Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

/ENGLISH/ Chronicle 21: IBERIAN “EL DORADO”

● Μινωίτες, Μυκηναίοι, Φοίνικες στην Ιβηρία ● Ἑσπερίδες, Μακάρων Νῆσοι
● Σαρδηνία ● Ὀδυσσεύς, Καλυψώ, Ὀφιοῦσα ● Ταρτησσός

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΣΥΧΝΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΚΑΝΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΟΣ με ισχυρισμούς πως υπήρχαν επαφές ανάμεσα στα απώτερα δυτικά παράλια της σημερινής Ισπανίας και Πορτογαλίας, και στην Κρήτη των μινωικών χρόνων”, σχολιάζει ο Dan Stanislawski στη Μελέτη ιστορικοπολιτικής γεωγραφίας: Η ιδιαιτερότητα της Πορτογαλίας, και πιο συγκεκριμένα στο 7ο κεφάλαιο, για τις Επαφές μεταξύ των αρχαίων πολιτισμών τής ανατολικής Μεσογείου και της Ιβηρίας.

“Δεν πρόκειται απλώς για ιδέα δελεαστική, αλλά και για λογική υπόθεση, καθώς οι Μινωίτες ήταν ικανοί στη ναυσιπλοΐα, το εμπόριο, και την ανίχνευση μετάλλων. Αν είχαν μάθει κάτι για την Ιβηρική χερσόνησο, θα τους είχε κάλλιστα προσελκύσει. Όμως, ενώ πιθανότατα χρησιμοποιούσαν τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου που οδηγούσε προς δυσμάς (Rhys Carpenter, Οι Ἕλληνες στην Ισπανία), μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πειστικές ενδείξεις περί αυτού. Οι ανασκαφές στην Αλμερία για τον πολιτισμό Los Millares, χρονολογημένο μάλλον στο 2000–1800 π.Χ., αποκάλυψαν κάποια είδη που θυμίζουν αιγαιακούς πολιτισμούς, μα δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ώστε ν’ αποδεικνύει σαφώς τη σύνδεση. Τέτοια είδη δεν αντιπροσωπεύουν μάλλον τίποτε περισσότερο από κάποιον περιστασιακό παραλληλισμό. Άλλα ευρήματα, μιας κάπως μεταγενέστερης περιόδου στην Ισπανία, παρέχουν πιο συγκεκριμένες ενδείξεις επαφών με τις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου, εφόσον μπορούν άψογα ν’ αντιστοιχιστούν με υλικά από την αιγυπτιακή Αμάρνα, του 1400–1200 π.Χ. Τα αιγυπτιακά εμπορικά είδη αυτής της χρονικής περιόδου είναι πολύ γνωστά στην ισπανική αρχαιολογία, και σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται (almost surely may be associated) [!] με Φοίνικες μεσάζοντες. Προς το παρόν, τέτοια είδη ίσως αποτελούν τις παλαιότερες ενδείξεις για άμεσες επαφές μεταξύ Ιβηρίας και θαλασσοπόρων τής ανατολικής Μεσογείου.”

Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου για
την παραγωγή μπρούντζου; Ποιοι ήταν οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι
έμποροι για τη μεταφορά τού πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο;

Los Millares: μακέτα τού οικισμού με τα τείχη του

Να λοιπόν ένα “άψογο” δείγμα τής “κλασικής” νοοτροπίας των καθιερωμένων ιστορικών: επιφυλακτικοί, όταν γράφουν, ή μιλούν, για τους Μινωίτες, ακόμη και για τους Έλληνες, αλλά ομιλητικότατοι, όταν αναφέρονται από καθέδρας στους Φοίνικες! Όντως, γιατί ήταν τόσο δύσκολο να φτάσουν στην Ιβηρία οι Αιγαιώτες; Οπωσδήποτε, δεν ήταν κατώτεροι των Φοινίκων στη ναυτοσύνη, κι επιπλέον, το Αἰγαῖον είναι πολύ πιο κοντά στην Ιβηρία, σε σύγκριση με την Φοινίκη. Εκτός αυτού, ποιος ήλεγχε τότε (“1400-1200 π.Χ.”) στη Μεσόγειο το εμπόριο; Οι Φοίνικες, ή οι Μυκηναῖοι – που ο Stanislawski τούς “λησμονεί”;(!) Γιατί “σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται με Φοίνικες μεσάζοντες” τα εμπορικά είδη ἐξ Αἰγύπτου που βρέθηκαν στην Ισπανία; Το κρίσιμο ερώτημα, όμως, που η ἐν λόγῳ νοοτροπία δεν απαντά, είναι: Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου, για την παραγωγή μπρούντζου; Ποιοι ήταν τότε οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι έμποροι, για τη μεταφορά τού πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο; Προφανέστατα, οι Μυκηναίοι. Να γιατί οι αποδείξεις για την παρουσία Αιγαιωτών στην Ιβηρία κάθε άλλο παρά “πειστικές” είναι… Υπάρχει, όμως, και η “αντίρροπη” οπτική γωνία, με λεπτομερείς περιγραφές Μινωιτών να εξορύσσουν μέταλλα στη λίμνη Superior, και να τα μεταφέρουν, μέσω του ποταμού Μισσισσιππή, στον Κόλπο τού Μεξικού, για την αποστολή τους στη Μεσόγειο! Αν και αυτό δεν μπορεί ν’ αποκλειστεί, δεν έχω καμιά πρόθεση να σας πάω τόσο μακριά. Καλύτερα να παραμείνουμε στο έδαφος της Ιβηρίας…

Los Millares, της Marianne Weil, χυτός μπρούντζος (2008)

Υπάρχουν κάποιοι “μη καθιερωμένοι” ιστορικοί, που συνδέουν την ξεχωριστή κουλτούρα Los Millares, στην Αλμερία, με τον Πρώιμο μινωικό αποικισμό τής Ισπανίας (W. Sheppard Baird). Ίσως μεγαλύτερο ενδιαφέρον να παρουσιάζει ο επόμενος πολιτισμός, ο αργαρικός, που άνθισε στην περιοχή El Argar, επίσης στην Αλμερία, στη σημερινή ανατολική Ανδαλουσία, μεταξύ τού 1800 και 1300 ΠΚΧ. Η ἐν λόγῳ κουλτούρα χαρακτηρίζεται από την πρώιμη υιοθέτηση του μπρούντζου, που της επέτρεψε να κυριαρχήσει τοπικά στους γείτονές της, οι οποίοι ήταν ακόμη στην εποχή τού χαλκού (την χαλκολιθική).⁽¹⁾ Οι τεχνικές εξόρυξης και μεταλλουργίας των ανθρώπων τού αργαρικού πολιτισμού ήταν προηγμένες, με το ασήμι, το χρυσάφι, και τον μπρούντζο, που εξόρυσσαν ή επεξεργάζονταν, φτιάχνοντας όπλα και κοσμήματα. Ανέπτυξαν εξελιγμένες τεχνικές, και συναλλάσσονταν με άλλες φυλές.

• ⁽¹⁾ Να το επαναλάβω, για να εμπεδωθεί: Bronze Age είναι η εποχή τού μπρούντζου (αν θέλετε, του κρατερώματος), και όχι η εποχή τού χαλκού, όπως επικράτησε να λέγεται. Υπήρξε, όντως, εποχή τού χαλκού, στο μεταίχμιο της νεολιθικής περιόδου και της εποχής τού μπρούντζου (ἐξ οὗ χαλκολιθική), προτού, δηλαδή, ο άνθρωπος ν’ ανακαλύψει πόσο πιο ανθεκτικό γινόταν το μέταλλο, αν έβαζε και λίγο κασσίτερο στον χαλκό, φτιάχνοντας μπρούντζο. Ο πολιτισμός Los Millares υπάγεται στην ἐν λόγῳ μεταβατική περίοδο. Κάποιος προσπάθησε να διορθώσει το λάθος στη Βικιπαίδεια, διαπράττοντας ακόμη μεγαλύτερο ατόπημα: απέδωσε το Bronze Age ως “εποχή τού ορείχαλκου” (θεωρώντας πιθανόν τη λέξη μπρούντζος “μαλλιαρή”, και τη λέξη κρατέρωμα “εξεζητημένη”)! Αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν κάποιο άγνωστο και στους ίδιους μέταλλο της προϊστορίας, τον ὀρείχαλκο. Ο γνωστός μας ορείχαλκος (ο χαλκοπυρίτης: κράμα χαλκού με σίδηρο, ή ψευδάργυρο), ἤτοι το μπράσο, φτιάχτηκε στα ελληνιστικά χρόνια. Πόσο αναχρονιστική υπήρξε όντως αυτή η “διόρθωση”… (Βλέπε Χρονικό 17, υποσημείωση 1, και κατόπιν Μπρούντζος-κρατέρωμα και ορείχαλκος ή χαλκοπυρίτης).

Αργαρικό χρυσό ξίφος

Η αρχαία παράδοση της ομαδικής ταφής, που αποτελεί χαρακτηριστικό τής ευρωπαϊκής μεγαλιθικής κουλτούρας, εγκαταλείφθηκε υπέρ των ατομικών τάφων, ενώ παράλληλα, οι θολωτοί τάφοι αντικαταστάθηκαν από μικρούς κιβωτιόσχημους. Οι νέες συνήθειες κατάγονταν μάλλον από την ανατολική Μεσόγειο, κατά πάσα πιθανότητα τις Μυκήνες, παρακάμπτοντας τη Σικελία και την Ιταλία, όπου η παράδοση της ομαδικής ταφής συνεχίστηκε για κάποιο διάστημα ακόμα. Στην επόμενη φάση τού ἐν λόγῳ πολιτισμού, από το 1500 ΠΚΧ περίπου και μετά, η ταφή μέσα σε πίθους (μεγάλα πιθάρια) απαντάται συχνότερα. Το έθιμο αυτό, που παρέμεινε αποκλειστικά στους κόλπους τής αργαρικής κουλτούρας, πρέπει να είχε επίσης προέλευση την Ἑλλάδα, όπου χρησιμοποιήθηκε μετά από το 2000 ΠΚΧ. Οι πολιτισμικές ανταλλαγές στην περιοχή τής Μεσογείου, κατά τη μυκηναϊκή εποχή, είναι σαφέστατες, με την αργαρική κουλτούρα να υιοθετεί ελληνικά ταφικά έθιμα, ενώ και οι Έλληνες εισήγαγαν τον ιβηρικό θολωτό τάφο.

Σημειώστε πως όποιος έφθανε στην Ιβηρία, μπορούσε να βρει εύκολα τον δρόμο προς τα μεταλλεύματα κασσίτερου της Βρετάνης και της Κορνουάλλης, μέσω των πολιτισμών τού μπρούντζου τής δυτικής Ιβηρίας, που είχαν κάποιο βαθμό επικοινωνίας, όχι μόνο μεταξύ τους, μα και με άλλες κουλτούρες τού Ατλαντικού, όπως της Βρετανίας και της Γαλλίας. Πρόκειται για το λεγόμενο σύμπλεγμα της ατλαντικής εποχής τού μπρούντζου, γύρω στο 1300–700 ΠΚΧ, που απαρτιζόταν από πολιτισμούς όπως της Ανδαλουσίας, της Πορτογαλίας, της Γαλικίας, της Αρμορίκης (η περιοχή τής Γαλατίας με την Βρετάνη), ή των Βρετανικών νήσων. Η ατλαντική εποχή τού μπρούντζου χαρακτηριζόταν από οικονομικές και πολιτισμικές ανταλλαγές, με συγγένειες και συνάφειες, που είναι φανερές στις παράκτιες κοινότητες από τη Γαλικία ως την Σκωτία, ενώ οι εμπορικές επαφές εκτεινόταν από την Μεσόγειο μέχρι την Σκανδιναβία.

Ο Ηρακλής μάχεται με τον Γηρυόνη (περί το 540 ΠΚΧ)

Ο επόμενος αξιοσημείωτος πολιτισμός υπήρξε αυτός της Ταρτησσού, μιας παράκτιας πόλης με λιμάνι, και της γύρω περιοχής στη νότια Ιβηρία (κυρίως Ανδαλουσία). Ήταν η πρώτη αναπτυγμένη πολιτισμικά και πολιτικά Πολιτεία τής χερσονήσου στο τέλος τής 2ης χιλιετίας ΠΚΧ. Η περιοχή υποδηλώνεται και στην ελληνική μυθολογία τής ίδιας περιόδου, ως υπόμνηση της παρουσίας των Μυκηναίων με τις εξορμήσεις τους στην Ιβηρία. Ο Ἡρακλῆς πήγε εκεί για να επιτελέσει δυο άθλους: να σκοτώσει τον Γηρυόνη, αποκτώντας τα βόδια του, και να κλέψει τα μήλα των Ἑσπερίδων. Ο Γηρυόνης ζούσε στην Ἐρύθεια (Ἐρυθείη, ή Ἐρυθηίδα), ένα νησί των Εσπερίδων, στη μακρινή Δύση (το… Far West τού αρχαίου κόσμου): Ἑσπερία ήταν η Δύση, ιδίως η Ιβηρία, ενώ Ερύθεια λεγόταν μια από τις Εσπερίδες, αλλά και η κόρη τού φοβερού και τρομερού γίγαντα. “Ο Γηρυόνης σκοτώθηκε από την υπέρτερη δύναμη του Ηρακλή στην περιτριγυρισμένη από θάλασσα Ερυθηίδα”, μας λέει ο Ἡσίοδος στην Θεογονία του. Ο Ηρακλής έστησε δυο τεράστιες πέτρες, τις λεγόμενες Ηράκλειες Στήλες, για να σταθεροποιήσει την περιοχή, και να διασφαλίσει έτσι τον διάπλου τού στενού τού Γιβραλτάρ. Ίδρυσε και αποικίες, μεταξύ πολλών άλλων τα Γάδειρα, στο νησί τού Γηρυόνη, όπου οι Φοίνικες θ’ αποκτούσαν αργότερα την έδρα των επιχειρήσεών τους: το Gadir (νῦν Cádiz). Ένας τύμβος, κοντά στα Γάδειρα, ήταν, λένε, ο τάφος τού Γηρυόνη. Υπάρχουν, μάλιστα, κάποιοι μύθοι πως ο Ηρακλής είναι επίσης θαμμένος στην Ισπανία.

Ο Γηρυόνης φιγουράρει μεταξύ των μυθικών βασιλιάδων τής Ταρτησσού. Ο εγγονός του, Νώραξ (Norax, ή Norace), κατέκτησε τη νότια Σαρδηνία, ίδρυσε την πόλη Νώρα, κι έγινε ήρωας της νουραγικής μυθολογίας. Υπαγόρευσε τους πρώτους νόμους, χώρισε την κοινωνία σε “επτά τάξεις”, και υποχρέωσε τους αριστοκράτες να εργάζονται. Αργότερα, ο Gárgoris εισήγαγε το εμπόριο, τη μελισσοκομία, και νέα γεωργικά εργαλεία, όπως το αλέτρι. Άλλοι, πάλι, λένε πως τις γεωργικές καινοτομίες τις εισήγαγε ο γιος (κι εγγονός) του, ο Habis (Habido, Abido, Abidas, Abidis, Gabis, ή Gabid, όπως αναφέρεται σε ποικίλες παραλλαγές τού θρύλου), που τον διαδέχθηκε στον θρόνο. Οι μεταγενέστερες γενιές Ελλήνων συνέδεσαν την περιοχή με την Ταρτησσό. Επιπλέον, οι αρχαίοι πίστευαν ότι κάπου έξω από τις Ηράκλειες στήλες βρίσκονταν ο Κῆπος τῶν Ἑσπερίδων και οι Μακάρων νῆσοι, τα Ἠλύσια πεδία.

Ἡρακλῆς, Ἑσπερίδες, Μακάρων νῆσοι, Σαρδηνία

Μπρούντζινη πλάκα με τη Μέδουσα

● O Ἡρακλῆς ήταν δισέγγονος του Περσέα, του θρυλικού ιδρυτή των Μυκηνών, που σκότωσε τη Γοργόνα Μέδουσα. Για να το πετύχει αυτό, έπρεπε να βρει τις Εσπερίδες, ώστε να τον εξοπλίσουν κατάλληλα. Ἐν τέλει, κόβοντας το κεφάλι τής Μέδουσας, από τον λαιμό της ξεπήδησαν ο Πήγασος και ο Χρυσάωρ (χρυσὸς + ἄορ = σπαθί, ἤτοι “Χρυσοσπάθης”), λόγω της συνεύρεσής της με τον Ποσειδῶνα. Ο Χρυσάωρ έγινε βασιλιάς τής Ιβηρίας. Γιος και διάδοχός του ήταν ο Γηρυόνης, που ζούσε σε νησί των Εσπερίδων, την Ερύθεια, την “ερυθρά νήσο” τής εσπέρας, επειδή την έλουζαν οι ακτίνες τού ήλιου κατά τη δύση του. Την ταύτιζαν με τα Γάδειρα, μα υπάρχουν και άλλες εκδοχές, όπως οι Βαλεαρίδες, ή και το Δέλτα στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ (βλέπε Χρονικό 26, Η Ταρτησσός και οι Φοίνικες). Καθώς πήγαινε ο Ηρακλής προς την περιοχή, μας λέει ο Ἡρόδοτος, διέσχιζε την έρημο της “Λιβύης”, ἤτοι του Μαγρέμπ, και αγανάκτησε τόσο από την ζέστη, ώστε έριξε ένα βέλος του ενάντια στον Ἥλιο. “Θαυμάζοντας το θάρρος του”, ο θεός έδωσε στον ήρωα το χρυσό του κύπελλο (το σκάφος), με το οποίο έπλεε στις θάλασσες από τη Δύση στην Ανατολή κάθε βράδυ. Με αυτό έφτασε ο Ηρακλής στην Ερύθεια. Ήταν ένα αγαπημένο θέμα των αγγειογράφων. Αντίθετα, ο Διόδωρος λέει πως ο Ηρακλής πήγε στην Εσπερία διὰ θαλάσσης, αφού συγκέντρωσε στην Κρήτη μεγάλο στόλο, ώστε να πολεμήσει εναντίον τού πλούσιου βασιλιά τής Ιβηρίας, του Χρυσάωρος, και των τριών γιων του. Ο Στησίχορος συνέθεσε ένα τραγούδι για τον Γηρυόνη, με τίτλο Γηρυονηΐς (6ος αιώνας), κάνοντας την πρώτη αναφορά στην Ταρτησσό, και διευκρινίζοντας ότι βρίσκεται δίπλα στις Εσπερίδες. Την εκδοχή θα επαναλάβει κατόπιν ο Στράβων στα Γεωγραφικά του.

Ο Ηρακλής, ο Πάνας, ένας σάτυρος και γυναίκες
στον Κήπο των Εσπερίδων, του Ζωγράφου των
Εσπερίδων, ὑδρία (στάμνα), αρχές 4ου αιώνα ΠΚΧ

Ο γυρισμός στην Ελλάδα με τα βόδια ήταν άθλος τού Ηρακλή. Αρχικά, διέσχισε τα Πυρηναία, που ο ίδιος δημιούργησε, όταν η αγαπημένη του, Πυρήνη, γέννησε ένα ερπετό, κατατρομοκρατήθηκε και άρχισε να τρέχει στο δάσος, ώσπου ξεψύχησε. Ο ήρωας έφτιαξε τον τύμβο της, συγκεντρώνοντας βράχους και σχηματίζοντας έτσι τα Πυρηναία. Σαν βρέθηκε στη Γαλατία, έφτασε στην περιοχή τού Μονακό, όπου έδιωξε τους παλαιούς θεούς. Γι’ αυτό χτίστηκε σ’ ένα ακρωτήρι ο ναός τού Ηρακλή Μόνοικου (μόνος + οἶκος)· ονομάστηκε έτσι επειδή ήταν ο μοναδικός στη μετέπειτα Κυανή Ακτή. Στον 6ο αιώνα ΠΚΧ, οι Φωκαείς έχτισαν εκεί την αποικία Μόνοικος. Το μοναδικό βαθύ λιμάνι στο Μονακό είναι αφιερωμένο στον μεγάλο ήρωα: Port Hercule. Παράλληλα, ο Ηρακλής ίδρυσε τις πόλεις Ἀλεσία και Νέμαυσο, κι έγινε ο πατέρας των Κελτών. Φτάνοντας στη Λιγυρία, δυο γίγαντες, ο Ἀλεβίων και ο Βεργίων, γιοι τού Ποσειδώνα, θέλησαν ν’ αρπάξουν τα βόδια, μα πλήρωσαν με την ζωή τους. Στην αναμέτρηση αυτή είχε τη βοήθεια του Δία, που έριξε στους γίγαντες μια βροχή από πέτρες. Η διαδρομή στην Ιταλία ήταν σχετικά ήρεμη, ως τα νότια της χερσονήσου, κοντά στο Ῥήγιον, όταν ένα βόδι πήδηξε στην θάλασσα κι έφτασε στη Σικελία, όπου το ιδιοποιήθηκε ένας άλλος γιος τού Ποσειδώνα, ο Ἔρυξ, βασιλιάς τής ομώνυμης πόλης και άριστος πυγμάχος. Ο Ηρακλής πάλεψε μαζί του και τον σκότωσε για να πάρει πίσω το ζώο. Το μοναδικό πρόβλημα που προέκυψε κατόπιν ήταν στην Θρᾴκη, όταν η Ἥρα τρέλανε τα βόδια. Ο Ηρακλής χρειάστηκε να φτάσει ως τον Ἑλλήσποντο για να τα ξαναμαζέψει, και τελικά να τα παραδώσει στον Εὐρυσθέα, που τα θυσίασε στη σύζυγο και αδερφή τού Δία.

