Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

/ENGLISH/ Chronicle 20. THE ENIGMATIC SEA PEOPLES

● Κατάρρευση Εποχής Μπρούντζου Λόγω Λιμού ● Τρωικός και Λαοί
τής Θάλασσας ● Στήλη Μερνεφθά και Έξοδος ● Χετταίοι και Λούβιοι

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Η “Απέραντη Πράσινη” Μεσόγειος, η “Θάλασσα των Ελλήνων”

ΠΡΟΤΟΥ ΝΑ ΠΛΕΥΣΟΥΜΕ προς την Ἑσπερία, λέω να ξανοιχτούμε στο “Απέραντο Πράσινο” της “Θαλάσσης τῶν Ἑλλήνων” (όπως “έβλεπαν” οι Αιγύπτιοι τη Μεσόγειο), εἰς ἀναζήτησιν των Λαών τής Θάλασσας, συναπαντώντας καθ’ ὁδόν διάφορες περιπλανώμενες ομάδες μεταναστών ή προσφύγων. Ταξιδεύοντας στον χώρο και τον χρόνο, στην ιστορία, τον θρύλο ή τον μύθο, πρέπει να πάμε πίσω στο εκρηκτικό φινάλε τού 17ου ΠΚΧ αιώνα, στο “big bang” τής μινωικής ηφαιστειακής έκρηξης στην Θήρα, αφού σχεδόν συμπίπτει με τις πρώτες εμφανίσεις των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο. Αν πάρουμε υπόψη μας πως εκείνην την περίοδο, μαζί με τον μινωικό στόλο, είχε ναυαγήσει και η επιχείρηση αστυνόμευσης των θαλασσών, μπορούμε να υποθέσουμε πως τότε οι άνθρωποι αυτοί θα ήταν πειρατές, ενώ παράλληλα, συνειδητοποιούμε πόσο μεγάλη αλληλεξάρτηση είχαν οι μεγάλες δυνάμεις και στον αρχαίο κόσμο.

Αρχαίο πλοίο, παράσταση σε αιγυπτιακό πάπυρο

Αργότερα, οι Αιγύπτιοι άρχισαν πια να προσδιορίζουν με τον τρόπο τους την ταυτότητα των διαφόρων ομάδων των Λαών τής Θάλασσας, και μια από τις πρώτες που κατέγραψαν ήταν οι Sherden (ή και Shardana). Επρόκειτο για μια μεγάλη ομάδα πειρατών, που δημιούργησε σοβαρά προβλήματα στο εμπόριο, στο τέλος τού 13ου αιώνα, συμβάλλοντας σε μεγάλο βαθμό στην κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου. Το γεγονός ότι δεν αναφέρονται είτε σε παραδόσεις, ή και σε γραπτά, Ελλήνων ή Χετταίων, υποδηλώνει ότι δεν προέρχονταν από τις επικράτειές τους. Υπάρχουν μελετητές που συνδέουν τους Shardana με τη Σαρδηνία, επειδή μοιάζουν οι λέξεις. Με βάση το ίδιο σκεπτικό, η αρχαιολόγος Margaret Guido πρότεινε την άποψη πως η ἐν λόγῳ φυλή μάλλον καταγόταν από την πεδιάδα των Σάρδεων, στη Λυδία,, και μετανάστευσε, όπως φαίνεται, αργότερα στη Σαρδηνία. Πιθανολογείται ότι πολλοί άνθρωποι, όχι μόνον οι Τρῶες, οι μελλοντικοί Ρωμαίοι, εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία και το Αἰγαῖο, για να εγκατασταθούν τελικά στην ιταλική χερσόνησο και τα νησιά της, λόγω της κατάρρευσης της εποχής τού μπρούντζου μάλλον, παρά προτού από αυτήν. Έχουμε ενδείξεις που καθιστούν μάλλον αξιόπιστη την Αἰνειάδα τού Βιργιλίου – χωρίς ν’ αποκλείεται το ενδεχόμενο και προγενέστερων μεταναστεύσεων. Πρόσφατες γενετικές μελέτες, όντως, δείχνουν πως οι πληθυσμοί όχι μόνον των ανθρώπων, αλλά και των βοοειδών, σε διάφορες περιφέρειες της Ιταλίας, ιδιαίτερα στην Τοσκάνη, συγγενεύουν πρωτίστως με την Ανατολία, κυρίως τα βορειοδυτικά της, παρά με οποιαδήποτε άλλη περιοχή.

Ένα περίφημο απόσπασμα του Ἡροδότου, που επικαλούνται συχνά-πυκνά οι μελετητές, περιγράφει την αποδημία των Λυδών, και την περιπλάνησή τους στη Μεσόγειο, λόγω λιμού:

Ετρούσκοι ἐν χορῷ, επιτύμβια τοιχογραφία

“Ο βασιλιάς τους χώρισε τον λαό στα δυο, έτσι ώστε η μια ομάδα να παραμείνει, και η άλλη να εγκαταλείψει την χώρα. Επικεφαλής αυτών που έφευγαν θα ήταν ο γιος του, Τυρρηνός. Κατηφόρισαν προς την Σμύρνη κι έφτιαξαν καράβια. Πέρασαν από πολλές χώρες, ώσπου έφτασαν στους Όμβρους, όπου ίδρυσαν πόλεις και ονομάστηκαν Τυρρηνοί.”

Να μην ξεχνάμε πως η Μικρασία αντιμετώπιζε το ίδιο οξύτατο πρόβλημα της πείνας και κατά την περίοδο της κατάρρευσης, και ὡς ἐκ τούτου, οι Λαοί τής Θάλασσας, ένας συνασπισμός τότε θαλασσοπόρων μεταναστών-προσφύγων, είχαν βαθμιαία σφυρηλατήσει άρρηκτους δεσμούς, ώστε ν’ ανακουφιστούν από τις τεράστιες ελλείψεις. Η ξηρασία θα μπορούσε κάλλιστα να υποθάλψει κοινωνικοοικονομικές εντάσεις και πολέμους. Ως προς την ιστορία που μας αφηγήθηκε ο Ηρόδοτος, και τη σύνδεσή της με τους Λαούς τής Θάλασσας, υποστηρίζεται από αρκετούς μελετητές ότι εκείνοι που οι Αιγύπτιοι ονόμαζαν Teresh, δεν ήταν άλλοι από τους Τυρρηνούς (ή Τυρσηνούς), οι οποίοι συχνά ταυτίζονται με τους Tusci (ἐξ οὗ Τοσκάνη), δηλαδή το λατινικό εξώνυμο των Ετρούσκων (ή Rasna, όπως αυτοπροσδιορίζονταν). Εκτός τής ετρουσκικής, η τυρρηνική γλωσσική οικογένεια περιλαμβάνει και τη λημνιακή γλώσσα, που μιλιόταν, κατά τα φαινόμενα, στη Λήμνο μέχρι τον 6ο αιώνα ΠΚΧ. Μια άλλη γλώσσα τού Αἰγαίου, συγγενής ίσως της ετρουσκικής, ήταν η μινωική κρητική. Στον χάρτη των πιθανών τόπων καταγωγής των Τυρρηνών, μπαίνει από τον Θουκυδίδη ένα ακόμη αιγαιοπελαγίτικο νησί, δίπλα στη Μικρασία, η Λέσβος. Ως αναγνώστες τού Βιργιλίου, οι Ρωμαίοι ταύτιζαν τους Teresh με τους Τρώες. Υπάρχουν ενδείξεις που ενισχύουν την άποψη αυτή. Και αρκετοί συγγραφείς, ανάμεσά τους και ο Andrea Salimbeti, στο κείμενό του, Η ελληνική εποχή τού μπρούντζου: Λαοί τής Θάλασσας, υποστηρίζουν πως η συσχέτιση των Τρώων με τους Teresh (ή αλλιώς Tursha), θα πρέπει να είναι το πρώτο προς εξέταση ενδεχόμενο:

Ο δικέφαλος αετός, το βυζαντινό βασιλικό σύμβολο,
είχε χρησιμοποιηθεί από Μυκηναίους και Χετταίους,
λ.χ. αυτό το ανάγλυφο του 1400 ΠΚΧ στο Alaca Höyük

“Η Τροία εμφανίζεται σε χεττιτικό έγγραφο ως Taruisa. Μπορούμε λογικά να υποθέσουμε πως οι κάτοικοι της Taruisa ονομάζονταν με κάποια παρόμοια λέξη – χωρίς τα φωνήεντα, για να είναι συγκρίσιμη με την αιγυπτιακή γραφή”.

Η Τρωάδα βρισκόταν εκτός τής επικράτειας, μα μέσα στην σφαίρα επιρροής των Χετταίων. Διαφορετικό ενδεχόμενο προκύπτει από κάποιο άλλο χεττιτικό έγγραφο με κατάλογο πόλεων, μεταξύ των οποίων και η Tarsa, προφανώς η Ταρσός. Τα τοπωνύμια, και οι αντίστοιχες ιθαγένειές τους, θα καταγράφονταν στα αιγυπτιακά ιερογλυφικά, και σε οποιαδήποτε σημιτική, ή άλλη σφηνοειδή γραφή, χωρίς φωνήεντα, ως “Τρσ”, “Τρς”.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Εξαιρετικό παράδειγμα για το πόσο σημαντική υπήρξε η ελληνική καινοτομία, με την χρήση συμβόλων για τα φωνήεντα. Αν οι ανατολικοί λαοί κατέγραφαν και τα φωνήεντα, τότε ίσως το αίνιγμα των Λαών τής Θάλασσας να είχε προ πολλού λυθεί!

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη
συνομοσπονδία των συμμάχων της, κι η λογοτεχνική παράδοση
του Τρωικού μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των
Ελλήνων ν’ αποκρούσουν τις επιδρομές”. (Eberhard Zangger)

Το αμάλγαμα της Μικρασίας: οι περιοχές και οι λαοί τους

Με τη Μικρασία μάλλον συνδέονται, σύμφωνα με ποικίλες εκδοχές, και άλλοι Λαοί τής Θάλασσας, όπως οι Lukka (Λύκιοι). Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι, στη συντριπτική τους πλειονότητα, φαίνεται πως κατάγονταν από την Τρωάδα. Γι’ αυτό ο Ελβετός γεωαρχαιολόγος,⁽²⁾ Eberhard Zangger, είναι της άποψης πως “οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη συνομοσπονδία των συμμάχων της, και η λογοτεχνική παράδοση του Τρωικού πολέμου μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των Ελλήνων ν’ αποκρούσουν αυτές τις επιδρομές.”⁽³⁾ Αυτό φαίνεται ν’ αντανακλά η Ὁμήρου Ἰλιάς.

• ⁽²⁾ Με την χρήση τεχνικών και του αντικειμένου τής γεωγραφίας, της γεωλογίας, ή και άλλων γεωεπιστημών, η γεωαρχαιολογία εξετάζει θέματα που εμπλουτίζουν την θεωρία και πράξη τής αρχαιολογίας. Οι γεωαρχαιολόγοι μελετούν τις φυσικές διεργασίες που επηρεάζουν τους αρχαιολογικούς χώρους, όπως η γεωμορφολογία, καθώς επίσης το έδαφος και τα ιζήματα, υποβοηθώντας τις αρχαιολογικές έρευνες.

• ⁽³⁾ Κατά το σενάριο αυτό, ο Τρωικός ήταν πόλεμος “δίκαιος”, αμυντικός, από την πλευρά των Ελλήνων, και δεν είχε ως στόχο την κατάκτηση και καταστροφή τής πόλης, που είχε υπό τον έλεγχό της το πέρασμα προς τον Εύξεινο Πόντο.

Η “Ανατολική υπόθεση” του Eberhard Zangger

Eberhard Zangger

● Στην “Ανατολική υπόθεσή” του (πως η Μικρασία και δη η Τροία δίνει το κλειδί για να κατανοήσουμε την εποχή), ο Eberhard Zangger προκάλεσε μεγάλη αίσθηση, αλλά και αντιδράσεις, επειδή ταύτισε την Τροία με την Ατλαντίδα. Η άποψή του είναι πως ο Πλάτωνας χρησιμοποίησε μιαν αιγυπτιακή εκδοχή τής ιστορίας τής Τροίας, όταν έκανε την περίφημη αναφορά του στην Ατλαντίδα. Για να στηρίξει το επιχείρημά του αυτό, συνέκρινε τον μυκηναϊκό πολιτισμό με την αφήγηση του Πλάτωνα σχετικά με την αναμέτρηση των πολιτισμών Ἑλλάδος και Ἀτλαντίδος, και παραλλήλισε τις αναμνήσεις τού Τρωικού πολέμου κι εκείνου που διεξήχθη, υποτίθεται, ανάμεσα στους Έλληνες και τους Άτλαντες (μάλλον παραλλαγή τής Τιτανομαχίας). Κατά την ερμηνεία του, ο θρύλος τού Τρωικού πολέμου είναι η ανάμνηση του κοσμοϊστορικού χάους, που οδήγησε στην κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Κατέληξε, μάλιστα, στο συμπέρασμα πως η Τροία θα πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερη από ό,τι υποθέτουν οι περισσότεροι μελετητές, με τεχνητά λιμάνια μες στη σύγχρονη προσχωσιγενή πεδιάδα τής Τροίας. Για να το αποδείξει, προετοίμασε μια γεωφυσική χαρτογράφηση της πεδιάδας από ελικοπτέρου, ώστε να εντοπίσει στρώματα ανθρώπινης εγκατάστασης και ίχνη τεχνητών λιμανιών, με τεχνικές μελέτης τού υπεδάφους. Όμως, η τουρκική κυβέρνηση, έχοντας δώσει την αποκλειστικότητα ανασκαφής στην Τροία στον Γερμανό αρχαιολόγο Manfred Korfmann, απέρριψε το αίτημα του Zangger. Απογοητευμένος αυτός, περιορίστηκε σε μια διάλεξή του στην Ακαδημία Επιστημών τής Χαϊδελβέργης. Πιστεύω πως το εγχείρημά του υπονομεύτηκε όχι από τα αποκλειστικά δικαιώματα του Korfmann γι’ ανασκαφές στην Τροία [!] (το σχέδιο του Zangger ἐπὶ τῆς οὐσίας δεν προέβλεπε ανασκαφές), αλλά πιθανόν από την απροθυμία τής Τουρκίας να επιτρέψει τυχόν αποκάλυψη ευαίσθητων στρατιωτικών δεδομένων σε παραμεθόρια περιοχή.

Ίλιον/Τροία. Η ευρύτερη περιοχή και, κάτω δεξιά με κόκκινο, η σημερινή ακτογραμμή:
η πεδιάδα τής Τροίας που ενδιέφερε τον Zangger, στα στρατηγικής σημασίας στενά.

Η ιστορικότητα της Ιλιάδας

Σκηνές Τρωικού στην αγγειογραφία

Αν και αρκετοί ιστορικοί αμφισβητούν την ιστορικότητα της Ιλιάδας, φαίνεται πως ο Τρωικός πόλεμος υπήρξε ιστορικό γεγονός, και αποτελεί κλειδί για την κατανόηση των βαθύτερων αιτίων των κοσμοϊστορικών εξελίξεων εκείνη την εποχή. “Σίγουρα, η μετακίνηση των Λαών τής Θάλασσας περιλαμβάνεται στις μεγαλύτερες και σπουδαιότερες μεταναστεύσεις στην Ιστορία, αφού άλλαξε το πρόσωπο του αρχαίου κόσμου, περισσότερο από κάθε άλλο μεμονωμένο γεγονός, πριν από την εποχή τού Μεγάλου Ἀλεξάνδρου”, τονίζει ο Salimbeti. Αυτός ο μακρόχρονος, καταστρεπτικός πόλεμος, μαζί με τον εκτεταμένο λιμό σε όλη την χερσόνησο, δημιούργησαν τις εκρηκτικές συνθήκες που οδήγησαν στην κατάρρευση. Καθώς έτσι είχαν τα πράγματα, πολλοί Τρώες, σύμμαχοι, ή γείτονές τους, κατέληξαν πρόσφυγες, και πολλοί από αυτούς επιβίωσαν χάρη στην ευστροφία, μα και στα ξίφη τους. Αρχαιολογικά ευρήματα οδηγούν στο συμπέρασμα πως οι Λαοί τής Θάλασσας δεν ήταν πλέον ούτε πειρατές, ούτε κι επιδρομείς που λεηλατούσαν και λαφυραγωγούσαν ανυπεράσπιστες πόλεις, αλλ’ αντιθέτως, μια τεράστια ομάδα ανθρώπων, που έψαχναν ένα μέρος να εγκατασταθούν, μια νέα πατρίδα, ένα καλύτερο αύριο. Αυτό ήταν προφανές ήδη κατά την πρώτη τους εκστρατεία στην Αίγυπτο, με Λίβυους επικεφαλής, αφού συνοδεύονταν από τις οικογένειες και τα υπάρχοντά τους. Οι φυλές τής Λιβύης έπαιξαν επίσης σημαντικό ρόλο στις πρώτες εκστρατείες εναντίον τής Αιγύπτου. Αιώνες αργότερα, οι Ηρόδοτος και Ἑκαταῖος αναφέρθηκαν σε μια από τις ἐν λόγῳ φυλές. Ήταν οι Βέρβεροι Μάξυες (ή Μάζυες), οι Mazaces και Mazices των Ρωμαίων, ή οι Meshwesh των Αιγυπτίων, που διατείνονταν και αυτοί με τη σειρά τους πως στις φλέβες τους κυλούσε τάχα τρωικό αίμα…

Peleset αιχμάλωτος στην Αίγυπτο,
και το ἐν λόγῳ σύμβολο του Δίσκου
τής Φαιστού (κάτω δεξιά)

Πελασγοί και Φιλισταίοι (Peleset)

Ένας σημαντικός Λαός τής Θάλασσας υπήρξαν οι Peleset, που ταυτίζονται με τους Φιλισταίους και, με μιαν ευρεία έννοια, τους Παλαιστίνιους:

“Μια από τις θεωρίες τούς συνδέει με τους Πελασγούς, που ήταν σύμμαχοι της Τροίας, και μια ομάδα τους ζούσε στην Θρᾴκη”, πιθανολογεί ο Salimbeti. “Εκείνοι οι Πελασγοί μάλλον θα μετανάστευσαν στα νότια, υπερισχύοντας και καταφέροντας ανεπανόρθωτα πλήγματα κατά του αχαϊκού ελληνικού πολιτισμού. Λίαν συντόμως πολλοί από αυτούς βρέθηκαν ακόμη νοτιότερα, στην Κρήτη.”

