Χρονικό 2. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…

Χρονικό 2. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…

/ENGLISH/ Chronicle 2. IT ALL STARTED HERE…

Όργωμα στην Αίγυπτο

● Νεολιθική Επανάσταση ● Πόλεις, Ανταλλαγές, Γραφή ● Ανατολή κι Αιγαίο: Διαφορές ● Αρδευτικό κι Εμπορικό Δίκτυο ● “Ασιατικός Τρόπος Παραγωγής”
και Συγκεντρωτισμός
● Φύση, Θεοί και Δημοκρατία

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΌΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ: στη Μεσόγειο – στην Εύφορη Ημισέληνο.

Η Εύφορη Ημισέληνος

ΜΠΟΡΕΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ να γεννήθηκε στην Αφρική, όπως λέγεται. Εκπολιτίστηκε, ωστόσο, στα πέριξ τής Μεσογείου, και συγκεκριμένα, στην Εγγύς Ανατολή, στο τόξο που σχηματίζει το Λεβάντε (Συρία, Λίβανος, Παλαιστίνη) με τη Μεσοποταμία και την κοιλάδα τού Νείλου στην Αίγυπτο, εκτεινόμενο επίσης σε Κύπρο και Ανατολία, ως την οροσειρά τού Ταύρου: είναι η λεγόμενη Εύφορη Ημισέληνος. Εδώ έκανε το πρώτο άλμα ο άνθρωπος, με τη νεολιθική αγροτική επανάσταση. Χρειάστηκε να περάσουν χιλιετίες, ώσπου να γίνει κάτι ανάλογο, με τη βιομηχανική επανάσταση, που ξεκίνησε κατά τον 18ο αιώνα στην Αγγλία.

Στην Εύφορη Ημισέληνο έκανε ο άνθρωπος
το πρώτο άλμα με τη νεολιθική επανάσταση.

Νεολιθικός αρτοποιός

Υπάρχει, φυσικά, η άποψη πως αυτή η δεύτερη επανάσταση σηματοδοτεί την επιστροφή στη βαρβαρότητα. Όμως, εμείς ας μείνουμε ἐπὶ τοῦ παρόντος στα γενικώς παραδεκτά. Η κοινή λογική λέει ότι το καθοριστικό είναι το πρώτο βήμα. Τότε που ο ἄνθρωπος γίνεται κτηνοτρόφος και γεωργός, από κυνηγός και καρποσυλλέκτης. Την εξέλιξη, καθ’ όλες τις ενδείξεις, μάλλον την φέρνουν οι γυναῖκες. Αυτές είναι, μαζί με τα παιδιά, που ασχολούνται με τη συλλογή καρπών, ενώ οι ἄνδρες κυνηγούν.⁽¹⁾ Το λογικό συμπέρασμα, λοιπόν, είναι πως η γεωργία, η κύρια πλευρά τής πρωτοεμφανιζόμενης αγροτικής οικονομίας, αποτελεί γυναικεία επινόηση.⁽²⁾

• ⁽¹⁾ Εκείνος ο καταμερισμός εργασίας ανάμεσα στα φύλα εξηγεί και πλείστες όσες διαφορές νοοτροπίας μεταξύ τους, που τα χαρακτηρίζουν ακόμη, και αποτελούν αιτία παρεξηγήσεων στις σχέσεις τους.

• ⁽²⁾ Αγνοώ αν κάποια ερευνήτρια έχει διατυπώσει την παραπάνω πολύ λογική υπόθεση. Όπως όμως τόνισα, εμείς καλύτερα να μην εμπλακούμε περαιτέρω σε τέτοιες εικοτολογίες και να μείνουμε ἐπὶ τοῦ παρόντος στα γενικώς παραδεκτά – εφόσον δεν σχετίζονται άμεσα με τα υπό διερεύνηση θέματά μας. Τέτοιες είναι οι παραδοχές σε συνάρτηση με τις θεωρίες περί αφρικανικής προέλευσης του ανθρώπου, περί της καταγωγής των κατοίκων τού ελλαδικού χώρου, περί των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και των φορέων τους, ή περί της φοινικικής προέλευσης τού ελληνικού αλφαβήτου, ανάμεσα σε διάφορα ζητήματα που είναι συναφή, ή αρκούντως ασαφή. Όλα αυτά, όπως προείπα, δεν είναι παρά θεωρίες… (βλέπε σχετικά το επόμενο εμβόλιμο Χρονικό τού Ανθρώπου).

Η ενασχόληση με τη γεωργία οδηγεί στη δημιουργία μόνιμων οικισμών,
που σταδιακά μεγαλώνουν: γίνονται χωριά, πόλεις. Και οι πόλεις –
το λέει η λέξη – γεννούν την πολιτική και τον πολιτισμό.

Ως γνωστόν, ο γεωργός, πολύ περισσότερο από τον κυνηγό-καρποσυλλέκτη ή τον κτηνοτρόφο, είναι δεμένος με τη γη του. Ως συνέπεια, η ενασχόληση με τη γεωργία οδηγεί, επιπλέον, στη δημιουργία μόνιμων οικισμών, που σταδιακά μεγαλώνουν: γίνονται χωριά, κάποιοι από αυτούς πόλεις. Και οι πόλεις – το λέει η ίδια η λέξη – γεννούν την πολιτική και τον πολιτισμό. Ο άνθρωπος αρχίζει βαθμιαία να μετασχηματίζεται σε αυτό που αργότερα ο Ἀριστοτέλης θα ονομάσει “πολιτικὸν ζῷον”, εντοπίζοντας έτσι ένα νέο χαρακτηριστικό τού Ηomo sapiens, που τον διαφοροποιεί έναντι των άλλων ζωικών ειδών.

Η αρχαία πόλη Μάρι στον Ευφράτη (αναπαράσταση)

Οι πόλεις προϋποθέτουν κεντρική εξουσία και ιεραρχία, επιβλητικά μνημεία, καταμερισμό εργασίας, κι εξειδίκευση. Τέχνες, αρχιτεκτονική, αγγειοπλαστική, εμπόριο, μεταλλουργία, καθίστανται αναγκαίες. Τότε αρχίζει διστακτικά και ο Μεσογείου παράπλους, παράλληλα, βέβαια, με τους χερσαίους δρόμους των καραβανιών, που είναι δύσβατοι κι επικίνδυνοι. Στον βαθμό, λοιπόν, που ο άνθρωπος εξοικειώνεται με την θάλασσα, την προτιμά για τις μετακινήσεις του. Μοιάζει οξύμωρο που το υγρό στοιχείο είναι πιο “στερεό” και ασφαλές, μα έτσι είναι. Άλλωστε, οι χερσαίοι δρόμοι είναι τότε ἐν πολλοῖς ανύπαρκτοι.

Φυσικά, η ανταλλαγή προϊόντων, εμπορικών αγαθών, φέρνει την ανταλλαγή ιδεών, αισθητικών προτύπων, πνευματικών αγαθών, καινοτομιών. Συνεπώς, ο νέος τρόπος ζωής μεταδίδεται ταχύτατα, εντός κι εκτός τής λεκάνης τής Μεσογείου, φτάνοντας προς ανατολάς ως τις Ινδίες, και πέρα από αυτές: οι ινδομεσογειακές συναλλαγές ανάγονται στην 3η χιλιετία ΠΚΧ, ίσως σε ακόμη παλαιότερες εποχές.

Η ανταλλαγή προϊόντων, εμπορικών αγαθών, φέρνει και την ανταλλαγή

ιδεών, αισθητικών προτύπων, πνευματικών αγαθών, καινοτομιών.

Μεσοποτάμια πρώιμη πινακίδα για την κατανομή μπύρας (3100-3000 ΠΚΧ)

Οι συνθήκες πια έχουν ωριμάσει για το επόμενο τεράστιο βήμα: την γραφή. Όσο κι αν οι λόγοι αυτής της σπουδαίας καινοτομίας είναι… γραφειοκρατικοί (τήρηση αρχείων διοίκησης, μεταφορά διαταγών και άλλων μηνυμάτων), η επινόηση και, ακολούθως, η απλοποίηση της γραφής με το αλφάβητο, είναι ο απολύτως αναγκαίος όρος για τη συστηματική παράδοση της γνώσης από γενιά σε γενιά και, ταυτόχρονα, για την καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών – τομείς όπου διαπρέπουν οι Ἕλληνες.

Όσο και αν οι αρχαίοι Έλληνες αποτελούν παγκόσμιο σημείο αναφοράς, καλό είναι ν’ αποφεύγεται ο πειρασμός τέτοιων εθνικιστικών απλουστεύσεων. Ο “ἐξ ἀνατολῶν κίνδυνος” είναι και τότε ακόμη υπαρκτός – τότε τον εκπροσωπούν οι Πέρσες. Υπάρχει όμως και η ἐξ ἀνατολῶν γνώση: κάθε Έλληνας φιλόσοφος, που σέβεται τον εαυτό του και θέλει να γίνει σοφός, είναι υποχρεωμένος να πάει στην Ανατολή για το… doctorat του! Από εκεί έρχονται και πλείστες όσες ιδέες, και τεχνουργήματα, μαζί με την τεχνογνωσία τους. Τα πάντα, ωστόσο, προσαρμόζονται ανάλογα με τις ντόπιες ανάγκες και τα γούστα. Και κάποια παραμένουν στα… αζήτητα!

Αλέξανδρος

Αἰγαῖον και Εγγύς Ανατολή: Διαφορές

Ένα από τα οὐκ ὀλίγα ιστορικά παράδοξα της εποχής λ.χ. αφορά τις διαφορές ανάμεσα στο Αἰγαῖον και την Εγγύς Ανατολή ως προς την πολιτική οργάνωση. Οι αποκεντρωμένες πόλεις-κράτη τής Ἑλλάδος, που άνθισαν στην εποχή τού σιδήρου, κατά την κλασική εποχή, δεν είχαν κάτι αντίστοιχο στην Ανατολή, αν εξαιρέσουμε τις πόλεις τής Σουμερίας και της Φοινίκης. Εκεί κυριαρχούσαν οι συγκεντρωτικές αυτοκρατορίες των εποχών μπρούντζου και σιδήρου.^(*) Μα η κραταιά αυτοκρατορία των Περσών υπέστη δεινές ήττες και ταπεινώσεις από τη Συμπολιτεία των Ελλήνων (πλην… Θηβαίων, και άλλων μηδισάντων “Νενέκων” – δυστυχώς).⁽³⁾

• ^(*) Κακώς (λανθασμένα) η εποχή τού μπρούντζου (ή κρατερώματος: Bronze Age) ονομάστηκε “εποχή τού χαλκού” στα ελληνικά. Εποχή τού χαλκού (Copper Age) υπήρξε όντως ανάμεσα στη νεολιθική και την εποχή τού μπρούντζου (χαλκολιθική), προτού ο άνθρωπος ανακαλύψει τον μπρούντζο προσθέτοντας λίγο κασσίτερο στον χαλκό. Άνευ λόγου προέκυψε έτσι σύγχυση επειδή σε κάποιους δεν άρεσαν οι όροι “μπρούντζος” και “κρατέρωμα”. Ανάλογη σύγχυση προέκυψε και γύρω από τον όρο “ορείχαλκος”. Βλέπε Χρονικό 17, υποσημείωση 1, και Χρονικό 21, υποσημείωση 1).

• ⁽³⁾ “Νενέκοι”: από τον Νενέκο, έναν ανδρείο επαναστάτη τού 1821, που εξαγοράστηκε κι έγινε προδότης, τζουτζές τού Ιμπραήμ Πασά. Οι επίγονοί του συχνάζουν στη Βουλή των Ελλήνων…

● “πλην… Θηβαίων”: παραπομπή στο μεταγενέστερο και σαφώς πιο γνωστό “πλὴν Λακεδαιμονίων”, από την περίφημη επινίκια επιγραφή τής μάχης τού Γρανικού το 334 ΠΚΧ: “Ἀλέξανδρος Φιλίππου καὶ οἱ Ἕλληνες πλὴν Λακεδαιμονίων”. Μόλις το προηγούμενο έτος, οι Σπαρτιάτες, κακομαθημένοι να είναι πάντοτε επικεφαλής στην εποχή των “Μηδικῶν” (Περσικών πολέμων), αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στην εκστρατεία τού Αλεξάνδρου, γιατί… αρχηγός δεν θα ήταν κάποιος βασιλιάς τής Σπάρτης! Σχολίασε ποιητικά ο Κωνσταντῖνος Καβάφης:

Στὰ 200 π.X.

Ἀλέξανδρος Φιλίππου καὶ οἱ Ἕλληνες πλὴν Λακεδαιμονίων…

Κωνσταντίνος Καβάφης,
του Παναγιώτη Δαφιώτη

Μποροῦμε κάλλιστα νὰ φαντασθοῦμε
πῶς θ’ ἀδιαφόρησαν παντάπασι στὴν Σπάρτη
γιὰ τὴν ἐπιγραφὴν αὐτή… Πλὴν Λακεδαιμονίων –
μὰ φυσικά!.. Δὲν ἦσαν οἱ Σπαρτιᾶται
γιὰ νὰ τοὺς ὁδηγοῦν καὶ γιὰ νὰ τοὺς προστάζουν
σὰν πολυτίμους ὑπηρέτας!.. Ἄλλωστε,
μιὰ πανελλήνια ἐκστρατεία χωρὶς
Σπαρτιάτη βασιλέα γι’ ἀρχηγὸ
δὲν θὰ τοὺς φαίνονταν πολλῆς περιωπῆς.
Ἆ, βεβαιότατα πλὴν Λακεδαιμονίων!..
 
Εἶναι κι αὐτὴ μιὰ στάσις. Νιώθεται…
 
Ἔτσι, πλὴν Λακεδαιμονίων στὸν Γρανικό·
καὶ στὴν Ἰσσό μετά· καὶ στὴν τελειωτικὴ
τὴν μάχη, ὅπου ἐσαρώθη ὁ φοβερὸς στρατὸς
ποὺ στ’ Ἄρβηλα συγκέντρωσαν οἱ Πέρσαι –
ποὺ ἀπ’ τ’ Ἄρβηλα ξεκίνησε γιὰ νίκην, κ’ ἐσαρώθη·
 
κι ἀπ’ τὴν θαυμάσια πανελλήνιαν ἐκστρατεία,
τὴν νικηφόρα, τὴν περίλαμπρη,
τὴν περιλάλητη, τὴν δοξασμένη
ὡς ἄλλη δὲν δοξάστηκε καμμιά,
τὴν ἀπαράμιλλη – βγήκαμ’ ἐμεῖς:
ἑλληνικὸς καινούριος κόσμος, μέγας!
 
Ἐμεῖς! Οἱ Ἀλεξανδρεῖς, οἱ Ἀντιοχεῖς,
οἱ Σελευκεῖς, κ’ οἱ πολυάριθμοι
ἐπίλοιποι Ἕλληνες Aἰγύπτου καὶ Συρίας,
κ’ οἱ ἐν Μηδίᾳ, κ’ οἱ ἐν Περσίδι, κι ὅσοι ἄλλοι!
Μὲ τὲς ἐκτεταμένες ἐπικράτειες,
μὲ τὴν ποικίλη δράση τῶν στοχαστικῶν προσαρμογῶν!
Καὶ τὴν Κοινὴν Ἑλληνικὴ λαλιὰ
ὥς μέσα στὴν Βακτριανὴ τὴν πήγαμεν, ὥς τοὺς Ἰνδούς!
 
Γιὰ Λακεδαιμονίους νὰ μιλοῦμε τώρα!..

Η αυτοκρατορία τού Αλεξάνδρου

● Αυτά ως προς την φράση “πλην…”, που στην Ελλάδα ανέκαθεν “φοριέται” πάρα πολύ. Όσο για τους “μηδίσαντες” (μια λέξη προερχόμενη από τους Μήδους, ή τη Μηδία, που ανέφερε επίσης ο Καβάφης), αυτοί κι αν έχουν κατακλύσει την χώρα! Ανάμεσά τους συγκαταλέγεται ως και ο Θεμιστοκλῆς, o μέγας θριαμβευτής τής ναυμαχίας τής Σαλαμίνας: οι επίγονοί του έχουν τόσο πολύ, μα τόσο αυγατίσει, που ματαιοπονεί όποιος επιχειρεί να τους καταμετρήσει. Όπως και νά ‘χει, είναι παντάπασι γνωστοί, και πανταχόθεν ορατοί, συνωστιζόμενοι στους διαδρόμους και στα σαλόνια τής élite των κυριάρχων…

Όμως, γιατί Στὰ 200 π.X.; Ποιος είναι ο λόγος που ο Καβάφης στον τίτλο του μας παραπέμπει σε μεταγενέστερη χρονολογία; Ἄγνωστοι αἱ βουλαὶ τοῦ ποιητοῦ… Τότε πάντως άρχισε ο Β΄ Μακεδονικός πόλεμος, που τρία χρόνια αργότερα έληξε με την ήττα τής Μακεδονίας από την Ρώμη. Ήταν η αρχή τού τέλους, αφού από τότε οι Ρωμαίοι έθεσαν υπό τον πλήρη έλεγχό τους την Ελλάδα.

Δεν είναι τόσο πως οι Έλληνες δεν ήθελαν, όσο πως δεν είχαν ανάγκη
την αυτοκρατορική διοίκηση, λόγω αντικειμενικών συνθηκών…

“ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΣ Ο ΤΡΑΧΗΛΟΣ ζυγὸν δὲν ὑπομένει”, θα παρατηρούσε κάποιος. Ναι, αλλ’ αυτό είναι συνέπεια αντικειμενικών συνθηκών. Γιατί δεν είναι τόσο πως οι Έλληνες δεν ήθελαν, όσο πως δεν είχαν ανάγκη την αυτοκρατορική διοίκηση. Αυτό που για εκείνους ήταν μια έκτακτη περίσταση, η οποία απαιτούσε συνολική και συλλογική υπερπροσπάθεια, στην Ανατολή ήταν καθημερινή πραγματικότητα, με αντίπαλο πολύ πιο ισχυρό και από την πιο κραταιά αυτοκρατορία: την ίδια την Φύση…

Βαβυλωνιακός χάρτης καναλιών και αρδευτικών συστημάτων Δ τού Ευφράτη (1684-1647 ΠΚΧ)

Ζώντας σε περιβάλλον μάλλον ακραίων συνθηκών, το οποίο θα ήταν άγονο χωρίς τον Νεῖλο, τον Τίγρη και τον Εὐφράτη, με τα νερά ἐν ἀφθονίᾳ, αλλά και με τις πλημμύρες, τους κατακλυσμούς, πάντα να καραδοκούν, ο Ανατολίτης συνειδητοποιεί την ανάγκη τού συντονισμού των προσπαθειών όλων των κοινοτήτων. Δίπλα στις ερήμους που συμβολίζουν τη συνεχή παρουσία τού απόλυτου κακού, οι ποταμοί αυτοί είναι ευλογία ἐξ οὐρανοῦ, όμως έχουν και απρόβλεπτη συμπεριφορά: πρέπει λοιπόν να τιθασευτούν. Τα μεγάλα δημόσια έργα, πρωτίστως τ’ αρδευτικά και αποξηραντικά, είναι όρος επιβίωσης του ανθρώπου. Το εμπόριο παρομοίως, για τον εφοδιασμό των χωρών αυτών με απολύτως αναγκαίες πρώτες ύλες, αλλά και είδη πολυτελείας.

Δίκτυα άρδευσης-εμπορίου καθιστούν αναγκαία τη συγκεντρωτική εξουσία, που πρέπει να εμπνέει τον φόβο: χρειάζεται στρατό, ιερατείο…
Η Βαβυλώνα ήταν αδύνατο να γεννήσει τη δημοκρατία.

Ἰδού, λοιπόν, δυο δίκτυα, το αρδευτικό και το εμπορικό (υπό κρατικό έλεγχο), που καθιστούν αναγκαία τη συγκεντρωτική εξουσία. Είναι εξουσία που πρέπει να εμπνέει τον φόβο. Χρειάζεται, όπως γίνεται σαφές, να διαθέτει στρατό και ιερατείο, για την επιβολή τής τάξης. Χρειάζεται επίσης επιβλητικά ανάκτορα, μνημεία, ναούς. Έχει σχέση με αυτό που ο Karl Marx περιέγραψε ως “ασιατικό τρόπο παραγωγής”, και αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση του ανατολικού δεσποτισμού. Από εδώ απορρέει και η σχετική – η, κατ’ άλλους, φαινομενική – στασιμότητα και ακινησία, που χαρακτηρίζει αυτές τις κοινωνίες επί χιλιετίες.

Βαβυλώνα

Να μην ξεχνάμε, όμως, ότι αυτές οι κοινωνίες καλλιέργησαν την αστρονομία, τα μαθηματικά, τη γεωμετρία, κλπ. – για τους ίδιους ακριβώς λόγους που επινόησαν και την γραφή. Πρόκειται για κοινωνίες οι οποίες δημιούργησαν θαύματα, όπως οι κρεμαστοὶ κῆποι τῆς Βαβυλῶνος, που κρέμονταν, όμως, από μια κλωστή: η υποδομή τους, που τις κατέστησε κραταιές, ήταν και η ἀχίλλειος πτέρνα τους. Το συνειδητοποιείς αυτό με μια ματιά στη σημερινή Βαβυλώνα, την κατακτημένη και λεηλατημένη από τον χρόνο:⁽⁴⁾ στο έδαφός της ήταν εντελώς αδύνατο να γεννηθεί η δημοκρατία.

• ⁽⁴⁾ Όταν γράφτηκαν τα λόγια αυτά, η Βαβυλών δεν είχε αλωθεί και από τους Αμερικανούς. Οι κατακτητές μπορεί να κατακτήθηκαν και αυτοί με τη σειρά τους. Αλλά με τίμημα πολύ βαρύ: αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις, οι αμερικανικές δυνάμεις έστησαν μια στρατιωτική βάση πάνω στα ερείπια της Βαβυλώνας. Ο δρ John Curtis, του Βρετανικού Μουσείου, περιέγραψε πώς ισοπέδωσαν τμήματα του αρχαιολογικού χώρου για να φτιάξουν ελικοπτεροδρόμιο και χώρους στάθμευσης βαρέων οχημάτων. Οι δυνάμεις κατοχής, έγραψε,

Ένας από τους δράκους τής Πύλης τής Ίσταρ

“προκάλεσαν σημαντικές ζημιές στην Πύλη τής Ishtar, ένα από τα περιφημότερα μνημεία τής αρχαιότητας… Αμερικανικά στρατιωτικά οχήματα συνέθλιψαν πλινθόκτιστα πεζοδρόμια 2600 χρόνων, αρχαιολογικά θραύσματα σκορπίστηκαν σε όλη την περιοχή, πάνω από 12 χαρακώματα πέρασαν μέσα από αρχαίες αποθήκες, και ο χώρος αλλοιώθηκε για τις μελλοντικές επιστημονικές γενιές, λόγω στρατιωτικών έργων τού μηχανικού… Προσθέστε σε όλα αυτά την ζημιά που προκάλεσαν στρατιώτες σ’ εννέα από τις ανάγλυφες πλίνθινες μορφές δράκων τής Πύλης τής Ίσταρ, στην προσπάθειά τους ν’ αφαιρέσουν τις πλίνθους από τον τοίχο.”

Είναι πασίγνωστο πως Αμερικανοί στρατιώτες, όπως και άλλο στρατιωτικό προσωπικό τής “Συμμαχίας των προθύμων” (εισβολέων τού Ιράκ, λ.χ. Πολωνοί, που στάθμευαν επίσης στη Βαβυλώνα), λεηλάτησαν πολλές αρχαιότητες, οι οποίες κατέληξαν σε ιδιωτικές συλλογές.

“Αναγκαίο κακό” οι Ανατολίτες σατράπες. Εξίσου φοβεροί και τρομεροί
και οι Ανατολίτες θεοί. Ουδεμία σύγκριση με τους Ὀλυμπίους
που έχουν πάμπολλες αδυναμίες: είναι ανθρώπινοι.

“Αναγκαίο κακό”, λοιπόν, οι Ανατολίτες δεσπότες, σατράπες, και τύραννοι. Και, καθώς υπάρχει πάντοτε αντιστοιχία κοσμικής και υπερκόσμιας εξουσίας (η “ἐλέῳ Θεοῦ” βασιλεία υπήρξε πανάρχαια επινόηση), εξίσου παντοκράτορες και παντοδύναμοι, φοβεροί και τρομεροί, ήταν και οι Ανατολίτες θεοί· ιδίως από την στιγμή που έμειναν μόνοι, χωρίς καθόλου ντόπιους ανταγωνιστές, τους οποίους, βεβαίως, “περιποιήθηκαν καταλλήλως” οι κληρικοί των νέων μονοθεϊστικών θρησκειών.⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Μα πώς μπορεί να θεωρείται η μετάβαση από τον πολυθεϊσμό στον μονοθεϊσμό πρόοδος, όταν στην πραγματικότητα είναι οπισθοδρόμηση; Ο εξιουδαϊσμός τού ελληνιστικού και του ρωμαϊκού κόσμου (σε Ανατολή και Δύση, αντίστοιχα), μέσω του εκχριστιανισμού, υπήρξε η προϋπόθεση – sine qua non – των σκοτεινών χρόνων, του σκοταδισμού τού Μεσαίωνα (βλέπε σχετικά Χρονικά 23-24: Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού).

Η Λήδα και ο κύκνος (Δίας), του Correggio (1531–32), με παιδιά-μουσικούς στ’ αριστερά

Οὐδεμία σύγκρισις με τους Ὀλυμπίους, που έχουν πάμπολλες αδυναμίες, είναι δηλαδή ανθρώπινοι, κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν των θνητών που τους δημιούργησαν, των Ελλήνων, του τρόπου ζωής και της κοινωνίας τους – ή, μάλλον: των κοινωνιών τους, αφού η Ελλάδα, η τοπογραφία της, γεννά την αποκέντρωση. Η χώρα είναι όντως πανέμορφη· επίγειος παράδεισος, πάντως, δεν είναι. Το βιοτικό επίπεδο μπορεί να βελτιωθεί με τις κατακτήσεις, αλλά και με την επέκταση, με τον αποικισμό. Και στις δυο περιπτώσεις έχουμε ακόμη μεγαλύτερη αποκέντρωση.

Άρα, η ζωή δεν είναι κάποια “δοκιμασία για μιαν ευτυχή μετά θάνατον ζωή” – πεποίθηση που θα πρέπει, αναγκαστικά, να διακατέχει τον απλό λαό τού “ασιατικού τρόπου παραγωγής”. Οι Έλληνες εμπνέονται και διαμορφώνονται από την ελληνική Φύση. Φιλοσοφούν και ασχολούνται με τα κοινά υπό την ευεργετική της επίδραση. Αυτή τούς υπαγορεύει τις μορφές τής κρατικής και πολιτικής τους οργάνωσης – ασχέτως αν και οι δυο υποθάλπουν διχόνοιες… Πρότυπό τους είναι η πόλις­-κράτος, ιδεώδες η δημοκρατία, ύψιστο αγαθό η ελευθερία – όλα αυτά σε κοινωνία δουλοκτητική και ανδροκρατική: φαντάζει αντιφατικό… Επιπλέον, η δημοκρατία τους είναι άμεση, καθαρή, συμμετοχική. Στην τωρινή δήθεν “δημοκρατία”, την δήθεν “αντιπροσωπευτική”, η εξουσία δεν ασκείται πλέον από τον λαό, αλλ’ από τους δήθεν “αντιπροσώπους” του, σε αντίθεση με τον ορισμό τής αυθεντικής δημοκρατίας. Όλο και πιο πολλά οξύμωρα και παράδοξα… (Βλέπε σχετικά το μεθεπόμενο εμβόλιμο Χρονικό 4. Περί δημοκρατίας).

Χάρη σε αυτό το περιβάλλον, ἐν κατακλεῖδι, οι Έλληνες όχι μόνο συνοψίζουν τον αρχαίο κόσμο, αλλά και τον εξανθρωπίζουν. Διδάσκουν το μέτρον, την ἀναλογία, την ἁρμονία. Καθιστούν την γνώση και την καλλιέργεια δικαίωμα του κάθε ελεύθερου πολίτη, και όχι προνόμιο κάποιας κλειστής κάστας. Και αφήνουν την πολύτιμη, ανεκτίμητη κληρονομιά τους συστηματοποιημένη και καταγεγραμμένη για τις μέλλουσες γενιές. Όμως, σαν τους θεούς τους, έχουν πάμπολλες αδυναμίες (λόγω του περιβάλλοντος, που γέννησε και τις αρετές τους), και είναι ατομιστές. Πρόκειται, καθώς λένε, για τα τρομερά παιδιά τής αρχαιότητας – les enfants terribles de l’antiquité. Μάλλον, θα παρατηρούσα, της ιστορίας τού ανθρώπου…

Επόμενο Χρονικό 3. ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ● Ακαδημαϊκός Σχολαστικισμός ● Άρης Πουλιανός: Αρχάνθρωπος και Όρθιος Άνθρωπος ● Κοιτίδα Ανθρώπου: Βόρειο Αιγαίο και Μακεδονία ● Αναλύσεις DNA: Μινωίτες, Μυκηναίοι ● Παλαιολιθική Ὀδύσσεια ● Stonehenge… Αιγαιοπελαγίτικο! ● Πρώιμη Γραφή Βαλκανίων

• >> Χρονικό 3. ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
• << Χρονικό 1. Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ

Ο ναός τού Ποσειδώνα

Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

/ENGLISH/ Chronicle 21: IBERIAN “EL DORADO”

● Μινωίτες, Μυκηναίοι, Φοίνικες στην Ιβηρία ● Ἑσπερίδες, Μακάρων Νῆσοι
● Σαρδηνία ● Ὀδυσσεύς, Καλυψώ, Ὀφιοῦσα ● Ταρτησσός

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΣΥΧΝΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΚΑΝΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΟΣ με ισχυρισμούς πως υπήρχαν επαφές ανάμεσα στα απώτερα δυτικά παράλια της σημερινής Ισπανίας και Πορτογαλίας, και στην Κρήτη των μινωικών χρόνων”, σχολιάζει ο Dan Stanislawski στη Μελέτη ιστορικοπολιτικής γεωγραφίας: Η ιδιαιτερότητα της Πορτογαλίας, και πιο συγκεκριμένα στο 7ο κεφάλαιο, για τις Επαφές μεταξύ των αρχαίων πολιτισμών τής ανατολικής Μεσογείου και της Ιβηρίας.