● Οι Ἑσπερίδες, στην ελληνική μυθολογία, ήταν νύμφες, λάτρεις τού τραγουδιού, που φρόντιζαν έναν γαλήνιο κήπο στη δυτική άκρη τού κόσμου, κοντά στα όρη τού Άτλαντα της βορειοδυτικής Αφρικής, “στο χείλος τού μεγάλου Ωκεανού που περιβάλλει την οικουμένη”. Θεωρούνταν κόρες τού Ἕσπερου, ἤτοι εσπερινού, ή και αποσπερίτη: του πλανήτη τής Ἀφροδίτης. Ήταν τρεις (όπως και άλλες ελληνικές τριάδες, σαν τις Χάριτες, ή και τις Μοίρες): η Αἴγλη (“εκθαμβωτική”), η Ἀρέθουσα (“υδροχόος”), και η Ἐρύθεια (“ερυθρά”). Ο Κήπος των Εσπερίδων ήταν το περιβόλι τής Ήρας στη Δύση, όπου υπήρχε κάποιο δέντρο, ή άλσος, που έβγαζε “χρυσά μήλα”, τα οποία χάριζαν την αθανασία. Σε κατοπινά χρόνια συνέδεσαν τα φρούτα αυτά με τα πορτοκάλια, που ήταν άγνωστα στην Εὐρώπη και τη Μεσόγειο πριν από τον Μεσαίωνα. Βάσει της υπόθεσης αυτής, η ελληνική βοτανική ονόμασε όλα τα κιτροειδή “ἑσπεριδοειδῆ” – υπονοώντας ότι μας ήρθαν από τη Δύση, ενώ στην πραγματικότητα κατάγονται από την Ανατολή: τη νοτιοανατολική Ἀσία.⁽²⁾

Παραδοσιακό Rabelo στον Δούρο, που μετέφερε
επί αιώνες ανθρώπους και αγαθά, κυρίως κρασί.

• ⁽²⁾ Σε ορισμένες γλώσσες, η λέξη πορτοκάλι προέρχεται από τ’ όνομα της Πορτογαλίας, της πάλαι ποτέ κύριας πηγής των εισαγωγών: πορτοκάλι στα ελληνικά, portokal στα βουλγάρικα και σλαβομακεδόνικα, portocală στα ρουμάνικα, και phortokhali στα γεωργιανά· ή portogallo, purtualle, σε διαλέκτους τής νότιας Ιταλίας. Σχετικά ονόματα βρίσκουμε και σε μη ευρωπαϊκές γλώσσες: portakal στα τούρκικα, al-burtuqal στ’ αράβικα, porteghal στα πέρσικα, και birtukan στα αμχαρικά (την αιθιοπική γλώσσα).

● Όσο για τη λέξη Πορτογαλία, αυτή προέρχεται από το ρωμαϊκό Portus Cale, που εξελίχθηκε σε Portugale κατά τον 7ο-8ο αιώνα ΚΧ. Το Cale ήταν ένας πρώιμος οικισμός στις εκβολές τού ποταμού Δούρου, στα βόρεια της χώρας. Μυστήριο καλύπτει την ετυμολογία τού ονόματος, ή και την ταυτότητα των ιδρυτών τής πόλης. Κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν πως οι πρώτοι κάτοικοι του Cale ήταν Έλληνες, και ότι τ’ όνομα προέρχεται από την ελληνική λέξη κάλλος, λόγω της ομορφιάς τής κοιλάδας τού Δούρου. Η γενικά αποδεκτή εξήγηση, όμως, είναι πως πρόκειται για εθνώνυμο, προερχόμενο από τους Callaeci, ή Gallaeci, που ζούσαν εκεί. Το ίδιο ισχύει για τα ονόματα Γαλικία και Γάια, όπως λέγεται η δίδυμη πόλη τού Πόρτο, στις εκβολές τού Δούρου. (Για τον ελληνικό αποικισμό Λουζιτανίας-Γαλικίας, βλέπε Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

● Ποταμός Δοῦρος: ίσως < Δούριος: δουρά, ξυλεία, ή Δωρίας: Δωρίς.

Μακαρονησία: Αζόρες, Μαδέρα, Κανάρια και Πράσινο Ακρωτήρι

● Οι Μακάρων νῆσοι, στην ελληνική, αλλά και την κέλτικη μυθολογία, ήταν ένας παράδεισος γαλήνιος, χωρίς χειμώνες, όπου γίνονταν δεκτοί ήρωες και άλλοι θνητοί που είχαν την θεϊκή εύνοια. Οι Έλληνες πίστευαν ότι τα νησιά βρίσκονταν στον Δυτικό ωκεανό, στον Ωκεάνιο ποταμό που περιέβαλλε τη γη. Ο Στράβων τα τοποθετούσε απέναντι από τη Μαυριτανία, τη Δυτική Σαχάρα και το Μαρόκο (“Μαυρουσία”). Ήταν νήσοι πέρα από τα πέρατα της γης, όπου δεν έπεφταν ποτέ χιόνια ή δυνατές βροχές, αλλά ο Ωκεανός έστελνε πάντα ζωογόνα την πνοή τού Ζέφυρου για να δροσίζει ευεργετικά τους ανθρώπους. Ο Πλούταρχος, που συχνά-πυκνά αναφερόταν στα νησιά, τα τοποθετούσε με βεβαιότητα στον Ατλαντικό, λέγοντας πως έφτανε κανείς εκεί από την Ιβηρία μετά από ολιγοήμερο ταξίδι:

“Λένε πως πρόκειται για δυο νησιά, που χωρίζονται από έναν πολύ στενό πορθμό, σε απόσταση [2000 χιλιομέτρων] από την Αφρική… Μια ακράδαντη πεποίθηση έχει ριζώσει, ακόμη και μεταξύ των βαρβάρων, πως εκεί βρίσκονται τα Ηλύσια πεδία, και ο τόπος διαμονής των Μακάρων, που τραγούδησε ο Ὅμηρος.”

Η σύγχρονη γεωγραφία ονομάζει αυτά τα νησιά Μακαρονησία (από το ελληνικό τους όνομα Μακάρων νῆσοι). Είναι τέσσερα αρχιπελάγη: οι Αζόρες και η Μαδέρα (Πορτογαλία), τα Κανάρια (Ισπανία), και το Πράσινο Ακρωτήρι.

Νουραγικό μεταλλικό μοντέλο πλοίου

● Οι διασυνδέσεις Ιβηρίας και Σαρδηνίας, που υποδηλώνει σαφώς η μυθολογία, επιβεβαιώνονται από αρχαιολογικά, αρχιτεκτονικά, γλωσσικά, πολιτισμικά, ή και ιστορικά στοιχεία. Στ’ ανατολικά τους, οι Σαρδηνοί είχαν, φυσικά, επαφές με τους Μυκηναίους, που συναλλάσσονταν σε όλη τη δυτική Μεσόγειο, καθώς και με τους Κρῆτες, λ.χ. με την Κυδωνία, τα σημερινά Χανιά, όπως φαίνεται από τ’ αγγεία που αποκάλυψαν οι ανασκαφές στη Σαρδηνία. Προφανώς οι επιρροές ήταν ευρύτερες. Μια βαθμιδωτή πυραμίδα στο Monte d’Accoddi, κοντά στο Σάσσαρι, παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με το μνημειακό συγκρότημα Los Millares, στην Ανδαλουσία, ή επίσης με κατοπινά οικοδομήματα στις Βαλεαρίδες. Ορισμένοι μελετητές βρίσκουν ομοιότητες με μεσοποτάμια κτίσματα, και τις αποδίδουν σε μεταναστεύσεις, ιδίως Σουμερίων, στη δυτική Μεσόγειο. Έλληνες ιστορικοί και γεωγράφοι χαρακτήριζαν τα μυστηριώδη μεγαλιθικά nuraghe ως δαιδάλεια, αποδίδοντάς τα, εμμέσως, στον Δαίδαλο, που εγκαταστάθηκε στη Σικελία, κι έπειτα στη Σαρδηνία, αφού απέδρασε από την Κρήτη, όπου, μεταξύ άλλων, είχε χτίσει τον Λαβύρινθο. Λένε πως ο Μίνως τον κυνήγησε ως τη Σικελία, αλλά ο Δαίδαλος κατάφερε να τον σκοτώσει.

Με το ξεκίνημα του νουραγικού πολιτισμού στον 18ο αιώνα κατά την χαλκολιθική περίοδο, ο χαλκός χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή όπλων και άλλων ειδών. Σύντομα το νησί, που ήταν πλούσιο σε ορυκτά, κυρίως χαλκό και μόλυβδο, γέμισε καμίνια για την παραγωγή κραμάτων, που μεταφέρονταν στα λιμάνια όλης τής λεκάνης τής Μεσογείου – πιθανόν με πλοία μινωικά, αργότερα μυκηναϊκά, ίσως και σαρδηνιακά. Ο νουραγικός πολιτισμός απέκτησε έμπειρους μεταλλουργούς, από τους σπουδαιότερους παραγωγούς μετάλλων στην Ευρώπη. Περνώντας στην εποχή τού μπρούντζου, άρχισαν να φτιάχνουν πλήθος προϊόντων με αυτό το νέο κράμα, όπως όπλα, εργαλεία, ή αναθήματα, λ.χ. μπρούντζινα πλοία, που δείχνουν την στενή τους σχέση με την θάλασσα. Μα η Σαρδηνία δεν συγκαταλεγόταν στον σημαντικό εκείνον χάρτη των πηγών κασσίτερου της αρχαιότητας (Κορνουάλλη-Ντέβον, Βρετάνη, Ιβηρία, Βοημία–Σαξωνία). Ωστόσο, λόγω του υπόλοιπου ορυκτού της πλούτου, απετέλεσε κέντρο εμπορίας μετάλλων τής εποχής εκείνης, και δεν αποκλείεται να εισήγαγε κασσίτερο από την Ιβηρία, για να τον διαθέτει μετά στην υπόλοιπη Μεσόγειο. Συνεπώς, οι έμποροι από το Αιγαίο, όπως και άλλες περιοχές, όπου ο κασσίτερος σπάνιζε, έριχναν πάρα πολύ συχνά άγκυρα στα λιμάνια της. Έτσι εξηγούνται και οι πολιτισμικές επιρροές στη νουραγική κουλτούρα, από τους πολιτισμούς των Μυκηνών, της Κρήτης, και της Κύπρου, καθώς και η παρουσία μυκηναϊκών, κρητικών, και κυπριακών αγγείων, ή και ντόπιων αντιγράφων τους, σε 5-6 νουραγικές κοινότητες, που αποτελούσαν διαμετακομιστικούς κόμβους κατά την ύστερη εποχή τού μπρούντζου.

Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής

Όπως είδαμε και στο προηγούμενο Χρονικό, εκείνη την εποχή (15ος – 13ος αιώνας ΠΚΧ) σημειώθηκαν τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμών, μεταξύ των οποίων και των Λαών τής Θάλασσας, που έφεραν την καταστροφή στους Μυκηναίους και τους Χετταίους, ενώ αποπειράθηκαν να καταλάβουν την Αίγυπτο. Υπενθυμίζουμε πως ορισμένοι μελετητές συνδέουν μια από τις φυλές των Λαών τής Θάλασσας, τους Shardana, με τους Σαρδηνούς τής νουραγικής εποχής, που εγκαταστάθηκαν στο νησί είτε πριν, ή μετά από την αποτυχημένη εισβολή στην Αίγυπτο. Πρόκειται γι’ αμφιλεγόμενες θεωρίες, που δεν αποδέχονται οι περισσότεροι αρχαιολόγοι και ιστορικοί. Ο Σιμωνίδης ὁ Κεῖος, ωστόσο, σ’ ένα χαμένο έργο του, που αναφέρει ο Ζηνόβιος, έκανε λόγο για επιδρομές Σαρδηνών στην Κρήτη, κατά την περίοδο της εισβολής των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο. Αυτό ίσως να επιβεβαιώνει πως οι Σαρδηνοί, κατά τη νουραγική εποχή, σύχναζαν και στην ανατολική Μεσόγειο. Επιπλέον, έχουν βρεθεί νουραγικά αγγεία τού 13ου αιώνα στην Τίρυνθα, και την περιοχή τού σικελικού Ακράγαντα, κατά μήκος τής θαλάσσιας ρότας που συνέδεε το ανατολικό με το δυτικό τμήμα τής mare nostrum.

Το δεύτερο σε μέγεθος νησί τής Μεσογείου, μετά από τη Σικελία, ονομαζόταν από τους Έλληνες Ἰχνοῦσα. Πήρε τ’ όνομα Σαρδηνία μάλλον από τον Σάρδο, μυθικό ήρωα του νουραγικού πανθέου, που αποίκισε το νησί από τη Λιβύη. Πατέρας του ήταν ο Μακήρις, σχετιζόμενος ίσως με τον Φοίνικα Μελκάρτ, που ταυτιζόταν με τον Λίβυο Ηρακλή. Συναφής παράδοση συνέδεε τον Σάρδο με τους Ηρακλείδες, που εγκαταστάθηκαν εκεί μ’ επικεφαλής τον Ιόλαο, ανιψιό τού Ηρακλή, σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη. Ο Ἰόλαος θεωρείται γενάρχης τής φυλής των Ιολαίων,⁽³⁾ που, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες Καρχηδονίων και Ρωμαίων, έμειναν ανυπότακτοι. Ίδρυσε επίσης πολλές πόλεις, από τον Εὔξεινο Πόντο ως τη Σικελία και τη Σαρδηνία, ζητώντας τη συνδρομή τού Δαίδαλου. Είναι εντυπωσιακό πως οικοδομήματα του τελευταίου σώζονταν ακόμη κατά την εποχή τού Διόδωρου (1ος αιώνας ΠΚΧ). Τέλος, γύρω στα 1000 ΠΚΧ, πρωτοεμφανίστηκαν ἐπὶ σκηνῆς οι Φοίνικες, ρίχνοντας ολοένα και συχνότερα άγκυρα σε ήδη υφιστάμενα λιμάνια, όπως Caralis, Νώρα, Βύθια, Σολκοί, Θάρρος, και Ὀλβία (ελληνικά ονόματα τα πιο πολλά), ενώ από τον 8ο αιώνα, άρχισαν να ιδρύουν (ή να ιδιοποιούνται) οχυρά και πόλεις, κυρίως στα στρατηγικής σημασίας νοτιοδυτικά παράλια.⁽⁴⁾

• ⁽³⁾ Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής: Κορσικανοί (ίσως από Λιγυρία) αποίκισαν την Κορσική από τη βόρεια Σαρδηνία· Βάλαροι των Βαλεαρίδων (από Ιβηρία, ή νότια Γαλλία, σχετιζόμενοι με τους Βάσκους) αποίκισαν τα βόρεια-κεντρικά τής Σαρδηνίας· Ιολαίοι (από βόρεια Αφρική, ή δυτική Σικελία, ή ανατολική Μεσόγειο) αποίκισαν τα κεντρικά-νότια. Οι διάλεκτοι Gallurese, Logudorese, και Campidanese, αντιστοιχούν ενδεχομένως στις ἐν λόγῳ φυλές.

Launeddas

• ⁽⁴⁾ Η Σαρδηνία και η Κορσική αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση και στη μουσική, καλλιεργώντας μια από τις παλαιότερες μορφές φωνητικής πολυφωνίας, εξίσου αρχαίας με την πολυφωνία τής Ηπείρου (μαζί και της Αλβανίας). Η UNESCO ανακήρυξε αυτό το είδος τραγουδιού, cantu a tenore, ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά, το 2005. Το cantu a cuncordu, ένα παρόμοιο στυλ, αντιστοιχεί στην κορσικάνικη paghjella, κι έχει χαρακτήρα θρησκευτικό.

● Η πολυφωνία επεκτείνεται και στα όργανα. Ένα χαρακτηριστικό πολυφωνικό πνευστό, που απαρτίζεται από τρεις αυλούς, είναι οι launeddas (το λεγόμενο “τριπλό κλαρίνο” ή “τρίαυλος”). Οι αυλοί παίζονται με κυκλική αναπνοή, και ο ήχος τους μπορεί να είναι συνεχής. Ο ένας αποτελεί τον ισοκράτη, οι άλλοι δυο αποδίδουν τη μελωδία σε τρίτες κι έκτες. Οι πρόγονοι των launeddas μάλλον βρίσκονταν στην Αίγυπτο των αρχών τής 3ης χιλιετίας ΠΚΧ. Εκείνοι οι αυλοί με γλωσσίδα λέγονταν memet· αναπαραστάσεις τους βρίσκουμε σε ανάγλυφα τάφων, ή και σε πυραμίδες. Οι launeddas εμφανίζονται στον 8ο αιώνα ΠΚΧ τουλάχιστον, και ως τώρα συνοδεύουν θρησκευτικές τελετές, ή χορούς (su ballu). Οι μουσικοί αποδίδουν εκτεταμένες παραλλαγές κάποιων μελωδικών φράσεων, κι έτσι ένας σκοπός μπορεί να διαρκέσει ως μια ώρα, δημιουργώντας ήχους που, όπως εύστοχα παρατήρησε ο Alessio Surian, ανήκουν στους “στοιχειωδέστερους και με τον μεγαλύτερο συντονισμό τής ευρωπαϊκής μουσικής”.

Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου

Γραφή Κυνητών με ανθρώπινη φιγούρα (8ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο GÁRGORIS ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΩΣ ΜΥΘΙΚΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ ενός από τους λαούς τής Ταρτησσού, στη νότια Πορτογαλία (Algarve και κάτω Alentejo), στο δυτικό άκρο τής Ευρώπης: ήταν οι Κυνήτες, Κυνήσιοι, ή Κόνιοι, τους οποίους ο Ηρόδοτος διέκρινε από τους Κέλτες. Ο βασιλιάς, λέει ο θρύλος, είχε αιμομικτικές σχέσεις με την κόρη του, που τ’ όνομά της δεν έχει διασωθεί. Το… “μοιραίο” συνέβη μια μέρα που την τσίμπησε μέλισσα· ο Gárgoris θέλησε να γιατρέψει την πληγή, μαλάσσοντάς την με το στόμα του, με αποτέλεσμα να κυριευτούν από το πάθος (είναι άγνωστο πού ακριβώς ήταν το τσίμπημα)! Όταν έμεινε έγκυος, την φυλάκισε, και διέταξε την θανάτωση του παιδιού. Το εγκατέλειψαν σ’ έναν λόφο, δίπλα σε άγρια θηρία που, ωστόσο, το θήλασαν και το περιέθαλψαν. Σαν έμαθε ο βασιλιάς πως ο γιος (κι εγγονός) του ήταν ζωντανός, διέταξε να τον πάρουν από την σπηλιά, και να προκαλέσουν τον θάνατό του με κάποιον άλλον τρόπο: να τον ποδοπατήσουν βόδια σε άτακτη φυγή, να τον κατασπαράξουν σκύλοι και πεινασμένοι χοίροι, ή αλλιώς, να τον πετάξουν στην θάλασσα για να πνιγεί. Όμως, χάρη στην προστάτιδα Μοίρα, ο Habis (Abidas) κατάφερε να επιβιώσει: όλα τα ζωντανά τον φρόντισαν, ενώ η θάλασσα, μ’ ένα της κύμα, τον έβγαλε σώο στην ακτή. Τελικά, αναθράφηκε από μια ελαφίνα (τ’ όνομά του, στην γλώσσα των Κυνητών, σημαίνει ελάφι), μεγάλωσε σαν θηρίο, κι έγινε επιτήδειος ληστής, μα τον έπιασαν κάτι αγρότες, που τον οδήγησαν στον βασιλιά. Τότε αυτός, βλέποντας ορισμένα ἐκ γενετῆς σημάδια, κατάλαβε πως ήταν ο γιος (κι εγγονός) του. Εντυπωσιασμένος από το θαύμα τής επιβίωσής του απ’ όλες τις δοκιμασίες, τον όρισε διάδοχο του θρόνου… Τον θρύλο κατέγραψε ο γαλατικής καταγωγής Λατίνος ιστορικός, Πομπήιος Τρόγος (1ος αιώνας ΠΚΧ), ενώ τον αφηγήθηκε έμμετρα ο Jerónimo de Arbolanche στο ποίημά του, Abidas (1566).

Περσέας και Ανδρομέδα (1572), του Gustave Moreau

Σύμφωνα με τον Λατίνο ιστορικό, Ιουστίνο, που συνέγραψε την Ἐπιτομὴ τῶν Φιλιππικῶν τοῦ Πομπηίου Τρόγου, ο Habis, ως βασιλιάς πλέον, προχώρησε σε ρηξικέλευθες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, “κατανέμοντας τους πολίτες μεταξύ επτά πόλεων”, και απαγορεύοντας τη δουλεία λόγω χρεών, που ήταν σύνηθες φαινόμενο στ’ αρχαία χρόνια. Ο Ιουστίνος σχολίασε επίσης τις αναλογίες τού θρύλου με παρόμοιες ιστορίες γι’ άλλους γενάρχες όπως οι Περσεύς, Μωυσής, Ρωμύλος και Ρώμος, εκφράζοντας την άποψη πως ο Habis υπερτερεί έναντι των ιδρυτών τής Ρώμης, που αναγκάστηκαν απλώς να έχουν ως τροφό μια λύκαινα, χωρίς να περάσουν από χίλιες δυο δοκιμασίες, ώστε να επιδείξουν ανάλογη ή και υπέρτερη ικανότητα επιβίωσης.⁽⁵⁾ Με τόσο χαρισματικό βασιλιά, η περιοχή μεταξύ των εκβολών τού Γουαδαλκιβίρ κι εκείνων τού Σάδου, στο Σετούμπαλ, μεταμορφώθηκε θεαματικά, αφού ο Habis εισήγαγε τη γεωργία, με την σπορά των σιτηρών, και την εκτροφή των βοοειδών, κι έτσι βελτίωσε τη διατροφή των υπηκόων του. Οι απόγονοί του κυβέρνησαν την περιοχή για αιώνες. Σπουδαίο υπήρξε επίσης το νομοθετικό του έργο, με τους έμμετρους νόμους που θέσπισε, και οι οποίοι σταδιακά εμπλουτίστηκαν, αριθμώντας “ἕξ χιλιάδες ἔπη”,⁽⁶⁾ κατά την ακμή τής Ταρτησσού, σύμφωνα με τον Στράβωνα. Η παράδοση των έμμετρων νόμων φαίνεται πως ξεκίνησε σ’ εποχές αρχαϊκές, όταν η γραφή δεν ήταν διαδεδομένη, για ν’ απομνημονεύουν οι άνθρωποι και να τηρούν τους νόμους.⁽⁷⁾ Αυτοί οι έμμετροι νόμοι ήταν προφανώς γραμμένοι στην ταρτήσσια, ή νοτιοδυτική γραφή,⁽⁸⁾ την αρχαιότερη των παλαιοϊβηρικών (7ος – 5ος αιώνας ΠΚΧ). Εκτεινόταν ανάμεσα στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ κι εκείνες του Σάδου, ή στο εσωτερικό τής Ιβηρίας, φτάνοντας προς ανατολάς ως το Alicante και τη Murcia, όπου καλλιεργήθηκε η ελληνοϊβηρική γραφή. Δεν υπάρχει σύμπνοια μεταξύ των μελετητών για την προέλευση αυτών των ιβηρικών γραφών. Κάποιοι υποστηρίζουν πως ήταν το φοινικικό abjad, άλλοι πως συνέβαλε και το ελληνικό αλφάβητο. Άρα, κανένας δεν φαίνεται να δίνει προτεραιότητα στην ελληνική γραφή. Φεῦ! Οι “Φοινικολάτρες” δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν καμιά “φοινικοïβηρική” γραφή!

