Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ
/ENGLISH/ Chronicle 19. PHOENICIA’S STROKE OF FORTUNE
● Φοίνικες και Λαοί τής Θάλασσας ● Μινωική Έκρηξη στην Θήρα ● Τρωικός Πόλεμος και Κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου (Β)
του Μιχάλη Λουκοβίκα
-
ΟΛΩΣ ΠΑΡΑΔΟΞΩΣ, “ΕΝΑ ΚΡΙΣΙΜΟ ΣΗΜΕΙΟ ΚΑΜΠΗΣ στην ιστορία… ένα σημαντικό στοιχείο που αναφέρουν πολλοί, αλλ’ ωστόσο σχεδόν κανένας δεν εμβάθυνε σε αυτό, είναι το απλούστατο γεγονός ότι – μέσα σ’ έναν κατακλυσμό, που κατέστρεψε όλες σχεδόν τις πόλεις στην περιοχή τής ανατολικής Μεσογείου – οι φοινικικές πόλεις παρέμειναν άθικτες… καθώς οι εισβολείς τούς είχαν παραχωρήσει κάποιο ειδικό καθεστώς”.
Αυτό είναι το καίριο συμπέρασμα του Sanford Holst, ενός ειδικού στην ιστορία τής Φοινίκης, στην ανάλυσή του, Οι Λαοί τής Θάλασσας και οι Φοίνικες: Ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην Ιστορία, προσθέτοντας το ίδιο απερίφραστα:
-
“Υπήρχε κάποια σχέση, ή κάποιας μορφής συνεργασία, ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας και τους Φοίνικες”…
“Ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην Ιστορία, που αναφέρουν πολλοί, αλλά
σχεδόν κανείς δεν εμβάθυνε σε αυτό, είναι ότι (μέσα σ’ έναν κατακλυσμό
που κατέστρεψε όλες σχεδόν τις πόλεις τής ανατολικής Μεσογείου) η
Φοινίκη παρέμεινε άθικτη, καθώς οι εισβολείς τής είχαν παραχωρήσει
κάποιο ειδικό καθεστώς. Υπήρχε κάποια σχέση ή συνεργασία μεταξύ
των Λαών τής Θάλασσας και των Φοινίκων.” (Sanford Holst)
Καθώς είναι και… “φιλο-Φοίνικας”, κάνει τα πάντα ώστε να υποβαθμίσει τους Μινωίτες, σε κείμενο σχετικά με την Καταγωγή των Φοινίκων: Πρώιμες αλληλεπιδράσεις στην περιοχή τής Μεσογείου. Πώς; Αντιστρέφοντας ιστορικές περιόδους, παρουσιάζει τους Μινωίτες ως “μαθητές”, τάχα, των Φοινίκων, αν και χρησιμοποιεί τις συνήθεις “εξωραϊστικές” φράσεις ως προκάλυμμα:
-
“Περί το 2000 π.Χ.”, όπως γράφει (στην πραγματικότητα, περί το 3000 ΠΚΧ), “στην Κρήτη εμφανίστηκε ο ωραίος μινωικός πολιτισμός, συνοδευόμενος από πολλές ενδείξεις ‘ανατολικών επιρροών’. Τον καιρό εκείνο, οι Φοίνικες είχαν προ πολλού καθιερωθεί ως σπουδαίοι θαλάσσιοι έμποροι της Μεσογείου. [!] Υπάρχουν πάρα πολλές ενδείξεις πως από αυτούς, και από άλλους, οι Μινωίτες επηρεάστηκαν στη διαμόρφωση συγκεκριμένων μεθόδων αγγειοπλαστικής, και αρχιτεκτονικής, ή κοινωνικών συνηθειών, θρύλων, και γλώσσας”…
-
Κάτι τέτοια υποστήριζε επίσης ο μέγας αρχαιολόγος Leonard Woolley, αλλά τελικά εκτέθηκε ανεπανόρθωτα (βλέπε Χρονικό 27. Το Βατερλώ ενός αρχαιολόγου).
Παρ’ όλο που οι Φοίνικες είναι τα “αγαπημένα παιδιά” οὐκ ὀλίγων ιστορικών, κανένας τους δεν θα έφτανε ποτέ στο σημείο να ισχυριστεί πως ήταν δήθεν πολιτισμός αρχαιότερος των Μινωιτών. Οι τελευταίοι ήταν, αναμφίβολα, οι κύριοι της θάλασσας, και οι καλοί τους μαθητές, όπως αποδείχθηκε ἐν τέλει, δεν ήταν οι Μυκηναῖοι, αλλ’ αντίθετα, οι Φοίνικες, όταν οι Κρῆτες ταξίδευαν συχνά-πυκνά στην Χαναάν για εμπορικούς λόγους.
-
“Οι Φοίνικες άρχισαν ν’ αναπτύσσονται ως λαός ναυτιλιακός, μεταποιητικός, κι εμπορικός, όταν οι Κρήτες – οι πρώτοι κύριοι της Μεσογείου – κατακτήθηκαν από τους Έλληνες”, σημειώνει ο R. A. Guisepi στο κείμενό του “Οι Φοίνικες”.