“Δεν πρόκειται απλώς για ιδέα δελεαστική, αλλά και για λογική υπόθεση, καθώς οι Μινωίτες ήταν ικανοί στη ναυσιπλοΐα, το εμπόριο, και την ανίχνευση μετάλλων. Αν είχαν μάθει κάτι για την Ιβηρική χερσόνησο, θα τους είχε κάλλιστα προσελκύσει. Όμως, ενώ πιθανότατα χρησιμοποιούσαν τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου που οδηγούσε προς δυσμάς (Rhys Carpenter, Οι Ἕλληνες στην Ισπανία), μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πειστικές ενδείξεις περί αυτού. Οι ανασκαφές στην Αλμερία για τον πολιτισμό Los Millares, χρονολογημένο μάλλον στο 2000–1800 π.Χ., αποκάλυψαν κάποια είδη που θυμίζουν αιγαιακούς πολιτισμούς, μα δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ώστε ν’ αποδεικνύει σαφώς τη σύνδεση. Τέτοια είδη δεν αντιπροσωπεύουν μάλλον τίποτε περισσότερο από κάποιον περιστασιακό παραλληλισμό. Άλλα ευρήματα, μιας κάπως μεταγενέστερης περιόδου στην Ισπανία, παρέχουν πιο συγκεκριμένες ενδείξεις επαφών με τις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου, εφόσον μπορούν άψογα ν’ αντιστοιχιστούν με υλικά από την αιγυπτιακή Αμάρνα, του 1400–1200 π.Χ. Τα αιγυπτιακά εμπορικά είδη αυτής της χρονικής περιόδου είναι πολύ γνωστά στην ισπανική αρχαιολογία, και σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται (almost surely may be associated) [!] με Φοίνικες μεσάζοντες. Προς το παρόν, τέτοια είδη ίσως αποτελούν τις παλαιότερες ενδείξεις για άμεσες επαφές μεταξύ Ιβηρίας και θαλασσοπόρων τής ανατολικής Μεσογείου.”

Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου για
την παραγωγή μπρούντζου; Ποιοι ήταν οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι
έμποροι για τη μεταφορά τού πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο;

Los Millares: μακέτα τού οικισμού με τα τείχη του

Να λοιπόν ένα “άψογο” δείγμα τής “κλασικής” νοοτροπίας των καθιερωμένων ιστορικών: επιφυλακτικοί, όταν γράφουν, ή μιλούν, για τους Μινωίτες, ακόμη και για τους Έλληνες, αλλά ομιλητικότατοι, όταν αναφέρονται από καθέδρας στους Φοίνικες! Όντως, γιατί ήταν τόσο δύσκολο να φτάσουν στην Ιβηρία οι Αιγαιώτες; Οπωσδήποτε, δεν ήταν κατώτεροι των Φοινίκων στη ναυτοσύνη, κι επιπλέον, το Αἰγαῖον είναι πολύ πιο κοντά στην Ιβηρία, σε σύγκριση με την Φοινίκη. Εκτός αυτού, ποιος ήλεγχε τότε (“1400-1200 π.Χ.”) στη Μεσόγειο το εμπόριο; Οι Φοίνικες, ή οι Μυκηναῖοι – που ο Stanislawski τούς “λησμονεί”;(!) Γιατί “σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται με Φοίνικες μεσάζοντες” τα εμπορικά είδη ἐξ Αἰγύπτου που βρέθηκαν στην Ισπανία; Το κρίσιμο ερώτημα, όμως, που η ἐν λόγῳ νοοτροπία δεν απαντά, είναι: Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου, για την παραγωγή μπρούντζου; Ποιοι ήταν τότε οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι έμποροι, για τη μεταφορά τού πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο; Προφανέστατα, οι Μυκηναίοι. Να γιατί οι αποδείξεις για την παρουσία Αιγαιωτών στην Ιβηρία κάθε άλλο παρά “πειστικές” είναι… Υπάρχει, όμως, και η “αντίρροπη” οπτική γωνία, με λεπτομερείς περιγραφές Μινωιτών να εξορύσσουν μέταλλα στη λίμνη Superior, και να τα μεταφέρουν, μέσω του ποταμού Μισσισσιππή, στον Κόλπο τού Μεξικού, για την αποστολή τους στη Μεσόγειο! Αν και αυτό δεν μπορεί ν’ αποκλειστεί, δεν έχω καμιά πρόθεση να σας πάω τόσο μακριά. Καλύτερα να παραμείνουμε στο έδαφος της Ιβηρίας…

Los Millares, της Marianne Weil, χυτός μπρούντζος (2008)

Υπάρχουν κάποιοι “μη καθιερωμένοι” ιστορικοί, που συνδέουν την ξεχωριστή κουλτούρα Los Millares, στην Αλμερία, με τον Πρώιμο μινωικό αποικισμό τής Ισπανίας (W. Sheppard Baird). Ίσως μεγαλύτερο ενδιαφέρον να παρουσιάζει ο επόμενος πολιτισμός, ο αργαρικός, που άνθισε στην περιοχή El Argar, επίσης στην Αλμερία, στη σημερινή ανατολική Ανδαλουσία, μεταξύ τού 1800 και 1300 ΠΚΧ. Η ἐν λόγῳ κουλτούρα χαρακτηρίζεται από την πρώιμη υιοθέτηση του μπρούντζου, που της επέτρεψε να κυριαρχήσει τοπικά στους γείτονές της, οι οποίοι ήταν ακόμη στην εποχή τού χαλκού (την χαλκολιθική).⁽¹⁾ Οι τεχνικές εξόρυξης και μεταλλουργίας των ανθρώπων τού αργαρικού πολιτισμού ήταν προηγμένες, με το ασήμι, το χρυσάφι, και τον μπρούντζο, που εξόρυσσαν ή επεξεργάζονταν, φτιάχνοντας όπλα και κοσμήματα. Ανέπτυξαν εξελιγμένες τεχνικές, και συναλλάσσονταν με άλλες φυλές.

• ⁽¹⁾ Να το επαναλάβω, για να εμπεδωθεί: Bronze Age είναι η εποχή τού μπρούντζου (αν θέλετε, του κρατερώματος), και όχι η εποχή τού χαλκού, όπως επικράτησε να λέγεται. Υπήρξε, όντως, εποχή τού χαλκού, στο μεταίχμιο της νεολιθικής περιόδου και της εποχής τού μπρούντζου (ἐξ οὗ χαλκολιθική), προτού, δηλαδή, ο άνθρωπος ν’ ανακαλύψει πόσο πιο ανθεκτικό γινόταν το μέταλλο, αν έβαζε και λίγο κασσίτερο στον χαλκό, φτιάχνοντας μπρούντζο. Ο πολιτισμός Los Millares υπάγεται στην ἐν λόγῳ μεταβατική περίοδο. Κάποιος προσπάθησε να διορθώσει το λάθος στη Βικιπαίδεια, διαπράττοντας ακόμη μεγαλύτερο ατόπημα: απέδωσε το Bronze Age ως “εποχή τού ορείχαλκου” (θεωρώντας πιθανόν τη λέξη μπρούντζος “μαλλιαρή”, και τη λέξη κρατέρωμα “εξεζητημένη”)! Αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν κάποιο άγνωστο και στους ίδιους μέταλλο της προϊστορίας, τον ὀρείχαλκο. Ο γνωστός μας ορείχαλκος (ο χαλκοπυρίτης: κράμα χαλκού με σίδηρο, ή ψευδάργυρο), ἤτοι το μπράσο, φτιάχτηκε στα ελληνιστικά χρόνια. Πόσο αναχρονιστική υπήρξε όντως αυτή η “διόρθωση”… (Βλέπε Χρονικό 17, υποσημείωση 1, και κατόπιν Μπρούντζος-κρατέρωμα και ορείχαλκος ή χαλκοπυρίτης).

Αργαρικό χρυσό ξίφος

Η αρχαία παράδοση της ομαδικής ταφής, που αποτελεί χαρακτηριστικό τής ευρωπαϊκής μεγαλιθικής κουλτούρας, εγκαταλείφθηκε υπέρ των ατομικών τάφων, ενώ παράλληλα, οι θολωτοί τάφοι αντικαταστάθηκαν από μικρούς κιβωτιόσχημους. Οι νέες συνήθειες κατάγονταν μάλλον από την ανατολική Μεσόγειο, κατά πάσα πιθανότητα τις Μυκήνες, παρακάμπτοντας τη Σικελία και την Ιταλία, όπου η παράδοση της ομαδικής ταφής συνεχίστηκε για κάποιο διάστημα ακόμα. Στην επόμενη φάση τού ἐν λόγῳ πολιτισμού, από το 1500 ΠΚΧ περίπου και μετά, η ταφή μέσα σε πίθους (μεγάλα πιθάρια) απαντάται συχνότερα. Το έθιμο αυτό, που παρέμεινε αποκλειστικά στους κόλπους τής αργαρικής κουλτούρας, πρέπει να είχε επίσης προέλευση την Ἑλλάδα, όπου χρησιμοποιήθηκε μετά από το 2000 ΠΚΧ. Οι πολιτισμικές ανταλλαγές στην περιοχή τής Μεσογείου, κατά τη μυκηναϊκή εποχή, είναι σαφέστατες, με την αργαρική κουλτούρα να υιοθετεί ελληνικά ταφικά έθιμα, ενώ και οι Έλληνες εισήγαγαν τον ιβηρικό θολωτό τάφο.

Σημειώστε πως όποιος έφθανε στην Ιβηρία, μπορούσε να βρει εύκολα τον δρόμο προς τα μεταλλεύματα κασσίτερου της Βρετάνης και της Κορνουάλλης, μέσω των πολιτισμών τού μπρούντζου τής δυτικής Ιβηρίας, που είχαν κάποιο βαθμό επικοινωνίας, όχι μόνο μεταξύ τους, μα και με άλλες κουλτούρες τού Ατλαντικού, όπως της Βρετανίας και της Γαλλίας. Πρόκειται για το λεγόμενο σύμπλεγμα της ατλαντικής εποχής τού μπρούντζου, γύρω στο 1300–700 ΠΚΧ, που απαρτιζόταν από πολιτισμούς όπως της Ανδαλουσίας, της Πορτογαλίας, της Γαλικίας, της Αρμορίκης (η περιοχή τής Γαλατίας με την Βρετάνη), ή των Βρετανικών νήσων. Η ατλαντική εποχή τού μπρούντζου χαρακτηριζόταν από οικονομικές και πολιτισμικές ανταλλαγές, με συγγένειες και συνάφειες, που είναι φανερές στις παράκτιες κοινότητες από τη Γαλικία ως την Σκωτία, ενώ οι εμπορικές επαφές εκτεινόταν από την Μεσόγειο μέχρι την Σκανδιναβία.

Ο Ηρακλής μάχεται με τον Γηρυόνη (περί το 540 ΠΚΧ)

Ο επόμενος αξιοσημείωτος πολιτισμός υπήρξε αυτός της Ταρτησσού, μιας παράκτιας πόλης με λιμάνι, και της γύρω περιοχής στη νότια Ιβηρία (κυρίως Ανδαλουσία). Ήταν η πρώτη αναπτυγμένη πολιτισμικά και πολιτικά Πολιτεία τής χερσονήσου στο τέλος τής 2ης χιλιετίας ΠΚΧ. Η περιοχή υποδηλώνεται και στην ελληνική μυθολογία τής ίδιας περιόδου, ως υπόμνηση της παρουσίας των Μυκηναίων με τις εξορμήσεις τους στην Ιβηρία. Ο Ἡρακλῆς πήγε εκεί για να επιτελέσει δυο άθλους: να σκοτώσει τον Γηρυόνη, αποκτώντας τα βόδια του, και να κλέψει τα μήλα των Ἑσπερίδων. Ο Γηρυόνης ζούσε στην Ἐρύθεια (Ἐρυθείη, ή Ἐρυθηίδα), ένα νησί των Εσπερίδων, στη μακρινή Δύση (το… Far West τού αρχαίου κόσμου): Ἑσπερία ήταν η Δύση, ιδίως η Ιβηρία, ενώ Ερύθεια λεγόταν μια από τις Εσπερίδες, αλλά και η κόρη τού φοβερού και τρομερού γίγαντα. “Ο Γηρυόνης σκοτώθηκε από την υπέρτερη δύναμη του Ηρακλή στην περιτριγυρισμένη από θάλασσα Ερυθηίδα”, μας λέει ο Ἡσίοδος στην Θεογονία του. Ο Ηρακλής έστησε δυο τεράστιες πέτρες, τις λεγόμενες Ηράκλειες Στήλες, για να σταθεροποιήσει την περιοχή, και να διασφαλίσει έτσι τον διάπλου τού στενού τού Γιβραλτάρ. Ίδρυσε και αποικίες, μεταξύ πολλών άλλων τα Γάδειρα, στο νησί τού Γηρυόνη, όπου οι Φοίνικες θ’ αποκτούσαν αργότερα την έδρα των επιχειρήσεών τους: το Gadir (νῦν Cádiz). Ένας τύμβος, κοντά στα Γάδειρα, ήταν, λένε, ο τάφος τού Γηρυόνη. Υπάρχουν, μάλιστα, κάποιοι μύθοι πως ο Ηρακλής είναι επίσης θαμμένος στην Ισπανία.

Ο Γηρυόνης φιγουράρει μεταξύ των μυθικών βασιλιάδων τής Ταρτησσού. Ο εγγονός του, Νώραξ (Norax, ή Norace), κατέκτησε τη νότια Σαρδηνία, ίδρυσε την πόλη Νώρα, κι έγινε ήρωας της νουραγικής μυθολογίας. Υπαγόρευσε τους πρώτους νόμους, χώρισε την κοινωνία σε “επτά τάξεις”, και υποχρέωσε τους αριστοκράτες να εργάζονται. Αργότερα, ο Gárgoris εισήγαγε το εμπόριο, τη μελισσοκομία, και νέα γεωργικά εργαλεία, όπως το αλέτρι. Άλλοι, πάλι, λένε πως τις γεωργικές καινοτομίες τις εισήγαγε ο γιος (κι εγγονός) του, ο Habis (Habido, Abido, Abidas, Abidis, Gabis, ή Gabid, όπως αναφέρεται σε ποικίλες παραλλαγές τού θρύλου), που τον διαδέχθηκε στον θρόνο. Οι μεταγενέστερες γενιές Ελλήνων συνέδεσαν την περιοχή με την Ταρτησσό. Επιπλέον, οι αρχαίοι πίστευαν ότι κάπου έξω από τις Ηράκλειες στήλες βρίσκονταν ο Κῆπος τῶν Ἑσπερίδων και οι Μακάρων νῆσοι, τα Ἠλύσια πεδία.

Ἡρακλῆς, Ἑσπερίδες, Μακάρων νῆσοι, Σαρδηνία

Μπρούντζινη πλάκα με τη Μέδουσα

● O Ἡρακλῆς ήταν δισέγγονος του Περσέα, του θρυλικού ιδρυτή των Μυκηνών, που σκότωσε τη Γοργόνα Μέδουσα. Για να το πετύχει αυτό, έπρεπε να βρει τις Εσπερίδες, ώστε να τον εξοπλίσουν κατάλληλα. Ἐν τέλει, κόβοντας το κεφάλι τής Μέδουσας, από τον λαιμό της ξεπήδησαν ο Πήγασος και ο Χρυσάωρ (χρυσὸς + ἄορ = σπαθί, ἤτοι “Χρυσοσπάθης”), λόγω της συνεύρεσής της με τον Ποσειδῶνα. Ο Χρυσάωρ έγινε βασιλιάς τής Ιβηρίας. Γιος και διάδοχός του ήταν ο Γηρυόνης, που ζούσε σε νησί των Εσπερίδων, την Ερύθεια, την “ερυθρά νήσο” τής εσπέρας, επειδή την έλουζαν οι ακτίνες τού ήλιου κατά τη δύση του. Την ταύτιζαν με τα Γάδειρα, μα υπάρχουν και άλλες εκδοχές, όπως οι Βαλεαρίδες, ή και το Δέλτα στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ (βλέπε Χρονικό 26, Η Ταρτησσός και οι Φοίνικες). Καθώς πήγαινε ο Ηρακλής προς την περιοχή, μας λέει ο Ἡρόδοτος, διέσχιζε την έρημο της “Λιβύης”, ἤτοι του Μαγρέμπ, και αγανάκτησε τόσο από την ζέστη, ώστε έριξε ένα βέλος του ενάντια στον Ἥλιο. “Θαυμάζοντας το θάρρος του”, ο θεός έδωσε στον ήρωα το χρυσό του κύπελλο (το σκάφος), με το οποίο έπλεε στις θάλασσες από τη Δύση στην Ανατολή κάθε βράδυ. Με αυτό έφτασε ο Ηρακλής στην Ερύθεια. Ήταν ένα αγαπημένο θέμα των αγγειογράφων. Αντίθετα, ο Διόδωρος λέει πως ο Ηρακλής πήγε στην Εσπερία διὰ θαλάσσης, αφού συγκέντρωσε στην Κρήτη μεγάλο στόλο, ώστε να πολεμήσει εναντίον τού πλούσιου βασιλιά τής Ιβηρίας, του Χρυσάωρος, και των τριών γιων του. Ο Στησίχορος συνέθεσε ένα τραγούδι για τον Γηρυόνη, με τίτλο Γηρυονηΐς (6ος αιώνας), κάνοντας την πρώτη αναφορά στην Ταρτησσό, και διευκρινίζοντας ότι βρίσκεται δίπλα στις Εσπερίδες. Την εκδοχή θα επαναλάβει κατόπιν ο Στράβων στα Γεωγραφικά του.

Ο Ηρακλής, ο Πάνας, ένας σάτυρος και γυναίκες
στον Κήπο των Εσπερίδων, του Ζωγράφου των
Εσπερίδων, ὑδρία (στάμνα), αρχές 4ου αιώνα ΠΚΧ

Ο γυρισμός στην Ελλάδα με τα βόδια ήταν άθλος τού Ηρακλή. Αρχικά, διέσχισε τα Πυρηναία, που ο ίδιος δημιούργησε, όταν η αγαπημένη του, Πυρήνη, γέννησε ένα ερπετό, κατατρομοκρατήθηκε και άρχισε να τρέχει στο δάσος, ώσπου ξεψύχησε. Ο ήρωας έφτιαξε τον τύμβο της, συγκεντρώνοντας βράχους και σχηματίζοντας έτσι τα Πυρηναία. Σαν βρέθηκε στη Γαλατία, έφτασε στην περιοχή τού Μονακό, όπου έδιωξε τους παλαιούς θεούς. Γι’ αυτό χτίστηκε σ’ ένα ακρωτήρι ο ναός τού Ηρακλή Μόνοικου (μόνος + οἶκος)· ονομάστηκε έτσι επειδή ήταν ο μοναδικός στη μετέπειτα Κυανή Ακτή. Στον 6ο αιώνα ΠΚΧ, οι Φωκαείς έχτισαν εκεί την αποικία Μόνοικος. Το μοναδικό βαθύ λιμάνι στο Μονακό είναι αφιερωμένο στον μεγάλο ήρωα: Port Hercule. Παράλληλα, ο Ηρακλής ίδρυσε τις πόλεις Ἀλεσία και Νέμαυσο, κι έγινε ο πατέρας των Κελτών. Φτάνοντας στη Λιγυρία, δυο γίγαντες, ο Ἀλεβίων και ο Βεργίων, γιοι τού Ποσειδώνα, θέλησαν ν’ αρπάξουν τα βόδια, μα πλήρωσαν με την ζωή τους. Στην αναμέτρηση αυτή είχε τη βοήθεια του Δία, που έριξε στους γίγαντες μια βροχή από πέτρες. Η διαδρομή στην Ιταλία ήταν σχετικά ήρεμη, ως τα νότια της χερσονήσου, κοντά στο Ῥήγιον, όταν ένα βόδι πήδηξε στην θάλασσα κι έφτασε στη Σικελία, όπου το ιδιοποιήθηκε ένας άλλος γιος τού Ποσειδώνα, ο Ἔρυξ, βασιλιάς τής ομώνυμης πόλης και άριστος πυγμάχος. Ο Ηρακλής πάλεψε μαζί του και τον σκότωσε για να πάρει πίσω το ζώο. Το μοναδικό πρόβλημα που προέκυψε κατόπιν ήταν στην Θρᾴκη, όταν η Ἥρα τρέλανε τα βόδια. Ο Ηρακλής χρειάστηκε να φτάσει ως τον Ἑλλήσποντο για να τα ξαναμαζέψει, και τελικά να τα παραδώσει στον Εὐρυσθέα, που τα θυσίασε στη σύζυγο και αδερφή τού Δία.

● Οι Ἑσπερίδες, στην ελληνική μυθολογία, ήταν νύμφες, λάτρεις τού τραγουδιού, που φρόντιζαν έναν γαλήνιο κήπο στη δυτική άκρη τού κόσμου, κοντά στα όρη τού Άτλαντα της βορειοδυτικής Αφρικής, “στο χείλος τού μεγάλου Ωκεανού που περιβάλλει την οικουμένη”. Θεωρούνταν κόρες τού Ἕσπερου, ἤτοι εσπερινού, ή και αποσπερίτη: του πλανήτη τής Ἀφροδίτης. Ήταν τρεις (όπως και άλλες ελληνικές τριάδες, σαν τις Χάριτες, ή και τις Μοίρες): η Αἴγλη (“εκθαμβωτική”), η Ἀρέθουσα (“υδροχόος”), και η Ἐρύθεια (“ερυθρά”). Ο Κήπος των Εσπερίδων ήταν το περιβόλι τής Ήρας στη Δύση, όπου υπήρχε κάποιο δέντρο, ή άλσος, που έβγαζε “χρυσά μήλα”, τα οποία χάριζαν την αθανασία. Σε κατοπινά χρόνια συνέδεσαν τα φρούτα αυτά με τα πορτοκάλια, που ήταν άγνωστα στην Εὐρώπη και τη Μεσόγειο πριν από τον Μεσαίωνα. Βάσει της υπόθεσης αυτής, η ελληνική βοτανική ονόμασε όλα τα κιτροειδή “ἑσπεριδοειδῆ” – υπονοώντας ότι μας ήρθαν από τη Δύση, ενώ στην πραγματικότητα κατάγονται από την Ανατολή: τη νοτιοανατολική Ἀσία.⁽²⁾

Παραδοσιακό Rabelo στον Δούρο, που μετέφερε
επί αιώνες ανθρώπους και αγαθά, κυρίως κρασί.

• ⁽²⁾ Σε ορισμένες γλώσσες, η λέξη πορτοκάλι προέρχεται από τ’ όνομα της Πορτογαλίας, της πάλαι ποτέ κύριας πηγής των εισαγωγών: πορτοκάλι στα ελληνικά, portokal στα βουλγάρικα και σλαβομακεδόνικα, portocală στα ρουμάνικα, και phortokhali στα γεωργιανά· ή portogallo, purtualle, σε διαλέκτους τής νότιας Ιταλίας. Σχετικά ονόματα βρίσκουμε και σε μη ευρωπαϊκές γλώσσες: portakal στα τούρκικα, al-burtuqal στ’ αράβικα, porteghal στα πέρσικα, και birtukan στα αμχαρικά (την αιθιοπική γλώσσα).

● Όσο για τη λέξη Πορτογαλία, αυτή προέρχεται από το ρωμαϊκό Portus Cale, που εξελίχθηκε σε Portugale κατά τον 7ο-8ο αιώνα ΚΧ. Το Cale ήταν ένας πρώιμος οικισμός στις εκβολές τού ποταμού Δούρου, στα βόρεια της χώρας. Μυστήριο καλύπτει την ετυμολογία τού ονόματος, ή και την ταυτότητα των ιδρυτών τής πόλης. Κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν πως οι πρώτοι κάτοικοι του Cale ήταν Έλληνες, και ότι τ’ όνομα προέρχεται από την ελληνική λέξη κάλλος, λόγω της ομορφιάς τής κοιλάδας τού Δούρου. Η γενικά αποδεκτή εξήγηση, όμως, είναι πως πρόκειται για εθνώνυμο, προερχόμενο από τους Callaeci, ή Gallaeci, που ζούσαν εκεί. Το ίδιο ισχύει για τα ονόματα Γαλικία και Γάια, όπως λέγεται η δίδυμη πόλη τού Πόρτο, στις εκβολές τού Δούρου. (Για τον ελληνικό αποικισμό Λουζιτανίας-Γαλικίας, βλέπε Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

● Ποταμός Δοῦρος: ίσως < Δούριος: δουρά, ξυλεία, ή Δωρίας: Δωρίς.

Μακαρονησία: Αζόρες, Μαδέρα, Κανάρια και Πράσινο Ακρωτήρι

● Οι Μακάρων νῆσοι, στην ελληνική, αλλά και την κέλτικη μυθολογία, ήταν ένας παράδεισος γαλήνιος, χωρίς χειμώνες, όπου γίνονταν δεκτοί ήρωες και άλλοι θνητοί που είχαν την θεϊκή εύνοια. Οι Έλληνες πίστευαν ότι τα νησιά βρίσκονταν στον Δυτικό ωκεανό, στον Ωκεάνιο ποταμό που περιέβαλλε τη γη. Ο Στράβων τα τοποθετούσε απέναντι από τη Μαυριτανία, τη Δυτική Σαχάρα και το Μαρόκο (“Μαυρουσία”). Ήταν νήσοι πέρα από τα πέρατα της γης, όπου δεν έπεφταν ποτέ χιόνια ή δυνατές βροχές, αλλά ο Ωκεανός έστελνε πάντα ζωογόνα την πνοή τού Ζέφυρου για να δροσίζει ευεργετικά τους ανθρώπους. Ο Πλούταρχος, που συχνά-πυκνά αναφερόταν στα νησιά, τα τοποθετούσε με βεβαιότητα στον Ατλαντικό, λέγοντας πως έφτανε κανείς εκεί από την Ιβηρία μετά από ολιγοήμερο ταξίδι:

“Λένε πως πρόκειται για δυο νησιά, που χωρίζονται από έναν πολύ στενό πορθμό, σε απόσταση [2000 χιλιομέτρων] από την Αφρική… Μια ακράδαντη πεποίθηση έχει ριζώσει, ακόμη και μεταξύ των βαρβάρων, πως εκεί βρίσκονται τα Ηλύσια πεδία, και ο τόπος διαμονής των Μακάρων, που τραγούδησε ο Ὅμηρος.”

Η σύγχρονη γεωγραφία ονομάζει αυτά τα νησιά Μακαρονησία (από το ελληνικό τους όνομα Μακάρων νῆσοι). Είναι τέσσερα αρχιπελάγη: οι Αζόρες και η Μαδέρα (Πορτογαλία), τα Κανάρια (Ισπανία), και το Πράσινο Ακρωτήρι.

Νουραγικό μεταλλικό μοντέλο πλοίου

● Οι διασυνδέσεις Ιβηρίας και Σαρδηνίας, που υποδηλώνει σαφώς η μυθολογία, επιβεβαιώνονται από αρχαιολογικά, αρχιτεκτονικά, γλωσσικά, πολιτισμικά, ή και ιστορικά στοιχεία. Στ’ ανατολικά τους, οι Σαρδηνοί είχαν, φυσικά, επαφές με τους Μυκηναίους, που συναλλάσσονταν σε όλη τη δυτική Μεσόγειο, καθώς και με τους Κρῆτες, λ.χ. με την Κυδωνία, τα σημερινά Χανιά, όπως φαίνεται από τ’ αγγεία που αποκάλυψαν οι ανασκαφές στη Σαρδηνία. Προφανώς οι επιρροές ήταν ευρύτερες. Μια βαθμιδωτή πυραμίδα στο Monte d’Accoddi, κοντά στο Σάσσαρι, παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με το μνημειακό συγκρότημα Los Millares, στην Ανδαλουσία, ή επίσης με κατοπινά οικοδομήματα στις Βαλεαρίδες. Ορισμένοι μελετητές βρίσκουν ομοιότητες με μεσοποτάμια κτίσματα, και τις αποδίδουν σε μεταναστεύσεις, ιδίως Σουμερίων, στη δυτική Μεσόγειο. Έλληνες ιστορικοί και γεωγράφοι χαρακτήριζαν τα μυστηριώδη μεγαλιθικά nuraghe ως δαιδάλεια, αποδίδοντάς τα, εμμέσως, στον Δαίδαλο, που εγκαταστάθηκε στη Σικελία, κι έπειτα στη Σαρδηνία, αφού απέδρασε από την Κρήτη, όπου, μεταξύ άλλων, είχε χτίσει τον Λαβύρινθο. Λένε πως ο Μίνως τον κυνήγησε ως τη Σικελία, αλλά ο Δαίδαλος κατάφερε να τον σκοτώσει.

Με το ξεκίνημα του νουραγικού πολιτισμού στον 18ο αιώνα κατά την χαλκολιθική περίοδο, ο χαλκός χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή όπλων και άλλων ειδών. Σύντομα το νησί, που ήταν πλούσιο σε ορυκτά, κυρίως χαλκό και μόλυβδο, γέμισε καμίνια για την παραγωγή κραμάτων, που μεταφέρονταν στα λιμάνια όλης τής λεκάνης τής Μεσογείου – πιθανόν με πλοία μινωικά, αργότερα μυκηναϊκά, ίσως και σαρδηνιακά. Ο νουραγικός πολιτισμός απέκτησε έμπειρους μεταλλουργούς, από τους σπουδαιότερους παραγωγούς μετάλλων στην Ευρώπη. Περνώντας στην εποχή τού μπρούντζου, άρχισαν να φτιάχνουν πλήθος προϊόντων με αυτό το νέο κράμα, όπως όπλα, εργαλεία, ή αναθήματα, λ.χ. μπρούντζινα πλοία, που δείχνουν την στενή τους σχέση με την θάλασσα. Μα η Σαρδηνία δεν συγκαταλεγόταν στον σημαντικό εκείνον χάρτη των πηγών κασσίτερου της αρχαιότητας (Κορνουάλλη-Ντέβον, Βρετάνη, Ιβηρία, Βοημία–Σαξωνία). Ωστόσο, λόγω του υπόλοιπου ορυκτού της πλούτου, απετέλεσε κέντρο εμπορίας μετάλλων τής εποχής εκείνης, και δεν αποκλείεται να εισήγαγε κασσίτερο από την Ιβηρία, για να τον διαθέτει μετά στην υπόλοιπη Μεσόγειο. Συνεπώς, οι έμποροι από το Αιγαίο, όπως και άλλες περιοχές, όπου ο κασσίτερος σπάνιζε, έριχναν πάρα πολύ συχνά άγκυρα στα λιμάνια της. Έτσι εξηγούνται και οι πολιτισμικές επιρροές στη νουραγική κουλτούρα, από τους πολιτισμούς των Μυκηνών, της Κρήτης, και της Κύπρου, καθώς και η παρουσία μυκηναϊκών, κρητικών, και κυπριακών αγγείων, ή και ντόπιων αντιγράφων τους, σε 5-6 νουραγικές κοινότητες, που αποτελούσαν διαμετακομιστικούς κόμβους κατά την ύστερη εποχή τού μπρούντζου.

Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής

Όπως είδαμε και στο προηγούμενο Χρονικό, εκείνη την εποχή (15ος – 13ος αιώνας ΠΚΧ) σημειώθηκαν τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμών, μεταξύ των οποίων και των Λαών τής Θάλασσας, που έφεραν την καταστροφή στους Μυκηναίους και τους Χετταίους, ενώ αποπειράθηκαν να καταλάβουν την Αίγυπτο. Υπενθυμίζουμε πως ορισμένοι μελετητές συνδέουν μια από τις φυλές των Λαών τής Θάλασσας, τους Shardana, με τους Σαρδηνούς τής νουραγικής εποχής, που εγκαταστάθηκαν στο νησί είτε πριν, ή μετά από την αποτυχημένη εισβολή στην Αίγυπτο. Πρόκειται γι’ αμφιλεγόμενες θεωρίες, που δεν αποδέχονται οι περισσότεροι αρχαιολόγοι και ιστορικοί. Ο Σιμωνίδης ὁ Κεῖος, ωστόσο, σ’ ένα χαμένο έργο του, που αναφέρει ο Ζηνόβιος, έκανε λόγο για επιδρομές Σαρδηνών στην Κρήτη, κατά την περίοδο της εισβολής των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο. Αυτό ίσως να επιβεβαιώνει πως οι Σαρδηνοί, κατά τη νουραγική εποχή, σύχναζαν και στην ανατολική Μεσόγειο. Επιπλέον, έχουν βρεθεί νουραγικά αγγεία τού 13ου αιώνα στην Τίρυνθα, και την περιοχή τού σικελικού Ακράγαντα, κατά μήκος τής θαλάσσιας ρότας που συνέδεε το ανατολικό με το δυτικό τμήμα τής mare nostrum.

Το δεύτερο σε μέγεθος νησί τής Μεσογείου, μετά από τη Σικελία, ονομαζόταν από τους Έλληνες Ἰχνοῦσα. Πήρε τ’ όνομα Σαρδηνία μάλλον από τον Σάρδο, μυθικό ήρωα του νουραγικού πανθέου, που αποίκισε το νησί από τη Λιβύη. Πατέρας του ήταν ο Μακήρις, σχετιζόμενος ίσως με τον Φοίνικα Μελκάρτ, που ταυτιζόταν με τον Λίβυο Ηρακλή. Συναφής παράδοση συνέδεε τον Σάρδο με τους Ηρακλείδες, που εγκαταστάθηκαν εκεί μ’ επικεφαλής τον Ιόλαο, ανιψιό τού Ηρακλή, σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη. Ο Ἰόλαος θεωρείται γενάρχης τής φυλής των Ιολαίων,⁽³⁾ που, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες Καρχηδονίων και Ρωμαίων, έμειναν ανυπότακτοι. Ίδρυσε επίσης πολλές πόλεις, από τον Εὔξεινο Πόντο ως τη Σικελία και τη Σαρδηνία, ζητώντας τη συνδρομή τού Δαίδαλου. Είναι εντυπωσιακό πως οικοδομήματα του τελευταίου σώζονταν ακόμη κατά την εποχή τού Διόδωρου (1ος αιώνας ΠΚΧ). Τέλος, γύρω στα 1000 ΠΚΧ, πρωτοεμφανίστηκαν ἐπὶ σκηνῆς οι Φοίνικες, ρίχνοντας ολοένα και συχνότερα άγκυρα σε ήδη υφιστάμενα λιμάνια, όπως Caralis, Νώρα, Βύθια, Σολκοί, Θάρρος, και Ὀλβία (ελληνικά ονόματα τα πιο πολλά), ενώ από τον 8ο αιώνα, άρχισαν να ιδρύουν (ή να ιδιοποιούνται) οχυρά και πόλεις, κυρίως στα στρατηγικής σημασίας νοτιοδυτικά παράλια.⁽⁴⁾

• ⁽³⁾ Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής: Κορσικανοί (ίσως από Λιγυρία) αποίκισαν την Κορσική από τη βόρεια Σαρδηνία· Βάλαροι των Βαλεαρίδων (από Ιβηρία, ή νότια Γαλλία, σχετιζόμενοι με τους Βάσκους) αποίκισαν τα βόρεια-κεντρικά τής Σαρδηνίας· Ιολαίοι (από βόρεια Αφρική, ή δυτική Σικελία, ή ανατολική Μεσόγειο) αποίκισαν τα κεντρικά-νότια. Οι διάλεκτοι Gallurese, Logudorese, και Campidanese, αντιστοιχούν ενδεχομένως στις ἐν λόγῳ φυλές.

Launeddas

• ⁽⁴⁾ Η Σαρδηνία και η Κορσική αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση και στη μουσική, καλλιεργώντας μια από τις παλαιότερες μορφές φωνητικής πολυφωνίας, εξίσου αρχαίας με την πολυφωνία τής Ηπείρου (μαζί και της Αλβανίας). Η UNESCO ανακήρυξε αυτό το είδος τραγουδιού, cantu a tenore, ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά, το 2005. Το cantu a cuncordu, ένα παρόμοιο στυλ, αντιστοιχεί στην κορσικάνικη paghjella, κι έχει χαρακτήρα θρησκευτικό.

● Η πολυφωνία επεκτείνεται και στα όργανα. Ένα χαρακτηριστικό πολυφωνικό πνευστό, που απαρτίζεται από τρεις αυλούς, είναι οι launeddas (το λεγόμενο “τριπλό κλαρίνο” ή “τρίαυλος”). Οι αυλοί παίζονται με κυκλική αναπνοή, και ο ήχος τους μπορεί να είναι συνεχής. Ο ένας αποτελεί τον ισοκράτη, οι άλλοι δυο αποδίδουν τη μελωδία σε τρίτες κι έκτες. Οι πρόγονοι των launeddas μάλλον βρίσκονταν στην Αίγυπτο των αρχών τής 3ης χιλιετίας ΠΚΧ. Εκείνοι οι αυλοί με γλωσσίδα λέγονταν memet· αναπαραστάσεις τους βρίσκουμε σε ανάγλυφα τάφων, ή και σε πυραμίδες. Οι launeddas εμφανίζονται στον 8ο αιώνα ΠΚΧ τουλάχιστον, και ως τώρα συνοδεύουν θρησκευτικές τελετές, ή χορούς (su ballu). Οι μουσικοί αποδίδουν εκτεταμένες παραλλαγές κάποιων μελωδικών φράσεων, κι έτσι ένας σκοπός μπορεί να διαρκέσει ως μια ώρα, δημιουργώντας ήχους που, όπως εύστοχα παρατήρησε ο Alessio Surian, ανήκουν στους “στοιχειωδέστερους και με τον μεγαλύτερο συντονισμό τής ευρωπαϊκής μουσικής”.

Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου

Γραφή Κυνητών με ανθρώπινη φιγούρα (8ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο GÁRGORIS ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΩΣ ΜΥΘΙΚΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ ενός από τους λαούς τής Ταρτησσού, στη νότια Πορτογαλία (Algarve και κάτω Alentejo), στο δυτικό άκρο τής Ευρώπης: ήταν οι Κυνήτες, Κυνήσιοι, ή Κόνιοι, τους οποίους ο Ηρόδοτος διέκρινε από τους Κέλτες. Ο βασιλιάς, λέει ο θρύλος, είχε αιμομικτικές σχέσεις με την κόρη του, που τ’ όνομά της δεν έχει διασωθεί. Το… “μοιραίο” συνέβη μια μέρα που την τσίμπησε μέλισσα· ο Gárgoris θέλησε να γιατρέψει την πληγή, μαλάσσοντάς την με το στόμα του, με αποτέλεσμα να κυριευτούν από το πάθος (είναι άγνωστο πού ακριβώς ήταν το τσίμπημα)! Όταν έμεινε έγκυος, την φυλάκισε, και διέταξε την θανάτωση του παιδιού. Το εγκατέλειψαν σ’ έναν λόφο, δίπλα σε άγρια θηρία που, ωστόσο, το θήλασαν και το περιέθαλψαν. Σαν έμαθε ο βασιλιάς πως ο γιος (κι εγγονός) του ήταν ζωντανός, διέταξε να τον πάρουν από την σπηλιά, και να προκαλέσουν τον θάνατό του με κάποιον άλλον τρόπο: να τον ποδοπατήσουν βόδια σε άτακτη φυγή, να τον κατασπαράξουν σκύλοι και πεινασμένοι χοίροι, ή αλλιώς, να τον πετάξουν στην θάλασσα για να πνιγεί. Όμως, χάρη στην προστάτιδα Μοίρα, ο Habis (Abidas) κατάφερε να επιβιώσει: όλα τα ζωντανά τον φρόντισαν, ενώ η θάλασσα, μ’ ένα της κύμα, τον έβγαλε σώο στην ακτή. Τελικά, αναθράφηκε από μια ελαφίνα (τ’ όνομά του, στην γλώσσα των Κυνητών, σημαίνει ελάφι), μεγάλωσε σαν θηρίο, κι έγινε επιτήδειος ληστής, μα τον έπιασαν κάτι αγρότες, που τον οδήγησαν στον βασιλιά. Τότε αυτός, βλέποντας ορισμένα ἐκ γενετῆς σημάδια, κατάλαβε πως ήταν ο γιος (κι εγγονός) του. Εντυπωσιασμένος από το θαύμα τής επιβίωσής του απ’ όλες τις δοκιμασίες, τον όρισε διάδοχο του θρόνου… Τον θρύλο κατέγραψε ο γαλατικής καταγωγής Λατίνος ιστορικός, Πομπήιος Τρόγος (1ος αιώνας ΠΚΧ), ενώ τον αφηγήθηκε έμμετρα ο Jerónimo de Arbolanche στο ποίημά του, Abidas (1566).

Περσέας και Ανδρομέδα (1572), του Gustave Moreau

Σύμφωνα με τον Λατίνο ιστορικό, Ιουστίνο, που συνέγραψε την Ἐπιτομὴ τῶν Φιλιππικῶν τοῦ Πομπηίου Τρόγου, ο Habis, ως βασιλιάς πλέον, προχώρησε σε ρηξικέλευθες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, “κατανέμοντας τους πολίτες μεταξύ επτά πόλεων”, και απαγορεύοντας τη δουλεία λόγω χρεών, που ήταν σύνηθες φαινόμενο στ’ αρχαία χρόνια. Ο Ιουστίνος σχολίασε επίσης τις αναλογίες τού θρύλου με παρόμοιες ιστορίες γι’ άλλους γενάρχες όπως οι Περσεύς, Μωυσής, Ρωμύλος και Ρώμος, εκφράζοντας την άποψη πως ο Habis υπερτερεί έναντι των ιδρυτών τής Ρώμης, που αναγκάστηκαν απλώς να έχουν ως τροφό μια λύκαινα, χωρίς να περάσουν από χίλιες δυο δοκιμασίες, ώστε να επιδείξουν ανάλογη ή και υπέρτερη ικανότητα επιβίωσης.⁽⁵⁾ Με τόσο χαρισματικό βασιλιά, η περιοχή μεταξύ των εκβολών τού Γουαδαλκιβίρ κι εκείνων τού Σάδου, στο Σετούμπαλ, μεταμορφώθηκε θεαματικά, αφού ο Habis εισήγαγε τη γεωργία, με την σπορά των σιτηρών, και την εκτροφή των βοοειδών, κι έτσι βελτίωσε τη διατροφή των υπηκόων του. Οι απόγονοί του κυβέρνησαν την περιοχή για αιώνες. Σπουδαίο υπήρξε επίσης το νομοθετικό του έργο, με τους έμμετρους νόμους που θέσπισε, και οι οποίοι σταδιακά εμπλουτίστηκαν, αριθμώντας “ἕξ χιλιάδες ἔπη”,⁽⁶⁾ κατά την ακμή τής Ταρτησσού, σύμφωνα με τον Στράβωνα. Η παράδοση των έμμετρων νόμων φαίνεται πως ξεκίνησε σ’ εποχές αρχαϊκές, όταν η γραφή δεν ήταν διαδεδομένη, για ν’ απομνημονεύουν οι άνθρωποι και να τηρούν τους νόμους.⁽⁷⁾ Αυτοί οι έμμετροι νόμοι ήταν προφανώς γραμμένοι στην ταρτήσσια, ή νοτιοδυτική γραφή,⁽⁸⁾ την αρχαιότερη των παλαιοϊβηρικών (7ος – 5ος αιώνας ΠΚΧ). Εκτεινόταν ανάμεσα στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ κι εκείνες του Σάδου, ή στο εσωτερικό τής Ιβηρίας, φτάνοντας προς ανατολάς ως το Alicante και τη Murcia, όπου καλλιεργήθηκε η ελληνοϊβηρική γραφή. Δεν υπάρχει σύμπνοια μεταξύ των μελετητών για την προέλευση αυτών των ιβηρικών γραφών. Κάποιοι υποστηρίζουν πως ήταν το φοινικικό abjad, άλλοι πως συνέβαλε και το ελληνικό αλφάβητο. Άρα, κανένας δεν φαίνεται να δίνει προτεραιότητα στην ελληνική γραφή. Φεῦ! Οι “Φοινικολάτρες” δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν καμιά “φοινικοïβηρική” γραφή!

Οδυσσέας και Καλυψώ, του Max Beckmann

• ⁽⁵⁾ Σχολίασα τις αναλογίες με τον “Μωυσή μωρό” (βλέπε Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, υποσημείωση 4): ο Habis υπερτερεί κατά κράτος! Ως προς τον Περσέα, να υπενθυμίσω πως όταν ήταν μωρό, ο παππούς Ἀκρίσιος, φοβούμενος έναν χρησμό ότι θα τον σκοτώσει ο εγγονός του, τον πέταξε στην θάλασσα, μαζί με τη μάνα του, Δανάη, μέσα σε μια ξύλινη λάρνακα. Στις δοκιμασίες του, όταν μεγάλωσε (αποκεφάλισε τη Μέδουσα, κι έσωσε την Αιθιοπίδα πριγκίπισσα, Ἀνδρομέδα, από το Κῆτος), δεν θα έβγαινε νικητής, αν δεν ήταν γιος τού Δία – άρα, υπερτερεί όλων!

• ⁽⁶⁾ Ἔπος είναι, μεταξύ άλλων: λέξη, στίχος, στροφή, ποίημα, άσμα, νουθεσία, ρητό, χρησμός.

• ⁽⁷⁾ Περί αρχαιοελληνικών μουσικών νόμων, και την αρχαία παράδοση να άδονται οι νόμοι απ’ τον λαό για ν’ απομνημονεύονται και να τηρούνται, βλέπε Χρονικό 11, υποσημείωση 1, και Χρονικό 16, υποσημείωση 9.

• ⁽⁸⁾ Ή νοτιο-λουζιτανική γραφή, ή βαστουλο–τουρδητανική, ή κι escrita conia (γραφή Κυνητών).

Οι Gárgoris και Habis πρωταγωνιστούν σε διάφορες παραλλαγές τού ἐν λόγῳ θρύλου. Σε μια από αυτές, ο πρώτος παραλληλίζεται με τον Κρόνο που τρώει τα παιδιά του, ενώ, αντίθετα, ο δεύτερος παρουσιάζεται ως θύμα διώξεων, επειδή εισήγαγε τη γεωργία στη βουκολική Ταρτησσό. Μια άλλη εκδοχή, που παρεισέφρησε εντελώς απροσδόκητα σ’ ένα βιβλίο περί fado, είναι προφανώς μεταγενέστερη, αποσιωπώντας το στοιχείο τής αιμομιξίας, ώστε να καταστεί η ιστορία ηθικά μη επιλήψιμη. Συνδυάζει αυτόν τον θρύλο με τον μύθο τής ίδρυσης της Λισαβόνας, όπως και με την Ὀδύσσεια, διανθίζοντας έτσι την ιστορία με τους προσφιλείς μας ομηρικούς ήρωες. Σε αυτήν την εκδοχή, που αφηγείται ο Mascarenhas Barreto, στο βιβλίο του, Fado / Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση, με τις πολυάριθμες παρενθετικές μυθολογικές ή ιστορικές του υποσημειώσεις, ο Gárgoris παρουσιάζεται ως ο Ίβηρας βασιλιάς Gregoris, ενώ η κόρη του δεν είναι άλλη από την Καλυψώ. Άρα, την πατρότητα του γιου της την “επωμίζεται” ο Ὀδυσσεύς, ενώ η Ὠγυγία δεν είναι νησί, αλλά οικισμός στις εκβολές τού Τάγου. Ο βασιλιάς τής Ἰθάκης, λέει αυτή η εκδοχή, περιτείχισε την πόλη, και την ονόμασε Ulissea (Οδύσσεια) – ἐξ οὗ Olisipo(na), δηλαδή Λισαβόνα – ενώ ο γιος που απέκτησε με την Καλυψώ, ο Abidis, αφού πέρασε τις δοκιμασίες που είδαμε παραπάνω, ίδρυσε την Scalabis (Santarém), και άλλες πόλεις (λ.χ. Astorga, Astigi, στην Ισπανία· βλέπε Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ στην Οδύσσεια Λισαβόνα).

Olisipo (Λισαβόνα), Sintra, Scalabis (Santarém),
και Salacia (Alcácer do Sal)

Πολλές εκδοχές υπάρχουν και για τον θρύλο τής ίδρυσης της Λισαβόνας. Σε μια από αυτές, ο Οδυσσέας είδε ένα αστροπελέκι ν’ αστράφτει στον ουρανό και να προκαλεί πυρκαγιά στο έδαφος, σε μιαν άγνωστη χώρα. Τότε ο Ζεύς, ο μέγας θεός των κεραυνών, του είπε να χτίσει μια πόλη σ’ εκείνο το σημείο. Σε αυτήν την χώρα, λέει μια άλλη εκδοχή, βασίλευε η γοητευτική Οφιούσα, που αντί για πόδια, είχε μια τεράστια φιδίσια ουρά. Η βασίλισσα ερωτεύτηκε τρελά τον Οδυσσέα και, για να τον έχει στο πλευρό της, του προσέφερε τον θρόνο τού βασιλείου της. Ο ήρωάς μας, ως πονηρός που ήταν, προσποιήθηκε πως δέχεται, γιατί φοβόταν για την ζωή του αν αρνιόταν. Μα ταυτόχρονα, γέμιζε κρυφά το πλοίο του με προμήθειες. Και μια νύχτα, ενώ η βασίλισσα κοιμόταν, ο Οδυσσέας και το πλήρωμά του χάθηκαν στο σκοτάδι. Εξοργισμένη το πρωί, η Οφιούσα χτυπούσε την τεράστια ουρά της τόσο δυνατά στο έδαφος, ώστε δημιούργησε τους επτά λόφους, όπου είναι χτισμένη η Λισαβόνα. Ὀφιοῦσα,, φυσικά, είναι η Χώρα τῶν Ὄφεων-Ἑρπετῶν, όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες την ατλαντική Ιβηρία, τη σημερινή Πορτογαλία και Γαλικία, και ειδικότερα την περιοχή γύρω από τις εκβολές τού Τάγου.

Θηλυκὸν Οὐραῖον Ἑρπετόν, μια μορφή τής Ἴσιδος
(αδερφής πιθανόν, ή μητέρας τής Οφιούσας…!)

● Η Οφιούσα των Ελλήνων ήταν για τους Ρωμαίους η Oestriminis (η Άκρα, ή Άπω Δύση, στα λατινικά), κάτι σαν το finis terrae, “τέλος τού κόσμου” (με την οπτική ενός Μεσόγειου). Ο Αβιηνός, Ρωμαίος ποιητής τού 4ου αιώνα ΚΧ, στο έργο του, Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές), ανέπλασε τον Μασσαλιώτη περίπλου, του 6ου αιώνα ΠΚΧ, ένα ημερολόγιο καταστρώματος άγνωστου Έλληνα θαλασσοπόρου, κι έγραψε πως οι Oestrimni, που ζούσαν στην περιοχή ἐπὶ μακρόν, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους λόγω εισβολής ερπετών. Στην πραγματικότητα, τα ερπετά δεν ήταν φίδια, αλλά άνθρωποι, πιθανότατα οι Saephes, ή Ophis (“λαός των ερπετών”), και Dragani (“λαός των δράκων”), που ήρθαν να εγκατασταθούν σε αυτήν την γη. Οι Saephes ζούσαν σε ορεινή περιοχή, δίπλα στις εκβολές τού Τάγου, όπου υπήρχε ένα νησί, που ο Αβιηνός ονόμασε Ποιητάνιον. Συμμαχώντας με μιαν άλλη φυλή, τους Cempsi, κατάφεραν να πάρουν αυτά τα εδάφη διὰ τῆς βίας από τους Oestrimni. Οι νεοφερμένοι ήταν, προφανώς, είτε πρωτο-Κέλτες, ή Κελτίβηρες, ενώ οι Oestrimni οι παλαιολιθικοί κάτοικοι της ατλαντικής Ιβηρίας.

Οι Όφεις, που λάτρευαν τα ερπετά, ζούσαν στα βουνά τής βόρειας Πορτογαλίας και Γαλικίας, ή στις εκβολές των ποταμών Δούρου, Κάβαδου, Τάγου, και Σάδου. Οι Σαίφες, μαζί με τους Κέμψους, ζούσαν στην γη των Κυνητών (το Algarve και Κάτω Alentejo, όπου βασίλεψε ο Gárgoris). Οι Κέμψοι, ίσως με σημαντικές γερμανικές και λίγυες προσμίξεις, έφτασαν στην Ιβηρία γύρω στο 650 ΠΚΧ, κι εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα τού Τάγου, ή και στην χερσόνησο του Σετούμπαλ, όπου ο Αβιηνός προσδιόρισε το σημερινό Ακρωτήρι Espichel ως lugum cempsicum. Οι Δρακάνοι, τέλος, κατάγονταν μάλλον από τη Λιγυρία, περιοχή τής ΒΔ Ιταλίας, κι έφτασαν στη ΒΔ Ιβηρία (Κανταβρία, Αστούριες, Γαλικία, και Μπέιρα) με κέλτικες προσμίξεις, ήταν Κελτολίγυρες. Τ’ όνομά τους δείχνει πως έφεραν τους δράκους στην Ιβηρία, όπου οι ντόπιοι πρέπει να είχαν ήδη στη λατρεία τους τούς δικούς τους γρύπες.

Ένα άλλο υπερφυσικό ον, στους θρύλους τής Πορτογαλίας και της Γαλικίας, είναι η Moura encantada (μαγεμένη). Ένας θρύλος αναφέρει ότι στο θερινό ηλιοστάσιο, ένα νεαρό θηλυκό ερπετό, μια χθόνια θεά, αποκάλυπτε κρυμμένους θησαυρούς σε όσους τριγυρνούσαν στα δάση. Η παρθένα, έλεγαν, ζούσε στην περιοχή τού Πόρτο. Κατά το ηλιοστάσιο, οργάνωναν γιορτές προς τιμήν της. Στο υπόλοιπο της χρονιάς, γινόταν φίδι και ζούσε κάτω από βράχια. Ως προσφορά, οι βοσκοί τής άφηναν λίγο γάλα από τα κοπάδια τους.

Καλυψώ και Οδυσσέας, του William Russell Flint

Ως προς την Καλυψώ, κατά την ελληνική μυθολογία, δεν ήταν πριγκίπισσα, αλλά νύμφη, στη νήσο τής Ωγυγίας, κόρη τού Άτλαντα, γι’ αυτό ονομαζόταν και Ατλαντίδα (Όμηρος), ή και Ωκεανίδα, ήταν δηλαδή μια από τις κόρες τού Ὠκεανοῦ (Ησίοδος). Ωστόσο, και οι δύο εκδοχές συνδέονται με την περιοχή των Ηρακλείων στηλών, ή με τον Ατλαντικό ωκεανό. Ο Ἄτλας, ο Τιτάνας που συγκρατούσε την ουράνια σφαίρα, ταυτίστηκε με την οροσειρά τού Άτλαντα στη βορειοδυτική Αφρική. Αρχαίοι μελετητές τού έργου και της γεωγραφίας τού Ομήρου,⁽⁹⁾ μεταξύ άλλων, ο Στράβων και ο Πλούταρχος, εξέφρασαν την άποψη πως η Ωγυγία, ή και η Σχερία, το νησί των Φαιάκων, βρίσκονταν στον Ατλαντικό, και ορισμένοι ταύτισαν κάποιο από τα νησιά, ή και τα δυο, με την Ἀτλαντίδα. Ο Πλούταρχος γράφει και πάλι με μεγάλη σαφήνεια πως

“ένα Ὠγύγιο νησί βρίσκεται μακριά, στ’ ανοιχτά τής θάλασσας, σε απόσταση ενός πενθήμερου ταξιδιού από την Βρετανία, με κατεύθυνση προς δυσμάς”.⁽¹⁰⁾

Κάνει επίσης λόγο για τη “μεγάλη ήπειρο”, που ερμηνεύθηκε είτε ως αναφορά στην Αμερική, ή ως υπαινιγμός στην Ατλαντίδα. Πολλά χαρακτηριστικά των Φαιάκων, όπως η ναυτοσύνη τους, υποδηλώνουν είτε τη μινωική Κρήτη, ή την Ατλαντίδα. Η περιγραφή τού παλατιού τους παραπέμπει σε προηγμένο πολιτισμό. Ιδίως τα πλοία τους ήταν εκπληκτικά, εντελώς διαφορετικά από τα καράβια τού Τρωικού πολέμου, και μάλιστα… κατευθυνόμενα με την σκέψη!⁽¹¹⁾ Εδώ στηρίζεται η άποψη πως ήταν ο Όμηρος, πριν από τον Πλάτωνα, που μίλησε πρώτος για την Ατλαντίδα.

Ο Δευκαλίων και η Πύρρα, ρίχνοντας πέτρες πίσω τους για να “ξαναγεννήσουν” το ανθρώπινο γένος,
του Andrea del Minga

• ⁽⁹⁾ Για τη γεωγραφία τής Οδύσσειας, βλέπε Χρονικό 15. Πλώρη για Rio de Janeiro!, Παράρτημα: Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια.

• ⁽¹⁰⁾ Η Ωγυγία, συνδεδεμένη με τον Ὠγύγιο κατακλυσμό, και τον μυθικό βασιλιά τής Ἀττικῆς, ή Βοιωτίας, Ὠγύγη ή Ὠγύγο, παραπέμπει σ’ έννοιες όπως αρχέγονος, πανάρχαιος, πρωταρχικός, υποδηλώνοντας ότι το νησί τής Καλυψώς ήταν αρχαιότατο. Όταν ο Αἰσχύλος αποκαλεί τον Νείλο Ωγύγιο, κάθε άλλο παρά υπονοεί πως το νησί βρισκόταν στην Αίγυπτο, όπως κάποιοι επιπόλαια σκέφτηκαν.

● Η ελληνική μυθολογία αναφέρεται σε τρεις κατακλυσμούς: του Ωγύγη, του Δευκαλίωνα, και του Δάρδανου.

• ⁽¹¹⁾ Πλοία προγραμματισμένα ηλεκτρονικά: ό,τι καλύτερο μπορεί να έχει στη διάθεσή του ένας Περίπλους στο Αρχιπέλαγος! Φυσικά, σὺν τοῖς ἄλλοις, με αυτήν την τεχνολογία κατὰ νοῦ, η ιδέα πως η Σχερία-Φαιακία μπορεί να ήταν η Κέρκυρα θα πρέπει ν’ αποκλειστεί. Πιθανότερο φαντάζει οι Φαίακες να ήταν τελικά Μινωίτες με την Κνωσό και τα εκπληκτικά τους πλοία!

● Ο Όμηρος ανέφερε πως ήταν πλοία ταχύτερα από τα γεράκια, ενώ ο βασιλιάς Ἀλκίνοος εξήγησε λεπτομερώς στον Οδυσσέα ποιες ακριβώς πληροφορίες έπρεπε να δώσει στα σκάφη για να τον οδηγήσουν στην Ιθάκη:

“Πες μου την χώρα, τον λαό, και την πόλη σου, ώστε τα πλοία μας να χαράξουν αναλόγως τον προορισμό τους, και να σε μεταφέρουν εκεί. Γιατί οι Φαίακες δεν έχουν καπετάνιους: τα σκάφη τους δεν έχουν πηδάλια σαν αυτά που έχουν τα καράβια άλλων λαών, μα τα ίδια τα πλοία κατανοούν το τι σκεφτόμαστε και τι θέλουμε. Ξέρουν όλες τις πόλεις και τις χώρες σε ολόκληρο τον κόσμο, και μπορούν να διασχίζουν με άνεση την θάλασσα, ακόμη και όταν είναι καλυμμένη από ομίχλη και σύννεφα, ώστε να μην υπάρχει κίνδυνος να ναυαγήσουν, ή και να πάθουν οποιαδήποτε ζημιά.”

Όμηρος

“Παραμύθια”! Όπως και για την ίδρυση της Λισαβόνας, η επωδός που ακούμε ξανά και ξανά, μετά από αυτές τις ιστορίες, είναι πως πρόκειται για μύθους. Η πραγματικότητα είναι άλλη. Ξανά και ξανά, οι περί Ελλήνων παραδόσεις είναι “θρύλοι”, εκείνες περί Φοινίκων “ιστορία”… Μάλλον αληθεύει ότι, δυτικά των Ηρακλείων στηλών, ίσως δεν υπήρξαν διόλου ελληνικοί οικισμοί παρά μόνον ταξίδια εξερευνητικά. Ο μύθος τής ίδρυσης του Olisipo από τον Οδυσσέα δεν είναι παρά μύθος. Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει το παραμικρό στοιχείο που να στηρίζει την “ιστορία” τής ίδρυσης της Λισαβόνας “γύρω στο 600 π.Χ.”, ή στο μακρινό 1200 ΠΚΧ, από τους Φοίνικες, με τ’ όνομα Alis Ubbo (“Ασφαλές Λιμάνι”), έστω και αν υπήρχαν στην Ulissea-Olissipona κάποιοι οργανωμένοι οικισμοί με σαφείς μεσογειακές επιρροές, είτε εκείνη τη μακρινή εποχή, ή και αργότερα· μύθος είναι και αυτή…⁽¹²⁾ Παρομοίως, μ’ εξαίρεση τα εξερευνητικά ταξίδια των Φοινίκων και των Καρχηδονίων, δεν υπήρξαν, ή τουλάχιστον δεν έχουν εντοπιστεί, αποικίες τους πέρα από το Algarve, ειδικότερα στην Balsa–Tavira,⁽¹³⁾ κοντά στα σύνορα Ισπανίας-Πορτογαλίας, με σημαντικές φοινικικές εγκαταστάσεις, ή κι επιρροές, από τον 8ο αιώνα ΠΚΧ και μετά. Οι φοινικικές επιδράσεις στο έδαφος της Πορτογαλίας οφείλονται κυρίως στις εμπορικές και πολιτισμικές ανταλλαγές με την Ταρτησσό.