Οδυσσέας και Καλυψώ, του Max Beckmann

• ⁽⁵⁾ Σχολίασα τις αναλογίες με τον “Μωυσή μωρό” (βλέπε Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, υποσημείωση 4): ο Habis υπερτερεί κατά κράτος! Ως προς τον Περσέα, να υπενθυμίσω πως όταν ήταν μωρό, ο παππούς Ἀκρίσιος, φοβούμενος έναν χρησμό ότι θα τον σκοτώσει ο εγγονός του, τον πέταξε στην θάλασσα, μαζί με τη μάνα του, Δανάη, μέσα σε μια ξύλινη λάρνακα. Στις δοκιμασίες του, όταν μεγάλωσε (αποκεφάλισε τη Μέδουσα, κι έσωσε την Αιθιοπίδα πριγκίπισσα, Ἀνδρομέδα, από το Κῆτος), δεν θα έβγαινε νικητής, αν δεν ήταν γιος τού Δία – άρα, υπερτερεί όλων!

• ⁽⁶⁾ Ἔπος είναι, μεταξύ άλλων: λέξη, στίχος, στροφή, ποίημα, άσμα, νουθεσία, ρητό, χρησμός.

• ⁽⁷⁾ Περί αρχαιοελληνικών μουσικών νόμων, και την αρχαία παράδοση να άδονται οι νόμοι απ’ τον λαό για ν’ απομνημονεύονται και να τηρούνται, βλέπε Χρονικό 11, υποσημείωση 1, και Χρονικό 16, υποσημείωση 9.

• ⁽⁸⁾ Ή νοτιο-λουζιτανική γραφή, ή βαστουλο–τουρδητανική, ή κι escrita conia (γραφή Κυνητών).

Οι Gárgoris και Habis πρωταγωνιστούν σε διάφορες παραλλαγές τού ἐν λόγῳ θρύλου. Σε μια από αυτές, ο πρώτος παραλληλίζεται με τον Κρόνο που τρώει τα παιδιά του, ενώ, αντίθετα, ο δεύτερος παρουσιάζεται ως θύμα διώξεων, επειδή εισήγαγε τη γεωργία στη βουκολική Ταρτησσό. Μια άλλη εκδοχή, που παρεισέφρησε εντελώς απροσδόκητα σ’ ένα βιβλίο περί fado, είναι προφανώς μεταγενέστερη, αποσιωπώντας το στοιχείο τής αιμομιξίας, ώστε να καταστεί η ιστορία ηθικά μη επιλήψιμη. Συνδυάζει αυτόν τον θρύλο με τον μύθο τής ίδρυσης της Λισαβόνας, όπως και με την Ὀδύσσεια, διανθίζοντας έτσι την ιστορία με τους προσφιλείς μας ομηρικούς ήρωες. Σε αυτήν την εκδοχή, που αφηγείται ο Mascarenhas Barreto, στο βιβλίο του, Fado / Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση, με τις πολυάριθμες παρενθετικές μυθολογικές ή ιστορικές του υποσημειώσεις, ο Gárgoris παρουσιάζεται ως ο Ίβηρας βασιλιάς Gregoris, ενώ η κόρη του δεν είναι άλλη από την Καλυψώ. Άρα, την πατρότητα του γιου της την “επωμίζεται” ο Ὀδυσσεύς, ενώ η Ὠγυγία δεν είναι νησί, αλλά οικισμός στις εκβολές τού Τάγου. Ο βασιλιάς τής Ἰθάκης, λέει αυτή η εκδοχή, περιτείχισε την πόλη, και την ονόμασε Ulissea (Οδύσσεια) – ἐξ οὗ Olisipo(na), δηλαδή Λισαβόνα – ενώ ο γιος που απέκτησε με την Καλυψώ, ο Abidis, αφού πέρασε τις δοκιμασίες που είδαμε παραπάνω, ίδρυσε την Scalabis (Santarém), και άλλες πόλεις (λ.χ. Astorga, Astigi, στην Ισπανία· βλέπε Χρονικό 5. Ιβήρου Οδύσσεια, Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ στην Οδύσσεια Λισαβόνα).

Olisipo (Λισαβόνα), Sintra, Scalabis (Santarém),
και Salacia (Alcácer do Sal)

Πολλές εκδοχές υπάρχουν και για τον θρύλο τής ίδρυσης της Λισαβόνας. Σε μια από αυτές, ο Οδυσσέας είδε ένα αστροπελέκι ν’ αστράφτει στον ουρανό και να προκαλεί πυρκαγιά στο έδαφος, σε μιαν άγνωστη χώρα. Τότε ο Ζεύς, ο μέγας θεός των κεραυνών, του είπε να χτίσει μια πόλη σ’ εκείνο το σημείο. Σε αυτήν την χώρα, λέει μια άλλη εκδοχή, βασίλευε η γοητευτική Οφιούσα, που αντί για πόδια, είχε μια τεράστια φιδίσια ουρά. Η βασίλισσα ερωτεύτηκε τρελά τον Οδυσσέα και, για να τον έχει στο πλευρό της, του προσέφερε τον θρόνο τού βασιλείου της. Ο ήρωάς μας, ως πονηρός που ήταν, προσποιήθηκε πως δέχεται, γιατί φοβόταν για την ζωή του αν αρνιόταν. Μα ταυτόχρονα, γέμιζε κρυφά το πλοίο του με προμήθειες. Και μια νύχτα, ενώ η βασίλισσα κοιμόταν, ο Οδυσσέας και το πλήρωμά του χάθηκαν στο σκοτάδι. Εξοργισμένη το πρωί, η Οφιούσα χτυπούσε την τεράστια ουρά της τόσο δυνατά στο έδαφος, ώστε δημιούργησε τους επτά λόφους, όπου είναι χτισμένη η Λισαβόνα. Ὀφιοῦσα,, φυσικά, είναι η Χώρα τῶν Ὄφεων-Ἑρπετῶν, όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες την ατλαντική Ιβηρία, τη σημερινή Πορτογαλία και Γαλικία, και ειδικότερα την περιοχή γύρω από τις εκβολές τού Τάγου.

Θηλυκὸν Οὐραῖον Ἑρπετόν, μια μορφή τής Ἴσιδος
(αδερφής πιθανόν, ή μητέρας τής Οφιούσας…!)

● Η Οφιούσα των Ελλήνων ήταν για τους Ρωμαίους η Oestriminis (η Άκρα, ή Άπω Δύση, στα λατινικά), κάτι σαν το finis terrae, “τέλος τού κόσμου” (με την οπτική ενός Μεσόγειου). Ο Αβιηνός, Ρωμαίος ποιητής τού 4ου αιώνα ΚΧ, στο έργο του, Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές), ανέπλασε τον Μασσαλιώτη περίπλου, του 6ου αιώνα ΠΚΧ, ένα ημερολόγιο καταστρώματος άγνωστου Έλληνα θαλασσοπόρου, κι έγραψε πως οι Oestrimni, που ζούσαν στην περιοχή ἐπὶ μακρόν, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους λόγω εισβολής ερπετών. Στην πραγματικότητα, τα ερπετά δεν ήταν φίδια, αλλά άνθρωποι, πιθανότατα οι Saephes, ή Ophis (“λαός των ερπετών”), και Dragani (“λαός των δράκων”), που ήρθαν να εγκατασταθούν σε αυτήν την γη. Οι Saephes ζούσαν σε ορεινή περιοχή, δίπλα στις εκβολές τού Τάγου, όπου υπήρχε ένα νησί, που ο Αβιηνός ονόμασε Ποιητάνιον. Συμμαχώντας με μιαν άλλη φυλή, τους Cempsi, κατάφεραν να πάρουν αυτά τα εδάφη διὰ τῆς βίας από τους Oestrimni. Οι νεοφερμένοι ήταν, προφανώς, είτε πρωτο-Κέλτες, ή Κελτίβηρες, ενώ οι Oestrimni οι παλαιολιθικοί κάτοικοι της ατλαντικής Ιβηρίας.

Οι Όφεις, που λάτρευαν τα ερπετά, ζούσαν στα βουνά τής βόρειας Πορτογαλίας και Γαλικίας, ή στις εκβολές των ποταμών Δούρου, Κάβαδου, Τάγου, και Σάδου. Οι Σαίφες, μαζί με τους Κέμψους, ζούσαν στην γη των Κυνητών (το Algarve και Κάτω Alentejo, όπου βασίλεψε ο Gárgoris). Οι Κέμψοι, ίσως με σημαντικές γερμανικές και λίγυες προσμίξεις, έφτασαν στην Ιβηρία γύρω στο 650 ΠΚΧ, κι εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα τού Τάγου, ή και στην χερσόνησο του Σετούμπαλ, όπου ο Αβιηνός προσδιόρισε το σημερινό Ακρωτήρι Espichel ως lugum cempsicum. Οι Δρακάνοι, τέλος, κατάγονταν μάλλον από τη Λιγυρία, περιοχή τής ΒΔ Ιταλίας, κι έφτασαν στη ΒΔ Ιβηρία (Κανταβρία, Αστούριες, Γαλικία, και Μπέιρα) με κέλτικες προσμίξεις, ήταν Κελτολίγυρες. Τ’ όνομά τους δείχνει πως έφεραν τους δράκους στην Ιβηρία, όπου οι ντόπιοι πρέπει να είχαν ήδη στη λατρεία τους τούς δικούς τους γρύπες.

Ένα άλλο υπερφυσικό ον, στους θρύλους τής Πορτογαλίας και της Γαλικίας, είναι η Moura encantada (μαγεμένη). Ένας θρύλος αναφέρει ότι στο θερινό ηλιοστάσιο, ένα νεαρό θηλυκό ερπετό, μια χθόνια θεά, αποκάλυπτε κρυμμένους θησαυρούς σε όσους τριγυρνούσαν στα δάση. Η παρθένα, έλεγαν, ζούσε στην περιοχή τού Πόρτο. Κατά το ηλιοστάσιο, οργάνωναν γιορτές προς τιμήν της. Στο υπόλοιπο της χρονιάς, γινόταν φίδι και ζούσε κάτω από βράχια. Ως προσφορά, οι βοσκοί τής άφηναν λίγο γάλα από τα κοπάδια τους.

Καλυψώ και Οδυσσέας, του William Russell Flint

Ως προς την Καλυψώ, κατά την ελληνική μυθολογία, δεν ήταν πριγκίπισσα, αλλά νύμφη, στη νήσο τής Ωγυγίας, κόρη τού Άτλαντα, γι’ αυτό ονομαζόταν και Ατλαντίδα (Όμηρος), ή και Ωκεανίδα, ήταν δηλαδή μια από τις κόρες τού Ὠκεανοῦ (Ησίοδος). Ωστόσο, και οι δύο εκδοχές συνδέονται με την περιοχή των Ηρακλείων στηλών, ή με τον Ατλαντικό ωκεανό. Ο Ἄτλας, ο Τιτάνας που συγκρατούσε την ουράνια σφαίρα, ταυτίστηκε με την οροσειρά τού Άτλαντα στη βορειοδυτική Αφρική. Αρχαίοι μελετητές τού έργου και της γεωγραφίας τού Ομήρου,⁽⁹⁾ μεταξύ άλλων, ο Στράβων και ο Πλούταρχος, εξέφρασαν την άποψη πως η Ωγυγία, ή και η Σχερία, το νησί των Φαιάκων, βρίσκονταν στον Ατλαντικό, και ορισμένοι ταύτισαν κάποιο από τα νησιά, ή και τα δυο, με την Ἀτλαντίδα. Ο Πλούταρχος γράφει και πάλι με μεγάλη σαφήνεια πως

“ένα Ὠγύγιο νησί βρίσκεται μακριά, στ’ ανοιχτά τής θάλασσας, σε απόσταση ενός πενθήμερου ταξιδιού από την Βρετανία, με κατεύθυνση προς δυσμάς”.⁽¹⁰⁾

Κάνει επίσης λόγο για τη “μεγάλη ήπειρο”, που ερμηνεύθηκε είτε ως αναφορά στην Αμερική, ή ως υπαινιγμός στην Ατλαντίδα. Πολλά χαρακτηριστικά των Φαιάκων, όπως η ναυτοσύνη τους, υποδηλώνουν είτε τη μινωική Κρήτη, ή την Ατλαντίδα. Η περιγραφή τού παλατιού τους παραπέμπει σε προηγμένο πολιτισμό. Ιδίως τα πλοία τους ήταν εκπληκτικά, εντελώς διαφορετικά από τα καράβια τού Τρωικού πολέμου, και μάλιστα… κατευθυνόμενα με την σκέψη!⁽¹¹⁾ Εδώ στηρίζεται η άποψη πως ήταν ο Όμηρος, πριν από τον Πλάτωνα, που μίλησε πρώτος για την Ατλαντίδα.

Ο Δευκαλίων και η Πύρρα, ρίχνοντας πέτρες πίσω τους για να “ξαναγεννήσουν” το ανθρώπινο γένος,
του Andrea del Minga

• ⁽⁹⁾ Για τη γεωγραφία τής Οδύσσειας, βλέπε Χρονικό 15. Πλώρη για Rio de Janeiro!, Παράρτημα: Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια.

• ⁽¹⁰⁾ Η Ωγυγία, συνδεδεμένη με τον Ὠγύγιο κατακλυσμό, και τον μυθικό βασιλιά τής Ἀττικῆς, ή Βοιωτίας, Ὠγύγη ή Ὠγύγο, παραπέμπει σ’ έννοιες όπως αρχέγονος, πανάρχαιος, πρωταρχικός, υποδηλώνοντας ότι το νησί τής Καλυψώς ήταν αρχαιότατο. Όταν ο Αἰσχύλος αποκαλεί τον Νείλο Ωγύγιο, κάθε άλλο παρά υπονοεί πως το νησί βρισκόταν στην Αίγυπτο, όπως κάποιοι επιπόλαια σκέφτηκαν.

● Η ελληνική μυθολογία αναφέρεται σε τρεις κατακλυσμούς: του Ωγύγη, του Δευκαλίωνα, και του Δάρδανου.

• ⁽¹¹⁾ Πλοία προγραμματισμένα ηλεκτρονικά: ό,τι καλύτερο μπορεί να έχει στη διάθεσή του ένας Περίπλους στο Αρχιπέλαγος! Φυσικά, σὺν τοῖς ἄλλοις, με αυτήν την τεχνολογία κατὰ νοῦ, η ιδέα πως η Σχερία-Φαιακία μπορεί να ήταν η Κέρκυρα θα πρέπει ν’ αποκλειστεί. Πιθανότερο φαντάζει οι Φαίακες να ήταν τελικά Μινωίτες με την Κνωσό και τα εκπληκτικά τους πλοία!

● Ο Όμηρος ανέφερε πως ήταν πλοία ταχύτερα από τα γεράκια, ενώ ο βασιλιάς Ἀλκίνοος εξήγησε λεπτομερώς στον Οδυσσέα ποιες ακριβώς πληροφορίες έπρεπε να δώσει στα σκάφη για να τον οδηγήσουν στην Ιθάκη:

“Πες μου την χώρα, τον λαό, και την πόλη σου, ώστε τα πλοία μας να χαράξουν αναλόγως τον προορισμό τους, και να σε μεταφέρουν εκεί. Γιατί οι Φαίακες δεν έχουν καπετάνιους: τα σκάφη τους δεν έχουν πηδάλια σαν αυτά που έχουν τα καράβια άλλων λαών, μα τα ίδια τα πλοία κατανοούν το τι σκεφτόμαστε και τι θέλουμε. Ξέρουν όλες τις πόλεις και τις χώρες σε ολόκληρο τον κόσμο, και μπορούν να διασχίζουν με άνεση την θάλασσα, ακόμη και όταν είναι καλυμμένη από ομίχλη και σύννεφα, ώστε να μην υπάρχει κίνδυνος να ναυαγήσουν, ή και να πάθουν οποιαδήποτε ζημιά.”

Όμηρος

“Παραμύθια”! Όπως και για την ίδρυση της Λισαβόνας, η επωδός που ακούμε ξανά και ξανά, μετά από αυτές τις ιστορίες, είναι πως πρόκειται για μύθους. Η πραγματικότητα είναι άλλη. Ξανά και ξανά, οι περί Ελλήνων παραδόσεις είναι “θρύλοι”, εκείνες περί Φοινίκων “ιστορία”… Μάλλον αληθεύει ότι, δυτικά των Ηρακλείων στηλών, ίσως δεν υπήρξαν διόλου ελληνικοί οικισμοί παρά μόνον ταξίδια εξερευνητικά. Ο μύθος τής ίδρυσης του Olisipo από τον Οδυσσέα δεν είναι παρά μύθος. Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει το παραμικρό στοιχείο που να στηρίζει την “ιστορία” τής ίδρυσης της Λισαβόνας “γύρω στο 600 π.Χ.”, ή στο μακρινό 1200 ΠΚΧ, από τους Φοίνικες, με τ’ όνομα Alis Ubbo (“Ασφαλές Λιμάνι”), έστω και αν υπήρχαν στην Ulissea-Olissipona κάποιοι οργανωμένοι οικισμοί με σαφείς μεσογειακές επιρροές, είτε εκείνη τη μακρινή εποχή, ή και αργότερα· μύθος είναι και αυτή…⁽¹²⁾ Παρομοίως, μ’ εξαίρεση τα εξερευνητικά ταξίδια των Φοινίκων και των Καρχηδονίων, δεν υπήρξαν, ή τουλάχιστον δεν έχουν εντοπιστεί, αποικίες τους πέρα από το Algarve, ειδικότερα στην Balsa–Tavira,⁽¹³⁾ κοντά στα σύνορα Ισπανίας-Πορτογαλίας, με σημαντικές φοινικικές εγκαταστάσεις, ή κι επιρροές, από τον 8ο αιώνα ΠΚΧ και μετά. Οι φοινικικές επιδράσεις στο έδαφος της Πορτογαλίας οφείλονται κυρίως στις εμπορικές και πολιτισμικές ανταλλαγές με την Ταρτησσό.

• ⁽¹²⁾ Ένας τέτοιος οικισμός είναι το Κάστρο τού Zambujal, ο πιο σημαντικός τής χαλκολιθικής περιόδου (εποχής τού χαλκού) στην χερσόνησο της Λισαβόνας. Φαίνεται πως εκεί οι ντόπιοι συγκατοικούσαν με αποίκους από την ανατολική Μεσόγειο. Η οικονομία τους είχε ως βάση την εντατική γεωργία· παράλληλα, ασχολούνταν με την εξόρυξη, την εκμετάλλευση ορυκτών και τη μεταλλουργία χαλκού, με αποτέλεσμα να προκύψουν έντονες εμπορικές ανταλλαγές, εντός κι εκτός τής χερσονήσου, μεταξύ 3000 και 1700 ΠΚΧ. Οι κάτοικοι εισήγαγαν ορυκτά, όπως χαλκό, και αμφιβολιτικούς λίθους, καθώς επίσης ελεφαντόδοντο και χρυσό. Ο χώρος έχει συντηρηθεί σχετικά καλά, με κάποιους τοίχους να έχουν ακόμη ύψος 4 μέτρα, καθώς η κοινότητα είχε φτιάξει τείχος για να προστατευτεί από ενδεχόμενες επιθέσεις.

Balsa: νόμισμα με παράσταση αλόγου και ψαριού (50 ΠΚΧ)

• ⁽¹³⁾ Η Tavira εμφανίστηκε στα τέλη τής εποχής τού μπρούντζου (1000–800 ΠΚΧ). Οι Φοίνικες την ιδιοποιήθηκαν κατά τον 8ο αιώνα, κι έτσι έγινε μια από τις πρώτες τους εγκαταστάσεις στην ιβηρική Δύση. Δημιούργησαν “ένα αποικιακό αστικό κέντρο, με τεράστια τείχη, δυο λιμάνια, δυο τουλάχιστον ναούς, και με κανονικό αστικό σχέδιο” – χαρακτηριστικό που παραπέμπει, ωστόσο, σε πολεοδομία των αρχαίων Ελλήνων, και όχι των Φοινίκων, ή άλλων σημιτικών λαών (βλέπε στο Χρονικό 22, στο ξεκίνημα, τη σύγκριση του Στράβωνα ανάμεσα στην φοινικική Μάλακα και την ελληνική Μαινάκη, στην περιοχή τής σημερινής Μάλαγας, βάσει της δόμησής τους). Το φοινικικό όνομα της πόλης ήταν Baal Saphon, ή Baal Shamin, από τα ονόματα των θεών των κεραυνών, ή τ’ ουρανού, που λάτρευαν οι ΒΔ σημιτικοί λαοί και οι Μεσοποτάμιοι. Σταδιακά, τ’ όνομά της συντομεύτηκε σε Balsa. Άλλοι, αντίθετα, επιμένουν πως το τοπωνύμιο Balsa έχει προέλευση ιβηρική, ίσως βασκική. Απαντάται πλέον και σε άλλα μέρη τού κόσμου.