Μινωική έκρηξη στην Θήρα
Αποτόλμησαν, ίσως, να ξανοιχτούν στην θάλασσα λίγο πριν, στις αρχές τού 16ου αιώνα ΠΚΧ, θέλοντας να επωφεληθούν από τις κακοτυχίες των Κρητών (κυρίως τη μινωική έκρηξη), αλλ’ εἰς μάτην: οι Μινωίτες στέκονταν ακόμη στα πόδια τους, κι έπειτα τους διαδέχθηκαν οι Μυκηναίοι…
-
“Η ύστερη μινωική περίοδος Ι στο σύνολό της [1600-1450 ΠΚΧ] αντιπροσωπεύει το ζενίθ τού μινωικού πολιτισμού”, τονίζει ο W. Sheppard Baird, στη μελέτη Η έκρηξη της εποχής τού μπρούντζου στη Σαντορίνη και το καταστροφικό επεισόδιο κατά την ύστερη μινωική περίοδο ΙΒ. “Η πολιτισμική και ναυτιλιακή οικονομική επιρροή τους, σε όλη την έκταση της Μεσογείου και του Εὐξείνου, δεν θα ξεπερνιόταν ποτέ. Ήταν εποχή μεγάλης κοινωνικοπολιτικής συνοχής, κι εμποροβιοτεχνικής ευημερίας. Ο μοναδικός οικονομικός τους αντίπαλος στη Μεσόγειο ήταν οι Αιγύπτιοι. Εκείνην την εποχή, οι Μινωίτες διαφέντευαν τις θάλασσες με τον μεγαλύτερο εμπορικό και πολεμικό στόλο που είχε δει ποτέ η Μεσόγειος. Κι έπειτα, όλα κατέρρευσαν με την απίστευτη έκρηξη του θαλασσίου ηφαιστείου τής Θήρας”…
-
● Η μινωική έκρηξη υπήρξε μάλλον η δεύτερη μεγαλύτερη ηφαιστειακή έκρηξη στην ιστορία, μετά από εκείνην του ηφαιστείου Tambora στην Ινδονησία, το 1815 ΚΧ. Οι σεισμοί πριν από τις εκρήξεις, μα και τα τσουνάμι που ακολουθούσαν, έσπειραν τον όλεθρο στην Θήρα, σε άλλα κοντινά νησιά, και σε μεγάλες περιοχές τής Κρήτης, ενώ απετέλεσαν τη βάση ή πηγή έμπνευσης της ιστορίας περί Ἀτλαντίδος, του Πλάτωνος, καθώς και της Τιτανομαχίας στη Θεογονία τού Ἡσιόδου. Η ακριβής ημερομηνία τής έκρηξης είναι δύσκολο να προσδιοριστεί. Η αρχική ημερομηνία τού 1500 ΠΚΧ δεν συμβάδισε με την ραδιοχρονολόγηση, που έδειξε πως έγινε έναν τουλάχιστον αιώνα πριν, γύρω στο 1627–1600. Η έκρηξη προκάλεσε ηφαιστειακό χειμώνα, με “κίτρινη ομίχλη, αμυδρό ήλιο, παγετό τον Ιούλιο, λιμό, και καταστροφή τής σοδιάς όλων των δημητριακών” στη μακρινή Κίνα, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει η δυναστεία Χσιά. Κατακλυσμιαίες βροχοπτώσεις τότε στην Αίγυπτο αποδόθηκαν σε βραχυπρόθεσμες κλιματικές αλλαγές, οι οποίες οφείλονταν στην έκρηξη. Κατά τον W. Sheppard Baird, τουλάχιστον μια πυροκλαστική ροή καυτού ατμού ταξίδεψε με μεγάλη ταχύτητα, σε απόσταση 110 χιλιομέτρων πάνω από το νερό τής θάλασσας, αποτέφρωσε μεγάλες περιοχές τής Κρήτης, κι έσπειρε τον όλεθρο και τον θάνατο. Η μυκηναϊκή κατάκτηση του νησιού δεν άργησε να έρθει. Αρχαιολόγοι εικάζουν πως, εξαιτίας της έκρηξης, ο μινωικός πολιτισμός βυθίστηκε σε βαθιά κρίση, που έκανε τα πράγματα πιο εύκολα για τους Μυκηναίους. Η υπόθεση περί εσωτερικής πολιτικής ρήξης διατυπώνεται κι εδώ. Πρόκειται για ρεαλιστικό σενάριο, λόγω της μεγάλης αστάθειας που προκάλεσε η καταστροφή. Ίσως ν’ απετέλεσε έναν ακόμη παράγοντα, που άνοιξε ενδεχομένως τον δρόμο των Μυκηναίων. Η επιχείρησή τους στην Κρήτη άρχισε περί το 1450 ΠΚΧ και ολοκληρώθηκε το 1375 με την πτώση τής Κνωσού.
Στην έκρηξη της Σαντορίνης μάς παραπέμπει ο Sheppard Baird, ακόμη και όταν τον απασχολεί Η καταγωγή των Λαών τής Θάλασσας:
-
“Όταν το θηραϊκό ηφαίστειο εξερράγη στο Αἰγαῖον”, λέει, “θα ήταν πολύ δύσκολο οι επιζώντες Μινωίτες ν’ αναστήσουν τους εμπορικούς δρόμους στη Μεσόγειο, μέσα σ’ εκείνον τον απίστευτο χαλασμό. Η αποτελεσματική μινωική αστυνόμευση των παλιών εμπορικών δρόμων από την πειρατεία, που ήταν σε ισχύ πριν από την έκρηξη, ίσως να μην επιτεύχθηκε ποτέ ξανά”. Περιγράφοντας τις συνέπειες των επιδρομών των Λαών τής Θάλασσας, καταλήγει: “Ήδη όλες οι μεγάλες δυνάμεις τής εποχής τού μπρούντζου, που υπήρχαν πριν από την ηφαιστειακή έκρηξη, εκτός των Αιγυπτίων, είχαν συντριβεί, ερημωθεί, και δεν θα ανέκαμπταν ποτέ πια. Ακριβώς το αντίθετο συνέβη με τους Φοίνικες, που επέζησαν της καταστροφής εντελώς αλώβητοι και αναζωογονημένοι. Ήταν η αρχή τής ‘Εποχής των Φοινίκων’ στη Μεσόγειο. Τι έκαναν; Τράβηξαν κατευθείαν προς τη νότια Ιβηρία, για το χρυσάφι, το ασήμι, και τον κασσίτερό της, ιδρύοντας εμπορικούς σταθμούς και αποικίες.”
Όχι “τι έκαναν;”, αλλά “πώς τα κατάφεραν;”, θα έπρεπε να ρωτήσει αρχικά κανείς – για ν’ ακολουθήσει το πιο κρίσιμο ερώτημα: “Ποιοί ήταν οι αντίπαλοι των Φοινίκων;” Ο Sanford Holst εξηγεί:
-
“Οι Φοίνικες δέσποζαν ως θαλάσσιοι έμποροι στη Μεσόγειο πριν από το 1500 π.Χ.” – στην πραγματικότητα, είχαν προσπαθήσει να καθιερωθούν σε αυτόν τον ρόλο, μετά από τη μινωική έκρηξη, αλλ’ ανεπιτυχώς. “Ως την στιγμή που η άνοδος των Μυκηναίων είχε ως αποτέλεσμα να περάσει ο έλεγχος του θαλάσσιου εμπορίου στα χέρια αυτής της νέας δύναμης. Αυτό υποχρέωσε τους Φοίνικες ν’ αποσυρθούν από τη Δύση. Η ανάπτυξη της Ουγκαρίτ ως σπουδαίο ναυτιλιακό εμπορικό κέντρο, σε μικρή απόσταση στα βόρεια των Φοινίκων, ασκούσε πάνω τους επιπρόσθετη πίεση από εκείνη την κατεύθυνση. Ακριβώς δίπλα σε αυτήν την ισχυρή πόλη ήταν οι Χετταίοι”.