Υπάρχουν βιβλικές αναφορές στους Φιλισταίους, ως προερχόμενους από ένα μέρος που προσδιορίζεται με το τοπωνύμιο Caphtor,⁽⁴⁾ το οποίον οὐκ ὀλίγοι μελετητές ταυτίζουν με την Κρήτη:

• ⁽⁴⁾ Wikipedia: “Ο Caphtor είναι τόπος που μνημονεύεται στη Βίβλο και την σχετική βιβλιογραφία. Οι κάτοικοί του καλούνται Caphtorites (ή Caphtorim) και αναφέρονται ως υποδιαίρεση των αρχαίων Αιγυπτίων. Παραδοσιακές εβραϊκές πηγές τοποθετούν τον Caphtor στην περιοχή τού Πηλουσίου [Δέλτα τού Νείλου]. Άλλες πηγές [;] τον συνδέουν με τόπους εκτός Αιγύπτου, όπως Κιλικία, Καππαδοκία, Κύπρο, ή Κρήτη”… Το πιο απίθανο σενάριο είναι “ατράνταχτη αλήθεια” για ορισμένους. Δείγμα τής αξιοπιστίας των μελετητών μας! (Βλέπε Χρονικό 27, υποσημείωση 10).

“Η θεωρία αυτή”, συμπληρώνει ο Salimbeti, “έχει κατά κάποιον τρόπον ενισχυθεί με την ανακάλυψη του Δίσκου τής Φαιστού στην Κρήτη. Ένα από τα σύμβολά του παρουσιάζει το κεφάλι ενός άνδρα στεφανωμένου με φτερά – μοιάζει, δηλαδή, πάρα πολύ με τις φτερωτές στην κορυφή περικεφαλαίες των Peleset, όπως τους απεικονίζουν” οι Αιγύπτιοι στον ναό τού Ραμσή Γ΄.⁽⁵⁾

Δέλτα τού Νείλου: το Πηλούσιον στ’ ανατολικά, η ελληνική αποικία Ναύκρατις δυτικά και, πιο πάνω, η θέση όπου χτίστηκε αργότερα η Αλεξάνδρεια. Φαίνεται και η “Διώρυγα των Φαραώ” που ένωνε Μεσόγειο κι Ερυθρά θάλασσα.

• ⁽⁵⁾ Ήταν, θα έλεγα, σχεδόν αναπόφευκτο: “Η ομοιότητα [της περικεφαλαίας των Peleset] με τα φτερωτά καλύμματα της κεφαλής των Μάγια και των Αζτέκων είναι πράγματι εκπληκτική, δεδομένης τής απόστασης που χώριζε τη μεσοαμερικανική κουλτούρα” από τη μεσογειακή… Καλπάζουσα φαντασία κάπου στη Διαδικτυακή Θάλασσα, ενώ πέρα στον μακρινό ορίζοντα αναδύεται σιγά-σιγά η γη τής Ατλαντίδας…

● Ποια ήταν, άραγε, η γλώσσα των Φιλισταίων; Η Wikipedia μας ενημερώνει για “πιθανές σχέσεις με ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, ακόμη και τη μυκηναϊκή ελληνική, ενισχύοντας την θεωρία που έχει διατυπωθεί ανεξάρτητα [;!] πως οι Φιλισταίοι εμφανίστηκαν ως μετανάστες μεταξύ των ‘Λαών τής Θάλασσας’.” Και τι ξέρουμε, αλήθεια, για την γλώσσα (ή τις γλώσσες) των Πελασγών; “Αφού δεν υπάρχει καμιά βεβαιότητα για την ταυτότητα (ή τις ταυτότητες) των Πελασγών, έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες. Καθώς η ελληνική έχει χαρακτηριστεί ως ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, το μείζον προς διερεύνηση ζήτημα είναι αν [και] η πελασγική ήταν γλώσσα ινδοευρωπαϊκή”. Για όλα τα περαιτέρω, μας παραπέμπει στην αιγαιακή γλωσσική οικογένεια, που έχει προτείνει ο Giulio M. Facchetti, λόγω κάποιων υποτιθέμενων ομοιοτήτων ανάμεσα στην ετρουσκική και τη λημνιακή, καθώς και κάποιες άλλες γλώσσες τής περιοχής, όπως οι μινωική, ἐτεοκρητική, ἐτεοκυπριακή, καθώς και φιλισταϊκή. Οι γλώσσες αυτές ίσως να συναπάρτιζαν κάποιο προ-ινδοευρωπαϊκό φῦλον, που εκτεινόταν από την Χαναάν ως τις Άλπεις. Ωστόσο, η ἐν λόγῳ άποψη δεν είναι γενικά αποδεκτή. Υπάρχουν και άλλοι που επιχειρούν να συνδέσουν την ετεοκρητική και την ετεοκυπριακή με τις σημιτικές γλώσσες.

Πελασγικός κυκλαδικός πολιτισμός: στο σχέδιο αυτού του “τηγανιού” (2800 ΠΚΧ) κάποιοι ευφάνταστοι “βλέπουν” χάρτη τής Ατλαντίδας!

Φυσικά, όλα τα παραπάνω δεν είναι παρά υποθέσεις, όπως παραδέχεται και ο Facchetti. Αυτό που μετράει είναι η ιδέα την οποία είχαν οι ίδιοι οι Έλληνες για τους Πελασγούς, που επιβίωναν κατά την κλασική περίοδο σε διάφορα μέρη τής ηπειρωτικής Ελλάδας, της Κρήτης, ή και άλλων νησιών τού Αιγαίου. Πληθυσμοί, οι οποίοι τότε προσδιορίζονταν ως “πελασγικοί”, μιλούσαν γλώσσα, ή γλώσσες, που οι Έλληνες χαρακτήριζαν ως “βαρβαρικές” – ἤτοι τους ήταν ακατανόητες. Πολλά μέρη τής Ελλάδας, σύμφωνα με αρχαία παράδοση, ήταν κάποτε πελασγικά, πριν να εξελληνιστούν. Με όλα αυτά κατά νου, μπορούμε ν’ απολαύσουμε το θέαμα, βλέποντας τις θεωρητικολογίες των μελετητών να καταρρέουν παταγωδώς… (Περί Πελασγών βλέπε Χρονικό 15, υποσημείωση 7).

Ένας άλλος “Τρωαδίτης” Λαός τής Θάλασσας μπορεί να ήταν οι Weshesh. Οι ελάχιστες διαθέσιμες πληροφορίες οδήγησαν… ἐξ ἀνάγκης σε εικασίες για το ενδεχόμενο να σχετίζεται τ’ όνομά τους με το Ἴλιον, όπως ονόμαζαν επίσης οι Έλληνες την πόλη τής Τροίας (Wilusa, ή Wilusiya, οι Χετταίοι), από τον βασιλιά Ἴλο (ἐξ οὗ και Ἰλιάς). “Το W των Weshesh”, γράφει ο Salimbeti, “είναι σύγχρονη επινόηση για την ευκολία τής προφοράς: τα αιγυπτιακά αρχεία αναφέρονται στους Uashesh”. Μελετητές συσχετίζουν αυτόν τον λαό με την Ἄσσο, επίσης στην Τρωάδα, ή με την Ἰασό τής Καρίας, ή και με την Ἰσσό τής Κιλικίας. Άλλοι, πάλι, υποθέτουν πως συνδέθηκε με τον ισραηλιτικό συνασπισμό, ως η φυλή Ασήρ. Ένας ακόμη Λαός τής Θάλασσας σχετιζόμενος με τους Ιουδαίους ήταν οι Tjeker. Φτάνοντας στην Χαναάν, κατέλαβαν την πόλη-κράτος τής Dor, και τη μετέτρεψαν σε μεγάλη και καλά οχυρωμένη πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Η Dor καταστράφηκε βίαια, στα μέσα τού 11ου αιώνα ΠΚΧ, από τους επεκτατικούς τότε Φοίνικες, που αρχικά ανακόπηκαν από τους Φιλισταίους, και κατόπιν από τους Εβραίους. Ο βασιλιάς Δαβίδ (αν ήταν κάτι παραπάνω από μυθολογική μορφή) υποτίθεται πως κατέκτησε την Dor, και οι Tjeker δεν ξανακούστηκαν πια.

Τεῦκρος τῆς Τρωάδος καὶ τῆς Σαλαμῖνος

Αχιλλέας και Αίας παίζουν ζάρια: αμφορέας τού
ζωγράφου-αγγειοπλάστη Εξηκία, 540-530 ΠΚΧ

Σύμφωνα με μια θεωρία, οι Tjeker είχαν γλωσσική συγγένεια με τους Tekrur, που δεν ήταν άλλοι από τους Τεύκρους, μια φυλή η οποία κατοικούσε στη βορειοδυτική Μικρασία, στα νότια της Τρωάδας, όπως αναφέρουν αρχαίες πηγές. Η παράδοση προσφέρει δυο ενδεχόμενα ως προς την καταγωγή τους: την Κρήτη και την Ἀττική. Θρύλοι συνδέουν αυτές τις περιοχές, φτάνοντας σε ακόμη πιο μακρινούς τόπους, ακολουθώντας κατά πόδας δύο επώνυμους μα και συνώνυμους ήρωες: ήταν ο Τρωαδίτης βασιλιάς Τεῦκρος, και ο Τεῦκρος ο “νόθος”, Ἕλλην ἐκ Σαλαμῖνος. Σύμφωνα με τον Βιργίλιο, ο πρώτος καταγόταν από την Κρήτη, αλλά εγκατέλειψε το νησί με το ένα τρίτο των κατοίκων στη διάρκεια μεγάλου λιμού (πόσες ανάλογες ιστορίες…), ώσπου εγκαταστάθηκε δίπλα σ’ ένα ποτάμι, που του έδωσε τ’ όνομα του πατέρα του, Σκάμανδρου. Αντίθετα, ο Διονύσιος ὁ Ἁλικαρνασσεὺς υποστηρίζει πως ο ἐν λόγῳ Τεύκρος είχε πάει στην Τρωάδα από την Αττική. Ο Σκάμανδρος (ή Ξάνθος) ήταν, λέει, ποτάμιος θεός, γιος τού Ὠκεανοῦ. Κατά τον Όμηρο, άρχισε να πολεμά στο πλευρό των Τρώων, όταν ο Ἀχιλλεὺς τον προσέβαλε. Ήταν προσωποποίηση του ποταμού που έρεε δίπλα από την Τροία. Οι Έλληνες στρατοπέδευσαν κοντά στις εκβολές του, και οι μάχες τους με τους Τρώες διεξάγονταν στην πεδιάδα του. Χάρη, λοιπόν, στον Τεύκρο, η γη ονομάστηκε αρχικά Τευκρία, αργότερα Δαρδανία, όταν έφτασε εκεί ο Δάρδανος (ἐξ οὗ και Δαρδανέλλια) και, στο τέλος, Τρωάδα (από τον βασιλιά Τρῶα). Παρ’ όλες τις τοπωνυμικές αλλαγές, οι Τρώες συνέχιζαν ν’ αυτοαποκαλούνται Τεύκροι. Έτσι, λ.χ. ο Αἰνείας προσδιορίζεται ως “ο μέγας καπετάνιος των Τεύκρων”.

Η κρίση τού Πάρι (1904), του Enrique Simonet: Η Αφροδίτη μπροστά θριαμβευτικά γυμνή
ως νικήτρια των αρχαίων καλλιστείων, ενώ Ήρα και Αθηνά μένουν ταπεινωμένες πίσω…

Ο νόθος Τεύκρος ήταν Τρωαδίτης κατά το ήμισυ, από τη μητέρα του, Ἡσιόνη, πριγκίπισσα του Ιλίου και παλλακίδα τού βασιλιά Τελαμῶνος, που είχε φτάσει από την Αἴγινα στη Σαλαμίνα, διωγμένος από τον πατέρα του, γιατί σκότωσε κατά λάθος τον αδερφό του. Ο Τεύκρος πήρε μέρος στον Τρωικό στο πλευρό των Ελλήνων, με συμμαχητή τον ετεροθαλή αδελφό του, Αἴαντα, ενώ “εχθροί” του ήταν οι εξάδελφοι Ἕκτωρ και Πάρις, αλλά και ο θείος Πρίαμος. Στο κάτω-κάτω, ο πόλεμος ήταν οικογενειακή υπόθεση – πόσο μάλλον για τον Τεύκρο. Όμως, όταν γύρισε στη Σαλαμίνα, ο πατέρας του τον κατηγόρησε, επειδή δεν φρόντισε να επαναπατριστεί η σορός τού Αίαντα. Τότε, και αυτός με τη σειρά του, αποκληρώθηκε, εξορίστηκε κι αναγκάστηκε να ψάξει για νέα πατρίδα. Τ’ αποχαιρετιστήρια λόγια του, που ο Ὁράτιος μετέτρεψε σε συγκινητική ᾠδή, είναι μια προτροπή προς τους συντρόφους του να μην βυθίζονται “καθόλου σε απελπισία… αύριο θα ξανοιχτούμε στην απέραντη θάλασσα”.⁽⁶⁾ Η ομιλία του αυτή, που συνδέθηκε αργότερα με τα ταξίδια των ανακαλύψεων, βρίσκεται επίσης στην Κόλαση του Δάντη, ή και τον Ulysses τού Tennyson. Ο Τεύκρος συμπαρατάχθηκε αργότερα με τον Φοίνικα βασιλιά Βῆλο, της Τύρου, κατά την εκστρατεία του εναντίον τής Κύπρου, και όταν το νησί κατακτήθηκε, ο Βήλος το παρέδωσε στον Τεύκρο ως ανταμοιβή. Και αυτός ίδρυσε εκεί την πόλη τής Σαλαμίνας, δίνοντάς της τ’ όνομα της γενέτειράς του.

• ⁽⁶⁾ “Όπου η τύχη θα μας φέρει, πιο καλότροπη απ’ τον πατέρα μου, | θα πάμε, ὦ, άνδρες και σύντροφοί μου. | Μην απελπίζεστε με τον Τεύκρο αρχηγό σας και προστάτη· | άδηλο είναι το μέλλον που επιφυλάσσει ο Απόλλων | στη Σαλαμίνα σ’ έναν νέο κόσμο. | Ὦ, άνδρες, που μαζί μου συχνά υπομείνατε | χειρότερες αναποδιές, ξορκίστε τώρα τις έγνοιες σας με το κρασί· | αύριο θα ξανοιχτούμε στην απέραντη θάλασσα.” (Ὁρατίου, ᾨδή).
  Στο λατινικό πρωτότυπο: “Quo nos cumque feret melior fortuna parente, | ibimus, o socii comitesque. | Nil desperandum Teucro duce et auspice Teucro; | certus enim promisit Apollo ambiguam tellure nova Salamina futuram. | O fortes peioraque passi | mecum saepe viri, nunc vino pellite curas; | cras ingens iterabimus aequor.”.