Στα τέλη τού 6ου αιώνα ΠΚΧ, η Tavira καταστράφηκε βίαια λόγω συγκρούσεων, κι ερημώθηκε για έναν αιώνα. Αυτό ίσως συνέβη κατά τη συντριβή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους. Το 410 ΠΚΧ, στη μετα-ταρτήσσια, τουρδητανική περίοδο, οι ιβηρικές αποικίες απαλλάχτηκαν από την καρχηδονιακή ηγεμονία. Ως αποτέλεσμα, ήρθε η ανάκαμψη, με την αστική άνθιση της περιοχής, οπότε και η Tavira αναβίωσε κι αναπτύχθηκε περαιτέρω. Αλλά η αναγέννηση δεν κράτησε πολύ: η πόλη καταστράφηκε κι ερημώθηκε ξανά, στα τέλη τού 4ου αιώνα. Αφού η Καρχηδόνα ισοπεδώθηκε, οι Ρωμαίοι ίδρυσαν, στα μέσα τού 1ου αιώνα ΠΚΧ, ένα λιμάνι, σε απόσταση 7 χιλιομέτρων από την Tavira, που κληρονόμησε τ’ όνομα Balsa.

“Ταρτήσσιον ὄλβιον ἄστυ” (Ἡρόδοτος)

Αργανθώνιος

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΤΑΡΤΗΣΣΟ. Αυτή η θρυλική πολιτεία εμφανίζεται, περί τα μέσα τής 1ης χιλιετίας ΠΚΧ, σ’ ελληνικές και ανατολικές πηγές. Κατά πάσα πιθανότητα, ο Όμηρος ήταν και πάλι ο πρώτος που, στην Ἰλιάδα, μίλησε για μια χρυσοφόρο γη, στα δυτικά όρια του κόσμου (Ιβηρία), πριν από τον μεγάλο ωκεανό (τον Ατλαντικό), όπου οι άνθρωποι ζούσαν πολλά χρόνια, ευτυχισμένοι μες στα πλούτη τους. Το Ταρτήσσιον ὄλβιον ἄστυ, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, βρισκόταν λίγο έξω από τις Ηράκλειες στήλες, στις εκβολές, και πιο συγκεκριμένα, στο Δέλτα τού ομώνυμου ποταμού, και βασιλιάς του ήταν ο περιώνυμος κι αιωνόβιος Αργανθώνιος – μ’ ένα όνομα που, οπωσδήποτε, μας παραπέμπει στον μεγάλο του πλούτο.

Ένας άλλος ιστορικός, ο Ἔφορος, περιέγραψε στον 4ο ΠΚΧ αιώνα

“μια πολύ ευημερούσα αγορά, ὀνόματι Ταρτησσός, πλούσια σε κασσίτερο που μεταφέρει ο ποταμός, καθώς και σε χρυσό και χαλκό από κέλτικα εδάφη.”

Όμως, περί τα τέλη τής χιλιετίας, φαίνεται ότι τ’ όνομά της έπεσε σε αχρηστία, δημιουργώντας την εντύπωση πως η πόλη μπορεί να είχε αφανιστεί, εξαιτίας φυσικών, ή και άλλων αιτίων. Η Ταρτησσός, όπως και η Θήρα, συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες να ήταν το μέρος όπου βρισκόταν η Ατλαντίδα. Ίσως να είχαν και πολλά άλλα κοινά, εξαιτίας μινωικών επιρροών. Οι Ανδαλουσιανοί, όπως οι Έλληνες, ωφελήθηκαν ίσως από τους Κρήτες όχι μόνον οικονομικά, αλλά και πολιτισμικά. Τ’ αρχαιολογικά ευρήματα εκεί έχουν δημιουργήσει μιαν εικόνα ενός εκτεταμένου πολιτισμού, με τον πυρήνα ν’ απλώνεται από την κοιλάδα τού Γουαδαλκιβίρ ως την Ουέλβα, επηρεάζοντας και το σύνολο της νότιας Ιβηρίας, από τις εκβολές τού Τάγου ως και τη νότια περιοχή τής χώρας τής Βαλένσιας. Ο Παυσανίας (2ος αιώνας ΚΧ) προσδιόρισε το ποτάμι κι έδωσε λεπτομέρειες για την τοποθεσία τής πόλης:

Άποψη του ποταμού Γουαδαλκιβίρ (1854), του Manuel Barrón y Carrillo

“Λένε πως Ταρτησσός ονομάζεται ένα ποτάμι στη γη των Ιβήρων, που χύνεται στην θάλασσα από δύο βραχίονες,⁽¹⁴⁾ και πως, μεταξύ αυτών των δύο βραχιόνων, βρίσκεται μια πόλη με το ίδιο όνομα. Ο ποταμός είναι ο μεγαλύτερος στην Ιβηρία και παλιρροϊκός, και σε μια μετέπειτα περίοδο ονομάστηκε Βαέτης”, (ή Βαῖτις). Ενώ οι Μαυρούσιοι τον ονόμασαν αργότερα Μεγάλο Ποταμό (Γουαδαλκιβίρ).⁽¹⁵⁾

• ⁽¹⁴⁾ Ο Στράβων περιγράφει επίσης δυο βραχίονες στις εκβολές τού ποταμού, με τη δημιουργία ενός Δέλτα: “αἱ ἐκβολαὶ τοῦ Βαίτιος διχῆ σχιζόμεναι· ἡ δὲ ἀπολαμβανομένη νῆσος ὑπὸ τῶν στομάτων ἑκατόν, ὡς δ’ ἔνιοι, καὶ πλειόνων σταδίων, ἀφορίζει παραλίαν.” Στο χωρίο αυτό δεν αναφέρει την Ταρτησσό – που, πάντως, τη μνημονεύει ο μεταγενέστερός του, Παυσανίας. Η χώρα, λέει ο Στράβων, διαθέτει “φυσικά όρια”: είναι οι ποταμοί Ἄνας (Guadiana) και Βαέτης ή Βαῖτις (Guadalquivir), που εύγλωττα καλείται “ἀργυρὸς ποταμός”. Το τοπωνύμιον Ταρτησσίς αναφερόταν στην χώρα, ενώ η πρωτεύουσα ονομαζόταν Ταρτησσός, όπως και το ποτάμι.

• ⁽¹⁵⁾ Για τον Αριστοτέλη ήταν… παμμέγιστος ποταμός, αφού νόμιζε πως πήγαζε στα Πυρηναία! Ακόμη και οι διάνοιες, βλέπετε, μπορεί να σφάλλουν οικτρά! Λανθάνει όμως και ο Παυσανίας, αφού ο Γουδαλκιβίρ είναι μόλις ο πέμπτος σε μήκος ποταμός τής Ιβηρίας· προηγούνται κατά σειρά οι ποταμοί Τάγος, Έβρος, Δούρος και Γουαδιάνα. Σύμφωνα με τον Λίβιο, ο Γουαδαλκιβίρ για τους ντόπιους (Ταρτήσσιους και Τουρδητανούς) ήταν ο Κέρτις ή Ρέρκης ποταμός.

Ιβηρία: Ταρτησσός, Οφιούσα, Κελτική, Oestrimni, Dragani, Saephes, Cempsi, Κυνήτες (7ος-5ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο ανατολικός βραχίονας, ο μοναδικός που υφίσταται ακόμη, ήταν πολύ πιο απλωμένος τότε. Ο δυτικός βραχίονας δεν υπάρχει πια, αλλά πιστεύεται πως βρισκόταν κοντά στην Ουέλβα. Τώρα σε αυτήν την περιοχή υπάρχουν μόνο λίμνες. Εκείνη την εποχή, ανάμεσα στους δυο βραχίονες του ποταμού, υπήρχε μια μεγάλη λιμνοθάλασσα, μ’ ένα τουλάχιστον νησί μέσα της, όπου βρισκόταν, μάλλον, η θρυλική πόλη τής Ταρτησσού. Το τοπίο είναι εντελώς διαφορετικό τώρα. Ορισμένα ευρήματα μας οδηγούν στο συμπέρασμα πως θα πρέπει να συνέβησαν δύο φυσικές καταστροφές (σεισμοί με τσουνάμι), που προκάλεσαν την καταβύθιση των νησιών και της γύρω ξηράς – μια από τις οποίες συνέβη γύρω στο 1500 ΠΚΧ, ενώ η άλλη περί το 200 ΚΧ.⁽¹⁶⁾ Συνεπώς, οι συμφορές αυτές δεν συνδέονται με τον αφανισμό τής Ταρτησσού, της οποίας οι περισσότεροι οικισμοί εγκαταλείφθηκαν εντελώς ανεξήγητα, στο μεταίχμιο του 6ου και του 5ου αιώνα ΠΚΧ…

• ⁽¹⁶⁾ Οι παραπάνω φυσικές καταστροφές είναι σημαντικές αφού μας δίνουν κάποια στοιχεία για την πόλη τής Ταρτησσού – την ίδρυση και την εξαφάνισή της. Η πρώτη καταστροφή, γύρω στο 1500 ΠΚΧ, υποδηλώνει πως η πόλη ιδρύθηκε προφανώς κατά την περίοδο που ακολούθησε της καταστροφής, δηλαδή κάποια στιγμή στο δεύτερο μισό τής 2ης χιλιετίας ΠΚΧ. Όσο για τη δεύτερη καταστροφή, περί το 200 ΚΧ, αυτή θα πρέπει να άλλαξε και πάλι τόσο δραματικά την τοπογραφία τής περιοχής ώστε δεν κατέστη δυνατός ο εντοπισμός τής πόλης μέχρι σήμερα. Επιπλέον, δεν γνωρίζουμε την έκταση των καταστροφών που προκάλεσαν οι Καρχηδόνιοι, όταν εξαφάνισαν τον ταρτήσσιο πολιτισμό ἀπὸ προσώπου γῆς. Να γιατί η Ταρτησσός ως τις μέρες μας παραμένει μια πόλη θρυλική.

Οι Ταρτήσσιοι, ως εξαιρετικοί μηχανικοί, διέθεταν κάποιο εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων ενός παλιρροϊκού ποταμού. Ο Στράβων μάς περιγράφει μια κοινωνία προηγμένη και αστικοποιημένη, με πλείστες ανθηρές πόλεις στις όχθες τού Ταρτησσού-Βαέτη-Γουαδαλκιβίρ:

Θησαυρός τής Ταρτησσού, El Carambolo

“Σοφώτατοι δ’ ἐξετάζονται τῶν Ἰβήρων οὗτοι, καὶ γραμματικῇ χρῶνται, καὶ τῆς παλαιᾶς μνήμης ἔχουσι συγγράμματα καὶ ποιήματα καὶ νόμους ἐμμέτρους ἑξακισχιλίων ἐπῶν, ὥς φασι”…

(“Θεωρούνται οι πιο μορφωμένοι των Ιβήρων, έχουν γραφή, και ιστορικά χρονικά, και ποιήματα, κι έμμετρους νόμους έξι χιλιάδων επών, καθώς λένε”).

Η κουλτούρα τους χωρίζεται κυρίως σε δύο περιόδους: Η πρώτη ονομάζεται “γεωμετρική”, και συμπίπτει με την ύστερη εποχή τού μπρούντζου, από το 1200 ως το 750 ΠΚΧ – αντιστοιχεί, δηλαδή, περίπου στην ελληνική γεωμετρική τέχνη (Βίοι Παράλληλοι τεχνών; Ίσως)… Η δεύτερη περίοδος χαρακτηρίζεται “ανατολίζουσα”, επηρεασμένη από Φοίνικες και Έλληνες, μεταξύ 750 και 550 ΠΚΧ, οπότε και αντικαταστάθηκε από τον κλασικό ιβηρικό πολιτισμό. Κάποια παρόμοια μετάβαση στον λουζιτανικό πολιτισμό συνέβη στη νότια περιοχή τής Πορτογαλίας, κυρίως στο Algarve και το Κάτω Alentejo, προεκτεινόμενη παράκτια ως τις εκβολές τού Τάγου. Σημαντικές εξελίξεις τής περιόδου ήταν η εισαγωγή τού κεραμικού τροχού, καθώς και άλλες πρόοδοι της τεχνικής, λ.χ. αρχιτεκτονική, όπως και της γεωργίας. Άλλη μια αξιοσημείωτη εξέλιξη ήταν η περαιτέρω εξειδίκευση και κοινωνική διαστρωμάτωση. Πάρα πολύ σπουδαία καινοτομία υπήρξε η γραφή. Με την άφιξη των Ελλήνων, που η επιρροή τους ξεπερνούσε κατά πολύ την έκταση του αποικισμού τους,⁽¹⁷⁾ ο “οριενταλισμός” άρχισε να μετασχηματίζεται σε ιβηρικό πολιτισμό, ιδίως στα νοτιοανατολικά. Η ελληνική επιρροή είναι ορατή στην σταδιακή αλλαγή τής αρχιτεκτονικής των μνημείων, προσεγγίζοντας τα πρότυπα του ελληνικού κόσμου ολοένα και περισσότερο. Η ιβηρική γραφή εξελίχθηκε από τη λεγόμενη νοτιοδυτική, ή και ταρτήσσια γραφή, μ’ έντονες τις ελληνικές επιδράσεις. Σε αρκετές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε και μια παραλλαγή τού ελληνικού αλφαβήτου (ιβηροϊωνική γραφή) για την καταγραφή ιβηρικών κειμένων.

• ⁽¹⁷⁾ Υπάρχουν χάρτες που δείχνουν μόνο μια ελληνική αποικία σε όλη την Ιβηρία: το Ἐμπόριο. Όλοι οι άλλοι οικισμοί προσδιορίζονται ως ντόπιοι ή φοινικικοί. Ακόμη και η Ἄκρα Λευκή (ένα τοπωνύμιο που το απαρτίζουν δυο ελληνικές λέξεις) επισημαίνεται ως φοινικική αποικία! Με
  ποιο μαγικό ραβδί, λοιπόν, εξαπλώθηκαν οι ελληνικές πολιτισμικές επιρροές; Πώς μπόρεσαν
  να διεισδύσουν ακόμη και στην φοινικική σφαίρα επιρροής;

Η κουλτούρα (από την φράση “cultura animi”, του Κικέρωνα) είναι και υλική: πρόκειται για τα τεχνουργήματα που δημιουργεί μια κοινωνία, αλλά και για το πώς αυτά αντιστοιχούν στις κοινωνικές σχέσεις. Δίχως καταμερισμό τής εργασίας και τεχνολογία, πάντως, ο πολιτισμός είναι αδιανόητος. Κουλτούρα και πολιτισμός απαιτούν μια οικονομική βάση ώστε να ευδοκιμήσουν. Στην περίπτωση της Ιβηρίας, τα μέταλλα ήταν αυτά που άνοιξαν τον δρόμο προς την αυγή τής εποχής τού μπρούντζου, ενώ αργότερα, η πορεία επιταχύνθηκε, όταν επιτόπου κατέφθασαν ορισμένοι Ανατολίτες. Η εξόρυξη και η τήξη των μετάλλων ξεκίνησαν πριν από τον ερχομό των Μινωιτών, των Ελλήνων, και των Φοινίκων. Οι Ίβηρες συνέλλεγαν μέταλλα στις αποθέσεις των ποταμών τής Ταρτησσού από πολύ παλιά. Τα ορυχεία λ.χ. του Río Tinto, στις όχθες τού ποταμού που εκβάλλει στον κόλπο των Γαδείρων, στην Ουέλβα, υπολογίζεται πως είναι 8.000–10.000 ετών. Τα εκμεταλλεύτηκαν για χαλκό, ασήμι, χρυσάφι, και άλλα ορυκτά, Ίβηρες, Ταρτήσσιοι, Φοίνικες, Έλληνες, Ρωμαίοι, Βησιγότθοι, Μαυρούσιοι, και Ισπανοί, για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, που ο τόπος έχει μετατραπεί σε ζώνη περιβαλλοντικής καταστροφής.⁽¹⁸⁾

Río Tinto: όμορφα χρώματα αλλά… δηλητηριώδη!

• ⁽¹⁸⁾ Η περιοχή τού Tinto, λόγω της εκμετάλλευσής της επί δέκα χιλιετίες, μοιάζει με “σεληνιακό τοπίο”, αν μη τι άλλο χειρότερο. Πρόσφατα έγινε επίκεντρο κι επιστημονικού ενδιαφέροντος, λόγω της παρουσίας των λεγόμενων ακραιόφιλων αερόβιων βακτηρίων που ζουν στο νερό. Οι ακραίες συνθήκες στον Río Tinto αναλογούν, προφανώς, σε άλλες περιοχές τού ηλιακού συστήματος, που πιστεύεται πως διαθέτουν νερό σε υγρή μορφή, όπως λ.χ. το υπέδαφος του Άρη, ή το φεγγάρι Ευρώπη τού Δία, όπου κάτω από την παγωμένη της επιφάνεια, σύμφωνα με διάφορες θεωρίες, υπάρχει ένας όξινος ωκεανός νερού. Έτσι, το ποτάμι ενδιαφέρει τώρα τους αστροβιολόγους.

El Corazón de la Tierra: η Καρδιά τής Γης – ξεριζωμένη…

Στηριζόμενοι ἐν μέρει στην έρευνά τους στον Río Tinto, δυο επιστήμονες της NASA ανέφεραν το 2005 πως έχουν βρει ισχυρές ενδείξεις, κατά τις οποίες υπάρχει και τώρα ζωή στον Άρη! Αναγκάστηκαν ν’ ανακαλέσουν, αλλά ποιος ξέρει; Μπορεί μια μέρα οι Αμερικανοί να έχουν… Αρειανούς δούλους! Ορίστε, λοιπόν, γιατί η Ευρώπη, παραμένοντας εσαεί δορυφόρος, ήδη μεταλλάσσεται σε… Ευρώπη τού Δία, ενώ κινείται αμείλικτα προς τις πύλες τού El Dorado, τις οποίες φρουρεί ο πάντα άγρυπνος Κέρβερος!

Γιγάντιοι πίδακες υδρατμών εκτινάσσονται μάλλον στην παγωμένη επιφάνεια της Ευρώπης

Η κοπή νομισμάτων, από τον 7ο αιώνα ΠΚΧ, αύξησε την ζήτηση γι’ ασήμι και μπρούντζο. Έτσι, οι εμπορικές ανταλλαγές, που ως τότε αφορούσαν κυρίως είδη πολυτελείας, απέκτησαν ευρύτερη οικονομική βάση. Είναι η εποχή που η εξόρυξη αργύρου προσέλαβε, όντως, βιομηχανικές διαστάσεις στην επαρχία τής Ουέλβας. Η πρωτεύουσά της συνδεόταν οπωσδήποτε με την Ταρτησσό. Βρέθηκε εκεί η μεγαλύτερη ποσότητα εισαγόμενων ειδών πολυτελείας, και θα πρέπει να ήταν πολύ σημαντικό κέντρο. Οι ανασκαφές στην καρδιά τής πόλης αποκάλυψαν ένα μεγάλο εμποροβιοτεχνικό κέντρο, που κράτησε για αιώνες. Έχουν βρεθεί περίπου 90.000 ὄστρακα (πήλινα θραύσματα), εγχώρια, αλλά και εισαγόμενα (φοινικικά κι ελληνικά). Αυτά τ’ αγγεία, που χρονολογούνται από τον 10ο έως τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, είναι παλαιότερα από τα ευρήματα σε άλλα φοινικικά εμπόρια. Η συνύπαρξη ξένων προϊόντων και υλικών μαζί με ντόπια, μας επιτρέπει να φανταστούμε το αρχαίο λιμάνι τής Ουέλβας ως σημαντικό κόμβο υποδοχής, κατασκευής, και αποστολής ποικίλων προϊόντων διαφόρων και μακρινών προελεύσεων ή προορισμών. Ευρήματα σε άλλα μέρη τής πόλης μάς βοηθούν να εκτιμήσουμε την έκτασή της σε 200 περίπου στρέμματα – άρα, ήταν αρκετά μεγαλύτερη από τις πόλεις τής Ιβηρίας εκείνης της εποχής. Η ανάλυση των γραπτών πηγών, και των προϊόντων που έχουν ανασκαφεί, ανάμεσά τους και χιλιάδες ελληνικά αγγεία, μερικά από τα οποία είναι έργα εξαιρετικής ποιότητας, γνωστών ζωγράφων και αγγειοπλαστών, δημιουργεί την εντύπωση πως ίσως εκεί να βρισκόταν η χαμένη πόλη τής Ταρτησσού.

Επόμενο Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ ● Ταρτησσός (Β) ● Αποικίες Προβηγκίας, Ιβηρίας, Μαυρουσίας ● Δρόμοι Κασσίτερου-Αργύρου ● Δημόκριτος και Πλάτων ● Τοπογραφία τῆς Πέραν τῶν Ἡρακλείων Στηλῶν Θαλάσσης

• >> Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ
• << Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ


Ωκεανός, ρωμαϊκό ψηφιδωτό στην Ossonoba, νῦν Faro, στο Algarve τής Πορτογαλίας

Advertisement

Chronicle 26. IBERIAN CROSS-CHECK

Chronicle 26. IBERIAN CROSS-CHECK

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ)

● Naucratis ● Adolf Schulten and Dan Stanislawski ● The Trojan War Odysseys ● Metal Attraction ● Cassiterides ● Balearics ● Arganthonios ● Graeco-Tartessian Friendship Against Phoenicians and Punics

Michales Loukovikas

ALTHOUGH DAN STANISLAWSKI accepted there were Contacts Between the Ancient Civilizations of the Eastern Mediterranean and Iberia,⁽¹⁾ he was against the idea of any Aegean presence in the peninsula, and remained faithful to the mainstream scholarly favouritism towards Phoenicia. Commenting on the “claims that there was contact” between Iberia and Crete, he conceded it is “a seductive idea… a reasonable hypothesis”, but “as yet there is no convincing evidence that the Mediterranean island route to the west was used” by Minoans.