Μυκηναίοι και Χετταίοι – Φοίνικες και Λαοί τής Θάλασσας
Συνεπώς, να οι αντίπαλοι των Φοινίκων: ήταν οι Μυκηναίοι και οι Χετταίοι, συμπεριλαμβανομένης της Ουγκαρίτ. Ένας πόλεμος μεταξύ Αιγυπτίων και Χετταίων, στις αρχές τού 13ου αιώνα ΠΚΧ, έληξε αμφίρροπος, και οι δεύτεροι διατήρησαν όλα τα εδάφη που είχαν καταλάβει. Ώσπου ήρθε ο θάνατος του μεγάλου φαραώ, του Ραμσή Β΄, το 1213, και μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα, οι Λαοί τής Θάλασσας εμφανίστηκαν στην περιοχή, εξαπολύοντας την πρώτη τους αποτυχημένη επιδρομή εναντίον τής Αιγύπτου – του “σιτοβολώνα που εφοδίαζε τους Χετταίους με σιτάρι μέσω της Ουγκαρίτ”. Οι πεινασμένοι Λαοί τής Θάλασσας ήθελαν ψωμί, και ο σιτοβολώνας ήταν η Αίγυπτος· όμως αυτό δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των Φοινίκων. Άρα, η προσοχή των Λαών τής Θάλασσας έπρεπε να στραφεί – επειγόντως – αλλού: στο Αιγαίο και την Ανατολία, στους Μυκηναίους και τους Χετταίους…
Οι πεινασμένοι Λαοί τής Θάλασσας ήθελαν ψωμί, ο σιτοβολώνας
ήταν η Αίγυπτος· όμως αυτό δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα
των Φοινίκων. Άρα, η προσοχή των Λαών τής Θάλασσας έπρεπε
να στραφεί επειγόντως αλλού: στο Αιγαίο και την Ανατολία…
-
“Τι οδήγησε στην ειδική μεταχείριση που φαίνεται να εξασφάλισαν οι Φοίνικες από τους Λαούς τής Θάλασσας; Ποιες υπηρεσίες θα μπορούσαν, ενδεχομένως, αυτοί οι θαλασσοπόροι έμποροι να παράσχουν στους Λαούς τής Θάλασσας;”, αναρωτιέται ο Sanford Holst.
Η απάντηση είναι, βέβαια: ψωμί, “ἄρτον” – αν όχι και κάτι παραπάνω. Όσο για τα… “θεάματα”, οι Φοίνικες “επενδυτές” ήλπιζαν ότι θα τους ανταμείψουν επαρκώς. Το πόσο αποδοτική και συμφέρουσα θα ήταν η ανταμοιβή αυτή, ούτε ο πιο αισιόδοξος Φοίνικας θα μπορούσε ποτέ να διανοηθεί, ή ακόμη να ονειρευτεί… Ο Holst αφηγείται την εξέλιξη της ιστορίας:
-
“Με τους Χετταίους ν’ απειλούν τα βόρειά τους σύνορα, οι Φοίνικες λογικά θα υποστήριζαν όποιες ομάδες ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας θα ήθελαν ν’ αναστείλουν το αποτυχημένο εγχείρημα εναντίον της Αιγύπτου, στρέφοντας τις επιθέσεις τους κατά των Χετταίων, που ως προοπτική ήταν πιο ελπιδοφόρα. Αν και οι ίδιοι οι Χετταίοι δεν διέθεταν πλεόνασμα τροφίμων, βρίσκονταν ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας κι έναν εφικτό στόχο: τη γη τής Χαναάν, που υστερούσε μόνον έναντι της Αιγύπτου ως πηγή σιτηρών. Επιπλέον, διασχίζοντας τη γη των Χετταίων και την Χαναάν, οι Λαοί τής Θάλασσας θα έφερναν μια δύναμη που θ’ αριθμούσε εκατοντάδες χιλιάδες, για ν’ αντιμετωπίσει τους πλούσιους σε σιτηρά Αιγύπτιους – αντί για μια χούφτα πολεμιστών, που είχαν αποτύχει κατά το πρώτο εγχείρημα.
-
“Έπρεπε, όμως, να ξεπεραστεί ένα πρόβλημα. Οι Μυκηναίοι συνέχιζαν να ελέγχουν το Αιγαίο και είχαν επιτεθεί κατά των Μικρασιατών από τη μεριά τής θάλασσας. Για την επίλυσή του, πολεμιστές και πλοία τής συνομοσπονδίας των Λαών τής Θάλασσας ξεχύθηκαν από την Ανατολία και τον Εύξεινο Πόντο στο Αιγαίο, όπου λεηλάτησαν τους Μυκηναίους. Ύστερα από αυτήν την εκτεταμένη αναστάτωση, οι μυκηναϊκές πόλεις παρήκμασαν και τελικά έσβησαν. Όταν εκκαθαρίστηκε το Αιγαίο με αυτόν τον τρόπο, οι δυτικοί Μικρασιάτες ήταν σε θέση να στρέψουν όλη τους την προσοχή στους Χετταίους.”