Η Λήδα και ο Κύκνος, από το Ιερό τής Αφροδίτης
στην Παλαιά Πάφο (3ος αιώνας ΚΧ)

Η “χαλκῆ νῆσος”, ζωτικής σημασίας κόμβος των εμπορικών δικτύων, γνώρισε δύο κύματα ελληνικού εποικισμού: Το αρχικό απαρτιζόταν από Μυκηναίους εμπόρους, γύρω στο 1400 ΠΚΧ. Προς τα τέλη αυτής της περιόδου, η Κύπρος παρήγαγε μεγάλες ποσότητες “μυκηναϊκών” αγγείων. Και το δεύτερο μεγάλο κύμα, που συνδέεται με την ιστορία τού Τεύκρου, σημειώθηκε μετά από την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, γύρω στο 1100 ΠΚΧ, δίνοντας από τότε έναν πρωτίστως ελληνικό χαρακτήρα στο νησί, λόγω της εισβολής των Ελλαδιτών προσφύγων. Εκτός από τη Σαλαμίνα, o Τεύκρος πιστεύεται πως ίδρυσε και άλλες πόλεις. Ένας τοπικός θρύλος στη Γαλικία, της βορειοδυτικής Ιβηρίας λ.χ. συνδέει την θεμελίωση της Pontevedra με τον “Teucro”. Ο θρύλος μάλλον βασίζεται στην υπόθεση πως Έλληνες έμποροι είχαν φτάσει εκεί κατά την αρχαιότητα. Αν και τα θρυλούμενα απορρέουν πάντα από κάποιαν αιτία, ιστορικοί και αρχαιολόγοι συναινούν πως ο αρχικός οικισμός σχηματίστηκε κατά τον 1ο αιώνα ΠΚΧ, όταν η αρχαία Γαλικία ενσωματώθηκε στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η Ποντεβέδρα (“παλαιά γέφυρα”, από μια ρωμαϊκή γέφυρα στον ποταμό Lérez), ονομάζεται μερικές φορές ποιητικά “πόλη τού Τεύκρου”, και οι κάτοικοί της “teucrinos” – όπως οι Τρώες!⁽⁷⁾ (Βλέπε Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

Λυχνάρι, Tróia, Πορτογαλία

• ⁽⁷⁾ Υπάρχει η εντύπωση πως η Tróia, απέναντι από το Setúbal τής Πορτογαλίας, πήρε τ’ όνομά της από την Τροία, όμως δεν ξέρουμε γιατί. Η χερσόνησος κατοικήθηκε στους προϊστορικούς χρόνους, όταν ήταν νησί και ονομαζόταν Acalá. Η πόλη, που έχτισαν εκεί οι Ρωμαίοι στον 1ο αιώνα ΚΧ, ονομάστηκε Cetóbriga, και αναδείχθηκε σ’ ένα σημαντικό αλιευτικό κέντρο. Όμως καταστράφηκε ολοσχερώς το 412 λόγω σεισμού με τσουνάμι. Αν το αρχικό όνομα ήταν Tróia, θα υποθέταμε πως οι Ρωμαίοι, ως καταγόμενοι από τους Τρώες, αποφάσισαν να χτίσουν μια Τροία δίπλα στην πόλη τού Ὀδυσσέα: το Olisipo, τη Λισαβόνα! Όπως παρατηρεί ο José Pedro Machado, στ’ Ονομαστικό ετυμολογικό λεξικό τής πορτογαλικής γλώσσας, το τοπωνύμιο αυτό δεν βρίσκεται μόνον στην περιοχή τού Setúbal. Υπάρχουν και άλλες Tróia στην Πορτογαλία, ή μια Troya στη Γαλικία. Οι “νονοί” τους, προφανώς, εμπνεύστηκαν από την Ιλιάδα. Βάσει ενός λήμματος της Μεγάλης πορτογαλικής και βραζιλιάνικης εγκυκλοπαίδειας, ο Machado εξέτασε το ενδεχόμενο το ἐν λόγῳ τοπωνύμιο να προέρχεται από την Cetóbriga: > Cetóbria > Cetróbia > Cetróia > Xetróia > Atróia – αν και… παρατραβάει η ιστορία για ένα όνομα! Ή, ενδεχομένως, το τοπωνύμιο να μη συνδέεται με την Τροία, αλλά με την Troyes, ή την Truyes, δύο γαλλικές πόλεις. Ή, τέλος, να προέκυψε από τη λατινική φράση “Trogia (villa)”, που παραπέμπει στο κέλτικο όνομα Trogus, Τρόγος – το πιθανότερο μάλλον.

Ψηφιδωτό στην Conímbriga

Συμπτώσεις Θρᾳκῶν και Κελτῶν

● Μα και το τοπωνύμιο Cetóbriga είναι προφανώς κέλτικο. Επειδή όμως υπάρχουν αναφορές για την παρουσία στην Ιβηρία και Θρᾳκῶν, με την κατάληξη -βριγα στην γλώσσα τους, ας δούμε και το θέμα αυτό. Υπάρχουν στην χερσόνησο πάρα πολλά τοπωνύμια με την κατάληξη -briga. Ίσως η γνωστότερη πόλη αυτής της κατηγορίας να είναι η Conímbriga, ένας από τους μεγαλύτερους ρωμαϊκούς οικισμούς τής Πορτογαλίας. Κατά την προ-ρωμαϊκήν εποχή ζούσαν εκεί οι Κόνιοι (Κυνήτες), που κατόπιν εγκαταστάθηκαν στη νότια Πορτογαλία. Μετά από την καταστροφή τής πόλης από τους Σουηβούς στη δεκαετία 460 ΚΧ, αρκετοί κάτοικοι πήγαν να ζήσουν στο γειτονικό Αιμίνιον, που σταδιακά μετονομάστηκε σε Coimbra. Η λέξη Conímbriga, πάντως, δεν συνδέεται με τους Conii· σχηματίζεται από τον γηγενή όρο conim (βράχος) και την κέλτικη κατάληξη -briga (ακρόπολη). Σχετίζεται με τους Κέλτες Brigantes που ήλεγχαν στα προ-ρωμαϊκά χρόνια την Brigantia στη Β. Αγγλία. Στη Β. Ιβηρία υπήρχε το Brigantium (Coruña, Γαλικία) και το Brigaecium (Αστούριες). Κατά τον Πτολεμαῖο, οι Brigantes ζούσαν και στη ΝΑ Ιρλανδία. Ο Στράβων μιλά για τους Brigantii, ως υποομάδα των Κελτών Vindelici, στις Άλπεις. Υπήρχαν, όμως, και οι Βρίγαντες, ή Βρύγες, που ήταν πολυάριθμος θρακικός λαός, με κοιτίδα, μάλλον, την χώρα των Κικόνων (μεταξύ Έβρου και Νέστου), ή την περιοχή των Βρυγηΐδων λιμνών (Πρέσπες). Ήταν πρόγονοι των Φρυγών (το ‘Β’ έγινε ‘Φ’), που αρχικά κατοικούσαν στη Βαλκανική, κι έπειτα μετανάστευσαν στη Μικρασία. Η χώρα των Κικόνων, κατά τον Ηρόδοτο, λεγόταν αρχικά Βριαντική. Περί το 700 ΠΚΧ, οι Βρύγες εγκαταστάθηκαν στη Β. Ήπειρο, μετά απλώθηκαν στην Παιονία, την Ιλλυρία (όπως λέει ο Σκύμνος ὁ Χίος στην Περιήγησή του), την Αδριατική (όπου βρίσκονται οι Βρυγηΐδες νήσοι), και στη δυτική Ευρώπη, εκστρατεύοντας ως ακόλουθοι του Διονύσου. Χαρακτηριστικό των Βριγάντων, σύμφωνα με τον Ἡσύχιο, ήταν οι καταλήξεις -βρίγα, ή -βρία, στις πόλεις τους (βλέπε και Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

Δούρειος Ίππος: η παλαιότερη γνωστή απεικόνιση (πίθος Μυκόνου, ± 670 ΠΚΧ)

ΩΣ ΤΩΡΑ, ΜΕ ΜΟΝΗ ΕΞΑΙΡΕΣΗ ΤΟΝ ΤΕΥΚΡΟ, που επιτέθηκε στην Κύπρο παρέα με Φοίνικες, συμβολίζοντας όσους βρήκαν καταφύγιο εκεί, δεν έχουμε δει κανέναν άλλον Έλληνα να πολεμά στο πλευρό των Λαών τής Θάλασσας, ή συμμάχων τους, αλλά μάλλον εναντίον τους, στον Τρωικό πόλεμο. Μας το είπε ήδη ο Sanford Holst στο προηγούμενο Χρονικό:

“Οι Μυκηναίοι είχαν επιτεθεί κατά των Μικρασιατών από τη μεριά τής θάλασσας. Για την επίλυση του προβλήματος, πολεμιστές και πλοία τής συνομοσπονδίας των Λαών τής Θάλασσας ξεχύθηκαν από την Ανατολία και τον Εύξεινο Πόντο στο Αιγαίο, όπου λεηλάτησαν τους Μυκηναίους”……

Ας προσπαθήσουμε να το επαληθεύσουμε αυτό στην Wikipedia:

“Οι εισβολείς, δηλαδή οι διάδοχες κουλτούρες σε αυτούς τους τόπους [ἤτοι τους μυκηναϊκούς], προφανώς δεν έκαναν καμιά προσπάθεια να διατηρήσουν τον πλούτο των πόλεων, αλλ’ αντίθετα, έχτισαν νέους οικισμούς πάνω στα ερείπια, με απλούστερη υλικά κουλτούρα και σε όχι τόσο περίπλοκο οικονομικό επίπεδο. Για παράδειγμα, κανείς δεν ιδιοποιήθηκε το ανάκτορο και τις πλούσιες αποθήκες τής Πύλου, αλλά τα πάντα κατακάηκαν, και οι διάδοχοι (όποιοι και αν ήταν αυτοί) προχωρούσαν μες στα ερείπια με φτωχικά αγγεία και στοιχειώδη υλικά αγαθά. Αυτό μαρτυρά μια πολιτισμική ασυνέχεια.”

Αυτό ίσως μαρτυρά και μια λογική ασυνέχεια! Το ερώτημα ως προς το ποιοι μπορεί να ήταν αυτοί οι εισβολείς, ο/η συγγραφέας το αφήνει αναπάντητο. Κι όμως τους ταυτίζει με τις “διάδοχες κουλτούρες”, που τα μέλη τους ήταν τόσο ανόητα, ώστε “κατέκαψαν το ανάκτορο και τις πλούσιες αποθήκες”, αντί να τα ιδιοποιηθούν. Απλούστατα, οι ἐν λόγῳ εισβολείς δεν είχαν κανέναν σκοπό να εγκατασταθούν εκεί. Είχαν πάει μόνο για να καταστρέψουν: δεν ήταν οι “διάδοχες κουλτούρες”!

Αιχμάλωτοι μαχητές των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο

Στους κόλπους των Λαών τής Θάλασσας κυριαρχούσαν οι Μικρασιάτες, αλλά σίγουρα δεν ήταν μόνοι τους. Στα αιγυπτιακά αρχεία, αρκετά ονόματα φυλών είναι αμφίβολης, ή άγνωστης, προέλευσης· όπως οι Shekelesh, ίσως οι Siculi, που μετακινήθηκαν από την ηπειρωτική Ιταλία στη Σικελία.

“Υπήρξε μια γιγαντιαία σειρά μεταναστευτικών κυμάτων, που εκτεινόταν σε όλη τη διαδρομή από την κοιλάδα τού Δούναβη ως τις πεδιάδες τής Κίνας”, σχολιάζει ο Michael Grant· και ο Moses Finley γενικά συμφωνεί: “Έχουμε ενδείξεις για μια μεγάλης κλίμακας μετακίνηση ανθρώπων… Το αρχικό κέντρο αναταραχής ήταν στην Καρπαθοδουνάβια περιοχή τής Ευρώπης… πιέζοντας σε διαφορετικές εποχές προς διαφορετικές κατευθύνσεις.”

Αν πιστέψουμε, όμως, τον Michael Wood, ήταν… “ουσιαστικά” [;!] Έλληνες:

“Απαρτίζονταν, όντως, οι Λαοί τής Θάλασσας ἐν μέρει από Μυκηναίους Έλληνες – ξεριζωμένους μετανάστες, ομάδες πολεμιστών και condottieri ἐν κινήσει; Σίγουρα, υπάρχουν υπόνοιες, μάλλον εξαιτίας των ομοιοτήτων στον πολεμικό εξοπλισμό και τις περικεφαλαίες των Ελλήνων και των Λαών τής Θάλασσας”. Περιλαμβάνοντας, επιπλέον, τους Sherden και Shekelesh στους “κακούς”, μας υπενθυμίζει πως “εκείνη την εποχή είχαν γίνει μεταναστεύσεις ελληνόφωνων λαών” προς τη Σαρδηνία και τη Σικελία. Η Τροία, καταλήγει, “λεηλατήθηκε ουσιαστικά από Έλληνες Λαούς τής Θάλασσας”…⁽⁸⁾

• ⁽⁸⁾ Είναι μεγάλο κρίμα που… “ουσιαστικά”, δεν υπήρχαν και Βρετανοί “κοντοτιέροι εν κινήσει”. Αλλιώς, ο… “παίδαρος της σκεφτόμενης γυναίκας” (όπως έχουν περιγράψει χιουμοριστικά κάποιες βρετανικές εφημερίδες τον Wood, λόγω της γοητείας του, που τον έκανε ελκυστικό στο “ασθενές” φύλο) θα είχε βρει ελληνικές αποικίες ακόμη και στον Άρη!

Κυκλαδική κεφαλή: ζει “στα νησιά” με “αλλοιωμένα” χαρακτηριστικά. Άρα
είναι “ύποπτη”!

Ούτε και ο Michael Wood είναι μόνος του. Η ταύτιση των Denyen και Ekwesh, με τους Δαναούς και Αχαιούς, αντίστοιχα, είναι ένα “χρόνιο πρόβλημα” των μελετών τής εποχής τού μπρούντζου, καθώς μάλιστα οι “ύποπτοι” ζούσαν… “στα νησιά”!⁽⁹⁾ Ήταν, άραγε, οι Αιγύπτιοι γραφείς αδαείς και αφελείς, ώστε να χρησιμοποιούν δυο ονόματα για τον ίδιο λαό; Τί μελετητές τής εποχής τού μπρούντζου είναι εάν (προσποιούνται ότι) αγνοούν πως Αχαιοί και Δαναοί είναι όροι συνώνυμοι; Μα δεν μελέτησαν την Ιλιάδα; Ο Όμηρος αναφέρει τ’ όνομα Ἀχαιοὶ 598 φορές, Δαναοὶ 138 φορές, Ἀργεῖοι 182 φορές, και Ἕλληνες μόνο μια φορά. Ήταν οι πρόγονοι των Ελλήνων: σύμφωνα με μιαν εκδοχή τού μύθου, οι Ἕλλην, Γραικός, Μάγνης, και Μακεδών (Μακεδνός), ήταν γιοι τού Δευκαλίωνα και της Πύρρας, οι μόνοι επιζώντες τού κατακλυσμού. Παιδιά τού Έλληνα ήταν οι Δῶρος, Ξοῦθος, και Αἴολος· και παιδιά τού Ξούθου οι Ἴων και Ἀχαιός. Ο Δαναός από την Αίγυπτο, ο Πέλοψ από τη Μικρασία, και ο Κάδμος από την Φοινίκη, κέρδισαν επάξια μια θέση στην Ελλάδα, αφομοιώθηκαν κι εξελληνίστηκαν. Για τους Δαναούς, πιθανόν λόγω… “αιγυπτιακής” καταγωγής, υπάρχει κάποια ελαστικότητα: ή ταυτίζονται με τους κατοίκους των Αδάνων τής Κιλικίας, ή συνδέονται ίσως με τη γη των Danuna, κοντά στην Ουγκαρίτ τής Συρίας, ή λέγεται πως μπορεί να ενώθηκαν μ’ εβραίους, σχηματίζοντας μια από τις αρχικές δώδεκα φυλές τού Ισραήλ, την φυλή Δαν.

• ⁽⁹⁾ Παρ’ όλο που η σύνδεση ακόμη και του χεττιτικού τοπωνυμίου Ahhiyawa (ή Ahhiya), με την Ἀχαΐα, αμφισβητείται εντονότατα (Wikipedia: “η ακριβής σχέση τού όρου Ahhiyawa με τους Αχαιούς, πέρα από μιαν ομοιότητα στην προφορά, προκαλεί έντονες αντιπαραθέσεις μεταξύ των μελετητών”· βλέπε την κατάληξη αυτού τού Χρονικού), οι… “Wikipediστές” έχουν απόλυτη βεβαιότητα για την ταύτιση Αχαιών και Ekwesh. Έτσι, αν αναζητήσεις πληροφορίες για τους δεύτερους, ανακατευθύνεσαι στους πρώτους! Ως προς την επίμαχη φράση “στα νησιά”, που οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούν αναφερόμενοι σε Λαούς τής Θάλασσας, και την επικαλούνται οι μελετητές ως επιχείρημα, καταντά να σημαίνει:“Πας μη στεριανός ύποπτος”!

ΚΟΡΥΦΑΙΟ ΓΕΓΟΝΟΣ τής βασιλείας τού Μερνεφθά (1213–1203 ΠΚΧ) ήταν η μάχη ενάντια στα λεγόμενα “Εννέα Τόξα”, μια συνομοσπονδία υπό την ηγεσία τού βασιλιά τής Λιβύης. Ο φαραώ διακηρύσσει με καμάρι ότι συνέτριψε την εισβολή, σκοτώνοντας 6.000 πολεμιστές, κι αιχμαλωτίζοντας άλλους 9.000. Για να είναι σίγουρος ως προς τους αριθμούς, διέταξε, μεταξύ άλλων, να κοπούν τα πέη όλων των νεκρών δίχως περιτομή, και οι παλάμες όσων είχαν κάνει περιτομή.⁽¹⁰⁾ Αναφέρω – σκόπιμα – αυτήν την ανατριχιαστική λεπτομέρεια, επειδή, όπως αποδείχθηκε, οι Ekwesh (οι… “Αχαιοί”) ήταν μεταξύ των περιτετμημένων, γεγονός που θα υποχρέωνε οπωσδήποτε κάθε σοβαρό μελετητή τής εποχής τού μπρούντζου να εκδώσει… “απαλλακτικό βούλευμα” για τους Έλληνες Αχαιούς!⁽¹¹⁾

• ⁽¹⁰⁾ Φανταστείτε εκείνους τους καημένους φαντάρους να μετρούν αυτά τα πέη και τις παλάμες!