• ⁽¹⁾ See the beginning of Chronicle 21 with the first paragraph of Chapter 7 from Dan Stanislawski’s Study in Historical-Political Geography: The Individuality of Portugal (1959). His other studies on Portugal are: Portugal’s Other Kingdom: The Algarve (1963), and Landscapes of Bacchus: The Vine in Portugal (1970).

The Minoan international trade: colonies and emporia

Such tangible, “convincing evidence” in the hands of archaeologists, i.e. a load of Egyptian trade items found in Spain, is of “a somewhat later period”, after the fall of the Minoans, c. 1400-1200 BCE. Although we cannot rule out the possibility of “Phoenician intermediaries”, we must have in mind that in this “somewhat later period” (late Bronze Age), especially in Occidental Mediterranean, sea trade was in the hands of those who brought about the fall of the Minoans, meaning the Mycenaeans – who, strangely enough, are not even mentioned by the American professor! Therefore, his assertion that the Egyptian trade items found in Spain “almost surely may [!] be associated with Phoenician intermediaries”, is anything but scientific.

Besides, the Aegean presence in Egypt, i.e. the origin of these trade items, dates back to at least the Mycenaean times, and possibly further back into the Minoan age, when a trade settlement was founded in the Nile Delta under the aegis of the pharaohs, namely Naucratis (Ναύκρατις). It was the first and, for much of its early history, the only permanent Hellenic colony in Egypt, acting as a symbiotic nexus for the interchange of Egyptian and Grecian trade items, art and culture. When a historian “forgets” the Mycenaeans and Naucratis, it means he’s wearing “Phoenician myopic glasses”!

The Calydonian [Boar] Hunt, from a Laconian black-figure cup by the Naucratis Painter (ca 555 BCE)

● Naucratis is located in the Nile Delta, on its westernmost branch, c. 70 km southeast of its mouth, where Alexandria later rose; it was not only the first Greek settlement in Egypt, but also its most important harbour in antiquity until the rise of Alexander’s city. Its first period is obscure, due to the collapse of Mycenaean civilization and the ensuing “Dark ages” (1100-750 BCE). A cultural “renaissance” during the 8th century brought about renewed Hellenic contacts with the Orient and its two important river civilizations of the Nile and Mesopotamia. Herodotus writes that a shrine known as Hellenion was a co-operative enterprise financed by nine Greek poleis: four Ionian (Chios, Clazomenae, Teos and Phocaea), four Dorian (Rhodes, Halicarnassus, Cnidus and Phaselis), and one Aeolian (Mytilene). Miletus, Samos, and Aegina had their own separate sanctuaries. This means that the natives of at least twelve cities of Hellas worked in a collaboration that was not only rare but proved to be lasting.

● The sister port of Naucratis was the harbour town of Heracleion or Thonis, Egypt’s main seaport to Greece, which was only discovered in 2000 by a French underwater archaeologist, Franck Goddio. Its ruins are located 2.5 km off the modern coast. The city was built on some adjoining islands connected with bridges and intersected by canals. It submerged into the sea in the 6th or 7th century CE, probably due to major earthquakes and floods. The “Stele of Naucratis”, with a pharaonic decree, describes Heracleion as a “harbour in the Sea of Hellenes”, referring to the Mediterranean.⁽²⁾ Its twin “Stele of Heracleion” was recovered in 2000. The city’s Grecian name is linked to a large temple of Khonsu, whom the Greeks identified with Heracles. It is believed the city was visited by the great hero, or even by Paris and Helen on their flight from the jealous Menelaus, before the Trojan war. Heracleion’s mythic wealth was lauded by Homer, as well.

• ⁽²⁾ The Egyptian pharaohs, let’s remind each “spectacled” historian, described the Mediterranean as “the Sea of Hellenes”, not as “the Sea of Phoenicians”!

The hetaera Phryne Removing Her Veils, by James Pradier (bronze, 1845)

● A celebrated Thracian hetaera, who lived in Naucratis in the 6th century BCE, was Rhodōpis. According to Herodotus, she was a fellow-slave of the fable teller Aesop, with whom she had a secret love affair. Charaxus, Sappho’s brother, who had gone to Naucratis as a merchant, fell in love with her, and ransomed her from slavery with a large sum of money. Sappho accused Rhodōpis in a poem of robbing her brother of his property. Other lovers – insist Diodorus and Pliny – erected… even a pyramid for her! Rhodōpis (rosy-cheeked), or Doricha, was the model for the original version of the Cinderella story recorded later by Strabo.

● Athenaeus, born in Naucratis, flourishing in the late 2nd – early 3rd centuries CE, was a Greek rhetorician, grammarian and gastronomist. His books have been lost, but a 15-volume synopsis of his 30-volume Deipnosophistae (Banquet Connoisseurs) mostly survives. It is an immense store-house of information, on matters linked to dining, music, songs and dances, games, courtesans, and luxury. Guests included wealthy persons, patrons of art, and scholars, jurists, musicians, and others, as well, who described the lifestyle, the arts and scientific knowledge of the Greeks. In the course of discussing classic authors, they made quotations from nearly 800 writers and 2,500 works, many of them unrecorded. Thus we are entrusted much valuable information about the ancient world and many authors that would be otherwise unknown. (We have consulted Deipnosophistae repeatedly in our Chronicles).

Campaspe, Alexander’s courtesan, a prominent
citizen of Larissa, by John William Godward (1896)

● An Athenaeus’ contemporary, a bit older, was Julius Pollux (Ἰούλιος Πολυδεύκης), also born in Naucratis, flourishing in the late 2nd century CE and living a long life of more than 80 years. He was a grammarian, sophist, scholar and rhetorician, whom Commodus appointed a professor-chair of rhetoric in the Athenian Academy – due to his melodious voice, according to Lives of the Sophists by Philostratus. No work of his rhetoric has survived. His valuable extant work is Onomasticón (Ὀνομαστικόν), a thesaurus, or a dictionary, of Attic synonyms and phrases in ten books, arranged not alphabetically but according to subject-matter. It supplies in passing plenty of rare information on many points of classical antiquity – objects in daily life, the theatre, music, politics – and quotes numerous fragments of lost works. Thus, Pollux became invaluable for William Smith’s Dictionary of Greek and Roman Antiquities (1842). (We have repeatedly consulted Pollux in our Chronicles, as well).

● Under the circumstances, Stanislawski, an expert on Portugal, a scholar whom we described as wearing “Phoenician myopic glasses”, cannot be suspected of pro-Hellenic bias in his narrative about those fateful events in Iberia, related in three Chronicles (21, 22, and 25). At the same time, we’ll be able to cross-check the accuracy of our own testimony. But before that, let us give the floor to the German historian and archaeologist Adolf Schulten, who will give an answer to the question concerning the contacts between Iberia and the Aegean. Schulten (1870–1960), who also studied in Greece, dedicated his life to Spain, where he conducted extensive research and excavations; therefore, he is considered a key influence on Spanish archaeological studies. Among others, he searched – but, unfortunately, with no success – to find Tartessos in 1924 and Maenaca in 1948. Very popular in Portugal and Spain are his biographies on two great figures of the struggle of the Lusitanians against the Romans: Viriathus (1927) and Quintus Sertorius (1926).

Statue of Viriathus in Zamora

● The great Lusitanian hero, Viriathus, started fighting after a massacre committed by the Romans in Lusitania with 30,000 victims. He was assassinated in his sleep, in 139 BCE, by the three men he had sent for peace talks with the Romans, who bribed them instead. When the conspirators asked for their prize, the Romans said: “Rome does not pay traitors who kill their chief”! Big talk to avoid payment, since the same tactic was used again in the next century to get rid of Sertorius, whose aim was to create an independent Iberian Republic. He was a Roman statesman and general, opponent of the dictator Sulla during the Roman civil wars. His popular, pro-Iberian policy had displeased many Roman aristocrats, and was eventually assassinated, also by traitors, during a feast, in 72 BCE. When his will was read, they saw he named as his chief beneficiary the… chief conspirator! The next year, the “victorious” Pompey, returning from Iberia to Italy, helped in the suppression of the gladiators’ insurgency led by Spartacus, with whom Sertorius was in contact.

Schulten made a thorough examination of the Mediterranean Spanish coast in 1919, preparing a critical edition of Ora Maritima (Sea Coast), by Avienus (hence of the Massaliote Periplus, as well), a study that led him to Tartessos.⁽³⁾ Excavating in the current Doñana National Park, close to the mouth of the Guadalquivir, he found a Roman town in Cerro del Trigo, which he believed was located on the remains of the legendary city. But, despite all his efforts, he found no trace of it. The result of his excavations, among others, was the publication of a study in 1924. A second edition, greatly improved and expanded, followed in 1945, and reissued in 2006. It was entitled: Tartessos – Contribution to the Oldest History in the Occident:

• ⁽³⁾ We followed the same route in Chronicle 22: An Iberian Periplus Revival.

The Palace of Minos at Knossos

TARTESSOS: CONTRIBUTION TO THE OLDEST HISTORY IN THE OCCIDENT

THE MOST ANCIENT REFERENCES

“BY ALL ACCOUNTS, AN ORIENTAL PEOPLE that, before the Phoenicians, sailed along the coast of Spain were the Cretans, the people of Minos, the oldest maritime power in the Mediterranean… Cretan toponyms are found even in Corsica. In Sardinia we encounter Cretan copper bars. In the Balearics, Aegean vases and bull heads similar to those of Crete have been discovered. Oriental ornaments of ivory, turquoise, or amethyst, have been found on the southeastern coasts of Spain… It seems that the Iberian alphabet contains eight Cretan graphemes… According to Egyptian monuments, the Keftiu, i.e. the Cretans, had large amounts of silver. This silver could have come from Spain… In Falmouth of Cornwall a tin bar has been found with the characteristic shape of Cretan copper bars, i.e. the double swallowtail. This fact could be an indication of exchange between Crete and Tartessos, as the Tartessians traded with the Oestrimni [see Chronicle 21, Legendary Odyssean Lisbon], who sailed to England… Further proof that the Cretans were sailing to Spain can be found in the name of Tartessos itself. The termination in -essos is primitive pre-Hellenic of Asia Minor, mainly of southern Asia Minor. It is very widespread in the regions of Caria and Crete. Thus, perhaps the name of Tartessos does not come from the Phocaeans, but from the Cretans and the Carians. The toponyms ending in ‘-essos’ spread to the Occident, as is evidenced by their appearance in Sicily (Herbessos, Telmessos). If the name of Tartessos is Cretan, then we need to examine whether the Phoenician ‘Tarshish’ is derived from ‘Tartessos’, rather than the indigenous toponym”…

The Statuette of Geryon (6th century BCE), bronze sculpture, showing the 3-headed giant, probably found in Chiusi in Italy, one of the towns of the Etruscan dodecapolis.

THE PRE-TARTESSIANS

“Hispanic [Iberian] daggers of copper and silver of the 3rd millennium have been found in Crete… Where did the silver and tin that the ancient 3rd-millennium-BC Oriental empires used come from?… It is reasonable to suppose that in the 3rd millennium BC, the Orient extracted silver and, above all, tin, from Andalusia and that the Cretans or Carians were probably the agents of this trade, as were later the Phoenicians”…

TARTESSOS AND THE PHOENICIANS

“Geryon, considered as the personification of the Tartessos [Guadalquivir] River, does not pertain to Gades, as later ignorance would have it, but to Tartessos. And the island Erytheia, his dwelling, which took his daughter’s name (Pausanias), could not have been the island of Gades, but the island formed by the Tartessos Delta, in front of which his castle rose. But when Tartessos disappeared, confusion made the figures of Geryon and Erytheia to be mistakenly transferred to Gades. However, the most ancient mythographers clearly place Erytheia on the Delta of the Tartessos River. Stesichorus says that Erytheia ‘faces’ the sources of the river, i.e. its mouth. Pherecydes asserts that Heracles went to Tartessos, and, therefore, places Erytheia here and not at Gades”…

TARTESSOS AND THE PHOCAEANS

“There is another testimony on the Phocaean trips to Tartessos: the Ionian names of islands and coastal sites that are found all along the way, on the Italian coast, in Sardinia and Spain, way down to Tartessos. These are several toponyms ending in –οῦσα [-ussa], widespread in Ionian regions on the coast of Asia Minor, and their presence in the Occident undoubtedly reveals the passage of the Ionians, of the Phocaeans. On the Italian coast we can find: Πιθηκοῦσα [Pithecussa] (Ischia), Ἀνθεμοῦσα [Anthemussa], Σειρηνοῦσα [Seirenussa, Sirenuse] (islands in the Gulf of Salerno). In Sardinia: Ἰχνοῦσα [Ichnussa] (the Ionian name of the island). On the eastern Spanish coast: Μηλοῦσα, Kρoηοῦσα [Melussa, Croeussa] (Mallorca and Minorca?), Πιτυοῦσα, Ὀφιοῦσα [Pityussa, Ophiussa] (Ibiza, Formentera). On the southern coast: Πιτυοῦσα [Pityussa] (Cape Sabinal), Καλαθοῦσα [Calathussa] (in the Bay of Huelva?), Κοτινοῦσα [Cotinussa], old name of the island of Gades. On the southwestern coast: ἄκρα Ὀφιούσης (prominens Ophiussae, Avienus), Cape Roca – the extreme toponym indicating the limit of the Phocaean sphere. We know from this old [Massaliote] Periplus that the neighbouring estuary of the Tagus was linked to Tartessos through a Phocaean commercial road”…

Harvester Vase: a Minoan stone vessel from Hagia Triada, Crete (1500-1450 BCE), originally covered in gold leaf. The relief depicts a sowing festival: a central figure shaking rattle leads the others singing and carrying pitchforks. Notice the diminishing of figures in one of the oldest examples of perspective.

THE TARTESSIAN CULTURE

“Could perhaps Tartessos be a colony founded by some Oriental people of those that were part of the Aegean civilization, e.g. of Crete?… There are reasons to support this hypothesis: the ancient culture of the pre-Tartessians, the numerous coincidences with the Orient and the older oriental nations, the possibility that primitive navigators have founded a colony in Andalusia, as later the Tyrians founded Gades. And besides all this, the name itself of Tartessos alludes to the Orient. If Tartessos were a colony of Aegean navigators, e.g. of Cretans or Carians, this would at once explain its ancient and high culture, as well as the coincidences with Crete in metallurgy, writing, the bull cult, etc. As an Aegean colony, Tartessos would have been founded around the 3rd or 2nd millennium BC, and certainly before the Tyrian voyages. Thus the Tyrians would have invaded the maritime domain of the old Aegean navigators, both in the Occident and in the Orient. A Cretan Tartessos could only be founded before the fall of Cretan power (in 1200). Thence, the ruin of Crete would have influenced the Occidental colony, explaining thus the scarce resistance of the Tartessians against the Tyrians. The possibility that Tartessos is an ancient Aegean colony must therefore be studied.”

All the more so, because the Minoans apparently imported tin from Tartessos at the mouth of the Guadalquivir. At any rate, what strikes me is that in Schulten’s text, too, the Mycenaeans are… conspicuously absent! “The fall of Cretan power” did not take place “in 1200”, when the Bronze Age collapsed, together with the Mycenaean power, but c. 1450 BCE, when the Mycenaeans took over Crete. Then they inherited not only the Minoan Thalassocracy, but the network of the Cretan colonies and emporia, too. The Bronze Age collapse coincided with the Trojan War that was followed by a westward “exodus” of Trojans and Hellenes:

The Arrival of Aeneas at Pallanteum, by Claude Lorrain

Odysseys in the Aftermath of the Trojan War: Colonization of Iberia

THE TROJAN WAR, in the time when it was fought, was not a heroic war. It was accompanied by the eastward movement of the Sea Peoples, and the westward “exodus” of both Hellenes and Trojans. For sure, the latter were in search of a new homeland. As for the Greeks who managed to survive, after a long, ten-year absence, with the spoils not rewarding enough, as Strabo says, were not welcome back home (see Chronicle 20, The Luwian Civilization: The Missing Link in the Aegean Bronze Age), and either had a tragic end (e.g. Agamemnon), or were forced to follow the life of pirates. Such fate awaited “heroes” such as Aeneas, Antenor and Opsicella; or Diomedes, Menelaus, Menestheus, Odysseus and Teucer – for whom “later poets sang”…

Breogán and the Tower of Heracles, A Coruña

Aeneas is linked to Rome, while Antenor and Opsicella founded cities in the Italian North, with the latter ending up in Biscay. Among the Greeks, Diomedes, son of Tydeus, arrived in Lusitania and Galicia, where he founded Tyde (today’s Tui), an Aetolian city, as Silius Italicus writes. Menestheus, the leader of the Athenians in the Trojan War, was expelled from Athens by Theseus’ sons, and set ashore with his entourage in Andalusia, at the mouth of the river Criso (Guadalete), where he founded a colony and an oracle in his name: it was Portus Menesthei, today’s El Puerto de Santa María (see Chronicle 22). Odysseus founded and walled Lisbon (see Chronicle 5, Odysseus and Calypso in Odyssey-Lisbon and Chronicle 21, Legendary Odyssean Lisbon), while Teucer arrived in Lusitania and Galicia, where he founded Pontevedra (see Chronicle 20, Teucer-Teucrus of the Troad and Salamis), having previously passed from Mastia (or Massia, the later Carthago Nova, today’s Cartagena in Murcia). Some include Aveiro among the cities supposedly founded by Greeks in Lusitania. That’s why, they add, the women there are so beautiful!

Silius distinguishes the Aetolians from the Grovii (or Gravii in Latin), who lived in the coastal northern Lusitania, spreading also into Galicia.⁽⁴⁾ However, Pliny states “Helleni, Gravii, Castellum Tyde, graecorum sobolis omnia” (Hellenes, Grovii, the Castle of Tyde, they are all Greeks).

• ⁽⁴⁾ Pomponius Mela stated that all the tribes were Celtic, except for the Grovii, who worshipped gods different from the Celts. Pliny also rejected that the Grovii were Celts; he considered them to be of Greek stock. They cooperated with the local Gallaeci tribes in the aftermath of Viriathus’ death, in order to take revenge for his assassination. So, they attacked the Roman settlements in Lusitania, gaining momentum with the support of other tribes along the way, and reaching the south of the Peninsula, near Andalusia, thus endangering Roman rule in Hispania (Iberia).

Greeks in Iberia: Athena, Atlas, and Heracles with the golden apples of the Hesperides; marble relief, 5th century BCE

Teucer and his companions, says Strabo, founded some peoples in Galicia such as the Hellenes and Amphilochians. Something similar happened in Cantabria with certain Spartans. Relevant information is given by Pompeius Trogus, who translated into Latin the stories of the world from Hellenic literature. Justin, who compended Trogus’ work, points out that the Galicians claim they are of Greek descent (Gallaeci graecam sibi originem asserunt). This may be explained by the origin of the Celts who, according to Herodotus, might have come from Thrace, speaking perhaps also Hellenic (see Chronicle 20, Thracian and Celtic Coincidences).

Isidore of Seville (Híspalis), citing Latin writers, stated that, due to their Hellenic origin, “the Galicians are endowed with great ingenuity”. While Jerome couldn’t agree more: “… almost all islands, rivers, lands of the entire orb neighbouring the sea, are occupied by Greek inhabitants, who, as we have already said, owned all the maritime places from the Amanus [Nur] and Taurus Mountains [Asia Minor] to the British Ocean.”

According to Strabo, all the Northern highlanders in general – Galicians, Astures, Cantabrians, Basques – made hecatombs ritu graeco and married more graeco. In Cantabria, one could also meet Messenians and even Trojans, except for the Spartans, who expanded as far as the Douro’s mouth, leading a Laconic life.

Homer’s Odyssey is unique, but the Trojan War’s Odysseys were too many, from both belligerents, eventually enriching the Western Mediterranean – mainly Italy and Iberia – with “new blood”.

Celts in Europe

● When scholars like Stanislawski “forget” the Mycenaeans (not to mention the Minoans), they end up… uttering bubbles, such as: “Greek colonization to the West was very late, especially if we compare it with the Phoenician.” In fact, the Phoenicians were last in line, and their western colonization came even later. Let’s move now to Stanislawski’s text, Contacts Between the Ancient Civilizations of the Eastern Mediterranean and Iberia:

CONTACTS BETWEEN THE ANCIENT CIVILIZATIONS
OF THE EASTERN MEDITERRANEAN AND IBERIA

Celts lived mainly in Galicia; Celtiberians in Portugal
and half of Spain; Iberians in the other half (Andalusia
to Catalonia); Basques in NE Spain (and SW France).

A WESTWARD MOVEMENT

“THE EARLIEST PASSAGE of Phoenician ships through the Straits of Gibraltar was probably made during the general period of time when the Central European farmers and pastoralists were first entering the Cantabrian region. These events preceded the 1st millennium BC. Later, Greek exploration and trade grew, following the example given by Phoenicia, perhaps as early as the 9th century and certainly by the end of the 7th century BC. Such contacts can be equated in time with the acceleration of the East-West movement of peoples and cultures which took place in the North with the advent of the Celts, who may have appeared in Iberia as early as 900 BC, and the main force of which was felt by the 6th century. Between the 6th and the 3rd centuries BC, while the lands of the western Mediterranean were developing under the influence of active and aggressive Greeks and Carthaginians [Punics], northern Iberia was changing under the influence of Celts of later arrival from beyond the Pyrenees. However, there was a difference between the early contacts along the Mediterranean coasts and those of the Central Europeans with northern Iberia. It was not opportunity for settlement that drew men along the southern coasts, but trade… It was the attraction of metals that drew the early Greeks beyond the Straits of Gibraltar and along the western coasts of Spain.”