“Οι Μυκηναίοι επιτέθηκαν διὰ θαλάσσης κατά των Μικρασιατών και
τότε οι Λαοί τής Θάλασσας ξεχύθηκαν στο Αιγαίο, λεηλατώντας τους
Μυκηναίους. Όταν εκκαθάρισαν το Αιγαίο, οι δυτικοί Μικρασιάτες
έστρεψαν όλη τους την προσοχή στους Χετταίους”. (Sanford Holst)
Ο Holst αναφέρεται, προφανώς, στον Τρωικό πόλεμο. Κι εξηγεί γιατί, όπως λέει ο Ὅμηρος, οι μαχητές στο πλευρό των Τρώων έμοιαζαν με τους χτίστες τού Πύργου τής Βαβέλ – μιλώντας, δηλαδή, διάφορες γλώσσες, με συνέπεια να χρειάζονται μετάφραση των διαταγών από τους διοικητές τους. Φαίνεται, λοιπόν, πως η Ἰλίου πέρσις δεν σφράγισε το τέλος τού πολέμου. Οι Λαοί τής Θάλασσας αντεπιτέθηκαν, μεταφέροντας τον πόλεμο ἐπὶ ἑλληνικοῦ ἐδάφους.(1)
- (1) Ήταν, συνεπώς, οι Έλληνες ένας Λαός τής Θάλασσας; Προφανώς, δεν ήταν. Ή μήπως ήταν; Χρειάζεται να επεκταθούμε ἐπὶ τοῦ θέματος στο επόμενό μας Χρονικό.
Εδώ ας αντιπαραβάλλουμε την άποψη του Eberhard Zangger:
-
“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη συνομοσπονδία των συμμάχων της, και η λογοτεχνική παράδοση του Τρωικού πολέμου μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των Ελλήνων ν’ αποκρούσουν αυτές τις επιδρομές.”
Συνεπώς, η Ἰλιάς μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την αναμέτρηση αυτή.
“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη
συνομοσπονδία των συμμάχων της, κι η λογοτεχνική παράδοση
του Τρωικού μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των
Ελλήνων ν’ αποκρούσουν τις επιδρομές”. (Eberhard Zangger)
-
“Το 1182 π.Χ. η Ουγκαρίτ έπεσε [κάηκε ολοσχερώς, και δεν ξανακατοικήθηκε], κι έτσι διακόπηκε η ροή των σιτηρών από την Αίγυπτο,” λέει ο Holst. “Περίπου δύο χρόνια αργότερα, η Χεττιτική Αυτοκρατορία έσβησε. Τώρα δεν υπήρχε κανένα εμπόδιο για την έξοδο των Λαών τής Θάλασσας.(2) Με τις γυναίκες, τα παιδιά και τις οικοσκευές τους σε δίτροχα κάρα, οι Λαοί τής Θάλασσας – τώρα πλέον πιο σωστά: οι Λαοί τής Στεριάς – σαν ένα ποτάμι, συνέχισαν την πορεία τους, καταστρέφοντας τα πάντα, αλλά, τιμώντας την ιδιαίτερή τους σχέση με την Φοινίκη, προσπέρασαν αυτήν την γη. Συρρέοντας πιο κάτω στην Χαναάν, κατέστρεψαν τις πόλεις που συνάντησαν. Πολλοί εγκαταστάθηκαν δίπλα στα χωράφια με το σιτάρι, παίρνοντας ένα κομμάτι γης για τον εαυτό τους και την οικογένειά τους. Ένας πολύ μεγάλος αριθμός των Λαών τής Στεριάς και Θάλασσας συνέχισε την πορεία, και τελικά έφτασε στα σύνορα μεταξύ Χαναάν κι Αιγύπτου. Εκεί δόθηκε μια μεγάλη μάχη, και οι Λαοί τής Θάλασσας τελικά αναγκάστηκαν να σταματήσουν.”
- (2) Με τη λέξη “έξοδος”, ο Holst επεδίωκε σαφώς βιβλικούς συνειρμούς. Αντίθετα, οι ιστορικοί συνειρμοί είναι πολύ πιο καταλυτικοί: Νιώθεις ακατανίκητο πειρασμό να παρομοιάσεις, ή να παραλληλίσεις, τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας με την Α΄ Σταυροφορία (1096–1099 ΚΧ), και ιδίως με τη δήθεν Σταυροφορία τού Λαού, των Αγροτών, ή Απόρων – παρ’ όλο που, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, πρέπει να την περιγράψουμε ως Σταυροφορία τού Άτακτου, Απείθαρχου Όχλου. Αν, αντιθέτως, θελήσουμε να βρούμε αναλογίες με τη συμπεριφορά των Φοινίκων, θα πρέπει να κάνουμε ένα “flash forward” στην Δ’ Σταυροφορία (1202–1204), που στιγματίστηκε ως η “Καταραμένη Σταυροφορία”, αφού είχε μεν ως στόχο την κατάκτηση της μουσουλμανικής Ιερουσαλήμ, μέσω μιας εισβολής στην Αίγυπτο· αλλ’ αντ’ αυτής, τον Απρίλιο του 1204, οι Φράγκοι και οι Βενετοί λεηλάτησαν ανηλεώς την χριστιανική Κωνσταντινούπολη, πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που στη συνέχεια τη μοιράστηκαν, ιδρύοντας τη Λατινική Αυτοκρατορία. Οι Βενετοί στην Δ΄ Σταυροφορία, έπαιξαν τον ρόλο των Φοινίκων στην κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Ίσως κάποτε μάθουμε ποιός ήταν ο Φοίνικας “Ερρίκος Δάνδολος” στην ιστορία αυτή…
- ● Ελάχιστο δείγμα τής ανυπολόγιστης λείας, από τις λεηλασίες Βενετών και Φράγκων στην Πόλη, είναι τα “Άλογα του Αγίου Μάρκου” στη Βενετία, έργο που κάποιοι αποδίδουν στον Λύσιππο. Ο Ναπολέοντας έκλεψε με τη σειρά του τα κλεμμένα άλογα, αλλά, ύστερα από το Βατερλώ, αυτά επιστράφηκαν στους “νόμιμους”… κλέφτες τους!