• ⁽¹¹⁾ … “γεγονός που αναγκάζει ορισμένους ν’ αμφιβάλλουν για το αν ήταν Έλληνες”, είναι αυτό που όντως διαβάζουμε στη Wikipedia! Ίσως να έκαναν περιτομή για… καμουφλάζ! Ή απλώς για να… μπερδέψουν τους μελετητές μας! Αυτό που δεν ξεχνούν ποτέ οι τελευταίοι, είναι ο αφορισμός τού Βιργιλίου: “Timeo Danaos et dona ferentes”· “Φοβοῦ τοὺς Δαναοὺς καὶ δῶρα φέροντας” – στην περίπτωσή μας: και… περιτομὴν φέροντας! Τουλάχιστον οι μελετητές μας μελέτησαν την Αἰνειάδα… Σημειωτέον πως όχι μόνον οι Ekwesh, αλλά και οι Shekelesh και Shardana ήταν περιτετμημένοι, όπως αποσαφηνίζουν οι Αιγύπτιοι (κρίμα, δεν ενημέρωσαν τον… Michael Wood)! Άρα, αυτοί οι δυο λαοί είχαν επίσης ανατολική καταγωγή, και μόνον αργότερα εγκαταστάθηκαν στη Σικελία και τη Σαρδηνία. Εκείνοι που δεν είχαν περιτομή ήταν οι Peleset… (“Αχά!”, σας ακούω να καγχάζετε, φίλτατοί μου μελετητές!)

Η Στήλη τού Μερνεφθά που σφετερίστηκαν οι σιωνιστές ως “Στήλη τού Ισραήλ”…

Στήλη τού Μερνεφθά και Έξοδος

● Οι νίκες τού φαραώ, σε βάρος των Λιβύων και των συμμάχων τους, Λαών τής Θάλασσας, δοξάζονται στην “Στήλη τού Μερνεφθά”, μια μαύρη πλάκα γρανίτη πάνω από τρία μέτρα ύψος, που ανακάλυψε ο Flinders Petrie στις Θήβες το 1896. Υπάρχει, όμως, ένα είδος υποσημείωσης στις τελευταίες δυο αράδες από τις 28, όπου γίνεται λόγος για μια ξεχωριστή εκστρατεία του στην Χαναάν. Εκεί ο φαραώ καυχιέται πως νίκησε και κατέστρεψε τέσσερις πόλεις, η τέταρτη από τις οποίες ήταν πιθανότατα μια πόλη, σε ομώνυμη κοιλάδα τής βόρειας Χαναάν: η Ιεζρήλ (Jezreel) – μια λέξη τόσο όμοια με το… Ισραήλ! Σίγουρα αυτό θα ήταν πολύ πιο βολικό κι επωφελές για όλους: την εβραϊκή διασπορά, τον ανερχόμενο σιωνισμό, που ιδρύθηκε επίσημα ως κίνημα την επόμενη χρονιά τής ανακάλυψης, πολλούς χριστιανούς, κυρίως τον κλήρο, μα και φυσικά, τον ίδιο τον Petrie! Εκείνη τη μέρα αναρωτήθηκε: “Δεν θα ευχαριστηθούν οι αιδεσιμότατοι;”· και μετά προφήτεψε: “Η στήλη αυτή θα γίνει περισσότερο γνωστή στον κόσμο από ό,τι άλλο έχω βρει.” Δεν ήταν βέβαια ανόητος: αν αυτό το σύμπλεγμα των ιερογλυφικών, στην γραμμή 27, μπορούσε να διαβαστεί αντί για “Ιεζρήλ”, ως… “Ισραήλ”, τότε θα επρόκειτο για την πρώτη καταγεγραμμένη μνεία τού ονόματος αυτού στα ιστορικά χρονικά, και την μοναδική στην αρχαία Αίγυπτο!

Παρά το γεγονός ότι τα σύμβολα σε πολλά σημεία είναι δυσανάγνωστα, λόγω της τραχιάς επιφάνειας και της κακής κοπής (στη μετάφραση του κειμένου από τον ίδιο τον Petrie υπάρχουν δεκάδες ερωτηματικά· μόνο δίπλα στην αμφιλεγόμενη λέξη δεν υπάρχει τίποτε…), οι περισσότεροι βιβλικοί αρχαιολόγοι αποδέχονται την ερμηνεία τού Petrie. Έτσι, το εύρημά του “βαπτίστηκε” ως… “Στήλη τού Ισραήλ”· βάσει μιας αμφισβητούμενης λέξης, στην προτελευταία γραμμή ενός κειμένου που ασχολείται με άλλο θέμα!⁽¹²⁾ Τι ντροπή για τον Μερνεφθά: ο υπερήφανος φαραώ να επαίρεται για θρίαμβο σε βάρος μιας χούφτας φτωχών χωρικών! Το πολύ-πολύ να υπήρχαν τότε 25 χωριά στα υψίπεδα της Χαναάν. Αρχαιολόγοι και ιστορικοί προσπαθούν να ιχνηλατήσουν την καταγωγή αυτών των χωρικών, αλλά στάθηκε αδύνατο να εντοπιστούν τυχόν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να προσδιοριστούν κατηγορηματικά ως ισραηλιτικά. Όπως λέει η αρχαιολόγος Paula McNutt: “Είναι πιθανόν… κατά την πρώιμη εποχή τού σιδήρου [1200–1000 ΠΚΧ] ν’ άρχισε ένας πληθυσμός να αυτοπροσδιορίζεται ως ‘ισραηλιτικός’.” Θα περνούσε αρκετός καιρός, ώσπου το βασίλειο του Ισραήλ ν’ αναδειχθεί ως σημαντική και αξιομνημόνευτη τοπική δύναμη κατά τον 9ο αιώνα ΠΚΧ, πριν να καταρρεύσει από τους Ασσύριους το 722. Επομένως, δεν υπήρχε κανένα “Ισραήλ” να μνημονεύσει ο Μερνεφθά – εκτός κι αν ήταν… προφήτης, σαν τον Petrie!

• ⁽¹²⁾ Μα φταίει και ο Μερνεφθά που ιδιοποιήθηκε την στήλη από τον προκάτοχό του, Αμένωφι Γ’: τη γύρισε ανάποδα και στην τραχιά επιφάνειά της έγραψε ό,τι έγραψε. Πού νά ’ξερε…

Η αναχώρηση των Ισραηλιτών, του David Roberts (1829)

● Κατά κάποιον τρόπο, η “κομπίνα” αυτή ήταν η “επανόρθωση” του ιστορικού “λάθους” των Αιγυπτίων να μην μνημονεύσουν καθόλου ούτε τις “Δέκα πληγές”, ούτε καν την περιβόητη “Ἔξοδο”… Οι αρχαιολόγοι είναι εξίσου “υπεύθυνοι”, αφού δεν μπόρεσαν να βρουν κάποια στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την “ιστορία” των Ιουδαίων στην Αίγυπτο, ή και το Σινά. Οι μελετητές τής Βίβλου γενικά συμφωνούν πως δεν υπήρξε ποτέ “έξοδος” των διαστάσεων που περιγράφονται εκεί. Κατά το βιβλίο τής Εξόδου, αναμφισβήτητα το σπουδαιότερο της Βίβλου, ο πληθυσμός που έφυγε από την χώρα θα πρέπει να αριθμούσε περίπου 2 εκατομμύρια άτομα, ένα νούμερο, το οποίο οφείλουμε να το συγκρίνουμε με το σύνολο του πληθυσμού τής Αιγύπτου, που θα κυμαινόταν ανάμεσα στα 3 με 3,5 εκατομμύρια το 1250 ΠΚΧ! Προχωρώντας ανά δέκα, και χωρίς να παίρνουμε υπόψη τα ζώα, θα πρέπει να είχαν σχηματίσει πορεία μήκους 240 χιλιομέτρων! Όμως, δεν υπάρχουν καθόλου ενδείξεις πως η Αίγυπτος υπέστη ποτέ τέτοια δημογραφική, αλλά και οικονομική, καταστροφή, ή πως τάχα η έρημος του Σινά φιλοξένησε ποτέ (ή θα μπορούσε να φιλοξενήσει) αυτά τα εκατομμύρια των ανθρώπων, μαζί με τα κοπάδια τους… Η ημερομηνία περί το 1450 ΠΚΧ, που προτάθηκε αρχικά για την Έξοδο, είναι επίσης προβληματική: ανασκαφές που έγιναν στη δεκαετία τού 1930, δεν κατάφεραν να εντοπίσουν ίχνη ταυτόχρονης καταστροφής των πόλεων της Χαναάν γύρω στο 1400 ΠΚΧ – στην πραγματικότητα, πολλές από αυτές, όπως η Ιεριχώ, η πρώτη που κατά τη Βίβλο έπεσε στους Ισραηλίτες, ήταν ακατοίκητες εκείνη την εποχή. Ένας αιώνας ερευνών δεν έχει οδηγήσει σε κανένα αποδεικτικό στοιχείο, το οποίο να συνδέεται με την αιχμαλωσία, την φυγή, και τις περιπλανήσεις μέσα στην έρημο, και οι περισσότεροι αρχαιολόγοι έχουν πάψει να ψάχνουν πλέον για τον Μωυσή, ή και την Έξοδο, θεωρώντας πως πρόκειται για “άκαρπη αναζήτηση”. Όπως λέει επίσης ο αρχαιολόγος William Dever, “δεν υπάρχουν περιθώρια Εξόδου από την Αίγυπτο, ή κάποιου σαραντάχρονου προσκυνήματος μέσα στην έρημο του Σινά.”

Η κατά Petrie “εκλεκτή, καυκάσια, δυναστική φυλή”
έτοιμη ν’ αποβιβαστεί στην Αίγυπτο…!

● Ο Petrie που, ενδεχομένως, θα μπορούσε να “επιληφθεί του θέματος”, έχει προ πολλού πεθάνει, και θάφτηκε στον λόφο Σιών, στην Παλαιστίνη. Άλλωστε, είναι άκρως αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, ως φανατικός υπέρμαχος τής “ευγονικής”, μα και της “ανωτερότητας” των βορείων λαών, απέναντι στους νότιους και τους λατινογενείς, καθώς και για τη σύνδεσή του με διάφορες φασιστικές ομάδες, ή την αντιδημοκρατική ιδεολογία στην Αγγλία. Οι απόψεις του σε αρχαιολογικά θέματα ήταν εξίσου ρατσιστικές. Ισχυριζόταν πως ο αιγυπτιακός πολιτισμός προήλθε από “εκλεκτή, καυκάσια [λευκή], δυναστική φυλή” εισβολέων, που είχε κατακτήσει την Αίγυπτο κατά την προδυναστική εποχή, στα τέλη τής προϊστορίας, εισάγοντας τον φαραωνικό δυναστικό πολιτισμό στην “κατώτερη” φυλή των “μιγάδων”, που ζούσαν τότε στην χώρα. Οι απόψεις του ήταν η αιτία να ξεσπάσουν οι αντιδικίες του με τον E. A. Wallis Budge. Ο αιγυπτιολόγος τού Βρετανικού Μουσείου τόνιζε πως οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν ένας αφρικανικός λαός, με ρίζες στην ανατολική Αφρική, και θρησκεία που ήταν ουσιαστικά ταυτόσημη μ’ εκείνες των λαών τής βορειοανατολικής και κεντρικής Αφρικής. Ωστόσο, όλοι οι συνάδελφοί του, πλην ελαχίστων, ασπάζονταν τις απόψεις τού Petrie – γεγονός αποκαλυπτικό ως προς την κυρίαρχη ιδεολογία τής εποχής, τουλάχιστον στους κύκλους τής διανόησης. Έτσι, ο Petrie και οι οπαδοί του χλεύαζαν τις ιδέες τού Budge ως αδιανόητες και “αντιεπιστημονικές”…

Ο ΕΠΟΜΕΝΟΣ ΓΥΡΟΣ τού παρατεταμένου πολέμου, που σημάδεψε την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, απέναντι στους Λαούς τής Θάλασσας, έγινε περίπου τρεις δεκαετίες αργότερα, κατά τη βασιλεία τού Ραμσή Γ΄ (1186–1155 ΠΚΧ), του τελευταίου μεγάλου Αιγύπτιου φαραώ. Οι επιγραφές του επισημαίνουν ότι τα “Εννέα Τόξα” επανεμφανίστηκαν, με μια “συνωμοσία στα νησιά τους”… Αρκετές από τις φυλές που προαναφέρθηκαν ήταν και πάλι εκεί. Μαθαίνουμε επίσης πως έγιναν τουλάχιστον δυο μεγάλες μάχες, μια στην θάλασσα, και η άλλη στην στεριά.

Ο μέγας Φαραώ παρουσίασε με καμάρι τούς αιχμαλώτους του:
κατά σειρά ο Λίβυος, ο Νούβιος, ο Σύριος, ο Shasu, και ο
Χετταίος (ο… Έλληνας Αχαιός προφανώς απέδρασε!)

“Όταν όλα τέλειωσαν”, γράφει η Wikipedia για τους Λαούς τής Θάλασσας, “αρκετοί αρχηγοί ήταν αιχμάλωτοι: της Χετταίας, του Αμορού, και των Shasu, μεταξύ των ‘λαών τής στεριάς’, και των Tjeker, των ‘Sherden τής θάλασσας’, των ‘Teresh τής θάλασσας’, και των Peleset ή Φιλισταίων (στ’ όνομα των οποίων κάποιοι [;!] βλέπουν το αρχαίο ελληνικό όνομα, που σημαίνει λαός τής θάλασσας: Πελασγοί)”…⁽¹³⁾

• ⁽¹³⁾ Πελασγός: συσχετίζεται με το πελός (μελαψός) και Πέλοψ, ή το πέλας (ο πλησίον, ο άλλος άνθρωπος) και πελάζω-πλάζω, ή το περάω και πέρα (ως μεταναστευτικό φύλο). Σφάλλουν κι εδώ οι μελετητές, αφού δεν υπάρχει σχέση με το πέλαγος (< πλήσσω ή πλήττω, ήτοι χτυπώ).

Άραγε, τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε; Κατ’ αρχάς, μας εκπλήσσει το γεγονός πως οι μελετητές μας δεν… εξεπλάγησαν καθόλου όταν διάβασαν ότι αιχμαλωτίστηκε κι ένας Χετταίος αρχηγός, με δεδομένο πως η Χετταία υπήρξε ένας από τους άσπονδους εχθρούς των Λαών τής Θάλασσας – κι ένα από τα μεγαλύτερά τους θύματα. Οι μελετητές, θα μου πείτε, τα ξέρουν αυτά και δεν εκπλήσσονται. Το ίδιο, άλλωστε, είχε ξανασυμβεί, και είχαν προηγηθεί σχετικές διαμαρτυρίες τού φαραώ στον Χετταίο μονάρχη – για όσο ακόμη υπήρχε Χεττιτική Αυτοκρατορία. Ναι, αλλά γιατί δεν μπαίνουν στον κόπο να το εξηγήσουν, αντί ν’ αναλώνονται στην προσπάθειά τους να εμπλέξουν τους Έλληνες σε αυτήν την… “θεωρία συνωμοσίας”;

Ο Ραμσής Γ΄ κόντρα στους
Λαούς τής Θάλασσας

Αλλά, επιτέλους, συνειδητοποιούμε το εξής: η καταστροφή των κατεστημένων πολιτισμών, πρωτίστως των Χετταίων και Μυκηναίων, ήταν προμελετημένη, κι ενταγμένη στην τακτική των Λαών τής Θάλασσας, έτσι ώστε ν’ αποκτήσουν μεγαλύτερο ναυτικό, κι επιπλέον, να στρατολογήσουν μαζικά στις χερσαίες τους δυνάμεις. Στο κάτω-κάτω, οι αυτοκρατορίες ανήκαν στις αριστοκρατίες, Χετταίων και Μυκηναίων. Τι άλλο θα μπορούσε να κάνει ένας απελπισμένος Έλληνας, ή κάποιος φουκαράς Μικρασιάτης, υπό αυτές τις συνθήκες, παρά ν’ ακολουθήσει τους ανθρώπους με τους οποίους μοιραζόταν την ίδια λαχτάρα για μια καλύτερη ζωή;

Όμως, τι κρίμα για τους μελετητές μας: οὐδεὶς Ἕλλην μεταξύ των αιχμαλώτων αρχηγών. Το πιο πιθανό είναι ότι μπόρεσε ν’ αποδράσει! Οι άλλοι αιχμάλωτοι ήταν αρχηγοί των Αμοριτών, που ζούσαν στη Συρία και τη Μεσοποταμία, κι ενδεχομένως κάποιας φυλής εβραίων: Shasu ήταν ένας αιγυπτιακός όρος για περιπλανώμενους νομάδες, και τουλάχιστον μια από τις φυλές τους λάτρευε τον εβραϊκό θεό Γιαχβέ. Οι υπόλοιποι ήταν ναύαρχοι.