CONTACTS WITH THE WEST COAST OF IBERIA

Celtic art in Spain

“It is possible that the early merchant wayfarers sailed up the west coast to trade directly with Galicia. But if they did, the coast of present Portugal represented a gap in their interest, for there is almost no record of them there.⁽⁵⁾ It would seem that Portugal was then, as through so many periods of time before and after, apart from the main stream of events. It possessed no great source of silver such as the mines of Andalusia, nor of copper or tin (with slight exceptions in both cases).⁽⁶⁾ With her metals, Spain was a magnet for the early traders, whereas Portugal attracted casual traders at most”…

• ⁽⁵⁾ There are slight exceptions; e.g., there is the Egyptian scarab of the 7th century BC that was found in a pre-Celtic level at Alcácer do Sal. (D. Stanislawski)

• ⁽⁶⁾ There is no record e.g. of Carthaginian exploitation of the copper of the Alentejo, which Romans later mined at Aljustrel. As all of southern Portugal is poor in tin, silver, and gold, there was little there to distract them from their preoccupation with such places as Andalusia and Murcia. (D.S.)

HOMOGENEITY OF THE IBERIAN MEDITERRANEAN REGION

“At the time of their first contacts with the west, the earliest Phoenicians and Greeks encountered a culture area with fundamentally similar characteristics throughout. It extended along the Mediterranean coasts, slopes, and adjacent interior valleys, from the Pyrenees to the Guadiana River… With their usual perspicacity, the Greeks recognized this area as being essentially homogeneous and sharply different in culture from the Celtic territories of the interior and of the north and west peripheries”…

EARLY POLITICAL GROUPS AND CONFUSION OF NAMES

Winged griffin of Tartessos (700-575 BCE)

“Indisputably, one of the important Iberian groups was that of the Tartessians, wealthy farmers and traders in metals. It was their knowledge of the sources of metals that first brought them in touch with the Phoenicians and Greeks. They knew the coasts to the west and northwest of their home, for the tin and gold that they traded came from Galicia. They were also able to furnish silver, copper, and lead, which came to them from the Guadalquivir River basin. It appears that tin was the product of greatest importance at the time. The early centuries of the pre-Christian millennium were times of great opulence along the coast of Galicia. That this wealth was due to tin may be inferred from the fact that the Greeks used the term Cassiterides to identify the area. However, the question as to the ultimate source of tin is moot. In spite of the lack of archaeological evidence it seems likely that, in the earliest years of trading, it came from alluvial deposits along the river banks of Galicia. There is a possibility, however, that Bronze Age connections with French Brittany and with the British Isles had continued and that the Galicians were merely purveyors of tin from those places. This basic necessity of bronze-users was scarce in the other parts of the Phoenician and Greek world. There was no tin in all of North Africa, Asia Minor, Caucasia, Cyprus, mainland Greece, and the Greek islands. The mines of Tuscany were small. It is no wonder that both Galicia and the Tartessians were prosperous and that the Phoenicians and Greeks were attracted to the area.”

“Tin was the product of greater importance. This basic necessity of bronze-users was scarce in the Phoenician and Greek world.” (Dan Stanislawski)

According to Pomponius Mela (1st century CE),
the Makárōn nēsoe (Fortunate Isles) are the Canaries; the Hesperides are at Cape Verde;
and the Cassiterides are the Azores

● “The Cassiterides are ten in number, and lie near each other in the ocean toward the north from the haven of the Artabri [A Coruña, Galicia].⁽⁷⁾ One of them is desert, but the others are inhabited… Of the metals, they have tin and lead, which, with skins, they barter with the merchants for earthenware, salt, and brazen vessels. Anciently the Phoenicians alone, from Gades, engrossed this market, hiding the navigation from all others. When [other navigators] followed a certain [Phoenician] shipmaster, that they might discover the market, the jealous shipmaster willfully stranded his vessel on a shoal, misleading those who were tracking him, to the same destruction. Escaping from the shipwreck by means of a fragment of the ship, he was indemnified for his losses out of the public treasury.” (Strabo)

• ⁽⁷⁾ According to Strabo, the Artabri (or Arrotrebae) were an ancient Gallaecian Celtic tribe, living in the extreme NW of modern Galicia, about Cape Nerium (Cabo Prior), outskirts of the harbour city of Ferrol. In Magnus Portus Artabrorum during Roman times (1st century BCE, even before), they traded in metals (like silver, gold, tin and iron), or even wild horses. The port was located on a turbulent, unpredictable sea, in the bay of Ferrol, and the rias of Ferrol, Betanzos and Coruña, with the Tower (lighthouse) of Heracles. Ptolemy refers to the Galaeci Lucenses and their capital town, Lucus Augusti (now Lugo).

● “The islands called Cassiterides, situated in the open sea approximately in the latitude of Britain, lie opposite to, and north of, the Artabrians… They that inhabit the British promontory of Belerium,⁽⁸⁾ by reason of their converse with the merchants, are more civilized and courteous to strangers than the rest. These are the people that make the tin… They beat it into four-square pieces the size of dice, and cart it to a British island, near at hand, called Ictis…⁽⁹⁾ For at low tide, all being dry between them and the island, they convey over in carts an abundance of tin in the mean time. But there is one thing peculiar to those islands, which lie between Britain and Europe; for at full sea they appear to be islands, but at low water for a long way they look like so many peninsulas… Hence the merchants transport the tin they buy of the inhabitants to France, and for thirty days’ journey they carry it in packs on horses’ backs through France to the mouth of the river Rhône.” (Diodorus Siculus)

The Cassiterides and Bolerium (depicted
here as an islet) south of Britain

• ⁽⁸⁾ Belerium, or Bolerium, now Land’s End: a headland on the western tip of Cornwall, the most westerly point of England. Diodorus’ text is very often connected with St. Michael’s Mount.

• ⁽⁹⁾ Ictis, or Iktin: an island described by Diodorus as a tin trading centre, somewhere off the coast of southern England, with its exact location unknown; candidates include St. Michael’s Mount, or Looe Island, off the Cornish coast, also known as St. Michael’s Island, or St. George’s Island.

● “There are two kinds of lead, the white (plumbum album) and the black (plumbum nigrum). The white is the most valuable; it was called by the Greeks cassíteros; and there is a fabulous story of their going in quest of it to the islands of the Atlantic, and of its being brought in barks made of osiers, and covered with hides. It is now known that it is the production of Lusitania and Gallaecia… White lead was held in esteem in the days even of the Trojan War – a fact attested by Homer, who called it ‘cassíteros’… It is extracted with great labour in Hispania [Iberia] and throughout all the Gallic provinces, but in Britannia it is found in the upper stratum of the earth in such abundance, that a law has been spontaneously made prohibiting anyone from working more than a certain quantity of it.” (Pliny)

Hellenic ship, mocaic (ca 1st century BCE-CE)

GREEK EXPLORATION AND SETTLEMENT

“The earliest Greek ventures may perhaps be dated as of the 9th or the 8th century BC. Possibly Rhodian and Chalcidian sailors were in the western Mediterranean at this time… The line of Ionian names stretching along the islands and coasts of the western Mediterranean and to the Atlantic coast of Portugal – the names with the –ussa termination – can probably be ascribed to this early period. These names are important in dating the arrival of the Greeks in western waters. They mark the island route of the early Greek navigators. Starting from Syrakoussai [Syracusae] in eastern Sicily, they may be followed through Ichnussa (Sardinia), Melussa (Menorca), Rornyussa (Mallorca) and Pityussa (Ibiza). The latter three, even now, are identified on maps as the Balearics or Pityusas. The -ussa names extend westward to the Straits of Gibraltar and up the Atlantic coast of Portugal to Ophiussa, in the region of Lisbon, and the general area of Portugal plus Galicia may have been vaguely termed Ophiussa.”

The “Balearides” (Gymnesian) and the “Pityusae” Isles on an old map

● The Balearics comprise two island groups: the Gymnesians (Mallorca and Minorca) and the Pityuses (Eivissa or Ibiza and Formentera). The term “Balearic” derives from the Grecian Βαλλιαρεῖς or Βαλεαρεῖς (from βάλλω, meaning “to launch”), referring to the islanders who were skilled slingers and served as mercenaries for the Hellenes, Punics, and Romans. However, Strabo regarded the word as of Phoenician origin, as similar to lightly armoured soldiers the Hellenes called γυμνήτας, hence Gymnesiae (from γυμνός, meaning naked). This does not mean they fought naked, but that they used much lighter armament than the hoplites. Anyhow, according to Lycophron’s poem Alexandra, the toponym refers to shipwrecked Boeotians who were cast nude on the islands (a story obviously invented); or to the islanders themselves who were often nude (because of the year-round benevolent climate). In the Gymnesian Isles there are megalithic stone monuments (naveta, taula and talaiot) which speak of a very early prehistoric human activity. They are similar, but not necessarily related, to the nuraghe of Sardinia and torri of Corsica. One of the earliest cultures on Minorca was influenced by other Mediterranean civilizations, including the Minoan. Those islanders e.g. may have imitated those inverted plastered timber columns found at Knossos (such evidence is probably not “convincing” enough for Stanislawski). There is also a tradition that the Balearics were colonized by Rhodes after the Trojan War. The Pityusic Islands (from Grecian πιτύα, pine tree) are sometimes informally called in English as the Pine Islands, which is identical to the Hellenic name Πιτυοῦσαι, i.e. “pine-covered islands”. In antiquity they were listed in Claudius Ptolemy’s Geography under the names Ophiussis and Ebyssus, which had a town of the same name. It is the port Ibossim founded by Phoenicians in 654 BCE, later known to Romans as Ebusus, hence Eivissa (in Catalan) or Ibiza (in Castilian). The population of the two largest islands (Gymnesians) is stated by Diodorus at 30,000.

Herodotus, by Jean-Guillaume Moitte (1806)

THE PHOCAEAN GREEKS

“Herodotus said that it was Greeks from the city of Phocaea in Asia Minor who were first to navigate in the western Mediterranean waters. It may seem temerous to question the facts of the father of history, but Antonio García (A. G. y Bellido, Hispania Graeca [Hellenic Iberia]) does so convincingly. The Phocaeans, says he, arrived late upon the scene, profiting by earlier maritime contacts. Nor does he accept the statement that the important voyage of Colaeus, the Samian, was a voyage of discovery of Tartessos for the Greeks. This widely heralded 7th century journey was, to him, merely one – although perhaps the most profitable and spectacular up to that time – of many such voyages that had been made by Rhodians, Chalcidians, Samians, and others.⁽¹⁰⁾

• ⁽¹⁰⁾ Another point of view is expressed by H. R. W. Smith in his review of García’s Hispania Graeca. Smith does not deny the thesis of García but says that he can find no reason to believe that the Phocaeans reached Tartessos prior to the time of Arganthonios, the Tartessian king friendly to the Greeks, or before the voyage of Colaeus. (D.S.)

A Satyr on pottery found at Alalia

“Whatever the dating may be – and the archaeological inquiry has far to go – the Phocaeans certainly became the most active and effective Greeks in the area. Their colonization had energy and breadth and was the only one in the western Mediterranean with lasting results… There is no specific evidence that this activity was connected with the decay of Tyre, but there is such a coincidence in time. Tyrian decline had begun by the end of the 8th century BC and was notable during the following century. This was the time of the voyage of Colaeus, the Samian (650 BC), the founding of the Phocaean colony of Massalia, present Marseille (600 BC, or approximately then), and the founding of Alalia in Corsica (640 BC, or approximately 40 years prior to Massalia). Some time before the end of the century, Mainake [Maenaca], the most westerly of Phocaean colonies, was founded near Málaga.⁽¹¹⁾

• ⁽¹¹⁾ Within 20 miles to the east, says García; Smith suggests that it might even be at approximately the outskirts of present Málaga. (D.S.)

● Some dates are different here. The difference in Colaeus’ voyage is not important (650, not c. 640 BCE); but the dating of the founding of Alalia is almost one century earlier (650 instead of 566 BCE). Was it initially a temporary seasonal settlement?

Following the Mediterranean island route, the
Phocaeans arrived from Asia Minor to Iberia.

“This century was one of intimacy between Phocaeans and Tartessians. The reign of Arganthonios of Tartessos began in the 7th century BC. The ancient sources spoke of his 80-year reign but probably, in typical Greek fashion, they dramatized a dynasty or a period by creating a mythical longevity for a single ruler. Whether this represented one ruler or several does not alter the fact that there was frequent and close contact between Tartessos and Phocaea. This was the period of the Phocaean maritime dominance during which the Tartessian king lent money to the Phocaeans to build their fortifications against the threat of the Persians.”

● Arganthonios is a name apparently based on the Indo-European word for silver, hence money. Tartessos was very rich in silver. Similar names appear in inscriptions of the Roman period and on silver coinage in Gaul. Arganthonios, the “Silver Man” (c. 670–550 BCE), ruled Tartessos for 80 years (c. 630–550) and lived to be 120 years old. The idea of great age and length of reign may result from a succession of kings using the same name or title. Nevertheless, one could retort he died… quite young, if we take under consideration that, as the Bible says, “all the days of Methuselah were nine hundred sixty and nine [969!] years”: he supposedly lived almost one thousand years and became a symbol of longevity…

The Tower of Babel, by Pieter Bruegel the Elder

● The weird thing is that no one dares to say: fairy tales! Even more funny is that so many well-intentioned (and a few… bad-intentioned) people try hard to interpret the uninterpretable, although it is well-known that “you better stay away from the Bible’s dates”! It’s weird, so let’s have fun: “such mistakes are made by copyists or translators; are mistaken attempts to correct mistakes; deliberate extensions of the patriarchs’ ages by the ‘Seventy’ [Jews who translated the Old Testament into Greek], multiplying by 5 or 10, for the patriarchs to ‘fit’ with the Flood ‘myth’; confusion between ‘months’ and ‘years’; or between solar and lunar years; or between Sumerian and new numbers; the names do not refer to individuals, but to ‘dynasties’,” as in the case of Arganthonios. We also have fundamentalist interpretations: “a water vapour canopy protected the earth from radiation before the Flood; early humans had a better diet; or the more we sin, the less we live: the humans were originally to have everlasting life, but sin was introduced into the world by Adam and Eve, its influence became greater with each generation, and God progressively shortened human life, particularly after the Flood”… Amen!

DIFFERENCES BETWEEN GREEKS AND PUNIC
PEOPLES IN THEIR RELATIONS WITH IBERIA

The island and bay of Gadir: the Phoenicians’
springboard for attacks against Tartessos

“The period of the decline of Tyre was not only important for the Ionian Greeks, but also for the Tyrian colony of Carthage. During the time of Phocaean colonization, Carthage too was expanding. As early as 653 BC, it had established the colony on Ibiza of the Balearics, which lay athwart the Greek island route to the west. After 573 BC, when Tyre fell to the Babylonians, Carthage showed increasing independence. Competition for western metals was growing between the two great rivals, Carthage and Greece. It is reasonable to assume that the friendship of Arganthonios (or that of his dynasty), through almost a century of time, was more than mere affection and amiability. It probably represented a form of alliance in which the Tartessians aided the Phocaeans in their struggle against the threat to their mother city. In return, Greeks supported the Westerners against the growing aggressiveness of Carthage and the Punic colony of Gadir, which threatened the area of Tartessos. Almost from the time of their founding of Gadir the Phoenicians showed their expansionist tendencies. It was not long before they were using the island as a base of attack against the mainland and the Tartessians.

“Graeco-Iberian friendship: an alliance against Carthage and Gadir’s aggressiveness. From the beginning the Phoenicians used the island as a base of attack against the Tartessians… Graeco-Iberian contacts: history of amity; the Iberian hospitality toward Greeks was proverbial… Friendship and mutual support against the common enemy served both.” (Dan Stanislawski)

Dionysus (the god of the grape-harvest, winemaking
and wine), by Exekias (cylix, c. 530 BCE)

“The Greeks were usually neither pacific nor friendly neighbors when the prospect of gain was apparent. In this they differed little from the Phoenicians. However, in their relations with the Tartessians they had no desire, it would seem, for control of land or people, but merely wanted to trade their products, especially olive oil and wine,⁽¹²⁾ for Tartessian metals. In fact, the history of Greek contacts with Iberians is one of amity, and the hospitality of the Iberians toward Greeks was proverbial. The purposes of both peoples were served by friendly intercourse and mutual support against the common enemy, especially after the increased importance and the expanded ambition of Carthage. A major clash for complete dominance of the area was inevitable. This was speeded by events in the eastern Mediterranean area”…

• ⁽¹²⁾ Pierson Dixon, The Iberians of Spain, and Rhys Carpenter, The Greeks in Spain, state that the olive tree and the vine were introduced into Spain by the Greeks. Olive oil was exported from Greek Akragas [Agrigento] to Carthage in the first half of the 1st millennium BC. No doubt the Greeks traded in wine with Iberia. Wine made from grapes is very old in the countries of the eastern Mediterranean, and the Phoenicians were famous merchants of wine… (D.S.)

Artemis, Phocaea’s patron goddess; Massaliote “heavy” silver drachma (ca 390-220 BCE)

THE ALALIA COLONY AND ITS EFFECTS

DAN STANISLAWSKI, IN THIS PART of his story, turns his attention to the historic developments in Asia Minor: in 546 BCE, Cyrus conquered Lydia and Ionia, causing “a mass migration of perhaps half of the population of Phocaea to their Corsican colony of Alalia… All the men in this city of probably 5,000 to 7,000 people had gone. This population figure suggests the large number of available vessels, and points to the commercial importance of the city at that time”. The Battle of Alalia took place “sometime between 540 and 535 BC”, with its disastrous impact on the Hellenes and, even more, on the Tartessians.

“Carthage may then have sealed the Straits of Gibraltar, as Carpenter suggests. More likely, the Straits had been largely sealed for a long time, but after the battle the land route between Mainake and Tartessos was also blocked. Mainake itself was destroyed by the Carthaginians toward the end of the century, to end its traffic and its competition with the Carthaginian settlement in the location of present Málaga”…

Phocaean electrum coin with playing seals

ECONOMIC CHANGES IN THE WEST

“As Carthage had inherited the western empire of Tyre, so did Massalia fall heir to that of her mother city, Phocaea. Greek trade became centered here, with the end of Phocaean maritime enterprise in the West of the Mediterranean. Trade through France to Brittany and beyond had been undoubtedly important to the Massaliotes previous to this time, but the record had been obscured by the greater drama of the struggle on the Mediterranean. During the last half of the 6th century BC, during which time Carthaginians grasped complete power in the West, the prosperity of Galicia – presumably based upon tin – declined. This decline may have been due to the change from the sea route, by way of the Straits, to that from Massalia, via the French rivers, to the northwest and ultimately to Britain”…

“Galicia’s decline due to the change from the sea route, via the Straits, to that from Massalia, via the French rivers, and ultimately to Britain.” (Stanislawski)

Stanislawski offers four possible explanations for the Galician decline; probably the second one is the most important:

Armor of a Punic officer

“More likely, the Galicians had for some time been not producers, but purveyors, of tin from French Armorica or the British Isles. If this were true, the direct land route from Massalia would have skirted the Carthaginian barrier and eliminated Galician middlemen… At approximately the same period of time there was an increased interest in silver… by the avidity with which the Greeks of Asia Minor sought it for coinage… Perhaps the richest of ancient silver mines was that of Mastia (or Massia), a region second only to Tartessos in commercial importance. The ancient prosperity of the region and of its most important city, also named Mastia (or Massia), the later Cartago Nova, and probably the site of the present Cartagena, was based upon silver mining through several centuries. Great amounts were mined under the direction of Hannibal in the 3rd century BC, and it was still a large operation at the time of Polybius in the succeeding century.”

CARTHAGINIAN DOMINATION OF THE WESTERN MEDITERRANEAN

Bronze Age gold helmet found in Leiro, Galicia

After the battle of Alalia, “Greek commercial activity in Iberia was ended and Carthage was less inhibited in the spread of its control. Tartessos, which had feared the Carthaginians and had allied itself with the Greeks, was left without support and was destroyed.⁽¹³⁾ In the following century, probably 20,000 Iberian mercenaries were fighting in Sicily for the Carthaginians… Celts were also serving as mercenaries in the Carthaginian forces.

• ⁽¹³⁾ If there was no city of that name, it is not important to the larger fact that the area as a whole was put under the control of the Carthaginians of Gadir (Carpenter, The Greeks in Spain). (D.S.)

Dido (or Elissa, founder of Carthage), attributed to Christophe Cochet

“There was an increasing reliance upon mercenaries from the peninsula, not only from the fringes but from deep within the interior as well. In the late 3rd century BC, Hannibal’s army included Celtiberians from the northern interior, Galicians from the extreme northwest, Lusitanians from Middle Portugal, Vettones from the middle Tagus drainage – and these do not complete the list. Such troops, however, were something other than pure mercenaries; many had been forcibly impressed into service… During earlier centuries no general antagonism in Iberia seems to have been engendered by the Carthaginians. Locally there may have been antagonism, such as probably existed between the Carthaginians and the Tartessians, but for the tribes of the interior the Carthaginians may have had a friendly appeal. They offered an opportunity to fight with pay. It was later, when the Carthaginians had expanded their power and increased their need for troops that their tactics changed with regard to these tribes of the interior, which had long served as a source of manpower. When Hannibal, in desperate need for troops and under economic pressure, forcibly impressed some of them into his armies, the others reacted in bitter opposition. The tribes of the interior were a bellicose lot. An opportunity to fight for pay was not distasteful to them but a demand that they submit to enslavement was another matter. According to Strabo they resisted Hannibal as they later did the Romans for somewhat the same reasons.

“Nevertheless, tens of thousands of mercenaries were introduced to new lands and cultures of the middle and eastern Mediterranean. Since this process had been going on from as early as the 6th century BC and many men had returned to the peninsula, the effect upon attitudes of the peoples of the Meseta [‘Plateau’, in the heart of Iberia] and even some of the remote western coasts may have been considerable.”