Οι Αιγύπτιοι κέρδισαν τη μάχη, αλλά, όπως είδαμε, έχασαν τον πόλεμο. Ποιοί άλλοι, άραγε; Οι Μυκηναίοι, οι Χετταίοι, η Ουγκαρίτ, καθώς επίσης οι λαοί τής Χαναάν – εκτός από τους Φοίνικες. Ακόμη και οι μιλιταριστές Ασσύριοι θα πρέπει να συγκαταλέγονται μεταξύ των ηττημένων, αφού υποχρεώθηκαν ν’ αποσυρθούν στα εδάφη τους για προστασία. Ἐν ὀλίγοις, όλες οι πανίσχυρες δυνάμεις τής εποχής. Όσο για τους νικητές, εκτός από τους ίδιους τους Λαούς τής Θάλασσας, δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία:
“Ως απόρροια της καταστροφικής δύναμης των Λαών τής Θάλασσας,
όλοι οι πανίσχυροι αντίπαλοι των Φοινίκων είχαν εξολοθρευθεί. Οι
πόλεις τους παρέμειναν ανέπαφες, ενώ τριγύρω τους αφανίζονταν οι
πάντες, γεγονός που τους έφερε σε θέση πλεονεκτική”. (Sanford Holst)
-
“Οι Φοίνικες φαίνεται πως είχαν τα περισσότερα οφέλη από οποιονδήποτε άλλον, εξαιτίας τής μαζικής μετανάστευσης των Λαών τής Στεριάς και της Θάλασσας”, συνοψίζει ο Sanford Holst. “Ως αποτέλεσμα της καταστροφικής δύναμης των επιθέσεων των Λαών τής Θάλασσας, όλοι οι πανίσχυροι αντίπαλοι των Φοινίκων είχαν εξολοθρευθεί. Οι φοινικικές πόλεις παρέμειναν ανέπαφες, ενώ τριγύρω τους αφανίζονταν οι πάντες, γεγονός που έφερε αυτούς τους ανθρώπους σε πλεονεκτική θέση.
-
“Τα ιστορικά στοιχεία δείχνουν πως οι δραστήριες πόλεις τους άρχισαν γρήγορα να επεκτείνουν την επικράτειά τους, με την εγκατάσταση εμπορικών σταθμών στην Κύπρο, το Αιγαίο, τη Σικελία, τη Σαρδηνία, τη Βόρεια Αφρική, την Αλγερία, το Μαρόκο, και την Ισπανία. Ανάμεσα στις πόλεις που δημιούργησαν ήταν και αυτές στο Μαρόκο: Lixus (σύγχρονη Larache), Sala (Ραμπάτ), Mogador (Εσαουίρα) και Tingis (Ταγγέρη)· στην Ισπανία: Gadir (Κάδιθ), Malaka (Μάλαγα), Ibisa (Ίμπιθα)· στην Αλγερία: Icosium (Αλγέρι)· στην Τυνησία: Utica (Υτίκη) και Καρχηδόνα· στη Σαρδηνία: Karalis (Κάλιαρι)· στη Σικελία: Πάνορμος (Παλέρμο)·(3) στην Κύπρο: Κίτιον (Λάρνακα). Οι Φοίνικες δημιούργησαν μιαν ισχυρή κι εύπορη θαλάσσια εμπορική αυτοκρατορία, που εκτεινόταν από το Μαρόκο ως το Λεβάντε.”
- (3) Είναι κανόνας (οι εξαιρέσεις τον επιβεβαιώνουν): πόλεις, που τάχα ίδρυσαν οι Φοίνικες, είναι γνωστές μ’ ελληνικά τοπωνύμια, αφού τα χαναανικά (αν υπήρξαν) ξεχάστηκαν.
● Επομένως, έχει απόλυτο δίκιο ο Holst, όταν υπογραμμίζει ποικιλοτρόπως ότι “το στοιχείο αυτό αποδεικνύεται πως είναι ένα από τα κλειδιά, που μας βοηθούν να ξεκλειδώσουμε το μυστήριο των Λαών τής Θάλασσας – ένα γεγονός που άλλαξε τον ρου τής ιστορίας.”
“Εποχή των Φοινίκων”
ΤΟ ΚΕΝΟ ΕΞΟΥΣΙΑΣ, που προέκυψε ως συνέπεια, ήταν η χρυσή ευκαιρία των Φοινίκων να επωφεληθούν και να προβληθούν ως οι πραγματικοί κληρονόμοι των Μινωιτών, με την ανάδειξή τους σε μεγάλη ναυτιλιακή εμπορική δύναμη. Η ακμή τους (1200–800 ΠΚΧ) συμπίπτει με τους σκοτεινούς χρόνους όλων των ανταγωνιστών τους. Έχοντας πλήρη ελευθερία κινήσεων, και για μεγάλο χρονικό διάστημα, έχτισαν μεθοδικά την αυτοκρατορία τους. Και όταν η παλίρροια της Ιστορίας έφερε και πάλι στο προσκήνιο τις μεγάλες δυνάμεις (Ασσυρία, Βαβυλωνία, Περσία), που υπέταξαν την χώρα τους, από τον 9ο έως τον 6ο αιώνα ΠΚΧ, οι Φοίνικες ήταν διατεθειμένοι να μεταφέρουν την έδρα τής αυτοκρατορίας τους από την Εγγύς Ανατολή στην καρδιά τής Μεσογείου, από την Χαναάν στην Τυνησία.
Όταν, λοιπόν, βρέθηκαν υπό περσικό ζυγό, πολλοί Φοίνικες μετανάστευσαν σε αποικίες, ή και στην Καρχηδόνα. Εκεί θα μπορούσαν ίσως να εκπληρώσουν τ’ όνειρό τους και να καταστούν πραγματική αυτοκρατορία, εξασφαλίζοντας και στρατιωτική υπεροχή, κάτι που λογικά ήταν ανέφικτο στην στενή λωρίδα τής Φοινίκης. Όσον αφορά τους Έλληνες, αφού αφυπνίστηκαν σταδιακά από τους “σκοτεινούς χρόνους” τους, έσπευσαν να καλύψουν τον χαμένο χρόνο, ἀρχῆς γενομένης από το 900 ΠΚΧ, ιδρύοντας δικές τους αποικίες, όχι μόνον στη Μεσόγειο, αλλά και στον Εύξεινο Πόντο, όπου οι Φοίνικες δεν τόλμησαν να εισέλθουν. Εξετάζοντας έναν χάρτη τού 550 ΠΚΧ, η ελληνική υπεροχή είναι συντριπτική. Σοβαρό μειονέκτημα των Φοινίκων ήταν η έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού. Όμως, διέθεταν ένα κρίσιμο στρατηγικό πλεονέκτημα: τον έλεγχο των Ἡρακλείων στηλῶν, του στενού τού Γιβραλτάρ,(4) όπου η Καρχηδόνα θα επέβαλε αργότερα αποκλεισμό, για να διαφυλάξει το εμπορικό της μονοπώλιο με την πλούσια σε μέταλλα Ιβηρία, ειδικότερα με την Ταρτησσό, κι ἐν γένει με τις ακτές τού Ἀτλαντικοῦ, ευρωπαϊκές και αφρικανικές. Χρησιμοποιώντας λ.χ. χρυσό, από την επέκταση του αφρικανικού παράκτιου εμπορίου, περί τα μέσα τού 4ου αιώνα ΠΚΧ, η Καρχηδόνα έκοψε χρυσούς στατήρες, που φέρουν ένα σχέδιο στο ἔξεργο της οπίσθιας όψης των κερμάτων, όπου ορισμένοι βλέπουν έναν χάρτη τής Μεσογείου με την Αμερική (ή την Ατλαντίδα;) ν’ απεικονίζεται προς δυσμάς.