Τι άλλο θα μπορούσε να κάνει ένας απελπισμένος Έλληνας, ή κάποιος
φουκαράς Μικρασιάτης, παρά ν’ ακολουθήσει τους ανθρώπους με
τους οποίους μοιραζόταν την ίδια λαχτάρα για μια καλύτερη ζωή;

Ο φαραώ έκλεινε την έκθεσή του ὡς ἑξῆς: “Έσφαξα τους Denyen στα νησιά τους, έκαψα” τους Tjeker και Peleset… Άφηνε να εννοηθεί πως ακολούθησαν κάποιες θαλάσσιες επιδρομές του, μερικές εκστρατείες καταστολής, κάπου αλλού στη Μεσόγειο. Στο Αιγαίο; Πού, ποια, και ποιων ήταν αυτά “τα νησιά”; Όποιες και αν είναι οι απαντήσεις, οι αλυσιδωτές αντιδράσεις συνεχίστηκαν μ’ επιθέσεις αντεκδίκησης. Ήταν η σειρά των Αιγυπτίων να καταστρέψουν – μα η καταστροφή δεν φέρει υπογραφή…

Η κυρία των Μυκηνών (νωπογραφία)

Ο Όμηρος αναφέρεται σε κάποια επίθεση των Αχαιών ενάντια στο Δέλτα τού Νείλου, με τον Μενέλαο να το θίγει αυτό στην Ὀδύσσεια,, όταν αφηγείται τα της επιστροφής του στην Σπάρτη από τον Τρωικό. Και δεν ήταν η μοναδική ανάλογη ενέργεια των Μυκηναίων κατά της Αιγύπτου, όπου πήγαιναν για… “πλάκα” – μετά του ωφελίμου, ασφαλώς! Παίρνοντας υπόψη τούς συνεχείς τσακωμούς ανάμεσα στις μεγάλες μυκηναϊκές βασιλικές οικογένειες, αλλά και μέσα στους κόλπους τους, η υπόθεση πως πιθανόν ν’ αυτοκαταστράφηκαν ολοσχερώς έχει διατυπωθεί από παλιά, και υπέρ της φαίνεται να συνηγορεί και ο έγκριτος ιστορικός Θουκυδίδης:

“Σε παλαιούς γαρ καιρούς, οι Έλληνες και οι βάρβαροι των ακτών και των νησιών… υπέκυπταν στον πειρασμό να στραφούν στην πειρατεία, υπό την καθοδήγηση των πιο επιφανών ανδρών τους… Εξαπέλυαν επιδρομές σε πόλεις απροστάτευτες από τείχη… και τις λεηλατούσαν… αφού τέτοιου είδους κατορθώματα δεν θεωρούνταν τότε ατιμωτικά, αλλ’ αντίθετα μπορούσαν να χαρίσουν και κάποια δόξα”……

Οι “Αχαιοί” από την σκοπιά των Χετταίων

Χεττιτικό άρμα

ΧΕΤΤΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, από την περίοδο περί το 1400–1220, αναφέρουν μια χώρα στα δυτικά τής Μικράς Ασίας, ὀνόματι Ahhiyawa (ή Ahhiya). Κατά τα φαινόμενα, πρόκειται για την χεττιτική απόδοση της λέξης “Ἀχαΐα”, με την ευρύτερη έννοια της “γης των Αχαιών”. Η άποψη αυτή αμφισβητήθηκε έντονα από άλλους χεττιτολόγους (βλέπε υποσημείωση 9). Επιπλέον, με βάση τα ἐν λόγῳ κείμενα, η γεωγραφική θέση τής Ahhiyawa/Ahhiya δεν μπορεί να προσδιοριστεί επακριβώς. Όπως και να έχει το θέμα, φαίνεται πως η “Αχαΐα” και η Χετταία είχαν τότε διπλωματικές σχέσεις, μα και στρατιωτικές εμπλοκές. Έχει βρεθεί επιστολή τού Χετταίου μονάρχη προς τον “Αχαιό” ομόλογό του, όπου τον χαρακτηρίζει “Μεγάλο Βασιλέα”, ισότιμο των σπουδαίων ηγεμόνων τής εποχής τού μπρούντζου, όπως οι βασιλείς τής Αιγύπτου, της Βαβυλωνίας και της Ασσυρίας. Αναφερόμενος στη Millawanda – ή Milawata: Μίλητο; – ως μια πόλη στην επικράτεια των “Αχαιών”,⁽¹⁴⁾ ο Χετταίος μονάρχης κάνει λόγο για ένα “επεισόδιο Wilusa”, σε περιοχή ελεγχόμενη από τον ίδιο, όπου οι “Αχαιοί” συντάχθηκαν με τους εχθρούς του. Wilusa ήταν μάλλον η Τροία. (Παραβάλετε λ.χ. το αρχαϊκόν Ϝίλιον, μετέπειτα Ἴλιον, όπως λεγόταν η τρωική ακρόπολη). Το “επεισόδιο” αυτό δεν αποκλείεται να έχει σχέση με τον Τρωικό πόλεμο.⁽¹⁵⁾

Οι ερωτευμένοι Ελένη και Πάρις,
του Jacques-Louis David (1788)

• ⁽¹⁴⁾ Οι Μινωίτες είχαν δημιουργήσει στη Μίλητο ίσως τη σημαντικότερη εγκατάστασή τους σε μικρασιατικό έδαφος. Οι Μυκηναίοι την κληρονόμησαν, όταν υποκατέστησαν τους Κρήτες ως ηγέτιδα δύναμη στο Αιγαίο περί το 1450 ΠΚΧ. Η πόλη μεγάλωσε κι απέκτησε ευημερία, όπως φαίνεται όχι μόνον από τ’ αρχαιολογικά ευρήματα, αλλά και από τα χεττιτικά κείμενα, που την αναφέρουν ως το σπουδαιότερο ορμητήριο των “Αχαιών” κατά τις επιχειρήσεις τους στη Μικρασία, επεκτείνοντας έτσι την παρουσία τους στην Ἰασό, την Ἔφεσο (Apasa), και αλλού.

• ⁽¹⁵⁾ Η διασταύρωση στοιχείων, δυστυχώς, είναι αδύνατη αφού, αντίθετα από τους Χετταίους, οι Μυκηναίοι δεν φαίνεται να κατέγραφαν τέτοιες… “λεπτομέρειες”! Τ’ αρχεία που διαθέτουμε σε Γραμμική Β αναφέρονται μόνο στη διοικητική γραφειοκρατία των ανακτόρων. Ακόμη και το εμπόριο απουσιάζει από τ’ αρχεία! Έτσι, είναι αδύνατο ν’ ανασυστήσουμε από τα κείμενά τους τις πολιτικές εξελίξεις στην όψιμη εποχή τού μπρούντζου. (Χετταίοι – Μυκηναίοι: 1–0!)

Στο δεύτερο μισό τού 13ου αιώνα, ξέσπασε μια μακροχρόνια εξέγερση κατά των Χετταίων, με την στήριξη των “Αχαιών”, κι επικεφαλής τον Piyama-Radu, που είχε παντρέψει την κόρη του με τον υποτελή ηγεμόνα τής “Μιλήτου”. Η ιστορία του έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς φαίνεται να συνδέεται μ’ εκείνην του Τρωικού πολέμου. Είναι μια εξέγερση αξιοσημείωτη, γιατί διήρκεσε πάνω από 35 χρόνια, και απετέλεσε σοβαρή απειλή για τρεις διαδοχικούς Χετταίους βασιλιάδες· προκάλεσε μεγάλη αναταραχή στις περιοχές Wilusa, Arzawa,⁽¹⁶⁾ και Seha, και οδήγησε σε μια εισβολή στη Lazpa (Λέσβο;), που πέρασε στον έλεγχο των “Αχαιών”. Η προαναφερθείσα επιστολή στάλθηκε εκείνην την εποχή, σε μιαν απόπειρα του Χετταίου μονάρχη να πείσει τον “Αχαιό” ομόλογό του ν’ αποκαταστήσει την ειρήνη. Μεταξύ άλλων, αναφέρει κάποιον αδερφό τού “Αχαιού” άνακτα, ονόματι Tawagalawa, που αρκετοί ευφάνταστοι “διαβάζουν” ως “Ἐτεοκλῆς”…⁽¹⁷⁾ Πιο αμφιλεγόμενη είναι ίσως η “ταυτοποίηση” του Piyama-Radu: εικάζεται πως “ανταποκρίνεται στο αρχέτυπο” του Τρωαδίτη βασιλιά Πριάμου… Έτσι όπως πάνε, μάλλον θα ξαναγράψουν την Ιλιάδα!

• ⁽¹⁶⁾ “Αχαΐα” και Arzawa συνασπίστηκαν αρκετές φορές εναντίον των Χετταίων. Η Arzawa ήταν βασίλειο, ή ομοσπονδία τοπικών ηγεμόνων, στη δυτική Μικρασία, με πρωτεύουσα την Έφεσο.

• ⁽¹⁷⁾ Η ιστορία τού γιού τού Οἰδίποδος, βασιλιά τής Θήβας, εντάσσεται στον Θηβαϊκό κύκλο, όχι στον Τρωικό με τις ιστορίες των Ατρειδών. Αδερφός τού Ετεοκλή δεν ήταν κάποιος βασιλιάς των Μυκηνών, αλλά ο Πολυνείκης, με τον οποίο μονομάχησε για τον θρόνο, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν και οι δυο. Εδώ εμπλέκεται και η ιστορία τής Ἀντιγόνης.

Μέρη που αναφέρονται σε αυτό το Χρονικό (αριστερόστροφα): Wiluša, Lazpa, Apaša, Millawanda, Seha, Mira, Arzawa, Hapalla, Lukka, Alašiya, Tarša, Ugarit, Amurra, Hatti, Hattuša.

Οι εχθροπραξίες “Αχαιών” και Χετταίων αρχίζουν περί το 1400 ΠΚΧ. Χεττιτικά αρχεία αναφέρονται στις επιχειρήσεις τού “Αχαιού” πολέμαρχου Attarsiya στη νοτιοδυτική Μικρασία, πιθανότατα στη Λυκία, ενάντια σε ηγεμόνες υποτελείς στους Χετταίους. Πρόκειται, μάλλον, για την πρώτη εκστρατεία “Αχαιών” στη μικρασιατική ενδοχώρα: συνδυάζεται με τα όλο και περισσότερα μυκηναϊκά ευρήματα στη Μίλητο αυτήν την περίοδο (αρχές 14ου αιώνα ΠΚΧ), γεγονός που υποδηλώνει πως αρκετοί Έλληνες εγκαταστάθηκαν στην περιοχή. Η πόλη χρησιμοποιήθηκε από τον Ατταρσία ως στρατιωτική βάση. Οι εχθροπραξίες συνεχίστηκαν ως το 1250 ΠΚΧ περίπου. Οι “Αχαιοί” αναμιγνύονταν στη Μικρά Ασία, στηρίζοντας αντιχεττιτικές εξεγέρσεις, ή μέσω ντόπιων υποτελών, που ο “Αχαιός” άναξ εκμεταλλευόταν για να επεκτείνει την επιρροή του. Οι εικασίες, φυσικά, δεν λείπουν κι εδώ. Αρκετοί μελετητές υποθέτουν πως ο πολέμαρχος δεν ήταν άλλος από τον Ἀτρέα, τον μυθικό βασιλιά των Μυκηνών, και πατέρα τού Ἀγαμέμνονος. Άλλοι, επισημαίνοντας πως οι Χετταίοι δεν μιλούν για τον “μεγάλο βασιλέα τής Αχαΐας”, υποστηρίζουν πως θα ήταν κάποιος στρατηγός, συνώνυμος του Ατρέα ή με παρόμοιο όνομα, ή τέλος, πως Ατταρσίας σημαίνει “Ἀτρείδης”, άρα, ήταν μέλος τής βασιλικής δυναστείας.

Παρεμβαίνοντας στις υποθέσεις τής Ανατολίας, ώστε να υπονομεύσει τους Χετταίους, ο πολέμαρχος επέλεξε να πλήξει υποτελείς τους ηγεμόνες, όπως ο Madduwatta, από την Arzawa (Luwia),⁽¹⁸⁾ που τον νίκησε επανειλημμένα, καθώς μάλιστα, ο στρατός του διέθετε εκατό πολεμικά άρματα. Όμως, αποσύρθηκε τελικά από τη Μικρασία, για να προετοιμάσει μιαν εκστρατεία με στόχο την Alashiya (Κύπρο;). Στο πλευρό του είχε τους Lukka (“Λύκιους”), που παρείχαν την αναγκαία ναυτική υποστήριξη, όπως και αρκετούς άλλους Μικρασιάτες συμμάχους του – ως και τον Madduwatta (Μαδυάττη;), που αποφάσισε τελικά ν’ αλλάξει στρατόπεδο. Οι Χετταίοι ανησύχησαν σφόδρα, καθώς θεωρούσαν το νησί υποτελές σε αυτούς. Τελικά, οι εισβολείς τούς νίκησαν, κι έτσι το νησί πέρασε στον έλεγχό τους. Η μυκηναϊκή παρουσία στην Κύπρο επιβεβαιώνεται, όπως είδαμε, και με αρχαιολογικά ευρήματα από τις ανασκαφές.

Μικρασιάτικα ιερογλυφικά

• ⁽¹⁸⁾ Οι Λούβιοι ζούσαν στην κεντρική, δυτική, ή νότια Μικρασία, αλλά και στο βόρειο Λεβάντε, κατά τις εποχές τού μπρούντζου και του σιδήρου. Μιλούσαν τη λουβική γλώσσα, που ανήκε στις ινδοευρωπαϊκές τής Ανατολίας. Η γραφή τους ήταν σφηνοειδής ἐκ Μεσοποταμίας, ή μια γηγενής ιερογλυφική γραφή, που ενίοτε χρησιμοποιούσαν και οι γλωσσικά συγγενείς Χετταίοι.

Οι επόμενες δεκαετίες (γύρω στο 1380–1320 ΠΚΧ) ήταν περίοδος μυκηναϊκής επέκτασης στις ακτές τής Μικράς Ασίας. Το 1320–1315 εκδηλώθηκε άλλη μια εξέγερση κατά των Χετταίων στην Arzawa, σε σύμπραξη με τη “Μίλητο” και με την υποστήριξη των “Αχαιών”, που φαίνεται πως κατείχαν στο Αιγαίο αρκετά νησιά, εντύπωση που επίσης στηρίζεται σε αρχαιολογικά ευρήματα. Τελικά, οι Χετταίοι επιβλήθηκαν περί το 1300 ΠΚΧ. Ο βασιλιάς τής Arzawa κατάφερε να διαφύγει στα ελεγχόμενα από τους “Αχαιούς” εδάφη, και τότε το βασίλειό του τριχοτομήθηκε: η νότια επαρχία, Mira, έγινε γνωστή ως Καρία, η βόρεια, Seha, ως Λυδία· ενώ η ανατολική ονομάστηκε Hapalla (η Πισιδία των Ελλήνων). Έτσι γράφτηκε το τέλος τής ιστορίας τού ἐν λόγῳ βασιλείου, που πέρασε στη λήθη, και βγήκε στην επιφάνεια χάρη στ’ αρχεία των Χετταίων.

Αν όντως οι πληροφορίες των αρχείων αυτών αποδίδουν ως έναν βαθμό την πραγματικότητα, τότε φαίνεται πως οι ανακτορικοί πολιτισμοί Μυκηναίων και Χετταίων, Αιγαίου και Ανατολίας, κατατρώγονταν από το ίδιο σαράκι…

Λούβιοι: ο ελλείπων κρίκος τής εποχής τού μπρούντζου στο Αιγαίο

ΈΣΤΩ ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΜΕΝΑ, ΜΕΛΕΤΗΣΑ το βιβλίο τού Eberhard Zangger, The Luwian Civilization / The Missing Link in the Aegean Bronze Age (2016). Είναι επιτακτικό να παραθέσω τα βασικά για το θέμα μας σημεία του:

The Luwian Civilization / The Missing Link in the Aegean Bronze Age. Εξώφυλλο: μάλλον αναπαράσταση της Τροίας, της κορυφαίας λουβικής πόλης, όπως την φαντάζεται ο Eberhard Zangger.

“Εδώ και είκοσι χρόνια, έχω προτείνει την χρονολογική αναθεώρηση των πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων στις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου κατά τον 13ο αιώνα ΠΚΧ, συνδέοντας περιστασιακά τρεις πολέμους… Πρώτα έγιναν οι εισβολές των Λαών τής Θάλασσας, όταν το ναυτικό των συμμαχικών λουβικών κρατιδίων κινήθηκε από την ανατολική ακτή τού Αιγαίου προς τα νοτιοανατολικά. Μετά από μερικά χρόνια, οι Λούβιοι δέχτηκαν την επίθεση των συνασπισμένων ελληνικών δυνάμεων, που έμεινε στην ιστορία ως ο Τρωικός πόλεμος. Τέλος, ξέσπασε στην Ελλάδα εμφύλιος πόλεμος.”

“Οι Λούβιοι συμμάχησαν κι έφτιαξαν στόλο με γρήγορα, ευκίνητα πλοία… φτάνοντας στην καίριας σημασίας χεττιτική μεθόριο – Κύπρο και Συρία. Οι μισθοφορικοί στρατοί των Lukka και Sherden… δεν πολεμούσαν πια στο πλευρό τού Χετταίου βασιλιά, αλλά ενάντιά του, ως ο συνασπισμός των Λαών τής Θάλασσας… Η πρωτεύουσα Χαττούσα έσβησε από προσώπου γης ἐν μιᾷ νυκτί – και μαζί της η Χεττιτική Αυτοκρατορία.”

Η Πύλη τής Σφίγγας στην Hattusa,
πρωτεύουσα των Χετταίων

“Αἴφνης, τα κρατίδια της δυτικής Μικράς Ασίας ήλεγχαν μια τεράστια περιοχή που εκτεινόταν από τη Μακεδονία, μέσω της Ανατολίας, ως τη Συρία και την Χαναάν… Τόσο η πρόσβαση στον Εύξεινο, όσο και η σύνδεση μέσω Κύπρου και Συρίας με τη Μεσοποταμία, ήταν τώρα υπό τον έλεγχό τους… Μετά από δέκα περίπου χρόνια, οι ενωμένες ελληνικές δυνάμεις επιτέθηκαν στη δυτική Μικρά Ασία – και η ανάμνηση αυτών των γεγονότων ήταν ο ‘Τρωικός πόλεμος’… που, άρα, αποτελούσε αντεπίθεση ενάντια στους έως τότε νικηφόρους Λαούς τής Θάλασσας.”