The harbour of Carthage

● In relation with her mercenaries, Carthage had already had a war in her… liabilities: the Mercenary or Libyan War (240-237 BCE), immediately after the First Punic War. It was a rebellion of her mercenaries, with Libyan support, due to her inability to pay them, since she had to pay first the huge war indemnities to Rome. She confronted a “Foreign Legion”, consisted of Iberians and Celt-Iberians, Celts, Baleares, Greeks and others. Bilateral negotiations were fruitless due to lack of confidence, but also to the multilingualism of the mercenaries, making it impossible to find a compromise. Very soon, hostilities broke out and the mercenaries captured Tunis. Threatened directly, Carthage had no choice but to capitulate to the demands of the mercenaries. The latter, with their strengthened bargaining position, started asking more and more, as e.g. that the Libyans, who were neither mercenaries (they were recruited), nor citizens of Carthage, should be paid, together with the Numidians, or the escaped slaves who were fighting on their side. Once again the Punics had no choice but to agree…

Salammbô, by Alfons Mucha (1896), based on Gustave Flaubert’s same-titled historical novel (1862) that was in turn based on Polybius. The heroine is Hamilcar’s daughter and priestess loved passionately by Mathos…

The conflict would have ended there if two of the mercenary commanders, Spendius, a Campanian slave, and Mathos, a Libyan Berber, had not persuaded the Libyans of the army that Carthage would take revenge for their part in the revolt as soon as the foreign mercenaries were paid and sent home. They were joined by many towns and villages of Libya, as the people there were fed up with the Punic yoke, and finally, by all the mercenaries. What had started as a simple “labour dispute”, exploded into a full-scale revolt threatening an empire… Outmatched in every aspect – men, money, and supplies – and unprepared, Carthage “staggered” as long as Hanno the “Great” was in charge. The generalship was eventually given to Hamilcar Barca, Hannibal’s father, who managed to defeat, in 237 BCE, those who he once commanded in Sicily, fighting against the Romans. He cleverly used the “psychological war”, won over a part of his opponents, and annihilated the rest in the decisive “Battle of the Saw” – that was not even a battle: he blockaded the mercenaries in a steep ravine, until they starved to death. The barbarities and atrocities were far too many in this “relentless”, “truceless war”, according to Polybius, with no rules of conduct – the “most impious war in history”. Mutilations and crucifixions on both sides shocked everyone then.

Silver coin of Hamilcar Barca

A smaller mercenary revolt in Sardinia was put down with Roman help. Rome, in this war, was an ally of Carthage, so she could continue paying the indemnities! Besides, the Romans would soon occupy both Sardinia and Corsica. Losing the two islands, the Punics had only Iberia to “milk” in order to get back on track. If Thucydides were alive, he would have much to write about… We can act accordingly; drawing parallels between the Carthage-and-her-mercenaries relation and that of the USA with their own mercenaries (Osama, Taliban, the Islamic State, etc.). Or about Carthage’s racist disadvantage, as Punic citizenship was an exclusive privilege; so, they refused to give political rights e.g. to the Libyans, and consequently were obliged to rely more and more on mercenaries. That was Rome’s advantage in the second Punic War, when Hannibal, despite his victories in Italy, was unable to break the ties of Rome with her allies. Or even about how many “Great” men, like Hanno, the “pacifist” – because of his personal interests, i.e. money – are finally so small. The only ones from all those I mention in these Chronicles, who really deserve this epithet, must be Alexander and Cyrus.

Centaur: bronze figurine from Campo de Caravaca (Murcia), probably made in Greece (6th century BCE)

In conclusion…

DAN STANISLAWSKI, I REMIND YOU, was the one who had rejected the possibility of a Minoan presence in Iberia; the one who had “forgotten” the Mycenaeans, attributing the role of the transporters of the Egyptian archaeological finds in Spain to the Phoenicians – and, indeed, during a time of Mycenaean domination in the Mediterranean (1400-1200 BCE); he was the one, in addition, who had “ignored” the Hellenic emporia in Egypt, mainly Naucratis; the one I accused he was “spectacled”, wearing “Phoenician myopic glasses”!

For all the above we can appreciate even more his own personal “view” of Iberia, since it’s anything but biased in favour of the Greeks. All the more so, when we realize that his story is almost identical with the historical panorama in our three “Iberian” Chronicles (21, 22, 25): Ὅπερ ἔδει δεῖξαι, as Euclid would say, or quod erat demonstrandum (Q.E.D), or “what had to be demonstrated”. There is just one last Chronicle left: we shall be dropping anchor at emporia or touring palaces in the Near East, to come full circle back to our starting point, in a voyage full of surprises, as on the way we’ll be meeting itinerant artisans, artists, and masters, “members of the Architects’ and Painters’ Guilds”, whose writing, nevertheless, in Linear A, would puzzle the renowned archaeologist Leonard Woolley…

• >> Chronicle 27. AN ARCHAEOLOGIST’S WATERLOO
• << Chronicle 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

Next Chronicle 27. AN ARCHAEOLOGIST’S WATERLOO ● Emporia in Egypt and the Levant ● Leonard Woolley’s Waterloo ● Itinerant Minoan Artists ● Creto-Egyptian Ties ● Differences Between Minoan
and Pharaonic Society and Art

Left: a clay tablet from Knossos; the Linear A script that puzzled Leonard Woolley.
Right: an inscription in the Greek alphabet by Massaliotes in Catalonia:
“Hail, Thespis Massaliote, son of Aristoteles”.

Chronicle 21. IBERIAN “EL DORADO”

Chronicle 21. IBERIAN “EL DORADO”

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

● Minoans, Mycenaeans, Phoenicians
in Iberia ● Fortunate Isles, Hesperides
● Sardinia ● Odysseus, Calypso,
Ophiussa ● Tartessos

Michales Loukovikas

“ONE FREQUENTLY MEETS CLAIMS that there was contact between the far western coasts of present Spain and Portugal, and Crete of Minoan times”, comments Dan Stanislawski in his Study in Historical-Political Geography: The Individuality of Portugal, and specifically in Chapter 7 about Contacts Βetween the Ancient Civilizations of the Eastern Mediterranean and Iberia.

“It is not only a seductive idea but it makes a reasonable hypothesis, for the Minoans were good navigators, traders, and seekers of metals. Had they known anything of the Iberian Peninsula they might well have been attracted; however, while it is quite possible that the Mediterranean island route to the west was used by them (Rhys Carpenter, The Greeks in Spain), as yet there is no convincing evidence that it was. The excavations of Almerían culture at Los Millares, which may be dated as of 2000–1800 BC, presented certain items reminiscent of Aegean cultures, but there is no evidence that would clearly demonstrate connection. Such items may represent nothing more than casual parallelism. Other finds of a somewhat later period in Spain make better evidence of contact with the eastern Mediterranean lands, for they can be neatly equated with materials of the Egyptian Tell-el-Amarna of 1400–1200 BC. The Egyptian trade items of this period of time are well known to Spanish archaeology and almost surely may be associated with Phoenician intermediaries. As of the present date, such items may be taken as the earliest evidence of direct contact between Iberia and the eastern Mediterranean navigators.”

Where did the Bronze Age Mediterranean find tin to produce bronze?
Who transported this rare and precious metal to the Mediterranean?

A model of Los Millares with its walls

Voilà! Here is a “neat” example of the established historians’ “classic” mentality: reserved if they write or talk about Minoans, even Hellenes, but garrulous when they lecture about Phoenicians. Indeed, why was it so difficult for the peoples of the Aegean to reach Iberia? They were certainly not inferior to the Phoenicians in seamanship and, furthermore, the Aegean was far closer to Iberia in comparison to Phoenicia. Besides, who controlled then (“1400–1200 BC”) the Mediterranean trade? The Phoenicians, or the Mycenaeans – whom Stanislawski “fails to bring in mind”?(!) Why should the Egyptian trade items of this period found in Spain “almost surely may be associated with Phoenician intermediaries”? The crucial question, however, this mentality does not answer is: Where did the Bronze Age Mediterranean obtain tin to produce bronze? Who were established then as sea traders to transport this profitable metal to the Mediterranean? Most obviously, the Mycenaeans. That is why the evidence about the Aegean peoples’ presence in Iberia is anything but “convincing”… Regarding the “opposite point of view”, there are detailed descriptions of Minoans extracting metals from the area of the Lake Superior and carrying them through the Mississippi River to the Gulf of Mexico destined for the Mediterranean! Although we cannot exclude this, we do not intend to take you that far. It is better to remain on Iberian soil…

Los Millares, by Marianne Weil, cast bronze (2008)

Some “non-established” historians link the distinctive culture of Los Millares in Almería with The Early Minoan Colonization of Spain (W. Sheppard Baird). Far more interesting is the following El Argar culture, which flourished in Almería, as well, in today’s eastern Andalusia, between 1800 and 1300 BCE. This Argaric culture was characterized by the early adoption of bronze, which allowed local dominance over “copper age” (chalcolithic) neighbours. That people’s mining and metallurgy were quite advanced, with silver, gold, and bronze being mined or worked for weapons and jewelry. They developed sophisticated techniques, and traded with other tribes.

Argaric gold sword

The ancient collective burial tradition, typical of European Megalithic Culture, was abandoned in favour of individual burials; the tholos or “beehive” tombs in favour of small cists. This innovative trend seems to have come from the eastern Mediterranean, most likely the Mycenaeans – skipping Sicily and Italy, where the collective burial tradition remained for some time yet. In the next phase of this culture, beginning c. 1500 BCE, burial in pithoi (large jars) became most frequent. Again this custom – that never reached beyond the Argarians’ circle – must have come from Hellas, where it was used after c. 2000 BCE. During the Mycenaean era, cultural exchanges are very clear in the Mediterranean, with the Argarians adopting Grecian funerary customs, while the Hellenes also imported the Iberian tholos for the same purpose.

Note that whoever arrived at Iberia could easily find the way to the tin ores of Brittany and Cornwall, through the Western Iberian Bronze cultures that had some degree of interaction, not just among them, but also with other Atlantic cultures in Britain, France, etc. It is the so-called Atlantic Bronze Age complex of c. 1300–700 BCE that consisted of different civilizations in Andalusia, Portugal, Galicia, Armorica (the part of Gaul that included Brittany), and the British Isles. The Atlantic Bronze Age was marked by economic and cultural exchange, which led to a high degree of cultural affinity manifested in the coastal communities from Galicia to Scotland, while commercial contacts extended from Scandinavia to the Mediterranean.

Heracles fighting Geryon, ca 540 BCE

Next notable culture was that of Tartessos, a harbour city and the surrounding region in southern Iberia (in Andalusia). It was the first organized polity of the peninsula, developed culturally and politically by the end of the 2nd millennium BCE. The area is mentioned in the Greek mythology of this era as a reminder of the Mycenaean campaigns and presence in Iberia. Heracles went to perform two labours there: to kill Geryon and obtain his cattle; and to steal the golden apples of the Hesperides. Geryon dwelt in the “Far West” of antiquity, on an island of the Hesperides, Erytheia (Erytheis); that was the name of one of the Hesperides, and also the fearsome giant’s daughter. The Occident, and more precisely Iberia, was called Hesperia. “Geryon was killed by the great strength of Heracles at sea-circled Erytheis”, sang Hesiod in his Theogony. Heracles set up two massive stone spires to stabilize all this area and ensure the safety of ships sailing through the Gibraltar Strait, called the Pillars of Heracles. He also founded colonies; among others, Gádeira, on Geryon’s island, where the Phoenicians would later establish their headquarters: Gadir (now Cádiz). A tumulus nearby Gádeira was associated with Geryon’s final resting-place; and there are legends about Heracles as being buried in Spain, as well.

Geryon is also mentioned among the mythical kings of Tartessos. His grandson, Norax (Norace), conquered the south of Sardinia, founding the city of Nora, and becoming a hero of the Nuragic mythology. He dictated the first laws, divided the society into “seven classes” and forced the aristocrats to work. Later Gárgoris introduced commerce, beekeeping, and new agricultural tools such as the plow. The agricultural innovations are also credited to his (grand)son, Habis (Habido, Abido, Abidas, Abidis, Gabis, or Gabid, as he is mentioned in various variations of the legend), who succeeded him on the throne. Later generations of Hellenes linked the area to Tartessos. They thought the Garden of the Hesperides and the Fortunate Isles, i.e. Isles of the Blessed, or Elysium, could be found somewhere outside the Pillars of Heracles.

Heracles, Hesperides, Fortunate Isles, Sardinia

Medusa Bronze Plaque

● Heracles was great-grandson of Perseus, the legendary founder of Mycenae, who killed the Gorgon Medusa. To achieve that, he had to find the Hesperides who would give him the necessary weapons. Finally, cutting off her head, from her neck sprang Pegasus and Chrysaor (gold + sword), the result of her meeting with Poseidon. Later Chrysaor became king of Iberia. Geryon, his son and heir, dwelt on the Hesperides island of Erytheia, the “red island” of the Vesper, so called because it lay under the sunrays in the sunset. It was identified with Gadir, there were also alternatives, such as one of the Balearics, or even the Delta in the estuary of the Tartessos river (Guadalquivir; see Chronicle 26, Tartessos and the Phoenicians). Heracles, on his way to this area, according to Herodotus, crossed the desert of “Libya” (Maghreb) and became so frustrated at the heat that he shot an arrow at Helios, i.e. the Sun. The god, “in admiration of his courage”, gave Heracles the golden cup (boat) he used to sail across the sea from West to East each night. Heracles reaching Erytheia on it was a favourite motif of the vase-painters. Diodorus Siculus, on the contrary, claimed that Heracles raised a large fleet in Crete to sail against Chrysaor, the wealthy king of Iberia, and his three sons. Stesichorus, in the 6th century BCE, composed a Song of Geryon (Γηρυονηΐς), where he made the first reference to Tartessos, with the Hesperides nearby. Later Strabo reported the same location in his Geographica.

Heracles with nymphs, a satyr, and Pan in the Garden of the Hesperides, by Hesperides Painter, hydria (water jar),
ca early 4th century BCE

Heracles’ way back home with the cattle was eventful. He crossed the Pyrenees that he himself had created when his beloved Pyrene bore a serpent and was so terrified that she fled to the woods where she died. Heracles created a tomb for her by piling up rocks, thus forming the mountain range. Arriving at Gaul, in the Monaco area, he turned away the previous gods. As a result, the temple of Heracles Mónoecos (single + house) was constructed on a promontory – called thus as it was the sole temple in what is now the Côte d’Azur. The Phocaeans built the colony Mónoecos there in the 6th century BCE. The only deep-water port in Monaco is dedicated to the great hero: Port Hercule. Heracles also founded the cities Alesia and Nemausus and became the father of the Celts. Reaching Liguria, two giants, Al(e)bion and Bergion, Poseidon’s sons, attempted to carry off his oxen, but the hero killed them. In this fight, he was assisted by Zeus with a shower of stones. The Italian route was rather uneventful as far as the tip of the peninsula, near Rhegium, where an ox jumped into the sea and swam to Sicily. Eryx, another son of Poseidon, king of the homonymous city and also excellent boxer, appropriated it. Heracles fought with him and killed him in order to take the animal back. The only problem afterwards was when Hera made the cattle mad in Thrace. Heracles was obliged to go as far as the Hellespont to recover the oxen, and take them to king Eurystheus, who sacrificed them to Zeus’ sister-wife.

● The Hesperides (Ἑσπερίδες) in Hellenic mythology were nymphs, aficionadas of singing, who tended a blissful garden in a far western corner of the world, near the Atlas Mountains in northwestern Africa, at the edge of the Oceanus encircling the Oecumene. They were three daughters of Hesperus, the Evening Star of the planet Venus or Vesper (just like other Greek triads, such as the Graces and Moerae, Fates): Aegle (“dazzling light”), Arethusa (“waterer”), Erytheia (“red one”). The Garden of the Hesperides was Hera’s orchard in the Occident, where either a single tree or a grove of immortality-giving “golden apples” grew. In later years, it was thought that they might have actually been oranges, a fruit unknown to Europe and the Mediterranean before the Middle Ages. Under this assumption, the Hellenic botanical name for all citrus species is ἑσπεριδοειδῆ (“hesperidoids”) – implying that they have come from the Occident, while in reality their origin is in the Orient (Southeast Asia).⁽¹⁾

A traditional Rabelo boat in the Douro used for centuries
to transport people and goods, mainly wine

• ⁽¹⁾ In some languages, the orange is named after Portugal, the former main source of imports: Greek portokali (πορτοκάλι), Bulgarian and Slav-Macedonian portokal, Romanian portocală, Georgian phortokhali, South Italian dialectic portogallo or purtualle. Related names are found in non-European languages, as well: Turkish portakal, Arabic al-burtuqal, Persian porteghal, and Amharic (the Ethiopian language) birtukan.

Portugal’s name derives from the Roman Portus Cale that evolved into Portugale during the 7th and 8th centuries. Cale was an early settlement located at the mouth of the Douro River, in the north of what is now Portugal. The etymology of the name Cale is mysterious, as is the identity of the town’s founders. Some historians have argued that Hellenes were the first to settle Cale and the name derives from the Hellenic word callos (κάλλος, beauty), referring to the beauty of the Douro valley. However, the mainstream explanation is that it is an ethnonym derived from the Callaeci, or Gallaeci, who lived there. The same applies to the names Galicia and Gaia, the twin city of Porto, at the Douro mouth. (On Greek colonies there, see Chronicle 26, Odysseys in the Aftermath of the Trojan War: Colonization of Iberia).

Macaronesia: the Azores, Madeira,
the Canaries and Cape Verde

● In the Fortunate Isles, or Isles of the Blessed, heroes and other favoured mortals in the Greek and Celtic mythologies were received into a winterless blissful paradise. These islands were thought to lie in the “Western Ocean”, near the “Oceanus River” encircling the earth. Strabo located them opposite “Maurusia” (Mauritania, Western Sahara and Morocco), beyond the end of the world, where neither snow nor heavy rains ever fell, with the beneficially invigorating cool breath of Zephyrus constantly blowing. Plutarch, referring to these isles several times in his writings, located them firmly in the Atlantic a few days’ sail from Iberia:

“The islands are said to be two in number separated by a very narrow strait and lie [2,000 kilometers] from Africa… A firm belief has made its way even to the barbarians that here are the Elysian Fields and the abode of the Blessed of which Homer sang.”

Geography now names these islands as Macaronesia (from the Greek name Makárōn nēsoe (Μακάρων νῆσοι, Isles of the Blessed): the Azores and Madeira (Portugal), the Canaries (Spain) and Cape Verde.

Metallic model of a Nuragic ship

● Close relations between Iberia and Sardinia implied by mythology are confirmed by archaeological, architectural, linguistic, cultural and historical finds. The Sardinians had also contacts with the Mycenaeans, who traded in the western Mediterranean, and the Cretans, e.g. with Cydonia, modern Chaniá, as shown from pottery recovered in excavations in Sardinia. But influences may have been even wider. The stepped pyramid of Monte d’Accoddi, near Sassari, is somehow similar to the monumental complex of Los Millares in Andalusia and some later edifices in the Balearics. Certain scholars see similarities even with Mesopotamian structures and attribute them to migrations, particularly of Sumerians, to the Occident. Ancient Greek historians and geographers described the mysterious megalithic nuraghe as daedaleia, implying there was a connection with Daedalus who, after working in Crete, where he built the Labyrinth, settled in Sicily and then in Sardinia.

During the Chalcolithic period, in the dawn of the Nuragic civilization of the 18th century BCE, copper was used to make weapons and other items. Soon the island, rich in mines, notably copper and lead, saw the construction of numerous furnaces for the production of alloys traded across the Mediterranean, possibly by Minoans, later on by Mycenaeans, and perhaps even Sardinians. The Nuragic culture acquired skilled metal workers who were among the main metal producers in Europe. Passing to the Bronze Age, they used this new alloy to make a wide variety of products, such as weapons, tools, even votive offerings, e.g. bronze vessels that indicate their close relationship with the sea. Sardinia was not on the vital map of tin sources and trade in ancient times (Cornwall-Devon, Brittany, Iberia, Bohemia–Saxony). But because of its other mineral wealth, it served as a centre for metals trade at that time and likely actively imported tin from Iberia for export to the rest of the Mediterranean. Traders from the Aegean, therefore, and other areas where tin was scarce, went there very often. This fact explains cultural influences on the Nuragic civilization from Mycenae, Crete and Cyprus, as well as the presence of late Bronze Age Mycenaean, Cretan and Cypriot ceramics, and locally made replicas, in half a dozen findspots that seem to have functioned as “gateway” communities.

Sardinian and Corsican tribes

The late Bronze Age (15th–13th centuries BCE; see also previous Chronicles) saw vast population migrations, e.g. those of the Sea Peoples, who destroyed the Mycenaean and Hittite worlds and also attacked Egypt. Some scholars connect the Sherden, one of the Sea People tribes, with the Nuragic Sardinians, who might have settled on the island before or after the failed invasion of Egypt. These theories are controversial to most archaeologists and historians. But Simonides of Ceos, in a lost work reported by Zenobius, spoke of Sardinian attacks against Crete during the Sea Peoples’ raids in Egypt. This would at least confirm that Nuragic Sardinians frequented the eastern Mediterranean at the time. Further proof comes from 13th century Nuragic ceramics found at Tiryns and at the Sicilian Agrigento (Acragas) area, along the sea route that linked the Occidental to the Oriental part of mare nostrum.

The second largest island in the Mediterranean after Sicily was called Ichnussa by the Hellenes. It was most probably named Sardinia after a legendary hero of the Nuragic pantheon, Sardus, who colonized the island from Libya. His father was Makeris, who might be connected with the Phoenician Melqart, also identifiable with the Libyan Heracles. So, Sardus is also associated with the Heracleidae that settled there led by Iolaus, a nephew of Heracles, according to Diodorus Siculus. Iolaus may have given rise to the tribe of Iolei, Iolaensi, or Iliensi,⁽²⁾ who were repeatedly checked by Punics and Romans, but they were never subdued. He also founded many cities from the Black Sea area to Sicily and Sardinia, requesting the assistance of Daedalus. Some of the latter’s edifices were still standing in Diodorus’ time (1st century BCE). Finally, the Phoenicians appeared in this area for the very first time around 1000 BCE, and began visiting Sardinia with increasing frequency. Later, from the 8th century onwards, they started founding (or appropriating) strongholds and cities primarily on the strategic southwestern coast of the island. Common ports of call, where they dropped anchor, were Caralis, Nora, Bithia, Sulcis, Tharros, and Olbia (mostly Hellenic toponyms).⁽³⁾

• ⁽²⁾ Sardinian and Corsican tribes: the Corsi (perhaps from Liguria) moved to Corsica from North Sardinia; the Balearic Balares (from Iberia or South France, perhaps related with the Basques), settled in the north-central of Sardinia; the Iolei (from North Africa, East Mediterranean, or West Sicily) settled in the central-south area. The Gallurese, Logudorese and Campidanese dialects may correspond to these tribes.