- (4) Γιβραλτάρ είναι η ευρωπαϊκή Ηράκλεια στήλη επί ισπανικού εδάφους, που όμως ελέγχεται από την Βρετανία. Γιβραλτάρ, πάει να πει “βράχος τού Τάρικ” (Gibr al-Tariq), από τ’ όνομα του Τάρικ ιμπν Ζιάντ, που ήταν επικεφαλής τής εμπροσθοφυλακής των Αράβων, όταν εισέβαλαν στην Ιβηρία το 711 ΚΧ.
-
● Ωστόσο, πολύ πριν από Ισπανούς, Βρετανούς και Άραβες, Βησιγότθους και Βάνδαλους (ἐξ οὗ Ανδαλουσία), Καρχηδόνιους και Ρωμαίους, Φοίνικες κι Έλληνες, Κέλτες, και Ίβηρες, είχαν εγκατασταθεί εκεί οι Νεάντερταλ. Τα ευρήματα στην σπηλιά Gorham εκτείνονται σε περίοδο πριν από 125.000 ως 25.000 χρόνια, καθιστώντας αυτόν τον βράχο το τελευταίο τους ίσως καταφύγιο. Αλλά και στην απέναντι στήλη, την αφρικανική, την Ceuta, στο μαροκινό έδαφος, που όμως ελέγχεται από την Ισπανία, τ’ αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας μάς πάνε πίσω 250.000 χρόνια.
Αυτό ήταν το ιστορικό πλαίσιο του φοινικικού ναυτεμπορικού εγχειρήματος, που απλώθηκε στις θάλασσες, από το 1500 ως το 300 ΠΚΧ. Οι Φοίνικες ήταν εξαίρετοι ναυτικοί, και περίφημοι “πορφυροί έμποροι”, λόγω του μονοπωλίου τής περιζήτητης πορφυρής βαφής τού σαλιγκαριού murex, που ήταν κάποτε άφθονο στη Μεσόγειο, αλλά εξαλείφθηκε λόγω υπερεκμετάλλευσης. Η βαφή αυτή υπήρξε, μεταξύ άλλων, χαρακτηριστικό τής βασιλικής ενδυμασίας. Στην πραγματικότητα, η λέξη Φοίνικας προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις φοῖνιξ και φοινός, που σημαίνουν πορφυρός και πορφύρα, περνώντας στα λατινικά ως Punic.(5) Οι ίδιοι ονόμαζαν την χώρα τους Χαναάν, που ίσως να σημαίνει επίσης Γη τής πορφύρας. Αν αυτό ισχύει, τότε Χαναάν και Φοινίκη είναι λέξεις συνώνυμες. Κατά τον Ἑκαταῖο, η Φοινίκη ονομαζόταν παλαιότερα Χνᾶ. Το ελληνικό τοπωνύμιο δεν αντιστοιχούσε σε κάποια πολιτισμική ταυτότητα που θ’ αναγνώριζαν οι ίδιοι. Δεν είναι σίγουρο αν, και σε ποιο βαθμό, θεωρούσαν πως αποτελούσαν μέλη μιας ενιαίας φυλής. Ήταν πολιτισμός οργανωμένος σε πόλεις-κράτη, όπως η Ελλάδα. Οι πόλεις πολεμούσαν μεταξύ τους και κάποια επικρατούσε σε βάρος των άλλων ή συνασπίζονταν σε συμμαχίες. Από άποψη γλώσσας, τρόπου ζωής, ή θρησκείας, δεν υπάρχει σχεδόν τίποτε το ουσιώδες που να διαφοροποιεί τους Φοίνικες από τους άλλους σημιτικούς πολιτισμούς τής Χαναάν.
Η μινωική “φοινικική” πορφύρα
- (5) Αναζητώντας πληροφορίες περί πορφύρας στην Wikipedia, ανακατευθύνεσαι στη λεγόμενη “φοινικική” ή “τύρια” πορφύρα, που εξαγόταν από το κοχύλι ακανθωτός στρόμπος (Murex, ή Bolinus, ή Haustellum, brandaris). Όμως, παρά την κατοχύρωσή της ως φοινικικό προϊόν, η πορφύρα υπήρξε μινωική καινοτομία, που ιδιοποιήθηκαν, μαζί με άλλες, οι Φοίνικες και τους απέφεραν τεράστια κέρδη, μόλις κατέρρευσε η εποχή τού μπρούντζου. Ως η ακριβότερη και ωραιότερη βαφή, η πορφύρα θεωρήθηκε από αρχαιοτάτων χρόνων σύμβολο και προνόμιο βασιλικό και θεϊκό: όσο ψηλότερα βρισκόταν κανείς στην ιεραρχία, όχι μόνον την πολιτική, αλλά και την θρησκευτική, τόσο περισσότερα πορφυρά ενδύματα επιτρεπόταν να φορέσει. Συνεκδοχικά, σήμαινε το πορφυρό βασιλικό ένδυμα και, κατ’ επέκταση, τη βασιλική εξουσία.(*)
-
(*) Η ιατρική “εκδικήθηκε” αυτούς τους “γαλαζοαίματους”, ονομάζοντας πορφύρα (purpura) μια δερματοπάθεια με κοκκινωπές κηλίδες. (Η ετυμολογία τής λέξης purple: < λατινικά purpura < ελληνικά πορφύρα < άγνωστης προέλευσης. Μα φαίνεται πως ίσως είναι η μοναδική μινωική λέξη που χρησιμοποιούμε ακόμη).