“Ενώ οι Μυκηναίοι βασιλείς πολεμούσαν στην Τροία, οι σύζυγοί τους, και κάποιοι όχι και τόσο άξιοι υπασπιστές τους, είχαν καταλάβει τούς θρόνους. Όταν οι επιζώντες νικηφόροι βασιλείς επέστρεψαν, πολλοί από τους ἐν λόγῳ υπασπιστές δεν ήθελαν να εγκαταλείψουν την εξουσία. Ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος που κατέκαψε σταδιακά τη μιαν ακρόπολη μετά από την άλλη.” (Ο λουβικός πολιτισμός, Eberhard Zangger.⁽¹⁹⁾ Βλέπε επίσης Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

• ⁽¹⁹⁾ Το 2014, ο Eberhard Zangger ίδρυσε το διεθνές μη κερδοσκοπικό ίδρυμα Luwian Studies (Λουβικές σπουδές).

Επόμενο Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO” ● Μινωίτες, Μυκηναίοι, Φοίνικες στην Ιβηρία ● Ἑσπερίδες, Μακάρων Νῆσοι ● Σαρδηνία ● Ὀδυσσεύς, Καλυψώ, Οφιούσα ● Ταρτησσός

• >> Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”
• << Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

Μυκηναϊκό χρυσό διάδημα

Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

/ENGLISH/ Chronicle 19. PHOENICIA’S STROKE OF FORTUNE

● Φοίνικες και Λαοί τής Θάλασσας ● Μινωική Έκρηξη στην Θήρα ● Τρωικός Πόλεμος και Κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου (Β)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΟΛΩΣ ΠΑΡΑΔΟΞΩΣ, “ΕΝΑ ΚΡΙΣΙΜΟ ΣΗΜΕΙΟ ΚΑΜΠΗΣ στην ιστορία… ένα σημαντικό στοιχείο που αναφέρουν πολλοί, αλλ’ ωστόσο σχεδόν κανένας δεν εμβάθυνε σε αυτό, είναι το απλούστατο γεγονός ότι – μέσα σ’ έναν κατακλυσμό, που κατέστρεψε όλες σχεδόν τις πόλεις στην περιοχή τής ανατολικής Μεσογείου – οι φοινικικές πόλεις παρέμειναν άθικτες… καθώς οι εισβολείς τούς είχαν παραχωρήσει κάποιο ειδικό καθεστώς”.

Αυτό είναι το καίριο συμπέρασμα του Sanford Holst, ενός ειδικού στην ιστορία τής Φοινίκης, στην ανάλυσή του, Οι Λαοί τής Θάλασσας και οι Φοίνικες: Ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην Ιστορία, προσθέτοντας το ίδιο απερίφραστα:

“Υπήρχε κάποια σχέση, ή κάποιας μορφής συνεργασία, ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας και τους Φοίνικες”…

“Ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην Ιστορία, που αναφέρουν πολλοί, αλλά
σχεδόν κανείς δεν εμβάθυνε σε αυτό, είναι ότι (μέσα σ’ έναν κατακλυσμό
που κατέστρεψε όλες σχεδόν τις πόλεις τής ανατολικής Μεσογείου) η
Φοινίκη παρέμεινε άθικτη, καθώς οι εισβολείς τής είχαν παραχωρήσει
κάποιο ειδικό καθεστώς. Υπήρχε κάποια σχέση ή συνεργασία μεταξύ
των Λαών τής Θάλασσας και των Φοινίκων.” (Sanford Holst)

Πολεμικό πλοίο και φτερωτός ιππόκαμπος σε φοινικικό νόμισμα

Καθώς είναι και… “φιλο-Φοίνικας”, κάνει τα πάντα ώστε να υποβαθμίσει τους Μινωίτες, σε κείμενο σχετικά με την Καταγωγή των Φοινίκων: Πρώιμες αλληλεπιδράσεις στην περιοχή τής Μεσογείου. Πώς; Αντιστρέφοντας ιστορικές περιόδους, παρουσιάζει τους Μινωίτες ως “μαθητές”, τάχα, των Φοινίκων, αν και χρησιμοποιεί τις συνήθεις “εξωραϊστικές” φράσεις ως προκάλυμμα:

“Περί το 2000 π.Χ.”, όπως γράφει (στην πραγματικότητα, περί το 3000 ΠΚΧ), “στην Κρήτη εμφανίστηκε ο ωραίος μινωικός πολιτισμός, συνοδευόμενος από πολλές ενδείξεις ‘ανατολικών επιρροών’. Τον καιρό εκείνο, οι Φοίνικες είχαν προ πολλού καθιερωθεί ως σπουδαίοι θαλάσσιοι έμποροι της Μεσογείου. [!] Υπάρχουν πάρα πολλές ενδείξεις πως από αυτούς, και από άλλους, οι Μινωίτες επηρεάστηκαν στη διαμόρφωση συγκεκριμένων μεθόδων αγγειοπλαστικής, και αρχιτεκτονικής, ή κοινωνικών συνηθειών, θρύλων, και γλώσσας”…

Κάτι τέτοια υποστήριζε επίσης ο μέγας αρχαιολόγος Leonard Woolley, αλλά τελικά εκτέθηκε ανεπανόρθωτα (βλέπε Χρονικό 27. Το Βατερλώ ενός αρχαιολόγου).

Πλοίο και δελφίνια: ρέπλικα τοιχογραφίας
από τη μινωική Θήρα, 17ος αιώνας ΠΚΧ

Παρ’ όλο που οι Φοίνικες είναι τα “αγαπημένα παιδιά” οὐκ ὀλίγων ιστορικών, κανένας τους δεν θα έφτανε ποτέ στο σημείο να ισχυριστεί πως ήταν δήθεν πολιτισμός αρχαιότερος των Μινωιτών. Οι τελευταίοι ήταν, αναμφίβολα, οι κύριοι της θάλασσας, και οι καλοί τους μαθητές, όπως αποδείχθηκε ἐν τέλει, δεν ήταν οι Μυκηναῖοι, αλλ’ αντίθετα, οι Φοίνικες, όταν οι Κρῆτες ταξίδευαν συχνά-πυκνά στην Χαναάν για εμπορικούς λόγους.

“Οι Φοίνικες άρχισαν ν’ αναπτύσσονται ως λαός ναυτιλιακός, μεταποιητικός, κι εμπορικός, όταν οι Κρήτες – οι πρώτοι κύριοι της Μεσογείου – κατακτήθηκαν από τους Έλληνες”, σημειώνει ο R. A. Guisepi στο κείμενό του “Οι Φοίνικες”.

Μινωική έκρηξη στην Θήρα

Αποτόλμησαν, ίσως, να ξανοιχτούν στην θάλασσα λίγο πριν, στις αρχές τού 16ου αιώνα ΠΚΧ, θέλοντας να επωφεληθούν από τις κακοτυχίες των Κρητών (κυρίως τη μινωική έκρηξη), αλλ’ εἰς μάτην: οι Μινωίτες στέκονταν ακόμη στα πόδια τους, κι έπειτα τους διαδέχθηκαν οι Μυκηναίοι…

“Η ύστερη μινωική περίοδος Ι στο σύνολό της [1600-1450 ΠΚΧ] αντιπροσωπεύει το ζενίθ τού μινωικού πολιτισμού”, τονίζει ο W. Sheppard Baird, στη μελέτη Η έκρηξη της εποχής τού μπρούντζου στη Σαντορίνη και το καταστροφικό επεισόδιο κατά την ύστερη μινωική περίοδο ΙΒ. “Η πολιτισμική και ναυτιλιακή οικονομική επιρροή τους, σε όλη την έκταση της Μεσογείου και του Εὐξείνου, δεν θα ξεπερνιόταν ποτέ. Ήταν εποχή μεγάλης κοινωνικοπολιτικής συνοχής, κι εμποροβιοτεχνικής ευημερίας. Ο μοναδικός οικονομικός τους αντίπαλος στη Μεσόγειο ήταν οι Αιγύπτιοι. Εκείνην την εποχή, οι Μινωίτες διαφέντευαν τις θάλασσες με τον μεγαλύτερο εμπορικό και πολεμικό στόλο που είχε δει ποτέ η Μεσόγειος. Κι έπειτα, όλα κατέρρευσαν με την απίστευτη έκρηξη του θαλασσίου ηφαιστείου τής Θήρας”…

● Η μινωική έκρηξη υπήρξε μάλλον η δεύτερη μεγαλύτερη ηφαιστειακή έκρηξη στην ιστορία, μετά από εκείνην του ηφαιστείου Tambora στην Ινδονησία, το 1815 ΚΧ. Οι σεισμοί πριν από τις εκρήξεις, μα και τα τσουνάμι που ακολουθούσαν, έσπειραν τον όλεθρο στην Θήρα, σε άλλα κοντινά νησιά, και σε μεγάλες περιοχές τής Κρήτης, ενώ απετέλεσαν τη βάση ή πηγή έμπνευσης της ιστορίας περί Ἀτλαντίδος, του Πλάτωνος, καθώς και της Τιτανομαχίας στη Θεογονία τού Ἡσιόδου. Η ακριβής ημερομηνία τής έκρηξης είναι δύσκολο να προσδιοριστεί. Η αρχική ημερομηνία τού 1500 ΠΚΧ δεν συμβάδισε με την ραδιοχρονολόγηση, που έδειξε πως έγινε έναν τουλάχιστον αιώνα πριν, γύρω στο 1627–1600. Η έκρηξη προκάλεσε ηφαιστειακό χειμώνα, με “κίτρινη ομίχλη, αμυδρό ήλιο, παγετό τον Ιούλιο, λιμό, και καταστροφή τής σοδιάς όλων των δημητριακών” στη μακρινή Κίνα, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει η δυναστεία Χσιά. Κατακλυσμιαίες βροχοπτώσεις τότε στην Αίγυπτο αποδόθηκαν σε βραχυπρόθεσμες κλιματικές αλλαγές, οι οποίες οφείλονταν στην έκρηξη. Κατά τον W. Sheppard Baird, τουλάχιστον μια πυροκλαστική ροή καυτού ατμού ταξίδεψε με μεγάλη ταχύτητα, σε απόσταση 110 χιλιομέτρων πάνω από το νερό τής θάλασσας, αποτέφρωσε μεγάλες περιοχές τής Κρήτης, κι έσπειρε τον όλεθρο και τον θάνατο. Η μυκηναϊκή κατάκτηση του νησιού δεν άργησε να έρθει. Αρχαιολόγοι εικάζουν πως, εξαιτίας της έκρηξης, ο μινωικός πολιτισμός βυθίστηκε σε βαθιά κρίση, που έκανε τα πράγματα πιο εύκολα για τους Μυκηναίους. Η υπόθεση περί εσωτερικής πολιτικής ρήξης διατυπώνεται κι εδώ. Πρόκειται για ρεαλιστικό σενάριο, λόγω της μεγάλης αστάθειας που προκάλεσε η καταστροφή. Ίσως ν’ απετέλεσε έναν ακόμη παράγοντα, που άνοιξε ενδεχομένως τον δρόμο των Μυκηναίων. Η επιχείρησή τους στην Κρήτη άρχισε περί το 1450 ΠΚΧ και ολοκληρώθηκε το 1375 με την πτώση τής Κνωσού.

Στην έκρηξη της Σαντορίνης μάς παραπέμπει ο Sheppard Baird, ακόμη και όταν τον απασχολεί Η καταγωγή των Λαών τής Θάλασσας:

Νησιωτικό ηφαίστειο παρόμοιο
μ’ εκείνο της Θήρας

“Όταν το θηραϊκό ηφαίστειο εξερράγη στο Αἰγαῖον”, λέει, “θα ήταν πολύ δύσκολο οι επιζώντες Μινωίτες ν’ αναστήσουν τους εμπορικούς δρόμους στη Μεσόγειο, μέσα σ’ εκείνον τον απίστευτο χαλασμό. Η αποτελεσματική μινωική αστυνόμευση των παλιών εμπορικών δρόμων από την πειρατεία, που ήταν σε ισχύ πριν από την έκρηξη, ίσως να μην επιτεύχθηκε ποτέ ξανά”. Περιγράφοντας τις συνέπειες των επιδρομών των Λαών τής Θάλασσας, καταλήγει: “Ήδη όλες οι μεγάλες δυνάμεις τής εποχής τού μπρούντζου, που υπήρχαν πριν από την ηφαιστειακή έκρηξη, εκτός των Αιγυπτίων, είχαν συντριβεί, ερημωθεί, και δεν θα ανέκαμπταν ποτέ πια. Ακριβώς το αντίθετο συνέβη με τους Φοίνικες, που επέζησαν της καταστροφής εντελώς αλώβητοι και αναζωογονημένοι. Ήταν η αρχή τής ‘Εποχής των Φοινίκων’ στη Μεσόγειο. Τι έκαναν; Τράβηξαν κατευθείαν προς τη νότια Ιβηρία, για το χρυσάφι, το ασήμι, και τον κασσίτερό της, ιδρύοντας εμπορικούς σταθμούς και αποικίες.”

Σφραγίδα τού βασιλιά Tarkummuwa με χεττιτικά ιερογλυφικά και σφηνοειδή γραφή: η δίγλωσση επιγραφή βοήθησε στην αποκρυπτογράφηση των
χεττιτικών ιερογλυφικών.

Όχι “τι έκαναν;”, αλλά “πώς τα κατάφεραν;”, θα έπρεπε να ρωτήσει αρχικά κανείς – για ν’ ακολουθήσει το πιο κρίσιμο ερώτημα: “Ποιοί ήταν οι αντίπαλοι των Φοινίκων;” Ο Sanford Holst εξηγεί:

“Οι Φοίνικες δέσποζαν ως θαλάσσιοι έμποροι στη Μεσόγειο πριν από το 1500 π.Χ.” – στην πραγματικότητα, είχαν προσπαθήσει να καθιερωθούν σε αυτόν τον ρόλο, μετά από τη μινωική έκρηξη, αλλ’ ανεπιτυχώς. “Ως την στιγμή που η άνοδος των Μυκηναίων είχε ως αποτέλεσμα να περάσει ο έλεγχος του θαλάσσιου εμπορίου στα χέρια αυτής της νέας δύναμης. Αυτό υποχρέωσε τους Φοίνικες ν’ αποσυρθούν από τη Δύση. Η ανάπτυξη της Ουγκαρίτ ως σπουδαίο ναυτιλιακό εμπορικό κέντρο, σε μικρή απόσταση στα βόρεια των Φοινίκων, ασκούσε πάνω τους επιπρόσθετη πίεση από εκείνη την κατεύθυνση. Ακριβώς δίπλα σε αυτήν την ισχυρή πόλη ήταν οι Χετταίοι”.

Μυκηναίοι και Χετταίοι – Φοίνικες και Λαοί τής Θάλασσας

Χαττούσα, η Πύλη των Λεόντων

Συνεπώς, να οι αντίπαλοι των Φοινίκων: ήταν οι Μυκηναίοι και οι Χετταίοι, συμπεριλαμβανομένης της Ουγκαρίτ. Ένας πόλεμος μεταξύ Αιγυπτίων και Χετταίων, στις αρχές τού 13ου αιώνα ΠΚΧ, έληξε αμφίρροπος, και οι δεύτεροι διατήρησαν όλα τα εδάφη που είχαν καταλάβει. Ώσπου ήρθε ο θάνατος του μεγάλου φαραώ, του Ραμσή Β΄, το 1213, και μόλις τέσσερα χρόνια αργότερα, οι Λαοί τής Θάλασσας εμφανίστηκαν στην περιοχή, εξαπολύοντας την πρώτη τους αποτυχημένη επιδρομή εναντίον τής Αιγύπτου – του “σιτοβολώνα που εφοδίαζε τους Χετταίους με σιτάρι μέσω της Ουγκαρίτ”. Οι πεινασμένοι Λαοί τής Θάλασσας ήθελαν ψωμί, και ο σιτοβολώνας ήταν η Αίγυπτος· όμως αυτό δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των Φοινίκων. Άρα, η προσοχή των Λαών τής Θάλασσας έπρεπε να στραφεί – επειγόντως – αλλού: στο Αιγαίο και την Ανατολία, στους Μυκηναίους και τους Χετταίους…

Οι πεινασμένοι Λαοί τής Θάλασσας ήθελαν ψωμί, ο σιτοβολώνας
ήταν η Αίγυπτος· όμως αυτό δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα
των Φοινίκων. Άρα, η προσοχή των Λαών τής Θάλασσας έπρεπε
να στραφεί επειγόντως αλλού: στο Αιγαίο και την Ανατολία…

“Τι οδήγησε στην ειδική μεταχείριση που φαίνεται να εξασφάλισαν οι Φοίνικες από τους Λαούς τής Θάλασσας; Ποιες υπηρεσίες θα μπορούσαν, ενδεχομένως, αυτοί οι θαλασσοπόροι έμποροι να παράσχουν στους Λαούς τής Θάλασσας;”, αναρωτιέται ο Sanford Holst.