• ⁽¹²⁾ Ένας τέτοιος οικισμός είναι το Κάστρο τού Zambujal, ο πιο σημαντικός τής χαλκολιθικής περιόδου (εποχής τού χαλκού) στην χερσόνησο της Λισαβόνας. Φαίνεται πως εκεί οι ντόπιοι συγκατοικούσαν με αποίκους από την ανατολική Μεσόγειο. Η οικονομία τους είχε ως βάση την εντατική γεωργία· παράλληλα, ασχολούνταν με την εξόρυξη, την εκμετάλλευση ορυκτών και τη μεταλλουργία χαλκού, με αποτέλεσμα να προκύψουν έντονες εμπορικές ανταλλαγές, εντός κι εκτός τής χερσονήσου, μεταξύ 3000 και 1700 ΠΚΧ. Οι κάτοικοι εισήγαγαν ορυκτά, όπως χαλκό, και αμφιβολιτικούς λίθους, καθώς επίσης ελεφαντόδοντο και χρυσό. Ο χώρος έχει συντηρηθεί σχετικά καλά, με κάποιους τοίχους να έχουν ακόμη ύψος 4 μέτρα, καθώς η κοινότητα είχε φτιάξει τείχος για να προστατευτεί από ενδεχόμενες επιθέσεις.

Balsa: νόμισμα με παράσταση αλόγου και ψαριού (50 ΠΚΧ)

• ⁽¹³⁾ Η Tavira εμφανίστηκε στα τέλη τής εποχής τού μπρούντζου (1000–800 ΠΚΧ). Οι Φοίνικες την ιδιοποιήθηκαν κατά τον 8ο αιώνα, κι έτσι έγινε μια από τις πρώτες τους εγκαταστάσεις στην ιβηρική Δύση. Δημιούργησαν “ένα αποικιακό αστικό κέντρο, με τεράστια τείχη, δυο λιμάνια, δυο τουλάχιστον ναούς, και με κανονικό αστικό σχέδιο” – χαρακτηριστικό που παραπέμπει, ωστόσο, σε πολεοδομία των αρχαίων Ελλήνων, και όχι των Φοινίκων, ή άλλων σημιτικών λαών (βλέπε στο Χρονικό 22, στο ξεκίνημα, τη σύγκριση του Στράβωνα ανάμεσα στην φοινικική Μάλακα και την ελληνική Μαινάκη, στην περιοχή τής σημερινής Μάλαγας, βάσει της δόμησής τους). Το φοινικικό όνομα της πόλης ήταν Baal Saphon, ή Baal Shamin, από τα ονόματα των θεών των κεραυνών, ή τ’ ουρανού, που λάτρευαν οι ΒΔ σημιτικοί λαοί και οι Μεσοποτάμιοι. Σταδιακά, τ’ όνομά της συντομεύτηκε σε Balsa. Άλλοι, αντίθετα, επιμένουν πως το τοπωνύμιο Balsa έχει προέλευση ιβηρική, ίσως βασκική. Απαντάται πλέον και σε άλλα μέρη τού κόσμου.

Στα τέλη τού 6ου αιώνα ΠΚΧ, η Tavira καταστράφηκε βίαια λόγω συγκρούσεων, κι ερημώθηκε για έναν αιώνα. Αυτό ίσως συνέβη κατά τη συντριβή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους. Το 410 ΠΚΧ, στη μετα-ταρτήσσια, τουρδητανική περίοδο, οι ιβηρικές αποικίες απαλλάχτηκαν από την καρχηδονιακή ηγεμονία. Ως αποτέλεσμα, ήρθε η ανάκαμψη, με την αστική άνθιση της περιοχής, οπότε και η Tavira αναβίωσε κι αναπτύχθηκε περαιτέρω. Αλλά η αναγέννηση δεν κράτησε πολύ: η πόλη καταστράφηκε κι ερημώθηκε ξανά, στα τέλη τού 4ου αιώνα. Αφού η Καρχηδόνα ισοπεδώθηκε, οι Ρωμαίοι ίδρυσαν, στα μέσα τού 1ου αιώνα ΠΚΧ, ένα λιμάνι, σε απόσταση 7 χιλιομέτρων από την Tavira, που κληρονόμησε τ’ όνομα Balsa.

“Ταρτήσσιον ὄλβιον ἄστυ” (Ἡρόδοτος)

Αργανθώνιος

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΤΑΡΤΗΣΣΟ. Αυτή η θρυλική πολιτεία εμφανίζεται, περί τα μέσα τής 1ης χιλιετίας ΠΚΧ, σ’ ελληνικές και ανατολικές πηγές. Κατά πάσα πιθανότητα, ο Όμηρος ήταν και πάλι ο πρώτος που, στην Ἰλιάδα, μίλησε για μια χρυσοφόρο γη, στα δυτικά όρια του κόσμου (Ιβηρία), πριν από τον μεγάλο ωκεανό (τον Ατλαντικό), όπου οι άνθρωποι ζούσαν πολλά χρόνια, ευτυχισμένοι μες στα πλούτη τους. Το Ταρτήσσιον ὄλβιον ἄστυ, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, βρισκόταν λίγο έξω από τις Ηράκλειες στήλες, στις εκβολές, και πιο συγκεκριμένα, στο Δέλτα τού ομώνυμου ποταμού, και βασιλιάς του ήταν ο περιώνυμος κι αιωνόβιος Αργανθώνιος – μ’ ένα όνομα που, οπωσδήποτε, μας παραπέμπει στον μεγάλο του πλούτο.

Ένας άλλος ιστορικός, ο Ἔφορος, περιέγραψε στον 4ο ΠΚΧ αιώνα

“μια πολύ ευημερούσα αγορά, ὀνόματι Ταρτησσός, πλούσια σε κασσίτερο που μεταφέρει ο ποταμός, καθώς και σε χρυσό και χαλκό από κέλτικα εδάφη.”

Όμως, περί τα τέλη τής χιλιετίας, φαίνεται ότι τ’ όνομά της έπεσε σε αχρηστία, δημιουργώντας την εντύπωση πως η πόλη μπορεί να είχε αφανιστεί, εξαιτίας φυσικών, ή και άλλων αιτίων. Η Ταρτησσός, όπως και η Θήρα, συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες να ήταν το μέρος όπου βρισκόταν η Ατλαντίδα. Ίσως να είχαν και πολλά άλλα κοινά, εξαιτίας μινωικών επιρροών. Οι Ανδαλουσιανοί, όπως οι Έλληνες, ωφελήθηκαν ίσως από τους Κρήτες όχι μόνον οικονομικά, αλλά και πολιτισμικά. Τ’ αρχαιολογικά ευρήματα εκεί έχουν δημιουργήσει μιαν εικόνα ενός εκτεταμένου πολιτισμού, με τον πυρήνα ν’ απλώνεται από την κοιλάδα τού Γουαδαλκιβίρ ως την Ουέλβα, επηρεάζοντας και το σύνολο της νότιας Ιβηρίας, από τις εκβολές τού Τάγου ως και τη νότια περιοχή τής χώρας τής Βαλένσιας. Ο Παυσανίας (2ος αιώνας ΚΧ) προσδιόρισε το ποτάμι κι έδωσε λεπτομέρειες για την τοποθεσία τής πόλης:

Άποψη του ποταμού Γουαδαλκιβίρ (1854), του Manuel Barrón y Carrillo

“Λένε πως Ταρτησσός ονομάζεται ένα ποτάμι στη γη των Ιβήρων, που χύνεται στην θάλασσα από δύο βραχίονες,⁽¹⁴⁾ και πως, μεταξύ αυτών των δύο βραχιόνων, βρίσκεται μια πόλη με το ίδιο όνομα. Ο ποταμός είναι ο μεγαλύτερος στην Ιβηρία και παλιρροϊκός, και σε μια μετέπειτα περίοδο ονομάστηκε Βαέτης”, (ή Βαῖτις). Ενώ οι Μαυρούσιοι τον ονόμασαν αργότερα Μεγάλο Ποταμό (Γουαδαλκιβίρ).⁽¹⁵⁾

• ⁽¹⁴⁾ Ο Στράβων περιγράφει επίσης δυο βραχίονες στις εκβολές τού ποταμού, με τη δημιουργία ενός Δέλτα: “αἱ ἐκβολαὶ τοῦ Βαίτιος διχῆ σχιζόμεναι· ἡ δὲ ἀπολαμβανομένη νῆσος ὑπὸ τῶν στομάτων ἑκατόν, ὡς δ’ ἔνιοι, καὶ πλειόνων σταδίων, ἀφορίζει παραλίαν.” Στο χωρίο αυτό δεν αναφέρει την Ταρτησσό – που, πάντως, τη μνημονεύει ο μεταγενέστερός του, Παυσανίας. Η χώρα, λέει ο Στράβων, διαθέτει “φυσικά όρια”: είναι οι ποταμοί Ἄνας (Guadiana) και Βαέτης ή Βαῖτις (Guadalquivir), που εύγλωττα καλείται “ἀργυρὸς ποταμός”. Το τοπωνύμιον Ταρτησσίς αναφερόταν στην χώρα, ενώ η πρωτεύουσα ονομαζόταν Ταρτησσός, όπως και το ποτάμι.

• ⁽¹⁵⁾ Για τον Αριστοτέλη ήταν… παμμέγιστος ποταμός, αφού νόμιζε πως πήγαζε στα Πυρηναία! Ακόμη και οι διάνοιες, βλέπετε, μπορεί να σφάλλουν οικτρά! Λανθάνει όμως και ο Παυσανίας, αφού ο Γουδαλκιβίρ είναι μόλις ο πέμπτος σε μήκος ποταμός τής Ιβηρίας· προηγούνται κατά σειρά οι ποταμοί Τάγος, Έβρος, Δούρος και Γουαδιάνα. Σύμφωνα με τον Λίβιο, ο Γουαδαλκιβίρ για τους ντόπιους (Ταρτήσσιους και Τουρδητανούς) ήταν ο Κέρτις ή Ρέρκης ποταμός.

Ιβηρία: Ταρτησσός, Οφιούσα, Κελτική, Oestrimni, Dragani, Saephes, Cempsi, Κυνήτες (7ος-5ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο ανατολικός βραχίονας, ο μοναδικός που υφίσταται ακόμη, ήταν πολύ πιο απλωμένος τότε. Ο δυτικός βραχίονας δεν υπάρχει πια, αλλά πιστεύεται πως βρισκόταν κοντά στην Ουέλβα. Τώρα σε αυτήν την περιοχή υπάρχουν μόνο λίμνες. Εκείνη την εποχή, ανάμεσα στους δυο βραχίονες του ποταμού, υπήρχε μια μεγάλη λιμνοθάλασσα, μ’ ένα τουλάχιστον νησί μέσα της, όπου βρισκόταν, μάλλον, η θρυλική πόλη τής Ταρτησσού. Το τοπίο είναι εντελώς διαφορετικό τώρα. Ορισμένα ευρήματα μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως θα πρέπει να συνέβησαν δύο φυσικές καταστροφές (σεισμοί με τσουνάμι), που προκάλεσαν την καταβύθιση των νησιών και της γύρω ξηράς – μια από τις οποίες συνέβη γύρω στο 1500 ΠΚΧ, ενώ η άλλη περί το 200 ΚΧ.⁽¹⁶⁾ Συνεπώς, οι συμφορές αυτές δεν συνδέονται με τον αφανισμό τής Ταρτησσού, της οποίας οι περισσότεροι οικισμοί εγκαταλείφθηκαν εντελώς ανεξήγητα, στο μεταίχμιο του 6ου και του 5ου αιώνα ΠΚΧ…

• ⁽¹⁶⁾ Οι παραπάνω φυσικές καταστροφές είναι σημαντικές αφού μας δίνουν κάποια στοιχεία για την πόλη τής Ταρτησσού – την ίδρυση και την εξαφάνισή της. Η πρώτη καταστροφή, γύρω στο 1500 ΠΚΧ, υποδηλώνει πως η πόλη ιδρύθηκε προφανώς κατά την περίοδο που ακολούθησε της καταστροφής, δηλαδή κάποια στιγμή στο δεύτερο μισό τής 2ης χιλιετίας ΠΚΧ. Όσο για τη δεύτερη καταστροφή, περί το 200 ΚΧ, αυτή θα πρέπει να άλλαξε και πάλι τόσο δραματικά την τοπογραφία τής περιοχής ώστε δεν κατέστη δυνατός ο εντοπισμός τής πόλης μέχρι σήμερα. Επιπλέον, δεν γνωρίζουμε την έκταση των καταστροφών που προκάλεσαν οι Καρχηδόνιοι, όταν εξαφάνισαν τον ταρτήσσιο πολιτισμό ἀπὸ προσώπου γῆς. Να γιατί η Ταρτησσός ως τις μέρες μας παραμένει μια πόλη θρυλική.

Οι Ταρτήσσιοι, ως εξαιρετικοί μηχανικοί, διέθεταν κάποιο εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων ενός παλιρροϊκού ποταμού. Ο Στράβων μάς περιγράφει μια κοινωνία προηγμένη και αστικοποιημένη, με πλείστες ανθηρές πόλεις στις όχθες τού Ταρτησσού-Βαέτη-Γουαδαλκιβίρ:

Θησαυρός τής Ταρτησσού, El Carambolo

“Σοφώτατοι δ’ ἐξετάζονται τῶν Ἰβήρων οὗτοι, καὶ γραμματικῇ χρῶνται, καὶ τῆς παλαιᾶς μνήμης ἔχουσι συγγράμματα καὶ ποιήματα καὶ νόμους ἐμμέτρους ἑξακισχιλίων ἐπῶν, ὥς φασι”…

(“Θεωρούνται οι πιο μορφωμένοι των Ιβήρων, έχουν γραφή, και ιστορικά χρονικά, και ποιήματα, κι έμμετρους νόμους έξι χιλιάδων επών, καθώς λένε”).

Η κουλτούρα τους χωρίζεται κυρίως σε δύο περιόδους: Η πρώτη ονομάζεται “γεωμετρική”, και συμπίπτει με την ύστερη εποχή τού μπρούντζου, από το 1200 ως το 750 ΠΚΧ – αντιστοιχεί, δηλαδή, περίπου στην ελληνική γεωμετρική τέχνη (Βίοι Παράλληλοι τεχνών; Ίσως)… Η δεύτερη περίοδος χαρακτηρίζεται “ανατολίζουσα”, επηρεασμένη από Φοίνικες και Έλληνες, μεταξύ 750 και 550 ΠΚΧ, οπότε και αντικαταστάθηκε από τον κλασικό ιβηρικό πολιτισμό. Κάποια παρόμοια μετάβαση στον λουζιτανικό πολιτισμό συνέβη στη νότια περιοχή τής Πορτογαλίας, κυρίως στο Algarve και το Κάτω Alentejo, προεκτεινόμενη παράκτια ως τις εκβολές τού Τάγου. Σημαντικές εξελίξεις τής περιόδου ήταν η εισαγωγή τού κεραμικού τροχού, καθώς και άλλες πρόοδοι της τεχνικής, λ.χ. αρχιτεκτονική, όπως και της γεωργίας. Άλλη μια αξιοσημείωτη εξέλιξη ήταν η περαιτέρω εξειδίκευση και κοινωνική διαστρωμάτωση. Πάρα πολύ σπουδαία καινοτομία υπήρξε η γραφή. Με την άφιξη των Ελλήνων, που η επιρροή τους ξεπερνούσε κατά πολύ την έκταση του αποικισμού τους,⁽¹⁷⁾ ο “οριενταλισμός” άρχισε να μετασχηματίζεται σε ιβηρικό πολιτισμό, ιδίως στα νοτιοανατολικά. Η ελληνική επιρροή είναι ορατή στην σταδιακή αλλαγή τής αρχιτεκτονικής των μνημείων, προσεγγίζοντας τα πρότυπα του ελληνικού κόσμου ολοένα και περισσότερο. Η ιβηρική γραφή εξελίχθηκε από τη λεγόμενη νοτιοδυτική, ή και ταρτήσσια γραφή, μ’ έντονες τις ελληνικές επιδράσεις. Σε αρκετές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε και μια παραλλαγή τού ελληνικού αλφαβήτου (ιβηροϊωνική γραφή) για την καταγραφή ιβηρικών κειμένων.

• ⁽¹⁷⁾ Υπάρχουν χάρτες που δείχνουν μόνο μια ελληνική αποικία σε όλη την Ιβηρία: το Ἐμπόριο. Όλοι οι άλλοι οικισμοί προσδιορίζονται ως ντόπιοι ή φοινικικοί. Ακόμη και η Ἄκρα Λευκή (ένα τοπωνύμιο που το απαρτίζουν δυο ελληνικές λέξεις) επισημαίνεται ως φοινικική αποικία! Με
  ποιο μαγικό ραβδί, λοιπόν, εξαπλώθηκαν οι ελληνικές πολιτισμικές επιρροές; Πώς μπόρεσαν
  να διεισδύσουν ακόμη και στην φοινικική σφαίρα επιρροής;

Η κουλτούρα (από την φράση “cultura animi”, του Κικέρωνα) είναι και υλική: πρόκειται για τα τεχνουργήματα που δημιουργεί μια κοινωνία, αλλά και για το πώς αυτά αντιστοιχούν στις κοινωνικές σχέσεις. Δίχως καταμερισμό τής εργασίας και τεχνολογία, πάντως, ο πολιτισμός είναι αδιανόητος. Κουλτούρα και πολιτισμός απαιτούν μια οικονομική βάση ώστε να ευδοκιμήσουν. Στην περίπτωση της Ιβηρίας, τα μέταλλα ήταν αυτά που άνοιξαν τον δρόμο προς την αυγή τής εποχής τού μπρούντζου, ενώ αργότερα, η πορεία επιταχύνθηκε, όταν επιτόπου κατέφθασαν ορισμένοι Ανατολίτες. Η εξόρυξη και η τήξη των μετάλλων ξεκίνησαν πριν από τον ερχομό των Μινωιτών, των Ελλήνων, και των Φοινίκων. Οι Ίβηρες συνέλλεγαν μέταλλα στις αποθέσεις των ποταμών τής Ταρτησσού από πολύ παλιά. Τα ορυχεία λ.χ. του Río Tinto, στις όχθες τού ποταμού που εκβάλλει στον κόλπο των Γαδείρων, στην Ουέλβα, υπολογίζεται πως είναι 8.000–10.000 ετών. Τα εκμεταλλεύτηκαν για χαλκό, ασήμι, χρυσάφι, και άλλα ορυκτά, Ίβηρες, Ταρτήσσιοι, Φοίνικες, Έλληνες, Ρωμαίοι, Βησιγότθοι, Μαυρούσιοι, και Ισπανοί, για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, που ο τόπος έχει μετατραπεί σε ζώνη περιβαλλοντικής καταστροφής.⁽¹⁸⁾

Río Tinto: όμορφα χρώματα αλλά… δηλητηριώδη!

• ⁽¹⁸⁾ Η περιοχή τού Tinto, λόγω της εκμετάλλευσής της επί δέκα χιλιετίες, μοιάζει με “σεληνιακό τοπίο”, αν μη τι άλλο χειρότερο. Πρόσφατα έγινε επίκεντρο κι επιστημονικού ενδιαφέροντος, λόγω της παρουσίας των λεγόμενων ακραιόφιλων αερόβιων βακτηρίων που ζουν στο νερό. Οι ακραίες συνθήκες στον Río Tinto αναλογούν, προφανώς, σε άλλες περιοχές τού ηλιακού συστήματος, που πιστεύεται πως διαθέτουν νερό σε υγρή μορφή, όπως λ.χ. το υπέδαφος του Άρη, ή το φεγγάρι Ευρώπη τού Δία, όπου κάτω από την παγωμένη της επιφάνεια, σύμφωνα με διάφορες θεωρίες, υπάρχει ένας όξινος ωκεανός νερού. Έτσι, το ποτάμι ενδιαφέρει τώρα τους αστροβιολόγους.

El Corazón de la Tierra: η Καρδιά τής Γης – ξεριζωμένη…

Στηριζόμενοι ἐν μέρει στην έρευνά τους στον Río Tinto, δυο επιστήμονες της NASA ανέφεραν το 2005 πως έχουν βρει ισχυρές ενδείξεις, κατά τις οποίες υπάρχει και τώρα ζωή στον Άρη! Αναγκάστηκαν ν’ ανακαλέσουν, αλλά ποιος ξέρει; Μπορεί μια μέρα οι Αμερικανοί να έχουν… Αρειανούς δούλους! Ορίστε, λοιπόν, γιατί η Ευρώπη, παραμένοντας εσαεί δορυφόρος, ήδη μεταλλάσσεται σε… Ευρώπη τού Δία, ενώ κινείται αμείλικτα προς τις πύλες τού El Dorado, τις οποίες φρουρεί ο πάντα άγρυπνος Κέρβερος!

Γιγάντιοι πίδακες υδρατμών εκτινάσσονται μάλλον στην παγωμένη επιφάνεια της Ευρώπης

Η κοπή νομισμάτων, από τον 7ο αιώνα ΠΚΧ, αύξησε την ζήτηση γι’ ασήμι και μπρούντζο. Έτσι, οι εμπορικές ανταλλαγές, που ως τότε αφορούσαν κυρίως είδη πολυτελείας, απέκτησαν ευρύτερη οικονομική βάση. Είναι η εποχή που η εξόρυξη αργύρου προσέλαβε, όντως, βιομηχανικές διαστάσεις στην επαρχία τής Ουέλβας. Η πρωτεύουσά της συνδεόταν οπωσδήποτε με την Ταρτησσό. Βρέθηκε εκεί η μεγαλύτερη ποσότητα εισαγόμενων ειδών πολυτελείας, και θα πρέπει να ήταν πολύ σημαντικό κέντρο. Οι ανασκαφές στην καρδιά τής πόλης αποκάλυψαν ένα μεγάλο εμποροβιοτεχνικό κέντρο, που κράτησε για αιώνες. Έχουν βρεθεί περίπου 90.000 ὄστρακα (πήλινα θραύσματα), εγχώρια, αλλά και εισαγόμενα (φοινικικά κι ελληνικά). Αυτά τ’ αγγεία, που χρονολογούνται από τον 10ο έως τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, είναι παλαιότερα από τα ευρήματα σε άλλα φοινικικά εμπόρια. Η συνύπαρξη ξένων προϊόντων και υλικών μαζί με ντόπια, μας επιτρέπει να φανταστούμε το αρχαίο λιμάνι τής Ουέλβας ως σημαντικό κόμβο υποδοχής, κατασκευής, και αποστολής ποικίλων προϊόντων διαφόρων και μακρινών προελεύσεων ή προορισμών. Ευρήματα σε άλλα μέρη τής πόλης μάς βοηθούν να εκτιμήσουμε την έκτασή της σε 200 περίπου στρέμματα – άρα, ήταν αρκετά μεγαλύτερη από τις πόλεις τής Ιβηρίας εκείνης της εποχής. Η ανάλυση των γραπτών πηγών, και των προϊόντων που έχουν ανασκαφεί, ανάμεσά τους και χιλιάδες ελληνικά αγγεία, μερικά από τα οποία είναι έργα εξαιρετικής ποιότητας, γνωστών ζωγράφων και αγγειοπλαστών, δημιουργεί την εντύπωση πως ίσως εκεί να βρισκόταν η χαμένη πόλη τής Ταρτησσού.

Επόμενο Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ ● Ταρτησσός (Β) ● Αποικίες Προβηγκίας, Ιβηρίας, Μαυρουσίας ● Δρόμοι Κασσίτερου-Αργύρου ● Δημόκριτος και Πλάτων ● Τοπογραφία τῆς Πέραν τῶν Ἡρακλείων Στηλῶν Θαλάσσης

• >> Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ
• << Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ


Ωκεανός, ρωμαϊκό ψηφιδωτό στην Ossonoba, νῦν Faro, στο Algarve τής Πορτογαλίας

Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

/ENGLISH/ Chronicle 20. THE ENIGMATIC SEA PEOPLES

● Κατάρρευση Εποχής Μπρούντζου Λόγω Λιμού ● Τρωικός και Λαοί
τής Θάλασσας ● Στήλη Μερνεφθά και Έξοδος ● Χετταίοι και Λούβιοι

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Η “Απέραντη Πράσινη” Μεσόγειος, η “Θάλασσα των Ελλήνων”

ΠΡΟΤΟΥ ΝΑ ΠΛΕΥΣΟΥΜΕ προς την Ἑσπερία, λέω να ξανοιχτούμε στο “Απέραντο Πράσινο” της “Θαλάσσης τῶν Ἑλλήνων” (όπως “έβλεπαν” οι Αιγύπτιοι τη Μεσόγειο), εἰς ἀναζήτησιν των Λαών τής Θάλασσας, συναπαντώντας καθ’ ὁδόν διάφορες περιπλανώμενες ομάδες μεταναστών ή προσφύγων. Ταξιδεύοντας στον χώρο και τον χρόνο, στην ιστορία, τον θρύλο ή τον μύθο, πρέπει να πάμε πίσω στο εκρηκτικό φινάλε τού 17ου ΠΚΧ αιώνα, στο “big bang” τής μινωικής ηφαιστειακής έκρηξης στην Θήρα, αφού σχεδόν συμπίπτει με τις πρώτες εμφανίσεις των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο. Αν πάρουμε υπόψη μας πως εκείνην την περίοδο, μαζί με τον μινωικό στόλο, είχε ναυαγήσει και η επιχείρηση αστυνόμευσης των θαλασσών, μπορούμε να υποθέσουμε πως τότε οι άνθρωποι αυτοί θα ήταν πειρατές, ενώ παράλληλα, συνειδητοποιούμε πόσο μεγάλη αλληλεξάρτηση είχαν οι μεγάλες δυνάμεις και στον αρχαίο κόσμο.

Αρχαίο πλοίο, παράσταση σε αιγυπτιακό πάπυρο

Αργότερα, οι Αιγύπτιοι άρχισαν πια να προσδιορίζουν με τον τρόπο τους την ταυτότητα των διαφόρων ομάδων των Λαών τής Θάλασσας, και μια από τις πρώτες που κατέγραψαν ήταν οι Sherden (ή και Shardana). Επρόκειτο για μια μεγάλη ομάδα πειρατών, που δημιούργησε σοβαρά προβλήματα στο εμπόριο, στο τέλος τού 13ου αιώνα, συμβάλλοντας σε μεγάλο βαθμό στην κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου. Το γεγονός ότι δεν αναφέρονται είτε σε παραδόσεις, ή και σε γραπτά, Ελλήνων ή Χετταίων, υποδηλώνει ότι δεν προέρχονταν από τις επικράτειές τους. Υπάρχουν μελετητές που συνδέουν τους Shardana με τη Σαρδηνία, επειδή μοιάζουν οι λέξεις. Με βάση το ίδιο σκεπτικό, η αρχαιολόγος Margaret Guido πρότεινε την άποψη πως η ἐν λόγῳ φυλή μάλλον καταγόταν από την πεδιάδα των Σάρδεων, στη Λυδία,, και μετανάστευσε, όπως φαίνεται, αργότερα στη Σαρδηνία. Πιθανολογείται ότι πολλοί άνθρωποι, όχι μόνον οι Τρῶες, οι μελλοντικοί Ρωμαίοι, εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία και το Αἰγαῖο, για να εγκατασταθούν τελικά στην ιταλική χερσόνησο και τα νησιά της, λόγω της κατάρρευσης της εποχής τού μπρούντζου μάλλον, παρά προτού από αυτήν. Έχουμε ενδείξεις που καθιστούν μάλλον αξιόπιστη την Αἰνειάδα τού Βιργιλίου – χωρίς ν’ αποκλείεται το ενδεχόμενο και προγενέστερων μεταναστεύσεων. Πρόσφατες γενετικές μελέτες, όντως, δείχνουν πως οι πληθυσμοί όχι μόνον των ανθρώπων, αλλά και των βοοειδών, σε διάφορες περιφέρειες της Ιταλίας, ιδιαίτερα στην Τοσκάνη, συγγενεύουν πρωτίστως με την Ανατολία, κυρίως τα βορειοδυτικά της, παρά με οποιαδήποτε άλλη περιοχή.

Ένα περίφημο απόσπασμα του Ἡροδότου, που επικαλούνται συχνά-πυκνά οι μελετητές, περιγράφει την αποδημία των Λυδών, και την περιπλάνησή τους στη Μεσόγειο, λόγω λιμού:

Ετρούσκοι ἐν χορῷ, επιτύμβια τοιχογραφία

“Ο βασιλιάς τους χώρισε τον λαό στα δυο, έτσι ώστε η μια ομάδα να παραμείνει, και η άλλη να εγκαταλείψει την χώρα. Επικεφαλής αυτών που έφευγαν θα ήταν ο γιος του, Τυρρηνός. Κατηφόρισαν προς την Σμύρνη κι έφτιαξαν καράβια. Πέρασαν από πολλές χώρες, ώσπου έφτασαν στους Όμβρους, όπου ίδρυσαν πόλεις και ονομάστηκαν Τυρρηνοί.”

Να μην ξεχνάμε πως η Μικρασία αντιμετώπιζε το ίδιο οξύτατο πρόβλημα της πείνας και κατά την περίοδο της κατάρρευσης, και ὡς ἐκ τούτου, οι Λαοί τής Θάλασσας, ένας συνασπισμός τότε θαλασσοπόρων μεταναστών-προσφύγων, είχαν βαθμιαία σφυρηλατήσει άρρηκτους δεσμούς, ώστε ν’ ανακουφιστούν από τις τεράστιες ελλείψεις. Η ξηρασία θα μπορούσε κάλλιστα να υποθάλψει κοινωνικοοικονομικές εντάσεις και πολέμους. Ως προς την ιστορία που μας αφηγήθηκε ο Ηρόδοτος, και τη σύνδεσή της με τους Λαούς τής Θάλασσας, υποστηρίζεται από αρκετούς μελετητές ότι εκείνοι που οι Αιγύπτιοι ονόμαζαν Teresh, δεν ήταν άλλοι από τους Τυρρηνούς (ή Τυρσηνούς), οι οποίοι συχνά ταυτίζονται με τους Tusci (ἐξ οὗ Τοσκάνη), δηλαδή το λατινικό εξώνυμο των Ετρούσκων (ή Rasna, όπως αυτοπροσδιορίζονταν). Εκτός τής ετρουσκικής, η τυρρηνική γλωσσική οικογένεια περιλαμβάνει και τη λημνιακή γλώσσα, που μιλιόταν, κατά τα φαινόμενα, στη Λήμνο μέχρι τον 6ο αιώνα ΠΚΧ. Μια άλλη γλώσσα τού Αἰγαίου, συγγενής ίσως της ετρουσκικής, ήταν η μινωική κρητική. Στον χάρτη των πιθανών τόπων καταγωγής των Τυρρηνών, μπαίνει από τον Θουκυδίδη ένα ακόμη αιγαιοπελαγίτικο νησί, δίπλα στη Μικρασία, η Λέσβος. Ως αναγνώστες τού Βιργιλίου, οι Ρωμαίοι ταύτιζαν τους Teresh με τους Τρώες. Υπάρχουν ενδείξεις που ενισχύουν την άποψη αυτή. Και αρκετοί συγγραφείς, ανάμεσά τους και ο Andrea Salimbeti, στο κείμενό του, Η ελληνική εποχή τού μπρούντζου: Λαοί τής Θάλασσας, υποστηρίζουν πως η συσχέτιση των Τρώων με τους Teresh (ή αλλιώς Tursha), θα πρέπει να είναι το πρώτο προς εξέταση ενδεχόμενο:

Ο δικέφαλος αετός, το βυζαντινό βασιλικό σύμβολο,
είχε χρησιμοποιηθεί από Μυκηναίους και Χετταίους,
λ.χ. αυτό το ανάγλυφο του 1400 ΠΚΧ στο Alaca Höyük

“Η Τροία εμφανίζεται σε χεττιτικό έγγραφο ως Taruisa. Μπορούμε λογικά να υποθέσουμε πως οι κάτοικοι της Taruisa ονομάζονταν με κάποια παρόμοια λέξη – χωρίς τα φωνήεντα, για να είναι συγκρίσιμη με την αιγυπτιακή γραφή”.