-
● Αρχαιολόγοι βρήκαν στην Κρήτη μεγάλες ποσότητες κοχυλιών murex, που ανάγονται στον 20ό – 18ο αιώνα ΠΚΧ. Άρα, οι Μινωίτες ήταν πρωτοπόροι στην παραγωγή πορφύρας, αιώνες πριν από τους Τύριους, ή ἐν γένει από τους Φοίνικες. Σημαντική ήταν η ακατοίκητη σήμερα νησίδα Χρυσή (Γαϊδουρονήσι), 15 χμ νότια της Κρήτης, στην Ιεράπετρα, όπου οι αρχαιολόγοι ανέσκαψαν έναν μινωικό οικισμό τής περιόδου 1800-1500 ΠΚΧ, με εργαστήρια επεξεργασίας κοχυλιών murex για πορφύρα. Οι Μινωίτες παρήγαγαν ποικίλες αποχρώσεις πορφύρας (από μπλε ως κόκκινο) ανάλογα με τον τρόπο επεξεργασίας. Σωροί σπασμένων οστράκων murex έχουν βρεθεί και σε άλλα σημεία τής Μεσογείου, λ.χ. στην Απουλία τής Κάτω Ιταλίας. Έλεγαν αργότερα πως η Λακωνία ήταν το μέρος που έβγαζε την καλύτερη πορφύρα στην Ευρώπη, η νησίδα Μῆνιγξ (Τζέρμπα) τής Τυνησίας στην Αφρική, και η Τύρος στην Ασία.
Εκτός από πορφύρα, οι Φοίνικες εξήγαγαν υφάσματα, γυαλί, και κρασί στην Αίγυπτο, όπου το αμπέλι δεν ευδοκιμεί, ενώ προμηθεύονταν χρυσάφι από τη Νουβία, ασήμι από την Ιβηρία, ή κασσίτερο από την Βρετανία. Οι συναλλαγές, πάντως, που κάποτε θεωρούνταν πως γίνονταν απευθείας, τώρα πιστεύεται πως ήταν έμμεσες. Ο Timothy Champion είναι της άποψης πως ελέγχονταν από τους Κέλτες τής Βρετάνης.(6) Όπως και να έχει το θέμα, η αναζωογόνηση της οικονομίας τής Μεσογείου, ύστερα από την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, φαίνεται πως οφείλεται ἐν πολλοῖς στο έργο των Φοινίκων, που αποκατέστησαν το εμπόριο μεγάλων αποστάσεων.
- (6) Η απλή αυτή ιδέα είναι άκρως ενδιαφέρουσα: Γιατί, άραγε, ο οποιοσδήποτε εμπορευόμενος θαλασσοπόρος, είτε Μινωίτης ή Μυκηναίος, Φοίνικας ή Καρχηδόνιος, να διατρέχει κινδύνους, παραπλέοντας την Ιβηρία, και ταξιδεύοντας κατόπιν στα βόρεια μέχρι την Βρετανία, όταν ο κασσίτερος τής Κορνουάλλης, ή ακόμη της Βρετάνης, θα μπορούσε να μεταφερθεί διὰ ξηρᾶς διαμέσου της Γαλατίας-Γαλλίας; Αυτός ήταν, άλλωστε, ο λόγος για τον οποίον η Καρχηδόνα προσπάθησε μάταια ν’ αποτρέψει την ίδρυση της αποικίας τής Μασσαλίας: ακόμη και με τον αποκλεισμό τού Γιβραλτάρ, ο κασσίτερος της Κορνουάλλης, ή της Βρετάνης, ήταν διαθέσιμος στη Μεσόγειο και η Καρχηδόνα δεν μπορούσε να επιβάλει απόλυτα το μονοπώλιό της.
Καθώς εμπόριο και αποικίες επεκτείνονταν, Φοίνικες κι Έλληνες χώρισαν τη Μεσόγειο στα δυο, με τους πρώτους να παραπλέουν και να κυριαρχούν στα νότια παράλια, ενώ οι δεύτεροι δραστηριοποιούνταν ιδίως κατά μήκος των βόρειων ακτών, χωρίς ν’ αποκλείονται οι εκατέρωθεν παρεισφρήσεις, όπως φαίνεται από τα παραδείγματα της Κυρηναϊκής και της Σαρδηνίας. Οι μεταξύ τους συγκρούσεις ήταν σπάνιες, κυρίως στη Σικελία (λόγω στρατηγικής θέσης, απέναντι από την Καρχηδόνα, στις εντός Μεσογείου “Ηράκλειες στήλες”),(7) και κατέληξαν στη δημιουργία δυο σφαιρών επιρροής. Όταν, όμως, ανέλαβαν τα ηνία οι Καρχηδόνιοι, η κατάσταση άλλαξε άρδην.
- (7) Ως Ηράκλειες στήλες, οι Έλληνες εννοούσαν το στενό τού Γιβραλτάρ. Όμως, όταν δεν είχαν φτάσει ακόμη τόσο μακριά, σε προγενέστερες εποχές, προσδιόριζαν έτσι το “στενό” ανάμεσα στην Τυνησία και τη Σικελία. Οι Φοίνικες, και μετά οι Καρχηδόνιοι, επεδίωκαν τον έλεγχο τόσο των “εσωτερικών”, όσο και των “εξωτερικών” Ηρακλείων στηλών.