Η απάντηση είναι, βέβαια: ψωμί, “ἄρτον” – αν όχι και κάτι παραπάνω. Όσο για τα… “θεάματα”, οι Φοίνικες “επενδυτές” ήλπιζαν ότι θα τους ανταμείψουν επαρκώς. Το πόσο αποδοτική και συμφέρουσα θα ήταν η ανταμοιβή αυτή, ούτε ο πιο αισιόδοξος Φοίνικας θα μπορούσε ποτέ να διανοηθεί, ή ακόμη να ονειρευτεί… Ο Holst αφηγείται την εξέλιξη της ιστορίας:

Οι επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και Στεριάς

“Με τους Χετταίους ν’ απειλούν τα βόρειά τους σύνορα, οι Φοίνικες λογικά θα υποστήριζαν όποιες ομάδες ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας θα ήθελαν ν’ αναστείλουν το αποτυχημένο εγχείρημα εναντίον της Αιγύπτου, στρέφοντας τις επιθέσεις τους κατά των Χετταίων, που ως προοπτική ήταν πιο ελπιδοφόρα. Αν και οι ίδιοι οι Χετταίοι δεν διέθεταν πλεόνασμα τροφίμων, βρίσκονταν ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας κι έναν εφικτό στόχο: τη γη τής Χαναάν, που υστερούσε μόνον έναντι της Αιγύπτου ως πηγή σιτηρών. Επιπλέον, διασχίζοντας τη γη των Χετταίων και την Χαναάν, οι Λαοί τής Θάλασσας θα έφερναν μια δύναμη που θ’ αριθμούσε εκατοντάδες χιλιάδες, για ν’ αντιμετωπίσει τους πλούσιους σε σιτηρά Αιγύπτιους – αντί για μια χούφτα πολεμιστών, που είχαν αποτύχει κατά το πρώτο εγχείρημα.

“Έπρεπε, όμως, να ξεπεραστεί ένα πρόβλημα. Οι Μυκηναίοι συνέχιζαν να ελέγχουν το Αιγαίο και είχαν επιτεθεί κατά των Μικρασιατών από τη μεριά τής θάλασσας. Για την επίλυσή του, πολεμιστές και πλοία τής συνομοσπονδίας των Λαών τής Θάλασσας ξεχύθηκαν από την Ανατολία και τον Εύξεινο Πόντο στο Αιγαίο, όπου λεηλάτησαν τους Μυκηναίους. Ύστερα από αυτήν την εκτεταμένη αναστάτωση, οι μυκηναϊκές πόλεις παρήκμασαν και τελικά έσβησαν. Όταν εκκαθαρίστηκε το Αιγαίο με αυτόν τον τρόπο, οι δυτικοί Μικρασιάτες ήταν σε θέση να στρέψουν όλη τους την προσοχή στους Χετταίους.”

“Οι Μυκηναίοι επιτέθηκαν διὰ θαλάσσης κατά των Μικρασιατών και
τότε οι Λαοί τής Θάλασσας ξεχύθηκαν στο Αιγαίο, λεηλατώντας τους
Μυκηναίους. Όταν εκκαθάρισαν το Αιγαίο, οι δυτικοί Μικρασιάτες
έστρεψαν όλη τους την προσοχή στους Χετταίους”. (Sanford Holst)

Η σορός τού Έκτορα μεταφέρεται στην Τροία (λεπτομέρεια), ρωμαϊκό μαρμάρινο ανάγλυφο από σαρκοφάγο (περί το 180–200 ΠΚΧ)

Ο Holst αναφέρεται, προφανώς, στον Τρωικό πόλεμο. Κι εξηγεί γιατί, όπως λέει ο Ὅμηρος, οι μαχητές στο πλευρό των Τρώων έμοιαζαν με τους χτίστες τού Πύργου τής Βαβέλ – μιλώντας, δηλαδή, διάφορες γλώσσες, με συνέπεια να χρειάζονται μετάφραση των διαταγών από τους διοικητές τους. Φαίνεται, λοιπόν, πως η Ἰλίου πέρσις δεν σφράγισε το τέλος τού πολέμου. Οι Λαοί τής Θάλασσας αντεπιτέθηκαν, μεταφέροντας τον πόλεμο ἐπὶ ἑλληνικοῦ ἐδάφους.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Ήταν, συνεπώς, οι Έλληνες ένας Λαός τής Θάλασσας; Προφανώς, δεν ήταν. Ή μήπως ήταν; Χρειάζεται να επεκταθούμε ἐπὶ τοῦ θέματος στο επόμενό μας Χρονικό.

Εδώ ας αντιπαραβάλλουμε την άποψη του Eberhard Zangger:

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη συνομοσπονδία των συμμάχων της, και η λογοτεχνική παράδοση του Τρωικού πολέμου μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των Ελλήνων ν’ αποκρούσουν αυτές τις επιδρομές.”
Συνεπώς, η Ἰλιάς μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την αναμέτρηση αυτή.

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη
συνομοσπονδία των συμμάχων της, κι η λογοτεχνική παράδοση
του Τρωικού μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των
Ελλήνων ν’ αποκρούσουν τις επιδρομές”. (Eberhard Zangger)

“Το 1182 π.Χ. η Ουγκαρίτ έπεσε [κάηκε ολοσχερώς, και δεν ξανακατοικήθηκε], κι έτσι διακόπηκε η ροή των σιτηρών από την Αίγυπτο,” λέει ο Holst. “Περίπου δύο χρόνια αργότερα, η Χεττιτική Αυτοκρατορία έσβησε. Τώρα δεν υπήρχε κανένα εμπόδιο για την έξοδο των Λαών τής Θάλασσας.⁽²⁾ Με τις γυναίκες, τα παιδιά και τις οικοσκευές τους σε δίτροχα κάρα, οι Λαοί τής Θάλασσας – τώρα πλέον πιο σωστά: οι Λαοί τής Στεριάς – σαν ένα ποτάμι, συνέχισαν την πορεία τους, καταστρέφοντας τα πάντα, αλλά, τιμώντας την ιδιαίτερή τους σχέση με την Φοινίκη, προσπέρασαν αυτήν την γη. Συρρέοντας πιο κάτω στην Χαναάν, κατέστρεψαν τις πόλεις που συνάντησαν. Πολλοί εγκαταστάθηκαν δίπλα στα χωράφια με το σιτάρι, παίρνοντας ένα κομμάτι γης για τον εαυτό τους και την οικογένειά τους. Ένας πολύ μεγάλος αριθμός των Λαών τής Στεριάς και Θάλασσας συνέχισε την πορεία, και τελικά έφτασε στα σύνορα μεταξύ Χαναάν κι Αιγύπτου. Εκεί δόθηκε μια μεγάλη μάχη, και οι Λαοί τής Θάλασσας τελικά αναγκάστηκαν να σταματήσουν.”

Τα κλεμμένα “Άλογα του Αγίου Μάρκου” στη Βενετία…

• ⁽²⁾ Με τη λέξη “έξοδος”, ο Holst επεδίωκε σαφώς βιβλικούς συνειρμούς. Αντίθετα, οι ιστορικοί συνειρμοί είναι πολύ πιο καταλυτικοί: Νιώθεις ακατανίκητο πειρασμό να παρομοιάσεις, ή να παραλληλίσεις, τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας με την Α΄ Σταυροφορία (1096–1099 ΚΧ), και ιδίως με τη δήθεν Σταυροφορία τού Λαού, των Αγροτών, ή Απόρων – παρ’ όλο που, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, πρέπει να την περιγράψουμε ως Σταυροφορία τού Άτακτου, Απείθαρχου Όχλου. Αν, αντιθέτως, θελήσουμε να βρούμε αναλογίες με τη συμπεριφορά των Φοινίκων, θα πρέπει να κάνουμε ένα “flash forward” στην Δ’ Σταυροφορία (1202–1204), που στιγματίστηκε ως η “Καταραμένη Σταυροφορία”, αφού είχε μεν ως στόχο την κατάκτηση της μουσουλμανικής Ιερουσαλήμ, μέσω μιας εισβολής στην Αίγυπτο· αλλ’ αντ’ αυτής, τον Απρίλιο του 1204, οι Φράγκοι και οι Βενετοί λεηλάτησαν ανηλεώς την χριστιανική Κωνσταντινούπολη, πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που στη συνέχεια τη μοιράστηκαν, ιδρύοντας τη Λατινική Αυτοκρατορία. Οι Βενετοί στην Δ΄ Σταυροφορία, έπαιξαν τον ρόλο των Φοινίκων στην κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Ίσως κάποτε μάθουμε ποιός ήταν ο Φοίνικας “Ερρίκος Δάνδολος” στην ιστορία αυτή…

● Ελάχιστο δείγμα τής ανυπολόγιστης λείας, από τις λεηλασίες Βενετών και Φράγκων στην Πόλη, είναι τα “Άλογα του Αγίου Μάρκου” στη Βενετία, έργο που κάποιοι αποδίδουν στον Λύσιππο. Ο Ναπολέοντας έκλεψε με τη σειρά του τα κλεμμένα άλογα, αλλά, ύστερα από το Βατερλώ, αυτά επιστράφηκαν στους “νόμιμους”… κλέφτες τους!

Οι Αιγύπτιοι κέρδισαν τη μάχη, αλλά, όπως είδαμε, έχασαν τον πόλεμο. Ποιοί άλλοι, άραγε; Οι Μυκηναίοι, οι Χετταίοι, η Ουγκαρίτ, καθώς επίσης οι λαοί τής Χαναάν – εκτός από τους Φοίνικες. Ακόμη και οι μιλιταριστές Ασσύριοι θα πρέπει να συγκαταλέγονται μεταξύ των ηττημένων, αφού υποχρεώθηκαν ν’ αποσυρθούν στα εδάφη τους για προστασία. Ἐν ὀλίγοις, όλες οι πανίσχυρες δυνάμεις τής εποχής. Όσο για τους νικητές, εκτός από τους ίδιους τους Λαούς τής Θάλασσας, δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία:

“Ως απόρροια της καταστροφικής δύναμης των Λαών τής Θάλασσας,
όλοι οι πανίσχυροι αντίπαλοι των Φοινίκων είχαν εξολοθρευθεί. Οι
πόλεις τους παρέμειναν ανέπαφες, ενώ τριγύρω τους αφανίζονταν οι
πάντες, γεγονός που τους έφερε σε θέση πλεονεκτική”. (Sanford Holst)

Η μάχη των Αιγυπτίων με τους Λαούς τής Θάλασσας

“Οι Φοίνικες φαίνεται πως είχαν τα περισσότερα οφέλη από οποιονδήποτε άλλον, εξαιτίας τής μαζικής μετανάστευσης των Λαών τής Στεριάς και της Θάλασσας”, συνοψίζει ο Sanford Holst. “Ως αποτέλεσμα της καταστροφικής δύναμης των επιθέσεων των Λαών τής Θάλασσας, όλοι οι πανίσχυροι αντίπαλοι των Φοινίκων είχαν εξολοθρευθεί. Οι φοινικικές πόλεις παρέμειναν ανέπαφες, ενώ τριγύρω τους αφανίζονταν οι πάντες, γεγονός που έφερε αυτούς τους ανθρώπους σε πλεονεκτική θέση.

“Τα ιστορικά στοιχεία δείχνουν πως οι δραστήριες πόλεις τους άρχισαν γρήγορα να επεκτείνουν την επικράτειά τους, με την εγκατάσταση εμπορικών σταθμών στην Κύπρο, το Αιγαίο, τη Σικελία, τη Σαρδηνία, τη Βόρεια Αφρική, την Αλγερία, το Μαρόκο, και την Ισπανία. Ανάμεσα στις πόλεις που δημιούργησαν ήταν και αυτές στο Μαρόκο: Lixus (σύγχρονη Larache), Sala (Ραμπάτ), Mogador (Εσαουίρα) και Tingis (Ταγγέρη)· στην Ισπανία: Gadir (Κάδιθ), Malaka (Μάλαγα), Ibisa (Ίμπιθα)· στην Αλγερία: Icosium (Αλγέρι)· στην Τυνησία: Utica (Υτίκη) και Καρχηδόνα· στη Σαρδηνία: Karalis (Κάλιαρι)· στη Σικελία: Πάνορμος (Παλέρμο)·⁽³⁾ στην Κύπρο: Κίτιον (Λάρνακα). Οι Φοίνικες δημιούργησαν μιαν ισχυρή κι εύπορη θαλάσσια εμπορική αυτοκρατορία, που εκτεινόταν από το Μαρόκο ως το Λεβάντε.”

• ⁽³⁾ Είναι κανόνας (οι εξαιρέσεις τον επιβεβαιώνουν): πόλεις, που τάχα ίδρυσαν οι Φοίνικες, είναι γνωστές μ’ ελληνικά τοπωνύμια, αφού τα χαναανικά (αν υπήρξαν) ξεχάστηκαν.

● Επομένως, έχει απόλυτο δίκιο ο Holst, όταν υπογραμμίζει ποικιλοτρόπως ότι “το στοιχείο αυτό αποδεικνύεται πως είναι ένα από τα κλειδιά, που μας βοηθούν να ξεκλειδώσουμε το μυστήριο των Λαών τής Θάλασσας – ένα γεγονός που άλλαξε τον ρου τής ιστορίας.”

Αναπαράσταση Καρχηδόνας

“Εποχή των Φοινίκων”

ΤΟ ΚΕΝΟ ΕΞΟΥΣΙΑΣ, που προέκυψε ως συνέπεια, ήταν η χρυσή ευκαιρία των Φοινίκων να επωφεληθούν και να προβληθούν ως οι πραγματικοί κληρονόμοι των Μινωιτών, με την ανάδειξή τους σε μεγάλη ναυτιλιακή εμπορική δύναμη. Η ακμή τους (1200–800 ΠΚΧ) συμπίπτει με τους σκοτεινούς χρόνους όλων των ανταγωνιστών τους. Έχοντας πλήρη ελευθερία κινήσεων, και για μεγάλο χρονικό διάστημα, έχτισαν μεθοδικά την αυτοκρατορία τους. Και όταν η παλίρροια της Ιστορίας έφερε και πάλι στο προσκήνιο τις μεγάλες δυνάμεις (Ασσυρία, Βαβυλωνία, Περσία), που υπέταξαν την χώρα τους, από τον 9ο έως τον 6ο αιώνα ΠΚΧ, οι Φοίνικες ήταν διατεθειμένοι να μεταφέρουν την έδρα τής αυτοκρατορίας τους από την Εγγύς Ανατολή στην καρδιά τής Μεσογείου, από την Χαναάν στην Τυνησία.

Όταν, λοιπόν, βρέθηκαν υπό περσικό ζυγό, πολλοί Φοίνικες μετανάστευσαν σε αποικίες, ή και στην Καρχηδόνα. Εκεί θα μπορούσαν ίσως να εκπληρώσουν τ’ όνειρό τους και να καταστούν πραγματική αυτοκρατορία, εξασφαλίζοντας και στρατιωτική υπεροχή, κάτι που λογικά ήταν ανέφικτο στην στενή λωρίδα τής Φοινίκης. Όσον αφορά τους Έλληνες, αφού αφυπνίστηκαν σταδιακά από τους “σκοτεινούς χρόνους” τους, έσπευσαν να καλύψουν τον χαμένο χρόνο, ἀρχῆς γενομένης από το 900 ΠΚΧ, ιδρύοντας δικές τους αποικίες, όχι μόνον στη Μεσόγειο, αλλά και στον Εύξεινο Πόντο, όπου οι Φοίνικες δεν τόλμησαν να εισέλθουν. Εξετάζοντας έναν χάρτη τού 550 ΠΚΧ, η ελληνική υπεροχή είναι συντριπτική. Σοβαρό μειονέκτημα των Φοινίκων ήταν η έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού. Όμως, διέθεταν ένα κρίσιμο στρατηγικό πλεονέκτημα: τον έλεγχο των Ἡρακλείων στηλῶν, του στενού τού Γιβραλτάρ,⁽⁴⁾ όπου η Καρχηδόνα θα επέβαλε αργότερα αποκλεισμό, για να διαφυλάξει το εμπορικό της μονοπώλιο με την πλούσια σε μέταλλα Ιβηρία, ειδικότερα με την Ταρτησσό, κι ἐν γένει με τις ακτές τού Ἀτλαντικοῦ, ευρωπαϊκές και αφρικανικές. Χρησιμοποιώντας λ.χ. χρυσό, από την επέκταση του αφρικανικού παράκτιου εμπορίου, περί τα μέσα τού 4ου αιώνα ΠΚΧ, η Καρχηδόνα έκοψε χρυσούς στατήρες, που φέρουν ένα σχέδιο στο ἔξεργο της οπίσθιας όψης των κερμάτων, όπου ορισμένοι βλέπουν έναν χάρτη τής Μεσογείου με την Αμερική (ή την Ατλαντίδα;) ν’ απεικονίζεται προς δυσμάς.

Ελληνικές και φοινικικές αποικίες (σε γαλάζιο και κόκκινο αντίστοιχα) 550 ΠΚΧ

• ⁽⁴⁾ Γιβραλτάρ είναι η ευρωπαϊκή Ηράκλεια στήλη επί ισπανικού εδάφους, που όμως ελέγχεται από την Βρετανία. Γιβραλτάρ, πάει να πει “βράχος τού Τάρικ” (Gibr al-Tariq), από τ’ όνομα του Τάρικ ιμπν Ζιάντ, που ήταν επικεφαλής τής εμπροσθοφυλακής των Αράβων, όταν εισέβαλαν στην Ιβηρία το 711 ΚΧ.

