ως λεγάτος τής Καππαδοκίας, για τυχόν επίθεση των Ρωμαίων κατά των Αλανών. Σκοπός του ήταν να κατατοπίσει τον αυτοκράτορα σχετικά με τις αποστάσεις πόλεων, ή και θέσεων, που θ’ αποτελούσαν ασφαλή αγκυροβόλια, σε περίπτωση μιας εκστρατείας στην περιοχή.

● Η Περιήγησις τοῦ ἐν τῷ Βοσπόρῳ ἀνάπλου (Ἀνάπλους Βοσπόρου) γράφτηκε από τον Διονύσιο Βυζάντιο (2ος αιώνας ΚΧ). Περιγράφει, εκτός τής ακτογραμμής τού Βοσπόρου, την αρχαία πόλη τού Βυζαντίου, προτού να γίνει Κωνσταντινούπολη στον 4ο αιώνα. Θεωρείται ένα από τα πιο λεπτομερή γεωγραφικά κείμενα.

● Ο Περίπλους τῆς ἔξω θαλάσσης είναι έργο τού Έλληνα γεωγράφου Μαρκιανοῦ από την Ἡράκλεια τοῦ Πόντου (4ος αιώνας ΚΧ). Άλλα βιβλία του είναι: Μενίππου ὁ ἐντὸς θαλάσσης περίπλους, και Ἀρτεμίδωρου γεωγραφία – και τα δυο σε επιτομή δική του.

Περίπλους, του Adolf Erik Nordenskiöld.

● Να κι ένας σύγχρονος Περίπλους τού Φινλανδού εξερευνητή, γεωλόγου και μεταλλειολόγου Adolf Erik Nordenskiöld (1832–1901), γνωστού κυρίως για το εγχείρημά του στην Αρκτική το 1878–1879. Τότε ήταν που ο άνθρωπος διέσχισε για πρώτη φορά τη Βόρεια θαλάσσια ρότα (ή το Βορειοανατολικό πέρασμα). Το επίτευγμα ήταν σπουδαίο, αφού άνοιξε ο δρόμος για έναν Περίπλου τής Ευρασίας μέσω Βόρειας θάλασσας και Διώρυγας του Σουέζ. Επιμελήθηκε μια μνημειώδη πεντάτομη καταγραφή τού εγχειρήματος και μια δίτομη εκλαϊκευμένη σύνοψη. Εκτός τού Περίπλου (1897), εξέδωσε άλλη μια μονογραφία με τίτλο Πρώιμη Ιστορία τής Χαρτογραφίας (1889). Τον ενδιέφερε η ιστορία τής εξερεύνησης της Αρκτικής, όπως αυτή φαίνεται σε παλαιούς χάρτες.


Ο Περίπλους τής Ευρασίας μέσω Βόρειας θάλασσας και Διώρυγας του Σουέζ

Επόμενο Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ ● Μινωική Κοινωνία και Τέχνη ● Γραμμική Α-Β, Δίσκος Φαιστού ● Κασσιτερούχο Κρατέρωμα (Μπρούντζος) ● Ταυροκαθάψια

• >> Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
• << Χρονικό 15. ΠΛΩΡΗ ΓΙΑ RIO DE JANEIRO!