Η Τρωάδα βρισκόταν εκτός τής επικράτειας, μα μέσα στην σφαίρα επιρροής των Χετταίων. Διαφορετικό ενδεχόμενο προκύπτει από κάποιο άλλο χεττιτικό έγγραφο με κατάλογο πόλεων, μεταξύ των οποίων και η Tarsa, προφανώς η Ταρσός. Τα τοπωνύμια, και οι αντίστοιχες ιθαγένειές τους, θα καταγράφονταν στα αιγυπτιακά ιερογλυφικά, και σε οποιαδήποτε σημιτική, ή άλλη σφηνοειδή γραφή, χωρίς φωνήεντα, ως “Τρσ”, “Τρς”.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Εξαιρετικό παράδειγμα για το πόσο σημαντική υπήρξε η ελληνική καινοτομία, με την χρήση συμβόλων για τα φωνήεντα. Αν οι ανατολικοί λαοί κατέγραφαν και τα φωνήεντα, τότε ίσως το αίνιγμα των Λαών τής Θάλασσας να είχε προ πολλού λυθεί!

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη
συνομοσπονδία των συμμάχων της, κι η λογοτεχνική παράδοση
του Τρωικού μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των
Ελλήνων ν’ αποκρούσουν τις επιδρομές”. (Eberhard Zangger)

Το αμάλγαμα της Μικρασίας: οι περιοχές και οι λαοί τους

Με τη Μικρασία μάλλον συνδέονται, σύμφωνα με ποικίλες εκδοχές, και άλλοι Λαοί τής Θάλασσας, όπως οι Lukka (Λύκιοι). Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι, στη συντριπτική τους πλειονότητα, φαίνεται πως κατάγονταν από την Τρωάδα. Γι’ αυτό ο Ελβετός γεωαρχαιολόγος,⁽²⁾ Eberhard Zangger, είναι της άποψης πως “οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη συνομοσπονδία των συμμάχων της, και η λογοτεχνική παράδοση του Τρωικού πολέμου μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των Ελλήνων ν’ αποκρούσουν αυτές τις επιδρομές.”⁽³⁾ Αυτό φαίνεται ν’ αντανακλά η Ὁμήρου Ἰλιάς.

• ⁽²⁾ Με την χρήση τεχνικών και του αντικειμένου τής γεωγραφίας, της γεωλογίας, ή και άλλων γεωεπιστημών, η γεωαρχαιολογία εξετάζει θέματα που εμπλουτίζουν την θεωρία και πράξη τής αρχαιολογίας. Οι γεωαρχαιολόγοι μελετούν τις φυσικές διεργασίες που επηρεάζουν τους αρχαιολογικούς χώρους, όπως η γεωμορφολογία, καθώς επίσης το έδαφος και τα ιζήματα, υποβοηθώντας τις αρχαιολογικές έρευνες.

• ⁽³⁾ Κατά το σενάριο αυτό, ο Τρωικός ήταν πόλεμος “δίκαιος”, αμυντικός, από την πλευρά των Ελλήνων, και δεν είχε ως στόχο την κατάκτηση και καταστροφή τής πόλης, που είχε υπό τον έλεγχό της το πέρασμα προς τον Εύξεινο Πόντο.

Η “Ανατολική υπόθεση” του Eberhard Zangger

Eberhard Zangger

● Στην “Ανατολική υπόθεσή” του (πως η Μικρασία και δη η Τροία δίνει το κλειδί για να κατανοήσουμε την εποχή), ο Eberhard Zangger προκάλεσε μεγάλη αίσθηση, αλλά και αντιδράσεις, επειδή ταύτισε την Τροία με την Ατλαντίδα. Η άποψή του είναι πως ο Πλάτωνας χρησιμοποίησε μιαν αιγυπτιακή εκδοχή τής ιστορίας τής Τροίας, όταν έκανε την περίφημη αναφορά του στην Ατλαντίδα. Για να στηρίξει το επιχείρημά του αυτό, συνέκρινε τον μυκηναϊκό πολιτισμό με την αφήγηση του Πλάτωνα σχετικά με την αναμέτρηση των πολιτισμών Ἑλλάδος και Ἀτλαντίδος, και παραλλήλισε τις αναμνήσεις τού Τρωικού πολέμου κι εκείνου που διεξήχθη, υποτίθεται, ανάμεσα στους Έλληνες και τους Άτλαντες (μάλλον παραλλαγή τής Τιτανομαχίας). Κατά την ερμηνεία του, ο θρύλος τού Τρωικού πολέμου είναι η ανάμνηση του κοσμοϊστορικού χάους, που οδήγησε στην κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Κατέληξε, μάλιστα, στο συμπέρασμα πως η Τροία θα πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερη από ό,τι υποθέτουν οι περισσότεροι μελετητές, με τεχνητά λιμάνια μες στη σύγχρονη προσχωσιγενή πεδιάδα τής Τροίας. Για να το αποδείξει, προετοίμασε μια γεωφυσική χαρτογράφηση της πεδιάδας από ελικοπτέρου, ώστε να εντοπίσει στρώματα ανθρώπινης εγκατάστασης και ίχνη τεχνητών λιμανιών, με τεχνικές μελέτης τού υπεδάφους. Όμως, η τουρκική κυβέρνηση, έχοντας δώσει την αποκλειστικότητα ανασκαφής στην Τροία στον Γερμανό αρχαιολόγο Manfred Korfmann, απέρριψε το αίτημα του Zangger. Απογοητευμένος αυτός, περιορίστηκε σε μια διάλεξή του στην Ακαδημία Επιστημών τής Χαϊδελβέργης. Πιστεύω πως το εγχείρημά του υπονομεύτηκε όχι από τα αποκλειστικά δικαιώματα του Korfmann γι’ ανασκαφές στην Τροία [!] (το σχέδιο του Zangger ἐπὶ τῆς οὐσίας δεν προέβλεπε ανασκαφές), αλλά πιθανόν από την απροθυμία τής Τουρκίας να επιτρέψει τυχόν αποκάλυψη ευαίσθητων στρατιωτικών δεδομένων σε παραμεθόρια περιοχή.

Ίλιον/Τροία. Η ευρύτερη περιοχή και, κάτω δεξιά με κόκκινο, η σημερινή ακτογραμμή:
η πεδιάδα τής Τροίας που ενδιέφερε τον Zangger, στα στρατηγικής σημασίας στενά.

Η ιστορικότητα της Ιλιάδας

Σκηνές Τρωικού στην αγγειογραφία

Αν και αρκετοί ιστορικοί αμφισβητούν την ιστορικότητα της Ιλιάδας, φαίνεται πως ο Τρωικός πόλεμος υπήρξε ιστορικό γεγονός, και αποτελεί κλειδί για την κατανόηση των βαθύτερων αιτίων των κοσμοϊστορικών εξελίξεων εκείνη την εποχή. “Σίγουρα, η μετακίνηση των Λαών τής Θάλασσας περιλαμβάνεται στις μεγαλύτερες και σπουδαιότερες μεταναστεύσεις στην Ιστορία, αφού άλλαξε το πρόσωπο του αρχαίου κόσμου, περισσότερο από κάθε άλλο μεμονωμένο γεγονός, πριν από την εποχή τού Μεγάλου Ἀλεξάνδρου”, τονίζει ο Salimbeti. Αυτός ο μακρόχρονος, καταστρεπτικός πόλεμος, μαζί με τον εκτεταμένο λιμό σε όλη την χερσόνησο, δημιούργησαν τις εκρηκτικές συνθήκες που οδήγησαν στην κατάρρευση. Καθώς έτσι είχαν τα πράγματα, πολλοί Τρώες, σύμμαχοι, ή γείτονές τους, κατέληξαν πρόσφυγες, και πολλοί από αυτούς επιβίωσαν χάρη στην ευστροφία, μα και στα ξίφη τους. Αρχαιολογικά ευρήματα οδηγούν στο συμπέρασμα πως οι Λαοί τής Θάλασσας δεν ήταν πλέον ούτε πειρατές, ούτε κι επιδρομείς που λεηλατούσαν και λαφυραγωγούσαν ανυπεράσπιστες πόλεις, αλλ’ αντιθέτως, μια τεράστια ομάδα ανθρώπων, που έψαχναν ένα μέρος να εγκατασταθούν, μια νέα πατρίδα, ένα καλύτερο αύριο. Αυτό ήταν προφανές ήδη κατά την πρώτη τους εκστρατεία στην Αίγυπτο, με Λίβυους επικεφαλής, αφού συνοδεύονταν από τις οικογένειες και τα υπάρχοντά τους. Οι φυλές τής Λιβύης έπαιξαν επίσης σημαντικό ρόλο στις πρώτες εκστρατείες εναντίον τής Αιγύπτου. Αιώνες αργότερα, οι Ηρόδοτος και Ἑκαταῖος αναφέρθηκαν σε μια από τις ἐν λόγῳ φυλές. Ήταν οι Βέρβεροι Μάξυες (ή Μάζυες), οι Mazaces και Mazices των Ρωμαίων, ή οι Meshwesh των Αιγυπτίων, που διατείνονταν και αυτοί με τη σειρά τους πως στις φλέβες τους κυλούσε τάχα τρωικό αίμα…

Peleset αιχμάλωτος στην Αίγυπτο,
και το ἐν λόγῳ σύμβολο του Δίσκου
τής Φαιστού (κάτω δεξιά)

Πελασγοί και Φιλισταίοι (Peleset)

Ένας σημαντικός Λαός τής Θάλασσας υπήρξαν οι Peleset, που ταυτίζονται με τους Φιλισταίους και, με μιαν ευρεία έννοια, τους Παλαιστίνιους:

“Μια από τις θεωρίες τούς συνδέει με τους Πελασγούς, που ήταν σύμμαχοι της Τροίας, και μια ομάδα τους ζούσε στην Θρᾴκη”, πιθανολογεί ο Salimbeti. “Εκείνοι οι Πελασγοί μάλλον θα μετανάστευσαν στα νότια, υπερισχύοντας και καταφέροντας ανεπανόρθωτα πλήγματα κατά του αχαϊκού ελληνικού πολιτισμού. Λίαν συντόμως πολλοί από αυτούς βρέθηκαν ακόμη νοτιότερα, στην Κρήτη.”

Υπάρχουν βιβλικές αναφορές στους Φιλισταίους, ως προερχόμενους από ένα μέρος που προσδιορίζεται με το τοπωνύμιο Caphtor,⁽⁴⁾ το οποίον οὐκ ὀλίγοι μελετητές ταυτίζουν με την Κρήτη:

• ⁽⁴⁾ Wikipedia: “Ο Caphtor είναι τόπος που μνημονεύεται στη Βίβλο και την σχετική βιβλιογραφία. Οι κάτοικοί του καλούνται Caphtorites (ή Caphtorim) και αναφέρονται ως υποδιαίρεση των αρχαίων Αιγυπτίων. Παραδοσιακές εβραϊκές πηγές τοποθετούν τον Caphtor στην περιοχή τού Πηλουσίου [Δέλτα τού Νείλου]. Άλλες πηγές [;] τον συνδέουν με τόπους εκτός Αιγύπτου, όπως Κιλικία, Καππαδοκία, Κύπρο, ή Κρήτη”… Το πιο απίθανο σενάριο είναι “ατράνταχτη αλήθεια” για ορισμένους. Δείγμα τής αξιοπιστίας των μελετητών μας! (Βλέπε Χρονικό 27, υποσημείωση 10).

“Η θεωρία αυτή”, συμπληρώνει ο Salimbeti, “έχει κατά κάποιον τρόπον ενισχυθεί με την ανακάλυψη του Δίσκου τής Φαιστού στην Κρήτη. Ένα από τα σύμβολά του παρουσιάζει το κεφάλι ενός άνδρα στεφανωμένου με φτερά – μοιάζει, δηλαδή, πάρα πολύ με τις φτερωτές στην κορυφή περικεφαλαίες των Peleset, όπως τους απεικονίζουν” οι Αιγύπτιοι στον ναό τού Ραμσή Γ΄.⁽⁵⁾

Δέλτα τού Νείλου: το Πηλούσιον στ’ ανατολικά, η ελληνική αποικία Ναύκρατις δυτικά και, πιο πάνω, η θέση όπου χτίστηκε αργότερα η Αλεξάνδρεια. Φαίνεται και η “Διώρυγα των Φαραώ” που ένωνε Μεσόγειο κι Ερυθρά θάλασσα.

• ⁽⁵⁾ Ήταν, θα έλεγα, σχεδόν αναπόφευκτο: “Η ομοιότητα [της περικεφαλαίας των Peleset] με τα φτερωτά καλύμματα της κεφαλής των Μάγια και των Αζτέκων είναι πράγματι εκπληκτική, δεδομένης τής απόστασης που χώριζε τη μεσοαμερικανική κουλτούρα” από τη μεσογειακή… Καλπάζουσα φαντασία κάπου στη Διαδικτυακή Θάλασσα, ενώ πέρα στον μακρινό ορίζοντα αναδύεται σιγά-σιγά η γη τής Ατλαντίδας…

● Ποια ήταν, άραγε, η γλώσσα των Φιλισταίων; Η Wikipedia μας ενημερώνει για “πιθανές σχέσεις με ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, ακόμη και τη μυκηναϊκή ελληνική, ενισχύοντας την θεωρία που έχει διατυπωθεί ανεξάρτητα [;!] πως οι Φιλισταίοι εμφανίστηκαν ως μετανάστες μεταξύ των ‘Λαών τής Θάλασσας’.” Και τι ξέρουμε, αλήθεια, για την γλώσσα (ή τις γλώσσες) των Πελασγών; “Αφού δεν υπάρχει καμιά βεβαιότητα για την ταυτότητα (ή τις ταυτότητες) των Πελασγών, έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες. Καθώς η ελληνική έχει χαρακτηριστεί ως ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, το μείζον προς διερεύνηση ζήτημα είναι αν [και] η πελασγική ήταν γλώσσα ινδοευρωπαϊκή”. Για όλα τα περαιτέρω, μας παραπέμπει στην αιγαιακή γλωσσική οικογένεια, που έχει προτείνει ο Giulio M. Facchetti, λόγω κάποιων υποτιθέμενων ομοιοτήτων ανάμεσα στην ετρουσκική και τη λημνιακή, καθώς και κάποιες άλλες γλώσσες τής περιοχής, όπως οι μινωική, ἐτεοκρητική, ἐτεοκυπριακή, καθώς και φιλισταϊκή. Οι γλώσσες αυτές ίσως να συναπάρτιζαν κάποιο προ-ινδοευρωπαϊκό φῦλον, που εκτεινόταν από την Χαναάν ως τις Άλπεις. Ωστόσο, η ἐν λόγῳ άποψη δεν είναι γενικά αποδεκτή. Υπάρχουν και άλλοι που επιχειρούν να συνδέσουν την ετεοκρητική και την ετεοκυπριακή με τις σημιτικές γλώσσες.

Πελασγικός κυκλαδικός πολιτισμός: στο σχέδιο αυτού του “τηγανιού” (2800 ΠΚΧ) κάποιοι ευφάνταστοι “βλέπουν” χάρτη τής Ατλαντίδας!

Φυσικά, όλα τα παραπάνω δεν είναι παρά υποθέσεις, όπως παραδέχεται και ο Facchetti. Αυτό που μετράει είναι η ιδέα την οποία είχαν οι ίδιοι οι Έλληνες για τους Πελασγούς, που επιβίωναν κατά την κλασική περίοδο σε διάφορα μέρη τής ηπειρωτικής Ελλάδας, της Κρήτης, ή και άλλων νησιών τού Αιγαίου. Πληθυσμοί, οι οποίοι τότε προσδιορίζονταν ως “πελασγικοί”, μιλούσαν γλώσσα, ή γλώσσες, που οι Έλληνες χαρακτήριζαν ως “βαρβαρικές” – ἤτοι τους ήταν ακατανόητες. Πολλά μέρη τής Ελλάδας, σύμφωνα με αρχαία παράδοση, ήταν κάποτε πελασγικά, πριν να εξελληνιστούν. Με όλα αυτά κατά νου, μπορούμε ν’ απολαύσουμε το θέαμα, βλέποντας τις θεωρητικολογίες των μελετητών να καταρρέουν παταγωδώς… (Περί Πελασγών βλέπε Χρονικό 15, υποσημείωση 7).

Ένας άλλος “Τρωαδίτης” Λαός τής Θάλασσας μπορεί να ήταν οι Weshesh. Οι ελάχιστες διαθέσιμες πληροφορίες οδήγησαν… ἐξ ἀνάγκης σε εικασίες για το ενδεχόμενο να σχετίζεται τ’ όνομά τους με το Ἴλιον, όπως ονόμαζαν επίσης οι Έλληνες την πόλη τής Τροίας (Wilusa, ή Wilusiya, οι Χετταίοι), από τον βασιλιά Ἴλο (ἐξ οὗ και Ἰλιάς). “Το W των Weshesh”, γράφει ο Salimbeti, “είναι σύγχρονη επινόηση για την ευκολία τής προφοράς: τα αιγυπτιακά αρχεία αναφέρονται στους Uashesh”. Μελετητές συσχετίζουν αυτόν τον λαό με την Ἄσσο, επίσης στην Τρωάδα, ή με την Ἰασό τής Καρίας, ή και με την Ἰσσό τής Κιλικίας. Άλλοι, πάλι, υποθέτουν πως συνδέθηκε με τον ισραηλιτικό συνασπισμό, ως η φυλή Ασήρ. Ένας ακόμη Λαός τής Θάλασσας σχετιζόμενος με τους Ιουδαίους ήταν οι Tjeker. Φτάνοντας στην Χαναάν, κατέλαβαν την πόλη-κράτος τής Dor, και τη μετέτρεψαν σε μεγάλη και καλά οχυρωμένη πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Η Dor καταστράφηκε βίαια, στα μέσα τού 11ου αιώνα ΠΚΧ, από τους επεκτατικούς τότε Φοίνικες, που αρχικά ανακόπηκαν από τους Φιλισταίους, και κατόπιν από τους Εβραίους. Ο βασιλιάς Δαβίδ (αν ήταν κάτι παραπάνω από μυθολογική μορφή) υποτίθεται πως κατέκτησε την Dor, και οι Tjeker δεν ξανακούστηκαν πια.

Τεῦκρος τῆς Τρωάδος καὶ τῆς Σαλαμῖνος

Αχιλλέας και Αίας παίζουν ζάρια: αμφορέας τού
ζωγράφου-αγγειοπλάστη Εξηκία, 540-530 ΠΚΧ

Σύμφωνα με μια θεωρία, οι Tjeker είχαν γλωσσική συγγένεια με τους Tekrur, που δεν ήταν άλλοι από τους Τεύκρους, μια φυλή η οποία κατοικούσε στη βορειοδυτική Μικρασία, στα νότια της Τρωάδας, όπως αναφέρουν αρχαίες πηγές. Η παράδοση προσφέρει δυο ενδεχόμενα ως προς την καταγωγή τους: την Κρήτη και την Ἀττική. Θρύλοι συνδέουν αυτές τις περιοχές, φτάνοντας σε ακόμη πιο μακρινούς τόπους, ακολουθώντας κατά πόδας δύο επώνυμους μα και συνώνυμους ήρωες: ήταν ο Τρωαδίτης βασιλιάς Τεῦκρος, και ο Τεῦκρος ο “νόθος”, Ἕλλην ἐκ Σαλαμῖνος. Σύμφωνα με τον Βιργίλιο, ο πρώτος καταγόταν από την Κρήτη, αλλά εγκατέλειψε το νησί με το ένα τρίτο των κατοίκων στη διάρκεια μεγάλου λιμού (πόσες ανάλογες ιστορίες…), ώσπου εγκαταστάθηκε δίπλα σ’ ένα ποτάμι, που του έδωσε τ’ όνομα του πατέρα του, Σκάμανδρου. Αντίθετα, ο Διονύσιος ὁ Ἁλικαρνασσεὺς υποστηρίζει πως ο ἐν λόγῳ Τεύκρος είχε πάει στην Τρωάδα από την Αττική. Ο Σκάμανδρος (ή Ξάνθος) ήταν, λέει, ποτάμιος θεός, γιος τού Ὠκεανοῦ. Κατά τον Όμηρο, άρχισε να πολεμά στο πλευρό των Τρώων, όταν ο Ἀχιλλεὺς τον προσέβαλε. Ήταν προσωποποίηση του ποταμού που έρεε δίπλα από την Τροία. Οι Έλληνες στρατοπέδευσαν κοντά στις εκβολές του, και οι μάχες τους με τους Τρώες διεξάγονταν στην πεδιάδα του. Χάρη, λοιπόν, στον Τεύκρο, η γη ονομάστηκε αρχικά Τευκρία, αργότερα Δαρδανία, όταν έφτασε εκεί ο Δάρδανος (ἐξ οὗ και Δαρδανέλλια) και, στο τέλος, Τρωάδα (από τον βασιλιά Τρῶα). Παρ’ όλες τις τοπωνυμικές αλλαγές, οι Τρώες συνέχιζαν ν’ αυτοαποκαλούνται Τεύκροι. Έτσι, λ.χ. ο Αἰνείας προσδιορίζεται ως “ο μέγας καπετάνιος των Τεύκρων”.

Η κρίση τού Πάρι (1904), του Enrique Simonet: Η Αφροδίτη μπροστά θριαμβευτικά γυμνή
ως νικήτρια των αρχαίων καλλιστείων, ενώ Ήρα και Αθηνά μένουν ταπεινωμένες πίσω…

Ο νόθος Τεύκρος ήταν Τρωαδίτης κατά το ήμισυ, από τη μητέρα του, Ἡσιόνη, πριγκίπισσα του Ιλίου και παλλακίδα τού βασιλιά Τελαμῶνος, που είχε φτάσει από την Αἴγινα στη Σαλαμίνα, διωγμένος από τον πατέρα του, γιατί σκότωσε κατά λάθος τον αδερφό του. Ο Τεύκρος πήρε μέρος στον Τρωικό στο πλευρό των Ελλήνων, με συμμαχητή τον ετεροθαλή αδελφό του, Αἴαντα, ενώ “εχθροί” του ήταν οι εξάδελφοι Ἕκτωρ και Πάρις, αλλά και ο θείος Πρίαμος. Στο κάτω-κάτω, ο πόλεμος ήταν οικογενειακή υπόθεση – πόσο μάλλον για τον Τεύκρο. Όμως, όταν γύρισε στη Σαλαμίνα, ο πατέρας του τον κατηγόρησε, επειδή δεν φρόντισε να επαναπατριστεί η σορός τού Αίαντα. Τότε, και αυτός με τη σειρά του, αποκληρώθηκε, εξορίστηκε κι αναγκάστηκε να ψάξει για νέα πατρίδα. Τ’ αποχαιρετιστήρια λόγια του, που ο Ὁράτιος μετέτρεψε σε συγκινητική ᾠδή, είναι μια προτροπή προς τους συντρόφους του να μην βυθίζονται “καθόλου σε απελπισία… αύριο θα ξανοιχτούμε στην απέραντη θάλασσα”.⁽⁶⁾ Η ομιλία του αυτή, που συνδέθηκε αργότερα με τα ταξίδια των ανακαλύψεων, βρίσκεται επίσης στην Κόλαση του Δάντη, ή και τον Ulysses τού Tennyson. Ο Τεύκρος συμπαρατάχθηκε αργότερα με τον Φοίνικα βασιλιά Βῆλο, της Τύρου, κατά την εκστρατεία του εναντίον τής Κύπρου, και όταν το νησί κατακτήθηκε, ο Βήλος το παρέδωσε στον Τεύκρο ως ανταμοιβή. Και αυτός ίδρυσε εκεί την πόλη τής Σαλαμίνας, δίνοντάς της τ’ όνομα της γενέτειράς του.

• ⁽⁶⁾ “Όπου η τύχη θα μας φέρει, πιο καλότροπη απ’ τον πατέρα μου, | θα πάμε, ὦ, άνδρες και σύντροφοί μου. | Μην απελπίζεστε με τον Τεύκρο αρχηγό σας και προστάτη· | άδηλο είναι το μέλλον που επιφυλάσσει ο Απόλλων | στη Σαλαμίνα σ’ έναν νέο κόσμο. | Ὦ, άνδρες, που μαζί μου συχνά υπομείνατε | χειρότερες αναποδιές, ξορκίστε τώρα τις έγνοιες σας με το κρασί· | αύριο θα ξανοιχτούμε στην απέραντη θάλασσα.” (Ὁρατίου, ᾨδή).
  Στο λατινικό πρωτότυπο: “Quo nos cumque feret melior fortuna parente, | ibimus, o socii comitesque. | Nil desperandum Teucro duce et auspice Teucro; | certus enim promisit Apollo ambiguam tellure nova Salamina futuram. | O fortes peioraque passi | mecum saepe viri, nunc vino pellite curas; | cras ingens iterabimus aequor.”.

Η Λήδα και ο Κύκνος, από το Ιερό τής Αφροδίτης
στην Παλαιά Πάφο (3ος αιώνας ΚΧ)

Η “χαλκῆ νῆσος”, ζωτικής σημασίας κόμβος των εμπορικών δικτύων, γνώρισε δύο κύματα ελληνικού εποικισμού: Το αρχικό απαρτιζόταν από Μυκηναίους εμπόρους, γύρω στο 1400 ΠΚΧ. Προς τα τέλη αυτής της περιόδου, η Κύπρος παρήγαγε μεγάλες ποσότητες “μυκηναϊκών” αγγείων. Και το δεύτερο μεγάλο κύμα, που συνδέεται με την ιστορία τού Τεύκρου, σημειώθηκε μετά από την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, γύρω στο 1100 ΠΚΧ, δίνοντας από τότε έναν πρωτίστως ελληνικό χαρακτήρα στο νησί, λόγω της εισβολής των Ελλαδιτών προσφύγων. Εκτός από τη Σαλαμίνα, o Τεύκρος πιστεύεται πως ίδρυσε και άλλες πόλεις. Ένας τοπικός θρύλος στη Γαλικία, της βορειοδυτικής Ιβηρίας λ.χ. συνδέει την θεμελίωση της Pontevedra με τον “Teucro”. Ο θρύλος μάλλον βασίζεται στην υπόθεση πως Έλληνες έμποροι είχαν φτάσει εκεί κατά την αρχαιότητα. Αν και τα θρυλούμενα απορρέουν πάντα από κάποιαν αιτία, ιστορικοί και αρχαιολόγοι συναινούν πως ο αρχικός οικισμός σχηματίστηκε κατά τον 1ο αιώνα ΠΚΧ, όταν η αρχαία Γαλικία ενσωματώθηκε στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η Ποντεβέδρα (“παλαιά γέφυρα”, από μια ρωμαϊκή γέφυρα στον ποταμό Lérez), ονομάζεται μερικές φορές ποιητικά “πόλη τού Τεύκρου”, και οι κάτοικοί της “teucrinos” – όπως οι Τρώες!⁽⁷⁾ (Βλέπε Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

Λυχνάρι, Tróia, Πορτογαλία

• ⁽⁷⁾ Υπάρχει η εντύπωση πως η Tróia, απέναντι από το Setúbal τής Πορτογαλίας, πήρε τ’ όνομά της από την Τροία, όμως δεν ξέρουμε γιατί. Η χερσόνησος κατοικήθηκε στους προϊστορικούς χρόνους, όταν ήταν νησί και ονομαζόταν Acalá. Η πόλη, που έχτισαν εκεί οι Ρωμαίοι στον 1ο αιώνα ΚΧ, ονομάστηκε Cetóbriga, και αναδείχθηκε σ’ ένα σημαντικό αλιευτικό κέντρο. Όμως καταστράφηκε ολοσχερώς το 412 λόγω σεισμού με τσουνάμι. Αν το αρχικό όνομα ήταν Tróia, θα υποθέταμε πως οι Ρωμαίοι, ως καταγόμενοι από τους Τρώες, αποφάσισαν να χτίσουν μια Τροία δίπλα στην πόλη τού Ὀδυσσέα: το Olisipo, τη Λισαβόνα! Όπως παρατηρεί ο José Pedro Machado, στ’ Ονομαστικό ετυμολογικό λεξικό τής πορτογαλικής γλώσσας, το τοπωνύμιο αυτό δεν βρίσκεται μόνον στην περιοχή τού Setúbal. Υπάρχουν και άλλες Tróia στην Πορτογαλία, ή μια Troya στη Γαλικία. Οι “νονοί” τους, προφανώς, εμπνεύστηκαν από την Ιλιάδα. Βάσει ενός λήμματος της Μεγάλης πορτογαλικής και βραζιλιάνικης εγκυκλοπαίδειας, ο Machado εξέτασε το ενδεχόμενο το ἐν λόγῳ τοπωνύμιο να προέρχεται από την Cetóbriga: > Cetóbria > Cetróbia > Cetróia > Xetróia > Atróia – αν και… παρατραβάει η ιστορία για ένα όνομα! Ή, ενδεχομένως, το τοπωνύμιο να μη συνδέεται με την Τροία, αλλά με την Troyes, ή την Truyes, δύο γαλλικές πόλεις. Ή, τέλος, να προέκυψε από τη λατινική φράση “Trogia (villa)”, που παραπέμπει στο κέλτικο όνομα Trogus, Τρόγος – το πιθανότερο μάλλον.