● Ωστόσο, πολύ πριν από Ισπανούς, Βρετανούς και Άραβες, Βησιγότθους και Βάνδαλους (ἐξ οὗ Ανδαλουσία), Καρχηδόνιους και Ρωμαίους, Φοίνικες κι Έλληνες, Κέλτες, και Ίβηρες, είχαν εγκατασταθεί εκεί οι Νεάντερταλ. Τα ευρήματα στην σπηλιά Gorham εκτείνονται σε περίοδο πριν από 125.000 ως 25.000 χρόνια, καθιστώντας αυτόν τον βράχο το τελευταίο τους ίσως καταφύγιο. Αλλά και στην απέναντι στήλη, την αφρικανική, την Ceuta, στο μαροκινό έδαφος, που όμως ελέγχεται από την Ισπανία, τ’ αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας μάς πάνε πίσω 250.000 χρόνια.

Το καρχηδονιακό νόμισμα με το έξεργο που δείχνει υποτίθεται τον αρχαίο κόσμο και την Αμερική (341 ΠΚΧ)

Αυτό ήταν το ιστορικό πλαίσιο του φοινικικού ναυτεμπορικού εγχειρήματος, που απλώθηκε στις θάλασσες, από το 1500 ως το 300 ΠΚΧ. Οι Φοίνικες ήταν εξαίρετοι ναυτικοί, και περίφημοι “πορφυροί έμποροι”, λόγω του μονοπωλίου τής περιζήτητης πορφυρής βαφής τού σαλιγκαριού murex, που ήταν κάποτε άφθονο στη Μεσόγειο, αλλά εξαλείφθηκε λόγω υπερεκμετάλλευσης. Η βαφή αυτή υπήρξε, μεταξύ άλλων, χαρακτηριστικό τής βασιλικής ενδυμασίας. Στην πραγματικότητα, η λέξη Φοίνικας προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις φοῖνιξ και φοινός, που σημαίνουν πορφυρός και πορφύρα, περνώντας στα λατινικά ως Punic.⁽⁵⁾ Οι ίδιοι ονόμαζαν την χώρα τους Χαναάν, που ίσως να σημαίνει επίσης Γη τής πορφύρας. Αν αυτό ισχύει, τότε Χαναάν και Φοινίκη είναι λέξεις συνώνυμες. Κατά τον Ἑκαταῖο, η Φοινίκη ονομαζόταν παλαιότερα Χνᾶ. Το ελληνικό τοπωνύμιο δεν αντιστοιχούσε σε κάποια πολιτισμική ταυτότητα που θ’ αναγνώριζαν οι ίδιοι. Δεν είναι σίγουρο αν, και σε ποιο βαθμό, θεωρούσαν πως αποτελούσαν μέλη μιας ενιαίας φυλής. Ήταν πολιτισμός οργανωμένος σε πόλεις-κράτη, όπως η Ελλάδα. Οι πόλεις πολεμούσαν μεταξύ τους και κάποια επικρατούσε σε βάρος των άλλων ή συνασπίζονταν σε συμμαχίες. Από άποψη γλώσσας, τρόπου ζωής, ή θρησκείας, δεν υπάρχει σχεδόν τίποτε το ουσιώδες που να διαφοροποιεί τους Φοίνικες από τους άλλους σημιτικούς πολιτισμούς τής Χαναάν.

Η μινωική “φοινικική” πορφύρα

• ⁽⁵⁾ Αναζητώντας πληροφορίες περί πορφύρας στην Wikipedia, ανακατευθύνεσαι στη λεγόμενη “φοινικική” ή “τύρια” πορφύρα, που εξαγόταν από το κοχύλι ακανθωτός στρόμπος (Murex, ή Bolinus, ή Haustellum, brandaris). Όμως, παρά την κατοχύρωσή της ως φοινικικό προϊόν, η πορφύρα υπήρξε μινωική καινοτομία, που ιδιοποιήθηκαν, μαζί με άλλες, οι Φοίνικες και τους απέφεραν τεράστια κέρδη, μόλις κατέρρευσε η εποχή τού μπρούντζου. Ως η ακριβότερη και ωραιότερη βαφή, η πορφύρα θεωρήθηκε από αρχαιοτάτων χρόνων σύμβολο και προνόμιο βασιλικό και θεϊκό: όσο ψηλότερα βρισκόταν κανείς στην ιεραρχία, όχι μόνον την πολιτική, αλλά και την θρησκευτική, τόσο περισσότερα πορφυρά ενδύματα επιτρεπόταν να φορέσει. Συνεκδοχικά, σήμαινε το πορφυρό βασιλικό ένδυμα και, κατ’ επέκταση, τη βασιλική εξουσία.(*)

(*) Η ιατρική “εκδικήθηκε” αυτούς τους “γαλαζοαίματους”, ονομάζοντας πορφύρα (purpura) μια δερματοπάθεια με κοκκινωπές κηλίδες. (Η ετυμολογία τής λέξης purple: < λατινικά purpura < ελληνικά πορφύρα < άγνωστης προέλευσης. Μα φαίνεται πως ίσως είναι η μοναδική μινωική λέξη που χρησιμοποιούμε ακόμη).

Κεφαλή αλόγου σε καρχηδονιακό νόμισμα

● Αρχαιολόγοι βρήκαν στην Κρήτη μεγάλες ποσότητες κοχυλιών murex, που ανάγονται στον 20ό – 18ο αιώνα ΠΚΧ. Άρα, οι Μινωίτες ήταν πρωτοπόροι στην παραγωγή πορφύρας, αιώνες πριν από τους Τύριους, ή ἐν γένει από τους Φοίνικες. Σημαντική ήταν η ακατοίκητη σήμερα νησίδα Χρυσή (Γαϊδουρονήσι), 15 χμ νότια της Κρήτης, στην Ιεράπετρα, όπου οι αρχαιολόγοι ανέσκαψαν έναν μινωικό οικισμό τής περιόδου 1800-1500 ΠΚΧ, με εργαστήρια επεξεργασίας κοχυλιών murex για πορφύρα. Οι Μινωίτες παρήγαγαν ποικίλες αποχρώσεις πορφύρας (από μπλε ως κόκκινο) ανάλογα με τον τρόπο επεξεργασίας. Σωροί σπασμένων οστράκων murex έχουν βρεθεί και σε άλλα σημεία τής Μεσογείου, λ.χ. στην Απουλία τής Κάτω Ιταλίας. Έλεγαν αργότερα πως η Λακωνία ήταν το μέρος που έβγαζε την καλύτερη πορφύρα στην Ευρώπη, η νησίδα Μῆνιγξ (Τζέρμπα) τής Τυνησίας στην Αφρική, και η Τύρος στην Ασία.

Εκτός από πορφύρα, οι Φοίνικες εξήγαγαν υφάσματα, γυαλί, και κρασί στην Αίγυπτο, όπου το αμπέλι δεν ευδοκιμεί, ενώ προμηθεύονταν χρυσάφι από τη Νουβία, ασήμι από την Ιβηρία, ή κασσίτερο από την Βρετανία. Οι συναλλαγές, πάντως, που κάποτε θεωρούνταν πως γίνονταν απευθείας, τώρα πιστεύεται πως ήταν έμμεσες. Ο Timothy Champion είναι της άποψης πως ελέγχονταν από τους Κέλτες τής Βρετάνης.⁽⁶⁾ Όπως και να έχει το θέμα, η αναζωογόνηση της οικονομίας τής Μεσογείου, ύστερα από την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, φαίνεται πως οφείλεται ἐν πολλοῖς στο έργο των Φοινίκων, που αποκατέστησαν το εμπόριο μεγάλων αποστάσεων.

• ⁽⁶⁾ Η απλή αυτή ιδέα είναι άκρως ενδιαφέρουσα: Γιατί, άραγε, ο οποιοσδήποτε εμπορευόμενος θαλασσοπόρος, είτε Μινωίτης ή Μυκηναίος, Φοίνικας ή Καρχηδόνιος, να διατρέχει κινδύνους, παραπλέοντας την Ιβηρία, και ταξιδεύοντας κατόπιν στα βόρεια μέχρι την Βρετανία, όταν ο κασσίτερος τής Κορνουάλλης, ή ακόμη της Βρετάνης, θα μπορούσε να μεταφερθεί διὰ ξηρᾶς διαμέσου της Γαλατίας-Γαλλίας; Αυτός ήταν, άλλωστε, ο λόγος για τον οποίον η Καρχηδόνα προσπάθησε μάταια ν’ αποτρέψει την ίδρυση της αποικίας τής Μασσαλίας: ακόμη και με τον αποκλεισμό τού Γιβραλτάρ, ο κασσίτερος της Κορνουάλλης, ή της Βρετάνης, ήταν διαθέσιμος στη Μεσόγειο και η Καρχηδόνα δεν μπορούσε να επιβάλει απόλυτα το μονοπώλιό της.

Καθώς εμπόριο και αποικίες επεκτείνονταν, Φοίνικες κι Έλληνες χώρισαν τη Μεσόγειο στα δυο, με τους πρώτους να παραπλέουν και να κυριαρχούν στα νότια παράλια, ενώ οι δεύτεροι δραστηριοποιούνταν ιδίως κατά μήκος των βόρειων ακτών, χωρίς ν’ αποκλείονται οι εκατέρωθεν παρεισφρήσεις, όπως φαίνεται από τα παραδείγματα της Κυρηναϊκής και της Σαρδηνίας. Οι μεταξύ τους συγκρούσεις ήταν σπάνιες, κυρίως στη Σικελία (λόγω στρατηγικής θέσης, απέναντι από την Καρχηδόνα, στις εντός Μεσογείου “Ηράκλειες στήλες”),⁽⁷⁾ και κατέληξαν στη δημιουργία δυο σφαιρών επιρροής. Όταν, όμως, ανέλαβαν τα ηνία οι Καρχηδόνιοι, η κατάσταση άλλαξε άρδην.

Ο Μελκάρτ σε φοινικικό αργυρό τετράδραχμο

• ⁽⁷⁾ Ως Ηράκλειες στήλες, οι Έλληνες εννοούσαν το στενό τού Γιβραλτάρ. Όμως, όταν δεν είχαν φτάσει ακόμη τόσο μακριά, σε προγενέστερες εποχές, προσδιόριζαν έτσι το “στενό” ανάμεσα στην Τυνησία και τη Σικελία. Οι Φοίνικες, και μετά οι Καρχηδόνιοι, επεδίωκαν τον έλεγχο τόσο των “εσωτερικών”, όσο και των “εξωτερικών” Ηρακλείων στηλών.

Παρ’ όλα τα “έξεργα” με την υποτιθέμενη Αμερική (ή Ατλαντίδα), αυτό που όντως βλέπουμε στην οπίσθια όψη τού “νομίσματος” των Φοινίκων, είναι μια κάποια πολιτισμική ανεπάρκεια. Η τέχνη τους δεν διέθετε εκείνα τα μοναδικά χαρακτηριστικά που, ενδεχομένως, θα τη διαφοροποιούσαν από την τέχνη των συγχρόνων τους. Και τούτο εξαιτίας των καταλυτικών επιδράσεων από ξένες κουλτούρες: κυρίως της Αιγύπτου, της Ασσυρίας, και της Ελλάδας. Η τέχνη τους ήταν ένα αμάλγαμα ξένων προτύπων κι αισθητικών επιδιώξεων. Εκτός αυτού, μολονότι συνέβαλαν στην εξάπλωση της γραφής τους, από την οποία προέρχονται όλα τα σημαντικά αλφάβητα, οι ίδιοι χρησιμοποίησαν το ἐν λόγῳ abjad κυρίως για εμπορικές δοσοληψίες.⁽⁸⁾ Εκτός από τις επιγραφές, σχεδόν τίποτε άλλο δεν έχουν αφήσει, ή δεν έχει διασωθεί, σε γραπτές πηγές. Αγνοούμε ακόμη και τ’ όνομα του “Κύριου της Θάλασσας”, του “Ποσειδώνα” τους – πολύ περίεργο, όντως, για μια κοινωνία εμπόρων και ναυτικών, όπου μια τέτοια θεότητα είναι πάρα πολύ σημαντική.

• ⁽⁸⁾ Ο προπομπός τού φοινικικού “αλφάβητου” είχε μάλλον αιγυπτιακή καταγωγή, καθώς τα σύμβολα των χαναανικών abjad (“αλφάβητων”) της μέσης εποχής τού μπρούντζου, μοιάζουν με ιερογλυφικά, ή πιο συγκεκριμένα, μ’ ένα πρώιμο abjad, που εντοπίστηκε στην κεντρική Αίγυπτο. Επιπλέον, πριν από τη δημιουργία τού φοινικικού “αλφάβητου”, έχουμε το πρωτο-χαναανικό, καθώς και την “αλφαβητική” γραφή τής Ουγκαρίτ, που η προέλευσή της ήταν μεσοποτάμια. Άρα, τα συμφωνικά “αλφάβητα” κατάγονται από Αίγυπτο και Μεσοποταμία.

Το ίδιο θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε και για τους Μινωίτες, αφού επίσης αγνοούμε τις θεότητές τους. Πρόκειται, όμως, γι’ αρχαιότερο πολιτισμό, του οποίου, επιπλέον, δεν έχουμε αποκρυπτογραφήσει την γραφή. Σημειωτέον ότι στο πάνθεόν τους, οι Χαναναίοι είχαν και τον Γιαμ, έναν θεό τής θάλασσας και των ποταμών. Τον λάτρευαν, όμως, οι Φοίνικες; Φαίνεται πως, εκτός από τον Βάαλ (ο Βάαλ Άμμων και η Τανίτ ήταν οι πολιούχοι τής Καρχηδόνας), οι Φοίνικες τιμούσαν ιδιαίτερα τον Μελκάρτ, πολιούχο τής Τύρου, που ίδρυσε τις περισσότερες αποικίες, μεταξύ άλλων Καρχηδόνα και Γάδειρα (νῦν Cádiz). Σταδιακά, λόγω αλληλοεπιδράσεων, ο Mελκάρτ ταυτίστηκε με τον Ἡρακλῆ. Το σίγουρο, πάντως, είναι πως κανένας από τους ἐν λόγῳ θεούς δεν μπορεί να υποκαταστήσει τον Ποσειδῶνα-Γιαμ. Και άρα, η απορία (λαός θαλασσοπόρων χωρίς θεό τής θάλασσας) παραμένει…

Σεμίραμις, του Eliseo Fattorini (19ος αιώνας)

● Αναζητώντας πληροφορίες περί της “φοινικικής μυθολογίας” στην Wikipedia, ανακατευθύνεσαι σε κάποιο άγνωστο πρόσωπο, ὀνόματι Σαγχουνιάθων, έναν δήθεν συγγραφέα τριών χαμένων έργων στην φοινικική γλώσσα, που υποτίθεται πως διασώθηκαν μόνον ἐν μέρει, σε παράφραση και περίληψη μιας μετάφρασης στα ελληνικά, η οποία αποδίδεται στον Φίλωνα από τη Βύβλο, σύμφωνα με τα όσα ισχυρίζεται, τουλάχιστον, ο επίσκοπος Καισαρείας, Ευσέβιος. Ό,τι γνωρίζουμε για το έργο τού Σαγχουνιάθωνα, προέρχεται από τον Ευσέβιο, που παραθέτει τα μόνα σωζόμενα αποσπάσματα από τα γραπτά του, όπως αυτά συνοψίζονται και μνημονεύονται από τον φερόμενο ως μεταφραστή του, τον Φίλωνα. Η υποθετική ημερομηνία των – δήθεν – γραπτών μάς πάει πριν από τον Τρωικό πόλεμο, στην εποχή άλλων εξίσου υποθετικών προσώπων, όπως είναι ο Μωυσής, αλλά και “η Σεμίραμις, όταν ήταν βασίλισσα των Ασσυρίων”. Ο Σαγχουνιάθων τοποθετείται, λοιπόν, στο μυθικό πλαίσιο μιας αρχαιότητας, από την οποία δεν έχουν διασωθεί ούτε ελληνικά, ούτε φοινικικά κείμενα. Όλως παραδόξως, όμως, ο “συγγραφέας” φέρεται ν’ αναφέρεται υποτιμητικά στον… Ησίοδο, που έζησε κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ! Κάποιοι δικαιολογήθηκαν πως οι προθέσεις τού Ευσέβιου ήταν… “ευσεβείς”: ήθελε να “δυσφημίσει τον πολυθεϊσμό”· ενώ άλλοι απέδωσαν την πλαστογραφία στον ίδιο τον Φίλωνα. Ο καθένας μπορεί να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα για τα πραγματικά κίνητρα των παραχαρακτών, όποιοι και αν ήταν αυτοί. Όπως και να έχει το θέμα, μένεις κυριολεκτικά άναυδος από το γεγονός πως η αναζήτηση στοιχείων σχετικά με την “φοινικική μυθολογία”, σε οδηγεί τελικά σε μια τέτοια απάτη – “ευσεβή” ή μη…

Επόμενο Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ ● Κατάρρευση Εποχής Μπρούντζου Λόγω Λιμού ● Τρωικός και Λαοί τής Θάλασσας ● Στήλη Μερνεφθά και Έξοδος ● Χετταίοι και Λούβιοι

• >> Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ
• << Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ

Χεττιτικό δωδεκάθεο στον Αδη (Hattusa)