Παρ’ όλα τα “έξεργα” με την υποτιθέμενη Αμερική (ή Ατλαντίδα), αυτό που όντως βλέπουμε στην οπίσθια όψη τού “νομίσματος” των Φοινίκων, είναι μια κάποια πολιτισμική ανεπάρκεια. Η τέχνη τους δεν διέθετε εκείνα τα μοναδικά χαρακτηριστικά που, ενδεχομένως, θα τη διαφοροποιούσαν από την τέχνη των συγχρόνων τους. Και τούτο εξαιτίας των καταλυτικών επιδράσεων από ξένες κουλτούρες: κυρίως της Αιγύπτου, της Ασσυρίας, και της Ελλάδας. Η τέχνη τους ήταν ένα αμάλγαμα ξένων προτύπων κι αισθητικών επιδιώξεων. Εκτός αυτού, μολονότι συνέβαλαν στην εξάπλωση της γραφής τους, από την οποία προέρχονται όλα τα σημαντικά αλφάβητα, οι ίδιοι χρησιμοποίησαν το ἐν λόγῳ abjad κυρίως για εμπορικές δοσοληψίες.(8) Εκτός από τις επιγραφές, σχεδόν τίποτε άλλο δεν έχουν αφήσει, ή δεν έχει διασωθεί, σε γραπτές πηγές. Αγνοούμε ακόμη και τ’ όνομα του “Κύριου της Θάλασσας”, του “Ποσειδώνα” τους – πολύ περίεργο, όντως, για μια κοινωνία εμπόρων και ναυτικών, όπου μια τέτοια θεότητα είναι πάρα πολύ σημαντική.
- (8) Ο προπομπός τού φοινικικού “αλφάβητου” είχε μάλλον αιγυπτιακή καταγωγή, καθώς τα σύμβολα των χαναανικών abjad (“αλφάβητων”) της μέσης εποχής τού μπρούντζου, μοιάζουν με ιερογλυφικά, ή πιο συγκεκριμένα, μ’ ένα πρώιμο abjad, που εντοπίστηκε στην κεντρική Αίγυπτο. Επιπλέον, πριν από τη δημιουργία τού φοινικικού “αλφάβητου”, έχουμε το πρωτο-χαναανικό, καθώς και την “αλφαβητική” γραφή τής Ουγκαρίτ, που η προέλευσή της ήταν μεσοποτάμια. Άρα, τα συμφωνικά “αλφάβητα” κατάγονται από Αίγυπτο και Μεσοποταμία.
Το ίδιο θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε και για τους Μινωίτες, αφού επίσης αγνοούμε τις θεότητές τους. Πρόκειται, όμως, γι’ αρχαιότερο πολιτισμό, του οποίου, επιπλέον, δεν έχουμε αποκρυπτογραφήσει την γραφή. Σημειωτέον ότι στο πάνθεόν τους, οι Χαναναίοι είχαν και τον Γιαμ, έναν θεό τής θάλασσας και των ποταμών. Τον λάτρευαν, όμως, οι Φοίνικες; Φαίνεται πως, εκτός από τον Βάαλ (ο Βάαλ Άμμων και η Τανίτ ήταν οι πολιούχοι τής Καρχηδόνας), οι Φοίνικες τιμούσαν ιδιαίτερα τον Μελκάρτ, πολιούχο τής Τύρου, που ίδρυσε τις περισσότερες αποικίες, μεταξύ άλλων Καρχηδόνα και Γάδειρα (νῦν Cádiz). Σταδιακά, λόγω αλληλοεπιδράσεων, ο Mελκάρτ ταυτίστηκε με τον Ἡρακλῆ. Το σίγουρο, πάντως, είναι πως κανένας από τους ἐν λόγῳ θεούς δεν μπορεί να υποκαταστήσει τον Ποσειδῶνα-Γιαμ. Και άρα, η απορία (λαός θαλασσοπόρων χωρίς θεό τής θάλασσας) παραμένει…
-
● Αναζητώντας πληροφορίες περί της “φοινικικής μυθολογίας” στην Wikipedia, ανακατευθύνεσαι σε κάποιο άγνωστο πρόσωπο, ὀνόματι Σαγχουνιάθων, έναν δήθεν συγγραφέα τριών χαμένων έργων στην φοινικική γλώσσα, που υποτίθεται πως διασώθηκαν μόνον ἐν μέρει, σε παράφραση και περίληψη μιας μετάφρασης στα ελληνικά, η οποία αποδίδεται στον Φίλωνα από τη Βύβλο, σύμφωνα με τα όσα ισχυρίζεται, τουλάχιστον, ο επίσκοπος Καισαρείας, Ευσέβιος. Ό,τι γνωρίζουμε για το έργο τού Σαγχουνιάθωνα, προέρχεται από τον Ευσέβιο, που παραθέτει τα μόνα σωζόμενα αποσπάσματα από τα γραπτά του, όπως αυτά συνοψίζονται και μνημονεύονται από τον φερόμενο ως μεταφραστή του, τον Φίλωνα. Η υποθετική ημερομηνία των – δήθεν – γραπτών μάς πάει πριν από τον Τρωικό πόλεμο, στην εποχή άλλων εξίσου υποθετικών προσώπων, όπως είναι ο Μωυσής, αλλά και “η Σεμίραμις, όταν ήταν βασίλισσα των Ασσυρίων”. Ο Σαγχουνιάθων τοποθετείται, λοιπόν, στο μυθικό πλαίσιο μιας αρχαιότητας, από την οποία δεν έχουν διασωθεί ούτε ελληνικά, ούτε φοινικικά κείμενα. Όλως παραδόξως, όμως, ο “συγγραφέας” φέρεται ν’ αναφέρεται υποτιμητικά στον… Ησίοδο, που έζησε κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ! Κάποιοι δικαιολογήθηκαν πως οι προθέσεις τού Ευσέβιου ήταν… “ευσεβείς”: ήθελε να “δυσφημίσει τον πολυθεϊσμό”· ενώ άλλοι απέδωσαν την πλαστογραφία στον ίδιο τον Φίλωνα. Ο καθένας μπορεί να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα για τα πραγματικά κίνητρα των παραχαρακτών, όποιοι και αν ήταν αυτοί. Όπως και να έχει το θέμα, μένεις κυριολεκτικά άναυδος από το γεγονός πως η αναζήτηση στοιχείων σχετικά με την “φοινικική μυθολογία”, σε οδηγεί τελικά σε μια τέτοια απάτη – “ευσεβή” ή μη…
Επόμενο Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ● Κατάρρευση Εποχής Μπρούντζου Λόγω Λιμού ● Τρωικός και Λαοί τής Θάλασσας ● Στήλη Μερνεφθά και Έξοδος ● Χετταίοι και Λούβιοι
Reblogged this on Linear B, Knossos & Mycenae and commented:
A Phoenician coin! WOW!
That is pretty cool!