Ψηφιδωτό στην Conímbriga

Συμπτώσεις Θρᾳκῶν και Κελτῶν

● Μα και το τοπωνύμιο Cetóbriga είναι προφανώς κέλτικο. Επειδή όμως υπάρχουν αναφορές για την παρουσία στην Ιβηρία και Θρᾳκῶν, με την κατάληξη -βριγα στην γλώσσα τους, ας δούμε και το θέμα αυτό. Υπάρχουν στην χερσόνησο πάρα πολλά τοπωνύμια με την κατάληξη -briga. Ίσως η γνωστότερη πόλη αυτής της κατηγορίας να είναι η Conímbriga, ένας από τους μεγαλύτερους ρωμαϊκούς οικισμούς τής Πορτογαλίας. Κατά την προ-ρωμαϊκήν εποχή ζούσαν εκεί οι Κόνιοι (Κυνήτες), που κατόπιν εγκαταστάθηκαν στη νότια Πορτογαλία. Μετά από την καταστροφή τής πόλης από τους Σουηβούς στη δεκαετία 460 ΚΧ, αρκετοί κάτοικοι πήγαν να ζήσουν στο γειτονικό Αιμίνιον, που σταδιακά μετονομάστηκε σε Coimbra. Η λέξη Conímbriga, πάντως, δεν συνδέεται με τους Conii· σχηματίζεται από τον γηγενή όρο conim (βράχος) και την κέλτικη κατάληξη -briga (ακρόπολη). Σχετίζεται με τους Κέλτες Brigantes που ήλεγχαν στα προ-ρωμαϊκά χρόνια την Brigantia στη Β. Αγγλία. Στη Β. Ιβηρία υπήρχε το Brigantium (Coruña, Γαλικία) και το Brigaecium (Αστούριες). Κατά τον Πτολεμαῖο, οι Brigantes ζούσαν και στη ΝΑ Ιρλανδία. Ο Στράβων μιλά για τους Brigantii, ως υποομάδα των Κελτών Vindelici, στις Άλπεις. Υπήρχαν, όμως, και οι Βρίγαντες, ή Βρύγες, που ήταν πολυάριθμος θρακικός λαός, με κοιτίδα, μάλλον, την χώρα των Κικόνων (μεταξύ Έβρου και Νέστου), ή την περιοχή των Βρυγηΐδων λιμνών (Πρέσπες). Ήταν πρόγονοι των Φρυγών (το ‘Β’ έγινε ‘Φ’), που αρχικά κατοικούσαν στη Βαλκανική, κι έπειτα μετανάστευσαν στη Μικρασία. Η χώρα των Κικόνων, κατά τον Ηρόδοτο, λεγόταν αρχικά Βριαντική. Περί το 700 ΠΚΧ, οι Βρύγες εγκαταστάθηκαν στη Β. Ήπειρο, μετά απλώθηκαν στην Παιονία, την Ιλλυρία (όπως λέει ο Σκύμνος ὁ Χίος στην Περιήγησή του), την Αδριατική (όπου βρίσκονται οι Βρυγηΐδες νήσοι), και στη δυτική Ευρώπη, εκστρατεύοντας ως ακόλουθοι του Διονύσου. Χαρακτηριστικό των Βριγάντων, σύμφωνα με τον Ἡσύχιο, ήταν οι καταλήξεις -βρίγα, ή -βρία, στις πόλεις τους (βλέπε και Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

Δούρειος Ίππος: η παλαιότερη γνωστή απεικόνιση (πίθος Μυκόνου, ± 670 ΠΚΧ)

ΩΣ ΤΩΡΑ, ΜΕ ΜΟΝΗ ΕΞΑΙΡΕΣΗ ΤΟΝ ΤΕΥΚΡΟ, που επιτέθηκε στην Κύπρο παρέα με Φοίνικες, συμβολίζοντας όσους βρήκαν καταφύγιο εκεί, δεν έχουμε δει κανέναν άλλον Έλληνα να πολεμά στο πλευρό των Λαών τής Θάλασσας, ή συμμάχων τους, αλλά μάλλον εναντίον τους, στον Τρωικό πόλεμο. Μας το είπε ήδη ο Sanford Holst στο προηγούμενο Χρονικό:

“Οι Μυκηναίοι είχαν επιτεθεί κατά των Μικρασιατών από τη μεριά τής θάλασσας. Για την επίλυση του προβλήματος, πολεμιστές και πλοία τής συνομοσπονδίας των Λαών τής Θάλασσας ξεχύθηκαν από την Ανατολία και τον Εύξεινο Πόντο στο Αιγαίο, όπου λεηλάτησαν τους Μυκηναίους”……

Ας προσπαθήσουμε να το επαληθεύσουμε αυτό στην Wikipedia:

“Οι εισβολείς, δηλαδή οι διάδοχες κουλτούρες σε αυτούς τους τόπους [ἤτοι τους μυκηναϊκούς], προφανώς δεν έκαναν καμιά προσπάθεια να διατηρήσουν τον πλούτο των πόλεων, αλλ’ αντίθετα, έχτισαν νέους οικισμούς πάνω στα ερείπια, με απλούστερη υλικά κουλτούρα και σε όχι τόσο περίπλοκο οικονομικό επίπεδο. Για παράδειγμα, κανείς δεν ιδιοποιήθηκε το ανάκτορο και τις πλούσιες αποθήκες τής Πύλου, αλλά τα πάντα κατακάηκαν, και οι διάδοχοι (όποιοι και αν ήταν αυτοί) προχωρούσαν μες στα ερείπια με φτωχικά αγγεία και στοιχειώδη υλικά αγαθά. Αυτό μαρτυρά μια πολιτισμική ασυνέχεια.”

Αυτό ίσως μαρτυρά και μια λογική ασυνέχεια! Το ερώτημα ως προς το ποιοι μπορεί να ήταν αυτοί οι εισβολείς, ο/η συγγραφέας το αφήνει αναπάντητο. Κι όμως τους ταυτίζει με τις “διάδοχες κουλτούρες”, που τα μέλη τους ήταν τόσο ανόητα, ώστε “κατέκαψαν το ανάκτορο και τις πλούσιες αποθήκες”, αντί να τα ιδιοποιηθούν. Απλούστατα, οι ἐν λόγῳ εισβολείς δεν είχαν κανέναν σκοπό να εγκατασταθούν εκεί. Είχαν πάει μόνο για να καταστρέψουν: δεν ήταν οι “διάδοχες κουλτούρες”!

Αιχμάλωτοι μαχητές των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο

Στους κόλπους των Λαών τής Θάλασσας κυριαρχούσαν οι Μικρασιάτες, αλλά σίγουρα δεν ήταν μόνοι τους. Στα αιγυπτιακά αρχεία, αρκετά ονόματα φυλών είναι αμφίβολης, ή άγνωστης, προέλευσης· όπως οι Shekelesh, ίσως οι Siculi, που μετακινήθηκαν από την ηπειρωτική Ιταλία στη Σικελία.

“Υπήρξε μια γιγαντιαία σειρά μεταναστευτικών κυμάτων, που εκτεινόταν σε όλη τη διαδρομή από την κοιλάδα τού Δούναβη ως τις πεδιάδες τής Κίνας”, σχολιάζει ο Michael Grant· και ο Moses Finley γενικά συμφωνεί: “Έχουμε ενδείξεις για μια μεγάλης κλίμακας μετακίνηση ανθρώπων… Το αρχικό κέντρο αναταραχής ήταν στην Καρπαθοδουνάβια περιοχή τής Ευρώπης… πιέζοντας σε διαφορετικές εποχές προς διαφορετικές κατευθύνσεις.”

Αν πιστέψουμε, όμως, τον Michael Wood, ήταν… “ουσιαστικά” [;!] Έλληνες:

“Απαρτίζονταν, όντως, οι Λαοί τής Θάλασσας ἐν μέρει από Μυκηναίους Έλληνες – ξεριζωμένους μετανάστες, ομάδες πολεμιστών και condottieri ἐν κινήσει; Σίγουρα, υπάρχουν υπόνοιες, μάλλον εξαιτίας των ομοιοτήτων στον πολεμικό εξοπλισμό και τις περικεφαλαίες των Ελλήνων και των Λαών τής Θάλασσας”. Περιλαμβάνοντας, επιπλέον, τους Sherden και Shekelesh στους “κακούς”, μας υπενθυμίζει πως “εκείνη την εποχή είχαν γίνει μεταναστεύσεις ελληνόφωνων λαών” προς τη Σαρδηνία και τη Σικελία. Η Τροία, καταλήγει, “λεηλατήθηκε ουσιαστικά από Έλληνες Λαούς τής Θάλασσας”…⁽⁸⁾

• ⁽⁸⁾ Είναι μεγάλο κρίμα που… “ουσιαστικά”, δεν υπήρχαν και Βρετανοί “κοντοτιέροι εν κινήσει”. Αλλιώς, ο… “παίδαρος της σκεφτόμενης γυναίκας” (όπως έχουν περιγράψει χιουμοριστικά κάποιες βρετανικές εφημερίδες τον Wood, λόγω της γοητείας του, που τον έκανε ελκυστικό στο “ασθενές” φύλο) θα είχε βρει ελληνικές αποικίες ακόμη και στον Άρη!

Κυκλαδική κεφαλή: ζει “στα νησιά” με “αλλοιωμένα” χαρακτηριστικά. Άρα
είναι “ύποπτη”!

Ούτε και ο Michael Wood είναι μόνος του. Η ταύτιση των Denyen και Ekwesh, με τους Δαναούς και Αχαιούς, αντίστοιχα, είναι ένα “χρόνιο πρόβλημα” των μελετών τής εποχής τού μπρούντζου, καθώς μάλιστα οι “ύποπτοι” ζούσαν… “στα νησιά”!⁽⁹⁾ Ήταν, άραγε, οι Αιγύπτιοι γραφείς αδαείς και αφελείς, ώστε να χρησιμοποιούν δυο ονόματα για τον ίδιο λαό; Τί μελετητές τής εποχής τού μπρούντζου είναι εάν (προσποιούνται ότι) αγνοούν πως Αχαιοί και Δαναοί είναι όροι συνώνυμοι; Μα δεν μελέτησαν την Ιλιάδα; Ο Όμηρος αναφέρει τ’ όνομα Ἀχαιοὶ 598 φορές, Δαναοὶ 138 φορές, Ἀργεῖοι 182 φορές, και Ἕλληνες μόνο μια φορά. Ήταν οι πρόγονοι των Ελλήνων: σύμφωνα με μιαν εκδοχή τού μύθου, οι Ἕλλην, Γραικός, Μάγνης, και Μακεδών (Μακεδνός), ήταν γιοι τού Δευκαλίωνα και της Πύρρας, οι μόνοι επιζώντες τού κατακλυσμού. Παιδιά τού Έλληνα ήταν οι Δῶρος, Ξοῦθος, και Αἴολος· και παιδιά τού Ξούθου οι Ἴων και Ἀχαιός. Ο Δαναός από την Αίγυπτο, ο Πέλοψ από τη Μικρασία, και ο Κάδμος από την Φοινίκη, κέρδισαν επάξια μια θέση στην Ελλάδα, αφομοιώθηκαν κι εξελληνίστηκαν. Για τους Δαναούς, πιθανόν λόγω… “αιγυπτιακής” καταγωγής, υπάρχει κάποια ελαστικότητα: ή ταυτίζονται με τους κατοίκους των Αδάνων τής Κιλικίας, ή συνδέονται ίσως με τη γη των Danuna, κοντά στην Ουγκαρίτ τής Συρίας, ή λέγεται πως μπορεί να ενώθηκαν μ’ εβραίους, σχηματίζοντας μια από τις αρχικές δώδεκα φυλές τού Ισραήλ, την φυλή Δαν.

• ⁽⁹⁾ Παρ’ όλο που η σύνδεση ακόμη και του χεττιτικού τοπωνυμίου Ahhiyawa (ή Ahhiya), με την Ἀχαΐα, αμφισβητείται εντονότατα (Wikipedia: “η ακριβής σχέση τού όρου Ahhiyawa με τους Αχαιούς, πέρα από μιαν ομοιότητα στην προφορά, προκαλεί έντονες αντιπαραθέσεις μεταξύ των μελετητών”· βλέπε την κατάληξη αυτού τού Χρονικού), οι… “Wikipediστές” έχουν απόλυτη βεβαιότητα για την ταύτιση Αχαιών και Ekwesh. Έτσι, αν αναζητήσεις πληροφορίες για τους δεύτερους, ανακατευθύνεσαι στους πρώτους! Ως προς την επίμαχη φράση “στα νησιά”, που οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούν αναφερόμενοι σε Λαούς τής Θάλασσας, και την επικαλούνται οι μελετητές ως επιχείρημα, καταντά να σημαίνει:“Πας μη στεριανός ύποπτος”!

ΚΟΡΥΦΑΙΟ ΓΕΓΟΝΟΣ τής βασιλείας τού Μερνεφθά (1213–1203 ΠΚΧ) ήταν η μάχη ενάντια στα λεγόμενα “Εννέα Τόξα”, μια συνομοσπονδία υπό την ηγεσία τού βασιλιά τής Λιβύης. Ο φαραώ διακηρύσσει με καμάρι ότι συνέτριψε την εισβολή, σκοτώνοντας 6.000 πολεμιστές, κι αιχμαλωτίζοντας άλλους 9.000. Για να είναι σίγουρος ως προς τους αριθμούς, διέταξε, μεταξύ άλλων, να κοπούν τα πέη όλων των νεκρών δίχως περιτομή, και οι παλάμες όσων είχαν κάνει περιτομή.⁽¹⁰⁾ Αναφέρω – σκόπιμα – αυτήν την ανατριχιαστική λεπτομέρεια, επειδή, όπως αποδείχθηκε, οι Ekwesh (οι… “Αχαιοί”) ήταν μεταξύ των περιτετμημένων, γεγονός που θα υποχρέωνε οπωσδήποτε κάθε σοβαρό μελετητή τής εποχής τού μπρούντζου να εκδώσει… “απαλλακτικό βούλευμα” για τους Έλληνες Αχαιούς!⁽¹¹⁾

• ⁽¹⁰⁾ Φανταστείτε εκείνους τους καημένους φαντάρους να μετρούν αυτά τα πέη και τις παλάμες!

• ⁽¹¹⁾ … “γεγονός που αναγκάζει ορισμένους ν’ αμφιβάλλουν για το αν ήταν Έλληνες”, είναι αυτό που όντως διαβάζουμε στη Wikipedia! Ίσως να έκαναν περιτομή για… καμουφλάζ! Ή απλώς για να… μπερδέψουν τους μελετητές μας! Αυτό που δεν ξεχνούν ποτέ οι τελευταίοι, είναι ο αφορισμός τού Βιργιλίου: “Timeo Danaos et dona ferentes”· “Φοβοῦ τοὺς Δαναοὺς καὶ δῶρα φέροντας” – στην περίπτωσή μας: και… περιτομὴν φέροντας! Τουλάχιστον οι μελετητές μας μελέτησαν την Αἰνειάδα… Σημειωτέον πως όχι μόνον οι Ekwesh, αλλά και οι Shekelesh και Shardana ήταν περιτετμημένοι, όπως αποσαφηνίζουν οι Αιγύπτιοι (κρίμα, δεν ενημέρωσαν τον… Michael Wood)! Άρα, αυτοί οι δυο λαοί είχαν επίσης ανατολική καταγωγή, και μόνον αργότερα εγκαταστάθηκαν στη Σικελία και τη Σαρδηνία. Εκείνοι που δεν είχαν περιτομή ήταν οι Peleset… (“Αχά!”, σας ακούω να καγχάζετε, φίλτατοί μου μελετητές!)

Η Στήλη τού Μερνεφθά που σφετερίστηκαν οι σιωνιστές ως “Στήλη τού Ισραήλ”…

Στήλη τού Μερνεφθά και Έξοδος

● Οι νίκες τού φαραώ, σε βάρος των Λιβύων και των συμμάχων τους, Λαών τής Θάλασσας, δοξάζονται στην “Στήλη τού Μερνεφθά”, μια μαύρη πλάκα γρανίτη πάνω από τρία μέτρα ύψος, που ανακάλυψε ο Flinders Petrie στις Θήβες το 1896. Υπάρχει, όμως, ένα είδος υποσημείωσης στις τελευταίες δυο αράδες από τις 28, όπου γίνεται λόγος για μια ξεχωριστή εκστρατεία του στην Χαναάν. Εκεί ο φαραώ καυχιέται πως νίκησε και κατέστρεψε τέσσερις πόλεις, η τέταρτη από τις οποίες ήταν πιθανότατα μια πόλη, σε ομώνυμη κοιλάδα τής βόρειας Χαναάν: η Ιεζρήλ (Jezreel) – μια λέξη τόσο όμοια με το… Ισραήλ! Σίγουρα αυτό θα ήταν πολύ πιο βολικό κι επωφελές για όλους: την εβραϊκή διασπορά, τον ανερχόμενο σιωνισμό, που ιδρύθηκε επίσημα ως κίνημα την επόμενη χρονιά τής ανακάλυψης, πολλούς χριστιανούς, κυρίως τον κλήρο, μα και φυσικά, τον ίδιο τον Petrie! Εκείνη τη μέρα αναρωτήθηκε: “Δεν θα ευχαριστηθούν οι αιδεσιμότατοι;”· και μετά προφήτεψε: “Η στήλη αυτή θα γίνει περισσότερο γνωστή στον κόσμο από ό,τι άλλο έχω βρει.” Δεν ήταν βέβαια ανόητος: αν αυτό το σύμπλεγμα των ιερογλυφικών, στην γραμμή 27, μπορούσε να διαβαστεί αντί για “Ιεζρήλ”, ως… “Ισραήλ”, τότε θα επρόκειτο για την πρώτη καταγεγραμμένη μνεία τού ονόματος αυτού στα ιστορικά χρονικά, και την μοναδική στην αρχαία Αίγυπτο!

Παρά το γεγονός ότι τα σύμβολα σε πολλά σημεία είναι δυσανάγνωστα, λόγω της τραχιάς επιφάνειας και της κακής κοπής (στη μετάφραση του κειμένου από τον ίδιο τον Petrie υπάρχουν δεκάδες ερωτηματικά· μόνο δίπλα στην αμφιλεγόμενη λέξη δεν υπάρχει τίποτε…), οι περισσότεροι βιβλικοί αρχαιολόγοι αποδέχονται την ερμηνεία τού Petrie. Έτσι, το εύρημά του “βαπτίστηκε” ως… “Στήλη τού Ισραήλ”· βάσει μιας αμφισβητούμενης λέξης, στην προτελευταία γραμμή ενός κειμένου που ασχολείται με άλλο θέμα!⁽¹²⁾ Τι ντροπή για τον Μερνεφθά: ο υπερήφανος φαραώ να επαίρεται για θρίαμβο σε βάρος μιας χούφτας φτωχών χωρικών! Το πολύ-πολύ να υπήρχαν τότε 25 χωριά στα υψίπεδα της Χαναάν. Αρχαιολόγοι και ιστορικοί προσπαθούν να ιχνηλατήσουν την καταγωγή αυτών των χωρικών, αλλά στάθηκε αδύνατο να εντοπιστούν τυχόν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να προσδιοριστούν κατηγορηματικά ως ισραηλιτικά. Όπως λέει η αρχαιολόγος Paula McNutt: “Είναι πιθανόν… κατά την πρώιμη εποχή τού σιδήρου [1200–1000 ΠΚΧ] ν’ άρχισε ένας πληθυσμός να αυτοπροσδιορίζεται ως ‘ισραηλιτικός’.” Θα περνούσε αρκετός καιρός, ώσπου το βασίλειο του Ισραήλ ν’ αναδειχθεί ως σημαντική και αξιομνημόνευτη τοπική δύναμη κατά τον 9ο αιώνα ΠΚΧ, πριν να καταρρεύσει από τους Ασσύριους το 722. Επομένως, δεν υπήρχε κανένα “Ισραήλ” να μνημονεύσει ο Μερνεφθά – εκτός κι αν ήταν… προφήτης, σαν τον Petrie!

• ⁽¹²⁾ Μα φταίει και ο Μερνεφθά που ιδιοποιήθηκε την στήλη από τον προκάτοχό του, Αμένωφι Γ’: τη γύρισε ανάποδα και στην τραχιά επιφάνειά της έγραψε ό,τι έγραψε. Πού νά ’ξερε…

Η αναχώρηση των Ισραηλιτών, του David Roberts (1829)

● Κατά κάποιον τρόπο, η “κομπίνα” αυτή ήταν η “επανόρθωση” του ιστορικού “λάθους” των Αιγυπτίων να μην μνημονεύσουν καθόλου ούτε τις “Δέκα πληγές”, ούτε καν την περιβόητη “Ἔξοδο”… Οι αρχαιολόγοι είναι εξίσου “υπεύθυνοι”, αφού δεν μπόρεσαν να βρουν κάποια στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την “ιστορία” των Ιουδαίων στην Αίγυπτο, ή και το Σινά. Οι μελετητές τής Βίβλου γενικά συμφωνούν πως δεν υπήρξε ποτέ “έξοδος” των διαστάσεων που περιγράφονται εκεί. Κατά το βιβλίο τής Εξόδου, αναμφισβήτητα το σπουδαιότερο της Βίβλου, ο πληθυσμός που έφυγε από την χώρα θα πρέπει να αριθμούσε περίπου 2 εκατομμύρια άτομα, ένα νούμερο, το οποίο οφείλουμε να το συγκρίνουμε με το σύνολο του πληθυσμού τής Αιγύπτου, που θα κυμαινόταν ανάμεσα στα 3 με 3,5 εκατομμύρια το 1250 ΠΚΧ! Προχωρώντας ανά δέκα, και χωρίς να παίρνουμε υπόψη τα ζώα, θα πρέπει να είχαν σχηματίσει πορεία μήκους 240 χιλιομέτρων! Όμως, δεν υπάρχουν καθόλου ενδείξεις πως η Αίγυπτος υπέστη ποτέ τέτοια δημογραφική, αλλά και οικονομική, καταστροφή, ή πως τάχα η έρημος του Σινά φιλοξένησε ποτέ (ή θα μπορούσε να φιλοξενήσει) αυτά τα εκατομμύρια των ανθρώπων, μαζί με τα κοπάδια τους… Η ημερομηνία περί το 1450 ΠΚΧ, που προτάθηκε αρχικά για την Έξοδο, είναι επίσης προβληματική: ανασκαφές που έγιναν στη δεκαετία τού 1930, δεν κατάφεραν να εντοπίσουν ίχνη ταυτόχρονης καταστροφής των πόλεων της Χαναάν γύρω στο 1400 ΠΚΧ – στην πραγματικότητα, πολλές από αυτές, όπως η Ιεριχώ, η πρώτη που κατά τη Βίβλο έπεσε στους Ισραηλίτες, ήταν ακατοίκητες εκείνη την εποχή. Ένας αιώνας ερευνών δεν έχει οδηγήσει σε κανένα αποδεικτικό στοιχείο, το οποίο να συνδέεται με την αιχμαλωσία, την φυγή, και τις περιπλανήσεις μέσα στην έρημο, και οι περισσότεροι αρχαιολόγοι έχουν πάψει να ψάχνουν πλέον για τον Μωυσή, ή και την Έξοδο, θεωρώντας πως πρόκειται για “άκαρπη αναζήτηση”. Όπως λέει επίσης ο αρχαιολόγος William Dever, “δεν υπάρχουν περιθώρια Εξόδου από την Αίγυπτο, ή κάποιου σαραντάχρονου προσκυνήματος μέσα στην έρημο του Σινά.”

Η κατά Petrie “εκλεκτή, καυκάσια, δυναστική φυλή”
έτοιμη ν’ αποβιβαστεί στην Αίγυπτο…!

● Ο Petrie που, ενδεχομένως, θα μπορούσε να “επιληφθεί του θέματος”, έχει προ πολλού πεθάνει, και θάφτηκε στον λόφο Σιών, στην Παλαιστίνη. Άλλωστε, είναι άκρως αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, ως φανατικός υπέρμαχος τής “ευγονικής”, μα και της “ανωτερότητας” των βορείων λαών, απέναντι στους νότιους και τους λατινογενείς, καθώς και για τη σύνδεσή του με διάφορες φασιστικές ομάδες, ή την αντιδημοκρατική ιδεολογία στην Αγγλία. Οι απόψεις του σε αρχαιολογικά θέματα ήταν εξίσου ρατσιστικές. Ισχυριζόταν πως ο αιγυπτιακός πολιτισμός προήλθε από “εκλεκτή, καυκάσια [λευκή], δυναστική φυλή” εισβολέων, που είχε κατακτήσει την Αίγυπτο κατά την προδυναστική εποχή, στα τέλη τής προϊστορίας, εισάγοντας τον φαραωνικό δυναστικό πολιτισμό στην “κατώτερη” φυλή των “μιγάδων”, που ζούσαν τότε στην χώρα. Οι απόψεις του ήταν η αιτία να ξεσπάσουν οι αντιδικίες του με τον E. A. Wallis Budge. Ο αιγυπτιολόγος τού Βρετανικού Μουσείου τόνιζε πως οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν ένας αφρικανικός λαός, με ρίζες στην ανατολική Αφρική, και θρησκεία που ήταν ουσιαστικά ταυτόσημη μ’ εκείνες των λαών τής βορειοανατολικής και κεντρικής Αφρικής. Ωστόσο, όλοι οι συνάδελφοί του, πλην ελαχίστων, ασπάζονταν τις απόψεις τού Petrie – γεγονός αποκαλυπτικό ως προς την κυρίαρχη ιδεολογία τής εποχής, τουλάχιστον στους κύκλους τής διανόησης. Έτσι, ο Petrie και οι οπαδοί του χλεύαζαν τις ιδέες τού Budge ως αδιανόητες και “αντιεπιστημονικές”…

Ο ΕΠΟΜΕΝΟΣ ΓΥΡΟΣ τού παρατεταμένου πολέμου, που σημάδεψε την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, απέναντι στους Λαούς τής Θάλασσας, έγινε περίπου τρεις δεκαετίες αργότερα, κατά τη βασιλεία τού Ραμσή Γ΄ (1186–1155 ΠΚΧ), του τελευταίου μεγάλου Αιγύπτιου φαραώ. Οι επιγραφές του επισημαίνουν ότι τα “Εννέα Τόξα” επανεμφανίστηκαν, με μια “συνωμοσία στα νησιά τους”… Αρκετές από τις φυλές που προαναφέρθηκαν ήταν και πάλι εκεί. Μαθαίνουμε επίσης πως έγιναν τουλάχιστον δυο μεγάλες μάχες, μια στην θάλασσα, και η άλλη στην στεριά.

Ο μέγας Φαραώ παρουσίασε με καμάρι τούς αιχμαλώτους του:
κατά σειρά ο Λίβυος, ο Νούβιος, ο Σύριος, ο Shasu, και ο
Χετταίος (ο… Έλληνας Αχαιός προφανώς απέδρασε!)

“Όταν όλα τέλειωσαν”, γράφει η Wikipedia για τους Λαούς τής Θάλασσας, “αρκετοί αρχηγοί ήταν αιχμάλωτοι: της Χετταίας, του Αμορού, και των Shasu, μεταξύ των ‘λαών τής στεριάς’, και των Tjeker, των ‘Sherden τής θάλασσας’, των ‘Teresh τής θάλασσας’, και των Peleset ή Φιλισταίων (στ’ όνομα των οποίων κάποιοι [;!] βλέπουν το αρχαίο ελληνικό όνομα, που σημαίνει λαός τής θάλασσας: Πελασγοί)”…⁽¹³⁾

• ⁽¹³⁾ Πελασγός: συσχετίζεται με το πελός (μελαψός) και Πέλοψ, ή το πέλας (ο πλησίον, ο άλλος άνθρωπος) και πελάζω-πλάζω, ή το περάω και πέρα (ως μεταναστευτικό φύλο). Σφάλλουν κι εδώ οι μελετητές, αφού δεν υπάρχει σχέση με το πέλαγος (< πλήσσω ή πλήττω, ήτοι χτυπώ).

Άραγε, τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε; Κατ’ αρχάς, μας εκπλήσσει το γεγονός πως οι μελετητές μας δεν… εξεπλάγησαν καθόλου όταν διάβασαν ότι αιχμαλωτίστηκε κι ένας Χετταίος αρχηγός, με δεδομένο πως η Χετταία υπήρξε ένας από τους άσπονδους εχθρούς των Λαών τής Θάλασσας – κι ένα από τα μεγαλύτερά τους θύματα. Οι μελετητές, θα μου πείτε, τα ξέρουν αυτά και δεν εκπλήσσονται. Το ίδιο, άλλωστε, είχε ξανασυμβεί, και είχαν προηγηθεί σχετικές διαμαρτυρίες τού φαραώ στον Χετταίο μονάρχη – για όσο ακόμη υπήρχε Χεττιτική Αυτοκρατορία. Ναι, αλλά γιατί δεν μπαίνουν στον κόπο να το εξηγήσουν, αντί ν’ αναλώνονται στην προσπάθειά τους να εμπλέξουν τους Έλληνες σε αυτήν την… “θεωρία συνωμοσίας”;

Ο Ραμσής Γ΄ κόντρα στους
Λαούς τής Θάλασσας

Αλλά, επιτέλους, συνειδητοποιούμε το εξής: η καταστροφή των κατεστημένων πολιτισμών, πρωτίστως των Χετταίων και Μυκηναίων, ήταν προμελετημένη, κι ενταγμένη στην τακτική των Λαών τής Θάλασσας, έτσι ώστε ν’ αποκτήσουν μεγαλύτερο ναυτικό, κι επιπλέον, να στρατολογήσουν μαζικά στις χερσαίες τους δυνάμεις. Στο κάτω-κάτω, οι αυτοκρατορίες ανήκαν στις αριστοκρατίες, Χετταίων και Μυκηναίων. Τι άλλο θα μπορούσε να κάνει ένας απελπισμένος Έλληνας, ή κάποιος φουκαράς Μικρασιάτης, υπό αυτές τις συνθήκες, παρά ν’ ακολουθήσει τους ανθρώπους με τους οποίους μοιραζόταν την ίδια λαχτάρα για μια καλύτερη ζωή;

Όμως, τι κρίμα για τους μελετητές μας: οὐδεὶς Ἕλλην μεταξύ των αιχμαλώτων αρχηγών. Το πιο πιθανό είναι ότι μπόρεσε ν’ αποδράσει! Οι άλλοι αιχμάλωτοι ήταν αρχηγοί των Αμοριτών, που ζούσαν στη Συρία και τη Μεσοποταμία, κι ενδεχομένως κάποιας φυλής εβραίων: Shasu ήταν ένας αιγυπτιακός όρος για περιπλανώμενους νομάδες, και τουλάχιστον μια από τις φυλές τους λάτρευε τον εβραϊκό θεό Γιαχβέ. Οι υπόλοιποι ήταν ναύαρχοι.

Τι άλλο θα μπορούσε να κάνει ένας απελπισμένος Έλληνας, ή κάποιος
φουκαράς Μικρασιάτης, παρά ν’ ακολουθήσει τους ανθρώπους με
τους οποίους μοιραζόταν την ίδια λαχτάρα για μια καλύτερη ζωή;

Ο φαραώ έκλεινε την έκθεσή του ὡς ἑξῆς: “Έσφαξα τους Denyen στα νησιά τους, έκαψα” τους Tjeker και Peleset… Άφηνε να εννοηθεί πως ακολούθησαν κάποιες θαλάσσιες επιδρομές του, μερικές εκστρατείες καταστολής, κάπου αλλού στη Μεσόγειο. Στο Αιγαίο; Πού, ποια, και ποιων ήταν αυτά “τα νησιά”; Όποιες και αν είναι οι απαντήσεις, οι αλυσιδωτές αντιδράσεις συνεχίστηκαν μ’ επιθέσεις αντεκδίκησης. Ήταν η σειρά των Αιγυπτίων να καταστρέψουν – μα η καταστροφή δεν φέρει υπογραφή…

Η κυρία των Μυκηνών (νωπογραφία)

Ο Όμηρος αναφέρεται σε κάποια επίθεση των Αχαιών ενάντια στο Δέλτα τού Νείλου, με τον Μενέλαο να το θίγει αυτό στην Ὀδύσσεια,, όταν αφηγείται τα της επιστροφής του στην Σπάρτη από τον Τρωικό. Και δεν ήταν η μοναδική ανάλογη ενέργεια των Μυκηναίων κατά της Αιγύπτου, όπου πήγαιναν για… “πλάκα” – μετά του ωφελίμου, ασφαλώς! Παίρνοντας υπόψη τούς συνεχείς τσακωμούς ανάμεσα στις μεγάλες μυκηναϊκές βασιλικές οικογένειες, αλλά και μέσα στους κόλπους τους, η υπόθεση πως πιθανόν ν’ αυτοκαταστράφηκαν ολοσχερώς έχει διατυπωθεί από παλιά, και υπέρ της φαίνεται να συνηγορεί και ο έγκριτος ιστορικός Θουκυδίδης:

“Σε παλαιούς γαρ καιρούς, οι Έλληνες και οι βάρβαροι των ακτών και των νησιών… υπέκυπταν στον πειρασμό να στραφούν στην πειρατεία, υπό την καθοδήγηση των πιο επιφανών ανδρών τους… Εξαπέλυαν επιδρομές σε πόλεις απροστάτευτες από τείχη… και τις λεηλατούσαν… αφού τέτοιου είδους κατορθώματα δεν θεωρούνταν τότε ατιμωτικά, αλλ’ αντίθετα μπορούσαν να χαρίσουν και κάποια δόξα”……

Οι “Αχαιοί” από την σκοπιά των Χετταίων

Χεττιτικό άρμα

ΧΕΤΤΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, από την περίοδο περί το 1400–1220, αναφέρουν μια χώρα στα δυτικά τής Μικράς Ασίας, ὀνόματι Ahhiyawa (ή Ahhiya). Κατά τα φαινόμενα, πρόκειται για την χεττιτική απόδοση της λέξης “Ἀχαΐα”, με την ευρύτερη έννοια της “γης των Αχαιών”. Η άποψη αυτή αμφισβητήθηκε έντονα από άλλους χεττιτολόγους (βλέπε υποσημείωση 9). Επιπλέον, με βάση τα ἐν λόγῳ κείμενα, η γεωγραφική θέση τής Ahhiyawa/Ahhiya δεν μπορεί να προσδιοριστεί επακριβώς. Όπως και να έχει το θέμα, φαίνεται πως η “Αχαΐα” και η Χετταία είχαν τότε διπλωματικές σχέσεις, μα και στρατιωτικές εμπλοκές. Έχει βρεθεί επιστολή τού Χετταίου μονάρχη προς τον “Αχαιό” ομόλογό του, όπου τον χαρακτηρίζει “Μεγάλο Βασιλέα”, ισότιμο των σπουδαίων ηγεμόνων τής εποχής τού μπρούντζου, όπως οι βασιλείς τής Αιγύπτου, της Βαβυλωνίας και της Ασσυρίας. Αναφερόμενος στη Millawanda – ή Milawata: Μίλητο; – ως μια πόλη στην επικράτεια των “Αχαιών”,⁽¹⁴⁾ ο Χετταίος μονάρχης κάνει λόγο για ένα “επεισόδιο Wilusa”, σε περιοχή ελεγχόμενη από τον ίδιο, όπου οι “Αχαιοί” συντάχθηκαν με τους εχθρούς του. Wilusa ήταν μάλλον η Τροία. (Παραβάλετε λ.χ. το αρχαϊκόν Ϝίλιον, μετέπειτα Ἴλιον, όπως λεγόταν η τρωική ακρόπολη). Το “επεισόδιο” αυτό δεν αποκλείεται να έχει σχέση με τον Τρωικό πόλεμο.⁽¹⁵⁾

Οι ερωτευμένοι Ελένη και Πάρις,
του Jacques-Louis David (1788)

• ⁽¹⁴⁾ Οι Μινωίτες είχαν δημιουργήσει στη Μίλητο ίσως τη σημαντικότερη εγκατάστασή τους σε μικρασιατικό έδαφος. Οι Μυκηναίοι την κληρονόμησαν, όταν υποκατέστησαν τους Κρήτες ως ηγέτιδα δύναμη στο Αιγαίο περί το 1450 ΠΚΧ. Η πόλη μεγάλωσε κι απέκτησε ευημερία, όπως φαίνεται όχι μόνον από τ’ αρχαιολογικά ευρήματα, αλλά και από τα χεττιτικά κείμενα, που την αναφέρουν ως το σπουδαιότερο ορμητήριο των “Αχαιών” κατά τις επιχειρήσεις τους στη Μικρασία, επεκτείνοντας έτσι την παρουσία τους στην Ἰασό, την Ἔφεσο (Apasa), και αλλού.

• ⁽¹⁵⁾ Η διασταύρωση στοιχείων, δυστυχώς, είναι αδύνατη αφού, αντίθετα από τους Χετταίους, οι Μυκηναίοι δεν φαίνεται να κατέγραφαν τέτοιες… “λεπτομέρειες”! Τ’ αρχεία που διαθέτουμε σε Γραμμική Β αναφέρονται μόνο στη διοικητική γραφειοκρατία των ανακτόρων. Ακόμη και το εμπόριο απουσιάζει από τ’ αρχεία! Έτσι, είναι αδύνατο ν’ ανασυστήσουμε από τα κείμενά τους τις πολιτικές εξελίξεις στην όψιμη εποχή τού μπρούντζου. (Χετταίοι – Μυκηναίοι: 1–0!)

Στο δεύτερο μισό τού 13ου αιώνα, ξέσπασε μια μακροχρόνια εξέγερση κατά των Χετταίων, με την στήριξη των “Αχαιών”, κι επικεφαλής τον Piyama-Radu, που είχε παντρέψει την κόρη του με τον υποτελή ηγεμόνα τής “Μιλήτου”. Η ιστορία του έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς φαίνεται να συνδέεται μ’ εκείνην του Τρωικού πολέμου. Είναι μια εξέγερση αξιοσημείωτη, γιατί διήρκεσε πάνω από 35 χρόνια, και απετέλεσε σοβαρή απειλή για τρεις διαδοχικούς Χετταίους βασιλιάδες· προκάλεσε μεγάλη αναταραχή στις περιοχές Wilusa, Arzawa,⁽¹⁶⁾ και Seha, και οδήγησε σε μια εισβολή στη Lazpa (Λέσβο;), που πέρασε στον έλεγχο των “Αχαιών”. Η προαναφερθείσα επιστολή στάλθηκε εκείνην την εποχή, σε μιαν απόπειρα του Χετταίου μονάρχη να πείσει τον “Αχαιό” ομόλογό του ν’ αποκαταστήσει την ειρήνη. Μεταξύ άλλων, αναφέρει κάποιον αδερφό τού “Αχαιού” άνακτα, ονόματι Tawagalawa, που αρκετοί ευφάνταστοι “διαβάζουν” ως “Ἐτεοκλῆς”…⁽¹⁷⁾ Πιο αμφιλεγόμενη είναι ίσως η “ταυτοποίηση” του Piyama-Radu: εικάζεται πως “ανταποκρίνεται στο αρχέτυπο” του Τρωαδίτη βασιλιά Πριάμου… Έτσι όπως πάνε, μάλλον θα ξαναγράψουν την Ιλιάδα!

• ⁽¹⁶⁾ “Αχαΐα” και Arzawa συνασπίστηκαν αρκετές φορές εναντίον των Χετταίων. Η Arzawa ήταν βασίλειο, ή ομοσπονδία τοπικών ηγεμόνων, στη δυτική Μικρασία, με πρωτεύουσα την Έφεσο.

• ⁽¹⁷⁾ Η ιστορία τού γιού τού Οἰδίποδος, βασιλιά τής Θήβας, εντάσσεται στον Θηβαϊκό κύκλο, όχι στον Τρωικό με τις ιστορίες των Ατρειδών. Αδερφός τού Ετεοκλή δεν ήταν κάποιος βασιλιάς των Μυκηνών, αλλά ο Πολυνείκης, με τον οποίο μονομάχησε για τον θρόνο, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν και οι δυο. Εδώ εμπλέκεται και η ιστορία τής Ἀντιγόνης.

Μέρη που αναφέρονται σε αυτό το Χρονικό (αριστερόστροφα): Wiluša, Lazpa, Apaša, Millawanda, Seha, Mira, Arzawa, Hapalla, Lukka, Alašiya, Tarša, Ugarit, Amurra, Hatti, Hattuša.

Οι εχθροπραξίες “Αχαιών” και Χετταίων αρχίζουν περί το 1400 ΠΚΧ. Χεττιτικά αρχεία αναφέρονται στις επιχειρήσεις τού “Αχαιού” πολέμαρχου Attarsiya στη νοτιοδυτική Μικρασία, πιθανότατα στη Λυκία, ενάντια σε ηγεμόνες υποτελείς στους Χετταίους. Πρόκειται, μάλλον, για την πρώτη εκστρατεία “Αχαιών” στη μικρασιατική ενδοχώρα: συνδυάζεται με τα όλο και περισσότερα μυκηναϊκά ευρήματα στη Μίλητο αυτήν την περίοδο (αρχές 14ου αιώνα ΠΚΧ), γεγονός που υποδηλώνει πως αρκετοί Έλληνες εγκαταστάθηκαν στην περιοχή. Η πόλη χρησιμοποιήθηκε από τον Ατταρσία ως στρατιωτική βάση. Οι εχθροπραξίες συνεχίστηκαν ως το 1250 ΠΚΧ περίπου. Οι “Αχαιοί” αναμιγνύονταν στη Μικρά Ασία, στηρίζοντας αντιχεττιτικές εξεγέρσεις, ή μέσω ντόπιων υποτελών, που ο “Αχαιός” άναξ εκμεταλλευόταν για να επεκτείνει την επιρροή του. Οι εικασίες, φυσικά, δεν λείπουν κι εδώ. Αρκετοί μελετητές υποθέτουν πως ο πολέμαρχος δεν ήταν άλλος από τον Ἀτρέα, τον μυθικό βασιλιά των Μυκηνών, και πατέρα τού Ἀγαμέμνονος. Άλλοι, επισημαίνοντας πως οι Χετταίοι δεν μιλούν για τον “μεγάλο βασιλέα τής Αχαΐας”, υποστηρίζουν πως θα ήταν κάποιος στρατηγός, συνώνυμος του Ατρέα ή με παρόμοιο όνομα, ή τέλος, πως Ατταρσίας σημαίνει “Ἀτρείδης”, άρα, ήταν μέλος τής βασιλικής δυναστείας.

Παρεμβαίνοντας στις υποθέσεις τής Ανατολίας, ώστε να υπονομεύσει τους Χετταίους, ο πολέμαρχος επέλεξε να πλήξει υποτελείς τους ηγεμόνες, όπως ο Madduwatta, από την Arzawa (Luwia),⁽¹⁸⁾ που τον νίκησε επανειλημμένα, καθώς μάλιστα, ο στρατός του διέθετε εκατό πολεμικά άρματα. Όμως, αποσύρθηκε τελικά από τη Μικρασία, για να προετοιμάσει μιαν εκστρατεία με στόχο την Alashiya (Κύπρο;). Στο πλευρό του είχε τους Lukka (“Λύκιους”), που παρείχαν την αναγκαία ναυτική υποστήριξη, όπως και αρκετούς άλλους Μικρασιάτες συμμάχους του – ως και τον Madduwatta (Μαδυάττη;), που αποφάσισε τελικά ν’ αλλάξει στρατόπεδο. Οι Χετταίοι ανησύχησαν σφόδρα, καθώς θεωρούσαν το νησί υποτελές σε αυτούς. Τελικά, οι εισβολείς τούς νίκησαν, κι έτσι το νησί πέρασε στον έλεγχό τους. Η μυκηναϊκή παρουσία στην Κύπρο επιβεβαιώνεται, όπως είδαμε, και με αρχαιολογικά ευρήματα από τις ανασκαφές.

Μικρασιάτικα ιερογλυφικά

• ⁽¹⁸⁾ Οι Λούβιοι ζούσαν στην κεντρική, δυτική, ή νότια Μικρασία, αλλά και στο βόρειο Λεβάντε, κατά τις εποχές τού μπρούντζου και του σιδήρου. Μιλούσαν τη λουβική γλώσσα, που ανήκε στις ινδοευρωπαϊκές τής Ανατολίας. Η γραφή τους ήταν σφηνοειδής ἐκ Μεσοποταμίας, ή μια γηγενής ιερογλυφική γραφή, που ενίοτε χρησιμοποιούσαν και οι γλωσσικά συγγενείς Χετταίοι.

Οι επόμενες δεκαετίες (γύρω στο 1380–1320 ΠΚΧ) ήταν περίοδος μυκηναϊκής επέκτασης στις ακτές τής Μικράς Ασίας. Το 1320–1315 εκδηλώθηκε άλλη μια εξέγερση κατά των Χετταίων στην Arzawa, σε σύμπραξη με τη “Μίλητο” και με την υποστήριξη των “Αχαιών”, που φαίνεται πως κατείχαν στο Αιγαίο αρκετά νησιά, εντύπωση που επίσης στηρίζεται σε αρχαιολογικά ευρήματα. Τελικά, οι Χετταίοι επιβλήθηκαν περί το 1300 ΠΚΧ. Ο βασιλιάς τής Arzawa κατάφερε να διαφύγει στα ελεγχόμενα από τους “Αχαιούς” εδάφη, και τότε το βασίλειό του τριχοτομήθηκε: η νότια επαρχία, Mira, έγινε γνωστή ως Καρία, η βόρεια, Seha, ως Λυδία· ενώ η ανατολική ονομάστηκε Hapalla (η Πισιδία των Ελλήνων). Έτσι γράφτηκε το τέλος τής ιστορίας τού ἐν λόγῳ βασιλείου, που πέρασε στη λήθη, και βγήκε στην επιφάνεια χάρη στ’ αρχεία των Χετταίων.

Αν όντως οι πληροφορίες των αρχείων αυτών αποδίδουν ως έναν βαθμό την πραγματικότητα, τότε φαίνεται πως οι ανακτορικοί πολιτισμοί Μυκηναίων και Χετταίων, Αιγαίου και Ανατολίας, κατατρώγονταν από το ίδιο σαράκι…

Λούβιοι: ο ελλείπων κρίκος τής εποχής τού μπρούντζου στο Αιγαίο

ΈΣΤΩ ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΜΕΝΑ, ΜΕΛΕΤΗΣΑ το βιβλίο τού Eberhard Zangger, The Luwian Civilization / The Missing Link in the Aegean Bronze Age (2016). Είναι επιτακτικό να παραθέσω τα βασικά για το θέμα μας σημεία του:

The Luwian Civilization / The Missing Link in the Aegean Bronze Age. Εξώφυλλο: μάλλον αναπαράσταση της Τροίας, της κορυφαίας λουβικής πόλης, όπως την φαντάζεται ο Eberhard Zangger.

“Εδώ και είκοσι χρόνια, έχω προτείνει την χρονολογική αναθεώρηση των πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων στις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου κατά τον 13ο αιώνα ΠΚΧ, συνδέοντας περιστασιακά τρεις πολέμους… Πρώτα έγιναν οι εισβολές των Λαών τής Θάλασσας, όταν το ναυτικό των συμμαχικών λουβικών κρατιδίων κινήθηκε από την ανατολική ακτή τού Αιγαίου προς τα νοτιοανατολικά. Μετά από μερικά χρόνια, οι Λούβιοι δέχτηκαν την επίθεση των συνασπισμένων ελληνικών δυνάμεων, που έμεινε στην ιστορία ως ο Τρωικός πόλεμος. Τέλος, ξέσπασε στην Ελλάδα εμφύλιος πόλεμος.”

“Οι Λούβιοι συμμάχησαν κι έφτιαξαν στόλο με γρήγορα, ευκίνητα πλοία… φτάνοντας στην καίριας σημασίας χεττιτική μεθόριο – Κύπρο και Συρία. Οι μισθοφορικοί στρατοί των Lukka και Sherden… δεν πολεμούσαν πια στο πλευρό τού Χετταίου βασιλιά, αλλά ενάντιά του, ως ο συνασπισμός των Λαών τής Θάλασσας… Η πρωτεύουσα Χαττούσα έσβησε από προσώπου γης ἐν μιᾷ νυκτί – και μαζί της η Χεττιτική Αυτοκρατορία.”

Η Πύλη τής Σφίγγας στην Hattusa,
πρωτεύουσα των Χετταίων

“Αἴφνης, τα κρατίδια της δυτικής Μικράς Ασίας ήλεγχαν μια τεράστια περιοχή που εκτεινόταν από τη Μακεδονία, μέσω της Ανατολίας, ως τη Συρία και την Χαναάν… Τόσο η πρόσβαση στον Εύξεινο, όσο και η σύνδεση μέσω Κύπρου και Συρίας με τη Μεσοποταμία, ήταν τώρα υπό τον έλεγχό τους… Μετά από δέκα περίπου χρόνια, οι ενωμένες ελληνικές δυνάμεις επιτέθηκαν στη δυτική Μικρά Ασία – και η ανάμνηση αυτών των γεγονότων ήταν ο ‘Τρωικός πόλεμος’… που, άρα, αποτελούσε αντεπίθεση ενάντια στους έως τότε νικηφόρους Λαούς τής Θάλασσας.”

“Ενώ οι Μυκηναίοι βασιλείς πολεμούσαν στην Τροία, οι σύζυγοί τους, και κάποιοι όχι και τόσο άξιοι υπασπιστές τους, είχαν καταλάβει τούς θρόνους. Όταν οι επιζώντες νικηφόροι βασιλείς επέστρεψαν, πολλοί από τους ἐν λόγῳ υπασπιστές δεν ήθελαν να εγκαταλείψουν την εξουσία. Ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος που κατέκαψε σταδιακά τη μιαν ακρόπολη μετά από την άλλη.” (Ο λουβικός πολιτισμός, Eberhard Zangger.⁽¹⁹⁾ Βλέπε επίσης Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

• ⁽¹⁹⁾ Το 2014, ο Eberhard Zangger ίδρυσε το διεθνές μη κερδοσκοπικό ίδρυμα Luwian Studies (Λουβικές σπουδές).

Επόμενο Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO” ● Μινωίτες, Μυκηναίοι, Φοίνικες στην Ιβηρία ● Ἑσπερίδες, Μακάρων Νῆσοι ● Σαρδηνία ● Ὀδυσσεύς, Καλυψώ, Οφιούσα ● Ταρτησσός

• >> Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”
• << Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

Μυκηναϊκό χρυσό διάδημα

Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ

Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ

/ENGLISH/ Chronicle 18. MYCENAE: FROM KNOSSOS TO TROY

● Stonehenge ● Δωριείς και Λαοί τής Θάλασσας
● Μυστήρια ● Τρωικός και Κατάρρευση
της Εποχής τού Μπρούντζου

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Το ανάκτορο της δυναστείας των Ατρειδών στις Μυκήνες

OI ΜΥΚΗΝΑΙΟΙ ΑΝΕΛΑΒΑΝ τον έλεγχο των “Δρόμων τού Κασσίτερου” – του θαλάσσιου εμπορικού δικτύου των μετάλλων τής Δύσης – ως κληρονόμοι των Μινωιτών. Η μεγάλη τους ακμή διήρκεσε περίπου 250 χρόνια, ως την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Αυτό το εκτεταμένο δίκτυο είναι η εξήγηση που βρίσκουμε μυκηναϊκά τεχνουργήματα σε μεγάλες αποστάσεις, πέραν των ορίων τού μυκηναϊκού κόσμου: σπαθιά στη “μακρινή” καυκασιανή Γεωργία· ένα αντικείμενο από ἤλεκτρον, εγχάρακτο με σύμβολα Γραμμικής Β, στην Βαυαρία τής Γερμανίας· διπλοί πελέκεις και άλλα είδη τού 13ου αιώνα ΠΚΧ, στην Αγγλία (Wessex, Κορνουάλλη) και Ιρλανδία. Υπάρχουν πειστικά στοιχεία πως, κατά την τελική φάση των εργασιών τού Stonehenge, στο Wiltshire, γύρω στο 1600 ΠΚΧ, οι χτίστες είχαν εμπορικές δοσοληψίες με τους “μεγάλους μεσογειακούς πολιτισμούς τής εποχής”, όπως έγραψε ο Gerald Hawkins, ἤτοι: “τη μινωική Κρήτη, τη μυκηναϊκή Ἑλλάδα, την Αίγυπτο, και τους προγόνους των γυρολόγων πραγματευτών Φοινίκων”… Στο νεκροταφείο τού Stonehenge έχουν βρεθεί, μεταξύ άλλων, ο τάφος ενός Μεσογείου εφήβου, που πέθανε γύρω στο 1550 ΠΚΧ, και διάφορα είδη μεσογειακής προέλευσης.

Ηλιοβασίλεμα στο Stonehenge

● Άρα, κατά τον Hawkins, οι Μυκηναῖοι συγκαταλέγονταν στους θαλασσοπόρους “μεγάλου βεληνεκούς”, ακόμη και πριν από την κατάκτηση της μινωικής Κρήτης, μαζί με τους “προγόνους των… Φοινίκων”, όπως λέει. Ο Άγγλος αστρονόμος έγινε διάσημος για το έργο του στον τομέα τής αρχαιοαστρονομίας.⁽¹⁾ Το 1965 εξέδωσε μελέτη για το Stonehenge, όπου πρώτος διετύπωσε την άποψη πως το μεγαλιθικό μνημείο ήταν αστρονομικό παρατηρητήριο, για την πρόβλεψη των κινήσεων του ήλιου ή των άστρων. (Βλέπε Χρονικό 3: το Stonehenge ως έργο μεταναστών από το λίκνο τού ανθρώπου, το Αιγαίο, και η συγγένεια Μινωιτών και Μυκηναίων).

• ⁽¹⁾ Η αρχαιοαστρονομία μελετά τους τρόπους που στο παρελθόν οι άνθρωποι “κατανόησαν, ή εκμεταλλεύτηκαν, τα ουράνια φαινόμενα, καθώς και τον ρόλο που έπαιζε η ουράνια σφαίρα στον πολιτισμό τους.”

Μυκήνες, Πύλη των Λεόντων

Η μυκηναϊκή περίοδος (περίπου 1700–1100 ΠΚΧ) αποτελεί το ιστορικό πλαίσιο μεγάλου μέρους τής ελληνικής μυθολογίας και ελληνικής γραμματείας, όπως ο ἐπικὸς κύκλος, ή και η ἑλληνικὴ τραγῳδία. Οι ιστορικοί συνηθίζουν ν’ αποδίδουν την κατάρρευση σε κάποιαν εξέγερση, ή σε κάθοδο μιας άλλης φυλετικής ομάδας των Ἑλλήνων, των Δωριέων, παρ’ όλο που τουλάχιστον μια μυκηναϊκή πόλη, η Πύλος, μάλλον καταστράφηκε από τους λεγόμενους Λαούς τής Θάλασσας. Επίσης διατυπώνονται θεωρίες φυσικών καταστροφών, ή ξηρασίας σε μεγάλη κλίμακα, που ίσως να συνέβαλαν και αυτές στην κατάρρευση. Οι μετακινήσεις πληθυσμών την εποχή εκείνη, από Βαλκάνια, Αἰγαῖον και Μικρασία προς την Εγγύς Ανατολή, είναι αναντίρρητο ιστορικό γεγονός. Κατά την θεωρία των εσωτερικών παραγόντων, ο μυκηναϊκός πολιτισμός κατέρρευσε στην πορεία κοινωνικών συγκρούσεων, που ξέσπασαν λόγω απόρριψης του ανακτορικού συστήματος από τα υποπρονομιούχα κοινωνικά στρώματα, τα οποία είχαν βυθιστεί στην απόλυτη ένδεια, στο φινάλε τής περιόδου. Μια άλλη υπόθεση συνδυάζει τις κοινωνικές με τις φυλετικές αντιθέσεις. Στο πλαίσιο αυτό, αξίζει να τονιστεί πως με την έναρξη της εποχής τού σιδήρου, τα όπλα παράγονταν μαζικά, ήταν σχετικά φτηνά και προσιτά σε όλους. Τα όπλα από σίδηρο δεν ήταν εφάμιλλα των μπρούντζινων, όμως μπορούσαν κάλλιστα να σκοτώσουν (βλέπε το προηγούμενο Χρονικό, υποσημείωση 7).

Ηρακλής

● Η κάθοδος των Δωριέων αποτελεί υπόθεση εργασίας των αρχαίων Ελλήνων ιστορικών, στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν τους λόγους που οι προκλασικές διάλεκτοι και παραδόσεις τής νότιας Ελλάδας αντικαταστάθηκαν από εκείνες οι οποίες κυριάρχησαν κατά την κλασική εποχή. Σύμφωνα μ’ έναν ελληνικό θρύλο, οι Δωριείς ανέλαβαν τον έλεγχο της Πελοποννήσου, κατά τη λεγόμενη “ἐπιστροφὴ τῶν Ἡρακλειδῶν”. Το περιεχόμενο της ἐν λόγῳ θεωρίας άλλαξε αρκετές φορές, καθώς ιστορικοί, φιλόλογοι, και αρχαιολόγοι, προσπαθούσαν να εξηγήσουν τις πολιτισμικές ασυνέχειες που διαπίστωναν στους τομείς τής έρευνάς τους. Δεν έχει επίσης ακόμη σαφώς διευκρινιστεί ο τρόπος διάδοσης της δωρικής κουλτούρας σε ορισμένα νησιά, σαν την Κρήτη. Η ιστορικότητα της καθόδου των Δωριέων παραμένει ατεκμηρίωτη, παρά τις έρευνες 200 χρόνων.

Άνδρες των Λαών τής Θάλασσας
αιχμάλωτοι στην Αίγυπτο

● Οι Λαοί τής Θάλασσας ήταν συνασπισμός θαλάσσιων επιδρομέων τής νότιας και κεντρικής Εὐρώπης, και της Μεσογείου, ιδίως της περιοχής τού Αιγαίου, που κινήθηκαν προς ανατολάς διὰ θαλάσσης (αργότερα και με χερσαίες δυνάμεις), εισβάλοντας στην Χετταία, την Κύπρο, τη Συρία, την Χαναάν, και την Αίγυπτο, κι επιφέροντας την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Ο φαραώ Μερνεφθά τούς μνημονεύει ρητά με την φράση “οι ξένοι λαοί (ή και χώρες) τής θάλασσας”. Αφήνοντας τη μυκηναϊκή Ελλάδα έξω από τον κατάλογο των θυμάτων, ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι μπορούν να ταυτοποιήσουν τους περισσότερους από τους Λαούς τής Θάλασσας που μνημονεύονται στα αιγυπτιακά αρχεία· υποτίθεται πως ήταν οι: Ekwesh-Αχαιοί (αν όντως ήταν, γιατί να καταστρέψουν την Πύλο; “Επειδή ήταν Έλληνες!”, είναι η αποστομωτική απάντηση)· Teresh–Τυρρηνοί (πρόγονοι των Ετρούσκων)· Lukka–Λύκιοι· Shardana–Σαρδηνοί· Shekelesh–Σικελοί· Tekrur-Τεύκροι (που θεωρούνται είτε Τρῶες, ή Έλληνες)· και Peleset–Φιλισταῖοι (οι Παλαιστίνιοι;), προερχόμενοι, καθώς διατείνονται κάποιοι, από την Κρήτη. Οι Peleset και Tekrur ήταν οι μοναδικοί πολυάριθμοι Λαοί τής Θάλασσας που εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Χαναάν. Σημειωτέον ότι αρκετές από τις φυλές αυτές είχαν χρησιμοποιηθεί, στο παρελθόν, από τις αυτοκρατορίες Αιγυπτίων και Χετταίων, ως μισθοφόροι, ή ως “σύμμαχοι”, πριν να στραφούν εναντίον τους. (Βλέπε τα επόμενα δυο Χρονικά, περί των Λαών τής Θάλασσας και της κατάρρευσης της εποχής τού μπρούντζου).

Μυκηναία με προτεταμένο το στήθος
(αλλά… “σεμνά”, όχι όπως οι Κρητικές!)

Οι μυκηναϊκοί οικισμοί δεν ήταν περιορισμένοι στη νότια Ελλάδα· εμφανίστηκαν επίσης στην Ἤπειρο, τη Μακεδονία, σε νησιά τού Αιγαίου, στα παράλια της Μικρασίας, στην Κύπρο, την Χαναάν, και την Ιταλία. Οι πόλεις ήταν άριστα οχυρωμένες, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στη μινωική Κρήτη. Τα ωραιότερα μυκηναϊκά ανάκτορα ανασκάφηκαν στις Μυκήνες, την Τίρυνθα και την Πύλο. Διαδέχθηκαν τα μινωικά ανάκτορα, αλλά ήταν κατώτερά τους. Η καρδιά τού παλατιού ήταν το μέγαρον, δηλαδή η αίθουσα του θρόνου. Τ’ ανάκτορα ήταν διώροφα, όπως δείχνουν οι σκάλες που βρέθηκαν στην Πύλο. Φαίνεται πως στον πάνω όροφο ήταν τα ιδιωτικά διαμερίσματα της βασιλικής οικογένειας. Ο μονάρχης, ή και ἄναξ (θείος κύριος, ηγεμών, οικοδεσπότης), λέξη που την βρίσκουμε και στον Ὅμηρο, φαίνεται πως κατείχε υπέρτατη εξουσία. Ο ρόλος του ήταν στρατιωτικός, δικαστικός και θρησκευτικός. Τα συμφραζόμενα της λέξης αυτής, σε κείμενα που έχουν να κάνουν με προσφορές, υποδηλώνουν πως οι ηγεμόνες λατρεύονταν.

Πέραν τούτου, δεν έχουμε εντοπίσει καμιά τάξη στον ρόλο τού ιερατείου. Ένα σχετικό πρόβλημα είναι η εξεύρεση κάποιου χώρου λατρείας με βεβαιότητα. Πάρα πολλές μινωικές θεότητες και θρησκευτικές δοξασίες συγχωνεύθηκαν, προφανώς, στη μυκηναϊκή θρησκεία, τη μητέρα τής θρησκείας τής κλασικής Ελλάδας. Τα Ελευσίνια μυστήρια καθιερώθηκαν κατά τη μυκηναϊκή περίοδο, στη βάση μιας προελληνικής λατρείας τής βλάστησης με μινωικά στοιχεία. Η Δήμητρα και άλλοι θεοί εμφανίζονταν σε αρκαδικούς μύθους ως ζωόμορφοι. Παραστάσεις πομπών, με προσωπεία ζώων, ή “δαιμόνων”, μας θυμίζουν τον ελληνικό μύθο τού Μινώταυρου. Ο Διόνυσος, ο μοναδικός θεός που πεθαίνει για να ξαναγεννηθεί, όπως συχνά εμφανίζεται στις θρησκείες τής Ανατολής, σχετίζεται με τον μινωικό μύθο τού “Θείου βρέφους”, που το εγκαταλείπει η μητέρα του και το ανατρέφει η ίδια η Φύση.⁽²⁾ Η μινωική ζωγραφική επηρέασε καταλυτικά τη μυκηναϊκή. Νωπογραφίες ταυροκαθαψίων έχουν βρεθεί στις Μυκήνες και την Τίρυνθα. Αλλά υπήρχε μια σημαντική διαφορά: οι Μυκηναίοι απεικόνιζαν τα ζώα μόνο σε συνάρτηση με τον άνθρωπο, ή και ως θηράματα κυνηγιού, κάτι που δείχνει πόσο διαφορετική ήταν η σχέση τους με την φύση συγκριτικά με τους Μινωίτες.

Πομπή λεοντοκέφαλων “δαιμόνων” με σπονδές στην θεά που υψώνει τελετουργικό σκεύος. Στον ουρανό ο ηλιακός τροχός και η ημισέληνος. Χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι, το μεγαλύτερο του μυκηναϊκού κόσμου, από την Τίρυνθα, φτιαγμένο από μινωικό εργαστήρι (15ος αιώνας ΠΚΧ).

• ⁽²⁾ Το “Θείον Βρέφος”, ο “Μωυσής βρέφος”, ο Habis, γιος τού Οδυσσέα και της Καλυψώς (μιλάμε γι’ αυτόν ταξιδεύοντας στην Ιβηρία, βλέπε το Χρονικό 5, Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ στην Οδύσσεια Λισαβόνα και το Χρονικό 21, Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου), κ.ά., κάθε άλλο παρά μοναδικοί είναι, αφού απαντώνται σε πολλούς πολιτισμούς, βάσει της ίδιας ιδέας, μα όχι αναγκαστικά και της ίδιας προέλευσης. Κάτι ανάλογο συμβαίνει με τους μύθους τού Κατακλυσμού, που γέννησαν οι πρωτοφανείς πλημμύρες, όταν έλιωσαν οι πάγοι – θέμα πολύ διαδεδομένο επίσης σε όλον τον κόσμο. Ο Ουτναπιστίμ, ο Δευκαλίων, ο Νώε, και τόσοι άλλοι, είναι πρωταγωνιστές διαφορετικών εκδοχών τής ίδιας ιστορίας. Και είναι κρίμα που οι Έλληνες είναι πιο εξοικειωμένοι με τον Νώε, παρά με τον Δευκαλίωνα. Ο λόγος είναι πως οι ιστορίες αυτές αντιμετωπίζονται ως μύθοι – εκτός από εκείνες της Βίβλου, που θεωρούνται “ιερές”. Όμως, τι άλλο είναι η Βίβλος εκτός από εβραϊκή μυθολογία;

Η Φρύνη στα Ποσειδώνια της Ελευσίνας, του Henryk Siemiradzki (1889)

Ἐλευσίνια, Καβείρια και Ὀρφικά μυστήρια

● Τα Ἐλευσίνια μυστήρια ήταν τελετές μύησης, που γίνονταν στην Ελευσίνα κάθε χρόνο, στο πλαίσιο της λατρείας τής Δήμητρας και Περσεφόνης. Από τα μυστήρια των αρχαίων χρόνων, αυτά θεωρούνταν ως σπουδαιότερα. Προέλευσή τους ήταν μάλλον μια παλιά αγροτική λατρεία, της μυκηναϊκής, ή και της μινωικής περιόδου. Τα μυστήρια αναφέρονταν στον μύθο τής αρπαγής τής “κόρης” από τον βασιλιά τού Κάτω κόσμου, τον Ἅδη, σ’ έναν κύκλο με τρεις φάσεις: “κάθοδο”, “αναζήτηση”, και “ανάβαση”, όταν η Περσεφόνη έσμιγε πάλι με τη μητέρα της. Η ανάστασή της συμβόλιζε την αναγέννηση κάθε μορφής ζωής. Το τυπικό, οι τελετουργίες, και τα πιστεύω των μυστών, καλύπτονταν από μυστικότητα. Γνωρίζουμε, πάντως, πως οι τελετές συνοδεύονταν από οράματα κι επικλήσεις για “μετά θάνατον ζωή”. Γι’ αυτό, ορισμένοι μελετητές αποδίδουν την απήχηση και μακροημέρευσή τους στην χρήση ψυχεδελικών ουσιών. Οι μοναδικές προϋποθέσεις για συμμετοχή ήταν να μην βάρυνε κάποιον “ενοχή αίματος”, δηλαδή να μην είχε διαπράξει φόνο, και να μην ήταν “βάρβαρος” (να ήταν γνώστης τής ελληνικής). Αυτό, όμως, δεν εμπόδισε τη διάδοση της γιορτής αργότερα στην Ρώμη. Η μύηση, σημειωτέον, επιτρεπόταν και στις γυναίκες, ή ακόμα και στους δούλους. Συγκριτικές μελέτες παραλληλίζουν αυτές τις ελληνικές τελετές με παρόμοια συστήματα της Εγγύς Ανατολής, όπως οι λατρείες τής Ίσιδας και του Όσιρι στην Αίγυπτο, τ’ αντίστοιχά τους στην Συρία και την Περσία, καθώς βέβαια και τα θρακο–φρυγικά Καβείρια μυστήρια.

Ο Ἀγαμέμνων μυείται στα Καβείρια.

● Οι Κάβειροι ήταν αινιγματικές χθόνιες θεότητες, προστάτιδες των ναυτικών, που εισήχθησαν στις ελληνικές τελετουργίες, διατηρώντας ταυτόχρονα χεττιτικά, μαζί με πρωτο-ετρουσκικά στοιχεία. Η μυστηριακή τους λατρεία συνδεόταν στενά μ’ εκείνην του Ἡφαίστου, έχοντας ως επίκεντρο τα νησιά τής Σαμοθράκης και της Λήμνου, στο βόρειο Αιγαίο, αλλ’ επίσης και την Θήβα. Υπήρχαν και άλλοι τόποι λατρείας, όπως λ.χ. η Ἴμβρος και η Σευθόπολις της Θρᾴκης, ή διάφορες περιοχές τής Μακεδονίας, της Μικράς Ασίας, και του λοιπού Αιγαίου. Η μυστηριακή λατρεία τής Σαμοθράκης εξαπλώθηκε κατά την ελληνιστική περίοδο, φτάνοντας τελικά στη μύηση και Ρωμαίων. Και καθώς η προέλευση της λατρείας δεν ήταν ελληνική, γίνονταν δεκτοί και “βάρβαροι”: για να μυηθεί κανείς δεν υπήρχαν προϋποθέσεις ηλικίας, φύλου, κοινωνικής θέσης, ή κι “εθνικής” καταγωγής. Οι πάντες, άνδρες και γυναίκες, ενήλικες και ανήλικοι, ελεύθεροι ή δούλοι, Έλληνες και μη, μπορούσαν να συμμετάσχουν.⁽³⁾ Άλλωστε, όχι μόνον οι Σαμοθράκες, αλλά και οι Λήμνιοι, δεν ήταν ελληνικής καταγωγής: οι Λήμνιοι σχετίζονταν πιθανότατα με τους Ετρούσκους. Εξελληνίστηκαν κατά τον 6ο ΠΚΧ αιώνα, που η Αθήνα κατέκτησε το νησί, μα η λατρεία των Καβείρων επέζησε της “επιχείρησης” εξελληνισμού. Οι Σαμοθράκες συνδέονταν με τους Τρώες και τους Πελασγούς. Στο Ἱερόν τῶν Μεγάλων Θεῶν,⁽⁴⁾ ακόμη και κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, χρησιμοποιούσαν κάποια “βαρβαρική”, λεγόμενη, γλώσσα. Η Θήβα συνδεόταν με τη Σαμοθράκη διαμέσου των γάμων τού Κάδμου και της Ἁρμονίας, που καταγόταν από το νησί. Οι Κάβειροι παρουσιάζουν επίσης πολλές ομοιότητες με άλλες μυθικές φυλές, όπως οι Τελχῖνες, οι Κύκλωπες, οι Δάκτυλοι, οι Κορύβαντες, και οι Κουρῆτες. Αυτές οι ομάδες συχνά συγχέονταν ή ταυτίζονταν, καθώς μάλιστα σχετίζονταν πολλές από αυτές με τη μεταλλουργία – όπως και ο Ήφαιστος.

• ⁽³⁾ Σαμοθρακικό ανάγλυφο, με τον Ἀγαμέμνονα να μυείται στα Καβείρια, ενισχύει την ιδέα πως τα Ελευσίνια προέκυψαν από τα Καβείρια, μέσω Θρακών εγκατεστημένων στην Ελευσίνα.

• ⁽⁴⁾ Η περίφημη Φτερωτή Νίκη τῆς Σαμοθράκης (±200–190 ΠΚΧ) ήταν στημένη στο Ιερόν των Μεγάλων Θεών, σε ανυψωμένη βάση σαν πρύμνη πλοίου.

Ο μύθος τού Ορφέα, του Marc Chagall

● Τα Ὀρφικά μυστήρια ίσως να είχαν επίσης αφετηρία τα Καβείρια. Επρόκειτο για θρησκευτικές πεποιθήσεις και πρακτικές, που προέρχονταν από τον κόσμο των Ελλήνων και των Θρᾳκῶν, συνδεόμενες με ποίηση που αποδιδόταν στον μυθικό μουσικό και προφήτη Ὀρφέα, ο οποίος είχε κατεβεί στον Άδη για την αγαπημένη του Εὐρυδίκη, και κατόρθωσε να επιστρέψει. Οι Ορφικοί τιμούσαν, επιπλέον, την Περσεφόνη και τον Διόνυσο για τον ίδιο λόγο. Όπως και στα Ελευσίνια, η μύηση στον Ορφισμό συνδεόταν με μια “μετά θάνατον ζωή”.⁽⁵⁾

Ιδού ο Αλάριχος, “μεσσίας” τού χριστιανικού όχλου
“μελανοχιτώνων”, μπαίνοντας έφιππος στην Αθήνα.

• ⁽⁵⁾ Το 390 ΚΧ, ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ διέταξε τον στρατό του να διαπράξει μια από τις πιο αποτρόπαιες σφαγές στην Ιστορία, εξολοθρεύοντας 7.000-15.000 Θεσσαλονικεῖς στον Ιππόδρομο, επειδή είχαν επαναστατήσει κατά τής γερμανικής του φρουράς. Για να εξιλεωθεί, το 392 έκλεισε τ’ αρχαία ιερά, κι επέβαλε τον χριστιανισμό ως μοναδική θρησκεία. Χάρη στον Θεοδόσιο, τον “Άγιο” (για την Εκκλησία), ή τον “Μέγα” (για την Ιστορία), οι χριστιανοί, μόλις γλύτωσαν τους διωγμούς, άρχισαν να διώκουν όλους τους άλλους! Οι τελευταίες αναλαμπές των μυστηρίων έσβησαν το 396, όταν ένας άλλος Γερμανός, ο “αρειανός” Αλάριχος, εισέβαλε στην Ελευσίνα, συνοδείᾳ Χριστιανών “με τα μαύρα ράσα” – οι “μελανοχίτωνες” της εποχής – βεβηλώνοντας τους ναούς και σκοτώνοντας όλους τους ιερείς. Ο Βησιγότθος “μεσσίας” τού χριστιανικού όχλου μπήκε θριαμβευτικά στην Αθήνα, αφού ρήμαξε όλη την Ἀττική, εισέβαλε στην Πελοπόννησο, πούλησε στα σκλαβοπάζαρα Σπαρτιάτες, Κορίνθιους, Αργείους κ.ά., και κατόπιν διέσχισε τον Κορινθιακό, καθ’ ὁδὸν προς την Ήπειρο. Σταμάτησε τις σφαγές και τις λεηλασίες, μόνον όταν έγινε magister militum (στρατηλάτης) τού Βυζαντίου. Μάλλον φτηνά πουλήθηκε: του έπρεπε… αγιοποίηση! (Βλέπε Χρονικά 23-24, για την σφαγή τής Θεσσαλονίκης και τον βίαιο εκχριστιανισμό τής αυτοκρατορίας, μέσω της Γενοκτονίας των Ελλήνων, που οδήγησε, ἐν τέλει, στον Θρίαμβο του κρετινισμού).

● À propos: οι πλείστοι αυτοκράτορες της Θεοδοσιανής Δυναστείας, όπως και οι έσχατοι της Ρώμης, ήταν μαριονέτες διαφόρων Γερμανών magistri militum, που ανεβοκατέβαζαν πειθήνια όργανά τους στον θρόνο, με χαρακτηριστικές περιπτώσεις τον Άσπαρ στην Ανατολή, και τον Ricimer στη Δύση. Όσο για τον χριστιανό Αλάριχο, κατέλαβε και λεηλάτησε, το 410, ακόμη και την Ρώμη, σηματοδοτώντας την αρχή της πτώσης τού δυτικού ρωμαϊκού κράτους.

Η ζωφόρος με τις χορεύτριες από το Τέμενος της Σαμοθράκης.

Η μυκηναϊκή εμπορική ναυτιλία απογειώθηκε μόλις κατέρρευσαν
οι Μινωίτες. Μετά από την κατάκτηση της Κρήτης, η παραγωγή
προϊόντων που προορίζονταν για εξαγωγή αυξήθηκε θεαματικά.

Μυκηναϊκή στάμνα με χταπόδι και ψάρια

ΚΑΤΑ ΠΕΡΙΕΡΓΟ ΤΡΟΠΟ, ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ απουσιάζει από τις γραπτές πηγές στην Γραμμική Β. Ξέρουμε, πάντως, πως οι Μινωίτες εξήγαγαν εκλεκτά υφάσματα στην Αίγυπτο. Αναμφίβολα, οι Μυκηναίοι θα έκαναν το ίδιο. Προφανώς, δανείστηκαν γνώσεις κι εμπειρία στον τομέα τής ναυσιπλοΐας από τους Μινωίτες. Είναι γεγονός πως μόλις κατέρρευσε ο μινωικός πολιτισμός, η εμπορική τους ναυτιλία απογειώθηκε. Φαίνεται πως κάποια προϊόντα, κυρίως υφάσματα, λάδι και μεταλλικά είδη, παράγονταν σε τόσο μεγάλες ποσότητες, ώστε ήταν αδύνατον να καταναλωθούν στο εσωτερικό τού βασιλείου· άρα, προορίζονταν για εξαγωγή. Τ’ αγγεία παράγονταν επίσης μαζικά. Ιδίως μετά από την κατάκτηση της μινωικής Κρήτης, η παραγωγή αυξήθηκε θεαματικά, ειδικά στην Αργολίδα, την περιοχή των Μυκηνών, με μεγάλες ποσότητες να πουλιούνται κι εκτός Ελλάδας. Τα είδη που προορίζονταν για εξαγωγή ήταν σαφώς πολυτελέστερα και καλοδουλεμένα, με ζωγραφιστές διακοσμήσεις και μυθικά, πολεμικά, ζωικά, κ.ά. μοτίβα. Το μυκηναϊκό δίκτυο εκτεινόταν ως την Ισπανία, την Βρετανία, και την κεντρική Ευρώπη, ενώ αγγεία τους βρέθηκαν στη Σαρδηνία, τη Σικελία, τη νότια Ιταλία, το Αιγαίο, τη Μικρά Ασία (μεταξύ άλλων στον παλιό οικισμό τής Μιλήτου, όπου έχουν ανασκαφεί μινωικά και μυκηναϊκά κεραμικά υψίστης ποιότητας), σε άλλα μέρη τής Ανατολίας, την Κύπρο, την Χαναάν, ή την Αίγυπτο. Το εξωτερικό εμπόριο των Μινωιτών και Μυκηναίων αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα κεφάλαια της ιστορίας τής εποχής τού μπρούντζου και ανοιχτή πρόκληση για όλους τους αρχαιολόγους.

Τρωικός και κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου

Το χρυσό νεκρικό προσωπείο
τού “Αγαμέμνονα”

Ως κατακτητές τής Κρήτης οι Μυκηναίοι έγιναν μεν κληρονόμοι τής Μινωικής Θαλασσοκρατορίας, όμως δεν κράτησαν πολύ. Ο Τρωικός πόλεμος, που κατά τον Ἐρατοσθένη διεξήχθη το 1194–1184 ΠΚΧ,⁽⁶⁾ οι επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας, και η μεγάλη αστάθεια της εποχής, οδήγησαν στην πτώση τους, κατά την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Η μετάβαση στην εποχή τού σιδήρου, σύμφωνα με πολλούς ιστορικούς, ήταν βίαιη, αλλά κι αιφνίδια, προκαλώντας πολιτισμικές ρήξεις. Μεσολάβησε ένα ιστορικό χάσμα, και στην θέση των “ανακτορικών” πολιτισμών Αιγαίου και Ανατολίας, εμφανίστηκαν απομονωμένες αγροτικές κοινωνίες, της λεγόμενης “γεωμετρικής” εποχής, ή των “ελληνικών σκοτεινών χρόνων” – που ήταν, όντως, σκοτεινοί, αλλά όχι μόνον ελληνικοί. Μέσα σε μόλις 50 χρόνια, στο πρώτο μισό τού 12ου αιώνα ΠΚΧ, ο αφανισμός τού κόσμου των Μυκηναίων και Χετταίων, η καταστροφή στη Συρία, την Χαναάν, και την Αίγυπτο, και η πολιτισμική κατάπτωση που επακολούθησε, είχαν ως αποτέλεσμα να εγκαταλειφθούν πλέον οι εμπορικοί δρόμοι, και ν’ αυξηθεί ο αναλφαβητισμός αλματωδώς. Η μυκηναϊκή γραφή, η Γραμμική Β, ξεχάστηκε. Οι Έλληνες θα ήταν υποχρεωμένοι να επινοήσουν ἐκ νέου την γραφή στα τέλη τού 9ου, ή τις αρχές τού 8ου αιώνα.⁽⁷⁾ Είναι περίοδος κατά την οποία όλες σχεδόν οι πόλεις καταστράφηκαν διὰ τῆς βίας, και σε πολλές περιπτώσεις έπαψαν να κατοικούνται, όπως η χεττιτική πρωτεύουσα Χαττούσα, οι Μυκήνες, και η Ουγκαρίτ. Η Τροία καταστράφηκε τουλάχιστον δυο φορές προτού να εγκαταλειφθεί. Οι οικισμοί έγιναν λιγότεροι και σαφώς μικρότεροι, κάτι που αποδίδεται σε λιμούς και πολέμους (ή και στα δυο), με συνέπεια τον αποδεκατισμό των ανθρώπων.

• ⁽⁶⁾ Ο Ἐρατοσθένης ὁ Κυρηναῖος (±276–195 ΠΚΧ) ήταν γεωγράφος, αστρονόμος, μαθηματικός, θεωρητικός τής μουσικής και ποιητής (χαρακτηριστική περίπτωση της σφαιρικής γνώσης και της πολυμάθειας των αρχαίων επιστημόνων). Πρώτος αυτός υπολόγισε την περιφέρεια της Γης και την κλίση τού άξονά της μ’ εντυπωσιακή ακρίβεια. Υπολόγισε μάλλον επακριβώς και την απόσταση της Γης από τον Ήλιο. Ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο γεωγραφία, επινόησε ένα σύστημα γεωγραφικού πλάτους και μήκους, κι έφτιαξε τον πρώτο παγκόσμιο χάρτη με παράλληλους και μεσημβρινούς, βάσει των διαθέσιμων γεωγραφικών γνώσεων της εποχής. Επινόησε το δίσεκτο έτος, και υπήρξε ο ιδρυτής τής επιστημονικής χρονολογίας, στην προσπάθειά του να προσδιορίσει χρονικά τα κυριότερα πολιτικά και πολιτιστικά γεγονότα από την άλωση της Τροίας. (Για το πότε έγινε ο Τρωικός, βλέπε και Χρονικό 16, υποσημείωση 5).

Ο χάρτης τού Ἐρατοσθένους

● Ο Ερατοσθένης διετέλεσε και βιβλιοθηκάριος της Μεγάλης Βιβλιοθήκης τῆς Ἀλεξανδρείας στην πτολεμαϊκή Αίγυπτο. Δυστυχώς, αυτό το κορυφαίο κέντρο επιστήμης και μάθησης του αρχαίου κόσμου καταστράφηκε επανειλημμένα από τους Ρωμαίους (τον Ιούλιο Καίσαρα, το 48 ΠΚΧ, ή τον αυτοκράτορα Αυρηλιανό, στον 3ο αιώνα ΚΧ), τους χριστιανούς (τον Θεοδόσιο και τον πατριάρχη Θεόφιλο, το 391), όπως και τους μουσουλμάνους Άραβες (τον Αμρ ιμπν αλ-Ας, το 642). Η απώλεια γνώσεων για την ανθρωπότητα υπήρξε όχι μόνον τεράστια, αλλά και ανεπανόρθωτη. (Για το κάψιμο βιβλίων και βιβλιοθηκών, βλέπε το Χρονικό 22 (Διάλειμμα: Άβδηρα, Δημόκριτος και Πλάτων) και τα Χρονικά 23-24).

Πινακίδα με σύμβολα της Γραμμικής Β

• ⁽⁷⁾ Το ελληνικό αλφάβητο στηρίχθηκε, μάλλον, στο φοινικικό “αλφάβητο”, και γέννησε με τη σειρά του διάφορες ευρωπαϊκές και μεσανατολικές γραφές, όπως η λατινική και η κυριλλική. Κατά την προσαρμογή, ωστόσο, του φοινικικού συστήματος στα ελληνικά, σημειώθηκε μια κρισιμότατη καινοτομία, που δεν ήταν άλλη από την χρήση γραμμάτων για τα φωνήεντα. Οι Έλληνες υποχρεώθηκαν να επαναλάβουν την ίδια καινοτομία δυο φορές, επειδή ακριβώς τα φωνήεντα είναι σημαντικά στην γλώσσα τους. Προσαρμόζοντας τη μινωική Γραμμική Α στις ανάγκες τους, οι Μυκηναίοι δανείστηκαν 87 κρητικά σύμβολα: τα πέντε απέδιδαν φωνήεντα και τα 82 συλλαβές. Η Γραμμική Α δεν έχει ακόμη αποκρυπτογραφηθεί, κι έτσι δεν ξέρουμε αν η λαμπρή ιδέα των γραμμάτων για τα φωνήεντα υπήρξε κρητική ή ελληνική. Έχοντας υπόψη τον ορισμό που έχει γίνει πια αποδεκτός λόγω αυτής της καινοτομίας, το πρώτο αλφάβητο (κυριολεκτικά, με σύμφωνα και φωνήεντα) υπήρξε το ελληνικό, σε αντίθεση με τα σημιτικά “αλφάβητα”, τα λεγόμενα abjad (από την αραβική λέξη για το “αλφάβητο”), που είναι αμιγώς “συμφωνικά”, ἤτοι αποδίδουν μόνον τα σύμφωνα. Το φοινικικό abjad ανήκε στην οικογένεια των συγγενικών δυτικών σημιτικών γραφών. (Περί βαλκανικής κι ελληνικής γραφής, βλέπε το Χρονικό 3, τελευταίο μέρος: Πρώιμη γραφή στα Βαλκάνια).

Ο Οδυσσέας ανακαλύπτει τον Αχιλλέα, του Jan de Bray

Ο Τρωικός πόλεμος δεν υπήρξε παρά μια μόνον πράξη αυτής της τραγωδίας σε τεράστια κλίμακα, και με την εμπλοκή πολλών εθνοτήτων: οι πολεμιστές τής συμμαχίας των Τρώων απεικονίζονται στην Ἰλιάδα να μιλούν διάφορες γλώσσες και, ὡς ἐκ τούτου, οι διοικητές τους χρειάζεται να μεταφράζουν τις διαταγές. Αντίθετα, για την αντίπαλη πλευρά, η τρωική εκστρατεία κάθε άλλο παρά πανελλήνια ήταν: ακόμη και ο Ἀχιλλεύς, ο μέγας ήρωας, προσπάθησε ν’ αποφύγει την “στράτευση”, μεταμφιεσμένος… κορίτσι στο παλάτι τής Σκύρου! Αλλά και ο Ὀδυσσεύς, που τον αποκάλυψε, είχε προσποιηθεί πως τρελάθηκε, για να γλυτώσει τον πόλεμο! Περιοχές όπως λ.χ. η Μακεδονία, η Ήπειρος, κι ἐν μέρει η Θεσσαλία, απείχαν, επειδή πιθανόν βρίσκονταν υπό τον έλεγχο των Δωριέων, οι οποίοι θα πραγματοποιούσαν λίγο αργότερα την κάθοδό τους στην Πελοπόννησο, καλύπτοντας το κενό που θα δημιουργούσε ο αφανισμός των Μυκηναίων. Τ’ ανάκτορα καταστράφηκαν, κι εγκαταλείφθηκαν οι μικροί οικισμοί κατά 90%, υποδηλώνοντας συρρίκνωση του πληθυσμού σε μεγάλη κλίμακα. Η Αθήνα και κάποιες άλλες πόλεις κατοικούνταν ακόμη, αλλά με μια σφαίρα επιρροής μάλλον τοπικής εμβέλειας, με περιορισμένες συναλλαγές, και τον πολιτισμό σε πλήρη κατάπτωση – κατάσταση από την οποία χρειάστηκαν αιώνες για ν’ ανακάμψουν.

Σούνιο: ηλιοβασίλεμα στον ναό τού Ποσειδώνα

Εκείνοι οι σκοτεινοί χρόνοι κράτησαν πάνω από 400 χρόνια. Από το 1100 ΠΚΧ και μετά, η αγγειοπλαστική στερείται τον διάκοσμο των μορφών τής μινωικής και μυκηναϊκής κεραμικής, και περιορίζεται σε απλούστερες μορφές, γενικά γεωμετρικές (1000–700 ΠΚΧ). Είναι ο λόγος για τον οποίο η εποχή ονομάζεται γεωμετρική, ή και ομηρική, λόγω της δημιουργίας των επών τού Ομήρου, περί τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, και του επικού κύκλου στο σύνολό του. Τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης της Ελλάδας ήταν η εμφάνιση των πόλεων, κατά τον 9ο αιώνα, σε συνδυασμό με τα ἔπη, ως απόρροια του νέου αλφαβήτου, κι εμπνευσμένα κυρίως από τον Τρωικό και τις επιπτώσεις του – ιστορίες που, αργότερα, θα τροφοδοτούσαν την φαντασία των τραγωδών.

Η συμφορά ήταν ακόμα πιο εκτεταμένη στην Ανατολία. Σε κάθε σημαντικό οικισμό εντοπίζουμε στρώματα καταστροφής. Εδώ ο πολιτισμός χρειάστηκε ίσως και μια χιλιετία για ν’ ανακάμψει στο επίπεδο των Χετταίων. Η Κύπρος υπέστη δύο κύματα καταστροφής: από τους Λαούς τής Θάλασσας, γύρω στο 1230, και από Αιγαιώτες πρόσφυγες περί το 1190 ΠΚΧ. Η Ουγκαρίτ, στη Συρία, κάηκε ολοσχερώς. Επιπλέον, οι παράλιες πόλεις βόρεια της Γάζας βυθίστηκαν στον όλεθρο. Ωστόσο, οι επιδρομές, όλως παραδόξως, δεν είχαν επιπτώσεις στις φοινικικές πόλεις: περιορίστηκαν μόνον στη νότια Χαναάν. Η Ασσυρία, που προστατευόταν από πανίσχυρο στρατό, έμεινε επίσης ανέπαφη. Όμως, αποσύρθηκε στα σύνορά της για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Και όσον αφορά την Αίγυπτο, παρ’ όλο που νίκησε τους εισβολείς κι επέζησε για κάποιο διάστημα, υπέκυψε λίγο αργότερα.

Η αποδιοργάνωση του θαλασσίου διεθνούς εμπορίου διέκοψε
τις απρόσκοπτες προμήθειες κασσίτερου, καθιστώντας αδύνατη
την παραγωγή μπρούντζου (“συστημική κατάρρευση”).

Η περίφημη Φτερωτή Νίκη τῆς Σαμοθράκης – λεηλατημένη κι αυτή από τους Γάλλους, όπως και η Ἀφροδίτη τῆς Μήλου. Στο Ἱερόν τῶν Μεγάλων Θεῶν βρέθηκαν τρεις Νίκες: τη δεύτερη την άρπαξαν οι Αυστριακοί, ενώ η τρίτη, ευτυχώς, έμεινε στη Σαμοθράκη. Το άγαλμα της πρώτης Νίκης έχει ύψος 3,28 μ. (με τα φτερά) και 5,58 μ. με τη μαρμάρινη πλώρη πλοίου πάνω στην οποία είναι τοποθετημένο.

Πρόκειται για την “χειρότερη καταστροφή τής αρχαίας ιστορίας, ακόμα πιο ολέθρια από την πτώση τής δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας”, όπως λέει ο Robert Drews. Αρκετοί τότε αναπόλησαν νοσταλγικά την “χρυσή εποχή που χάθηκε”, ανακαλώντας τις μνήμες από τους χρόνους τής καταστροφής, όταν “έσβησε ο πολιτισμός”. Ο Ἡσίοδος περιέγραψε τις Εποχές Χρυσοῦ, Ἀργύρου, και Ὀρειχάλκου, αλλά και την ενδιάμεση Ἐποχὴ τῶν Ἡρώων, που προηγήθηκε του σύγχρονου σκληρού, απάνθρωπου κόσμου τής Ἐποχῆς τοῦ Σιδήρου. Ως αποτέλεσμα μάλλον της κατάρρευσης της Εποχής τού Μπρούντζου, η πλήρης αποδιοργάνωση του θαλάσσιου εμπορίου μεγάλων αποστάσεων, μια πτυχή τής “συστημικής κατάρρευσης”, διέκοψε, καθώς φαίνεται, τις απρόσκοπτες προμήθειες κασσίτερου, καθιστώντας αδύνατη την παραγωγή μπρούντζου.

Μυκηναϊκό ξιφίδιο με σκηνή κυνηγιού: άνθρωποι εναντίον λεόντων

Επόμενο Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ ● Φοίνικες και Λαοί τής Θάλασσας ● Μινωική Έκρηξη στην Θήρα ● Τρωικός και Κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου (Β)

• >> Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ
• << Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