Launeddas

• ⁽³⁾ Sardinia and neighbouring Corsica constitute a special case in terms of music, too, cultivating one of the oldest forms of vocal polyphony, as ancient as the polyphony of Epirus and Albania. Unesco classed this kind of song, called cantu a tenore, as intangible world heritage in 2005. A similar style, cantu a cuncordu, corresponds to the Corsican paghjella and is liturgic in nature.

The polyphonic tradition extends to the musical instruments. A typical polyphonic woodwind instrument made of three pipes is the launeddas (also called “triple clarinet” or “triplepipe”). The pipes are played with circular breathing and the sound may be continuous. One of the pipes functions as a drone and the other two play the melody in thirds and sixths. Predecessors of the launeddas can be traced back to approximately 2700 BCE in Egypt, where reed pipes, depicted on tomb reliefs and pyramids, were called memet. The launeddas date back to at least the 8th century BCE and are still played in religious ceremonies and dances (su ballu). The musicians use extensive variations on a few melodic phrases, and a single tune can last over an hour, creating some of the “most elemental and resonant sounds in European music”, as Alessio Surian said.

Legendary Odyssean Lisbon

Cynetic writing with a human figure (8th century BCE)

GÁRGORIS IS MENTIONED AS A LEGENDARY KING of one of the peoples of Tartessos, who lived in today’s Algarve and Low Alentejo of southern Portugal. They were called Cynetes, Cynesioi, or Conii, the westernmost dwellers of Europe, according to Herodotus, who distinguished them from the Celts. Gárgoris, as the legend goes, had incestuous relations with his daughter, whose name has not survived. The… “fateful act” happened one day when a bee strung her; Gárgoris, wishing to heal the wound, massaged her with his mouth, and thus they were overwhelmed by passion (it’s unclear exactly where the bite was)! After she had got pregnant, he ordered that she should be locked up and the child be killed. The boy was abandoned on a hill very close to a lair of wild beasts, which instead breast-fed and protected him. When Gárgoris learned that his (grand)son was still alive, he ordered that he should be taken away from the cave and put to death in another way: in a stampede of cows, devoured by dogs or hungry pigs, or thrown to the sea. Protected by Fortune, Habis managed to survive against all adversities: the animals nursed him, or a sea wave carried him ashore. Raised by a hind (Habis in the Cynete language means fawn), and grown up like a savage, he became a skilful bandit, but was captured by peasants who led him to the king. The boy’s birthmarks made Gárgoris realize that he was his (grand)son. Impressed by his miraculous survival of all ordeals, he named him heir to the throne. Recorded by the Gallo-Roman historian Pompeius Trogus (1st century BCE), the legend was narrated in verse by Jerónimo de Arbolanche in his poem Abidas (1566).

Perseus and Andromeda (1870), by Gustave Moreau

According to Justin, a Latin historian who wrote the Epitome of Pompeius Trogus Philippic Histories, Habis, as a king, made revolutionary social reforms, “dividing the citizens among seven cities”, and forbidding slavery because of debt, which was a common phenomenon in ancient times. Justin also commented on some parallels of the legend with similar stories on other progenitors, such as Perseus, Moses, Romulus and Remus, expressing the view that Habis was superior to the founders of Rome, who were just obliged to milk a she-wolf, without passing all those adversities to demonstrate a similar or superior ability to survive.⁽⁴⁾ With so charismatic a king, the area between the Guadalquivir and the Sado estuary, in Setúbal, was spectacularly transformed, for Habis introduced agriculture, with cereals and cattle farming, thus improving the nutrition of his subjects. The land was ruled by his descendants for centuries. His legislative work was also great, with the laws in rhyme he introduced, which, in the years of Tartessian acme, numbered “six thousand verses”, according to Strabo. This tradition of laws in verse seems to have begun in archaic times, when writing was not widespread, so that people could memorize and observe the laws.⁽⁵⁾ Such laws were obviously written in the Southwest, or Tartessian script,⁽⁶⁾ the oldest of the Paleohispanic scripts (7th – 5th century BCE). It extended between the Guadalquivir and Sado estuaries, even in the interior of Iberia, reaching Alicante and Murcia in the East, where a Graeco-Iberian alphabet was used. There is no agreement about how these scripts originated; some researchers claim their origin is linked only to the Phoenician abjad, while others believe that the Greek alphabet contributed, too. It seems that no one gives priority to the Hellenic script. Alas! All these “Philo-Phoenicians” were unable to find any “Phoenico-Iberian” script!

Odysseus and Calypso, by Max Beckmann

• ⁽⁴⁾ I have commented on the parallels with “baby Moses” (see Chronicle 5, footnote 5): Habis’ stamina was supreme! As regards Perseus, when he was a baby, his grandfather, Acrisius, cast his mother, Danaë, and him into the sea, in a wooden chest, fearful of an oracle that his grandson would kill him. During his trials when he grew up (he beheaded Medusa and saved the Aethiopian princess Andromeda from Cetus), he could not be victorious if he was not the son of Zeus – hence, he was the foremost of all!

• ⁽⁵⁾ More about the ancient Greek musical nomoi, i.e. the age-old tradition of laws in verse meant to be sung in order to be memorized and observed, see Chronicle 11, footnote 1, and Chronicle 16, footnote 10.

• ⁽⁶⁾ Or South Lusitanian, or Bastulo–Turdetanian, or escrita conia (script of the Conii or Cynetes).

There are also other versions of this legend. Gárgoris is identified with Cronus eating his children, while Habis-Abidas is presented as persecuted because he introduced agriculture in pastoral Tartessos. Another version, which found quite unexpectedly its way into a book about fado, is a later adaptation to make the story morally acceptable by covering up the incest factor. Thus it combines the legend with the myth of Lisbon foundation, and the Odyssey, embellishing the story with our cherished Homeric heroes. In this version, as related by Augusto Mascarenhas Barreto in his numerous mythological and historical digressions in the book Fado – Lyrical Origins and Poetic Motivation, Gárgoris is renamed as Gregoris, the Iberian king, while his daughter is none other than Calypso; in this way, her son’s father is, of course, Odysseus, and Ogygia is no longer an island but a location at the estuary of Tagus, the future Lisbon. According to Barreto, the Ithacan king walled the settlement and named it Ulissea (Odyssey) – whence the word Olisipo(na) – while the son he had from Calypso, named Abidis, after passing the aforementioned ordeals, founded Scalabis (Santarém), and some other cities (e.g. Astorga, Astigi; see also Chronicle 5. Iberia’s Odyssey).

Map of the Lisbon area: Olisipo, Sintra, Scalabis, and Salacia, present-day Alcácer do Sal

There are many versions of the Lisbon foundation myth, as well. In one of them, a thunderbolt lit the skies and exploded into flame in an unknown land. Then Odysseus was instructed by Zeus (the great god of Thunder and Lightning) to build a city on the point of impact. This land, says another version, was ruled by charming Ophiussa, who had a huge snake tail instead of legs. The queen fell madly in love with Odysseus and, in order to keep him there, offered him the throne. Our cunning hero pretended to accept the proposal, fearing for his life; but all the while, he was secretly filling up his boat with supplies; and one night, while the queen was asleep, he and his crew fled into the darkness. Outraged the next morning, Ophiussa hit her tail so hard on the ground that she created the seven hills where Lisbon is built. This story introduces us to Ophiussa, the Land of Serpents, a name given by the ancient Greeks to Atlantic Iberia, what is now Portugal and Galicia, and specifically the area around the Tagus estuary.

A female Uraeus Serpent, one of the forms in which Isis is depicted (Ophiussa’s sister perhaps?)

● The land the Hellenes called Ophiussa was the Oestriminis (Extreme or Far West) for the Romans, something like Finis terrae (“end of the earth”, from a Mediterranean perspective). Rufus Avienus Festus, a Roman poet of the 4th century CE, in his Ora Maritima (Sea Coast), inspired by the Massaliote Periplus (6th century BCE), a Greek mariner’s log, wrote that the Oestrimni, a people who had been living in this area for a long time, had to flee after an invasion of serpents. In fact, these serpents were not snakes but people linked to the Saephes, or Ophis (People of the Serpents), and the Dragani (People of the Dragons), who came to colonize this land. The Saephes were neighbours of the Cynetes, living in an upland region near the Tagus estuary, close to an island Avienus called Poetanion; along with another tribe, the Cempsi, they had taken that territory by force from the Oestrimni. The newcomers were most probably proto-Celts or Celtiberians, while the Oestrimni were the Paleolithic inhabitants of Atlantic Iberia.

The Ophis, who worshiped serpents, lived mainly on inland mountains of northern Portugal and Galicia, or by the mouths of the rivers Douro, Cávado, Tagus and Sado. The Saephes lived in Cynetic land (in the Algarve and Low Alentejo, where Gárgoris reigned), together with the Cempsi. The latter, perhaps with strong Germanic and Ligurian influences, entered Iberia c. 650 BCE and finally settled in the Tagus valley and in the peninsula of Setúbal, where Avienus located the lugum cempsicum, the current Cabo Espichel. Finally, the Dragani, who settled in the north-western Iberia (Cantabria, Asturias, Galicia, Beira), must have come from Liguria, a region of north-western Italy, with strong Celtic influences, that is, they were Celto-Ligurians. Their name shows that they may have introduced the dragons into Iberia, where the locals must have already had their own griffins in their cults.

Another supernatural being in the Portuguese and Galician mythical tales is Moura Encantada (Enchanted Moura). A legend relates that on the summer solstice a maiden-serpent, a chthonic goddess, revealed hidden treasures to people journeying through forests. This maiden lived, as they said, in the area of Porto. Festivities related to this goddess occurred during the solstice. She would change into a snake during the rest of the year, living under rocks, and shepherds would set aside some milk from their flocks as an offering to her.

Calypso and Odysseus, by William Russell Flint

Calypso, according to Greek mythology, was not a princess but a nymph on the island of Ogygia, daughter of Atlas, hence she was also called Atlantis (Homer), or an Oceanid, that is, a daughter of Oceanus (Hesiod). However, both versions are linked with either the Pillars of Heracles area or the Atlantic Ocean. Atlas, the Titan who held up the celestial sphere, was identified with the Atlas Mountains in northwest Africa. Scholars who have examined Homer’s work and geography, among them Strabo and Plutarch, have suggested that Ogygia and/or Scheria, the Phaeacians’ island, were located in the Atlantic,⁽⁷⁾ and some have identified either or both with Atlantis. Besides he makes clear that

“an Ogygian isle lies far out at sea, distant five days’ sail from Britain, going westwards”.⁽⁸⁾

Deucalion and Pyrrha, by Andrea del Minga, throwing stones behind to recreate mankind

• ⁽⁷⁾ On the geography of the Odyssey, see Chronicle 15. Sailing to Rio de Janeiro!, Appendix: An Atlantic Odyssey

• ⁽⁸⁾ Ogygia is linked to the Ogygian deluge and the mythical king of Attica and/or Boeotia, called Ogyges, in the sense that Ogygian means “primeval, primal, at earliest dawn”. This means that Calypso’s island was very ancient. So, when Aeschylus calls the Nile Ogygian, he doesn’t suggest that the island was in Egypt, as some thoughtlessly thought.

● The Hellenic mythology mentions three deluges: those of Ogyges, Deucalion, and Dardanus.

Plutarch additionally mentions “the great continent”, which was interpreted as a reference to either America, or an allusion to Plato’s Atlantis. Many traits of the Phaeacians, including their seamanship, are suggestive of either Minoan Crete or Atlantis. The description of their palace is that of a very advanced civilization. Above all, their ships were superb, quite different from the galleys of the Trojan War, and… steered by thought!⁽⁹⁾ Hence the view that it was Homer before Plato who first spoke of Atlantis.

• ⁽⁹⁾ Computerized ships: the best a “Periplus in the Archipelagos” can have! Of course, with this technology in mind among other things, the idea that Scheria-Phaeacia could be Corcyra-Corfu must be ruled out. It appears far more plausible that the Phaeacians were after all the Minoans with the palace of Knossos and their amazing ships!

Homer

● Homer described the ships as faster than falcons, while King Alcinous explained to Odysseus what sort of information the ships required in order to take him home:

“Tell me your country, nation, and city, so that our ships may shape their purpose accordingly and take you there. For the Phaeacians have no pilots; their vessels have no rudders as those of other nations have, but the ships themselves understand what it is that we are thinking about and want; they know all the cities and countries in the whole world, and can traverse the sea just as well even when it is covered with mist and cloud, so that there is no danger of being wrecked or coming to any harm.”

“Fairy tales”… As with the foundation of Lisbon, the refrain we can hear in chorus over and over again after all these stories is that they are myths; it’s not reality. Again and again, traditions about Hellenes are “legends”, those concerning the Phoenicians “history”… Possibly true, there were no Grecian settlements west of the Pillars of Heracles; only voyages of discovery. Olisipo’s foundation myth by Odysseus is nothing but a myth. On the other hand, there is not the slightest evidence to support the “history” of a Phoenician foundation of Lisbon “around 600 BC”, or as far back as 1200, under the name of Alis Ubbo (“Safe Harbour”), even if there were some organized settlements in Ulissea-Olissipona with clear Mediterranean influence, either at that distant time or later; it’s nothing but a myth, as well.⁽¹⁰⁾ Likewise, except the voyages of discovery, there is no record of Phoenician or Punic colonies beyond the Algarve, namely Balsa–Tavira, close to the Portuguese-Spanish border,⁽¹¹⁾ with substantial Phoenician settlement and influence since the 8th century BCE. Essentially, Phoenician influence in today’s Portugal was due to cultural and commercial exchange with Tartessos.

• ⁽¹⁰⁾ Such a Copper Age settlement is the Castro Zambujal, the most important in the peninsula of Lisbon. The locals, probably together with Eastern Mediterranean settlers, based their economy on intensive farming, and were also part of an economic network importing minerals like gold, copper, amphibolit stone, and ivory, between 3000 and 1700 BCE. It is a site with relatively good conservation – some walls still exist up to a height of 4 meters, as the community constructed a wall around to protect itself from attacks.

Balsa: a coin depicting a horse and a fish (50 BCE)

• ⁽¹¹⁾ Tavira’s origins date back to the late Bronze Age (1000-800 BCE). The Phoenicians took hold of the town in the 8th century BCE, when it became one of their first settlements in the Iberian West, creating “a colonial urban centre, with massive walls, two harbours, at least two temples, and a regular urban structure”. This last characteristic, however, reminds ancient Hellenic city planning, and not that of Phoenician or other Semitic settlements (see in Chronicle 22, in the beginning, a comparison made by Strabo between the Greek Maenaca and Phoenician Malaca, in the area of today’s Málaga). The original Phoenician name of the town was perhaps Baal Saphon, or Baal Shamin, after the NW Semitic and Mesopotamian Thunder and Sky gods. It was later shortened to Balsa. Others, on the contrary, insist that the term Balsa is of Iberian, perhaps Basque, origin. It can be found now in other parts of the world.

The town was violently destroyed by conflict, at the end of 6th century BCE and was deserted for a century. This probably happened while Tartessos was devastated by the Punics. During the post-Tartessian, or Turdetanian period, the Iberian colonies seceded from Punic hegemony (410 BCE). As a result, Tavira recovered, during the urban bloom of the area, and became bigger than ever. But this renaissance did not last long: the city was destroyed and abandoned again by the end of the 4th century BCE. After Carthage was razed to the ground, in the mid-1st century BCE, the Romans created a new port, some 7 kilometres from Tavira, which inherited the name Balsa.

“The Tartessian fortunate city.” (Herodotus)

Arganthonios

RETURN TO TARTESSOS. The legendary polity appears, circa the middle of the 1st millennium BCE, in Greek and Near Eastern sources. Homer must have been again the first one to sing in the Iliad of a gold-bearing land in the western limits of the world (Iberia), before the Great (Atlantic) Ocean, where people lived happily for many years. The “Tartessian fortunate city”, according to Herodotus, was just outside the Pillars of Heracles, at the estuary, or precisely οn the Delta, of the homonymous river, and governed by a centenarian king named Arganthonios – a name that certainly referred to his great wealth.

Another historian, Ephorus, described in the 4th century BCE

“a very prosperous market called Tartessos, with much tin carried by river, as well as gold and copper from Celtic lands.”

Around the end of the millennium, however, there are indications that the name fell out of use creating the impression that the city might have been lost due to natural or other causes. Apart from Thera, Tartessos is a strong candidate for the site of Atlantis. They must have had more in common due to Minoan influence. The Andalusians, just like the Hellenes, may have benefited from the Cretans not only economically, but culturally, as well. Archaeological finds in Tartessos have built up a picture of a widespread culture, with the core area extending from the Guadalquivir valley to Huelva, but also covering the entire southern Iberia, from the Tagus estuary to the southern land of Valencia. Pausanias, writing in the 2nd century CE, identified the river and gave details on the location of the city:

“They say that Tartessos is a river in the land of the Iberians, running down into the sea by two mouths,⁽¹²⁾ and that between these two mouths lies a city of the same name. The river is the largest in Iberia, and tidal, that of a later day called Baetis” – named Guadalquivir (“Great River”) even later by the Moors.⁽¹³⁾

View of the river Guadalquivir (1854), by Manuel Barrón y Carrillo

• ⁽¹²⁾ Strabo also spoke of two mouths, creating a Delta at the river’s estuary, while describing the region and estimating its size. In this passage, which is like a periplus of the Pillars of Heracles area, he doesn’t refer to Tartessos city (non-existent in his time) – though it is mentioned by the later Pausanias. The land, says Strabo, has its “natural borders” drawn by the riverbeds of Ana (Guadiana) and Baetis (Guadalquivir), eloquently nicknamed “the silver river”. Tartessis was the toponym referring to the land, while the capital was called Tartessos, like the river.

• ⁽¹³⁾ Aristotle’s idea about the river was even grander, as he thought it rose from the Pyrenees! You see, even a genius can fail miserably! But Pausanias also erred, because the Guadalquivir is just the fifth longest river of Iberia, after the Tagus, Ebro, Douro and Guadiana. According to Livy, the local (Tartessian and Turdetanian) names for the Guadalquivir were Kertis and Rerkes.

The eastern mouth of the river, the only one existing now, was much wider at that time. The western mouth does not exist anymore, but it is thought that it was located near Huelva. In this area we now find only a number of lakes. At that time, between these two river arms, there was a large lagoon with at least one island in it where the legendary city was probably located. The landscape is completely different now. Some findings lead to the conclusion that there must have been two natural disasters (tsunamis) that caused the islands and the dry areas to sink, one that happened around 1500 BCE, and the other in 200 CE.⁽¹⁴⁾ Therefore, none of them is linked with the demise of Tartessos, between the late 6th and early 5th centuries BCE, when most sites were inexplicably abandoned…

Geography of Tartessos and Iberia; 7th-5th century BCE. N to S: Dragani, Oestrimni, Ophiussa, Saephes, Cempsi, Cynetes.

• ⁽¹⁴⁾ These natural disasters are significant, as they give us some clues about the city of Tartessos – its founding and disappearance. The first catastrophe, around 1500 BCE, implies that the city was apparently founded in the following period, i.e. at some point during the second half of the 2nd millennium BCE. As for the second disaster, ca 200 CE, it must have changed so dramatically the topography of the area that it has not been possible to locate the city until now. Moreover, we do not know the extent of the destruction caused by the Punics when they set out to raze the Tartessian civilization from the face of the earth. That is why Tartessos remains a legendary city to this day.

The Tartessians were excellent in engineering and had created a sophisticated system to regulate the water flow of a tidal river. Strabo described an advanced, urbanized society with many flourishing, wealthy cities along the banks of the Tartessos-Baetis-Guadalquivir River:

“They are considered to be the most educated of the Iberians, they have a scripture, even historical chronicles, poems, and laws in 6,000 verses”, he wrote.

Treasure of Tartessos, El Carambolo

Tartessian culture is divided mainly into two periods: The first is characterized as “geometric” and coincides with the late Bronze Age ranging from 1200 to 750 BCE – corresponding somehow to the Greek geometric art (Parallel Lives in art? Who knows)… The second is termed “oriental”, influenced by Phoenicians and Hellenes alike, ranging from 750 to 550 BCE, when it was gradually superseded by the classic Iberian culture. A similar shift to the Lusitanian culture occurred in the southern Portuguese territory, mainly in the Algarve and Low Alentejo, with littoral extensions up to the Tagus mouth. Significant elements of the period were the introduction of the potter’s wheel, and several other major advances in craftsmanship, e.g. architecture, and also in agriculture. Another noticeable and notable element was the increase in specialization and stratification. Writing was a very important development. With the arrival of the Hellenes, whose influence extended far beyond their colonies,⁽¹⁵⁾ this “orientalism” began to transform itself into the Iberian culture, especially in the South East. Greek influence is visible in the gradual change of the style of the monuments approaching more and more the architectural models of the Hellenic world. The Iberian script evolved from the Tartessian with noticeable Greek influence. A variant of the Hellenic alphabet (Ibero-Ionian script) was also used to write Iberian texts.

• ⁽¹⁵⁾ There are maps showing only one Greek colony in the entire Iberia: Emporion. All other cities
  are shown as local or Phoenician. Even Acra Leucá (a toponym made up of two Hellenic words) is shown as a Phoenician colony! By what magic wand did the Greek cultural influence spread? How could it penetrate even the Phoenician sphere of influence?

Culture (from Cicero’s “cultura animi”) is also material, denoting the artifacts a society creates and their connection to social relations. Civilization is certainly inconceivable without division of labour and technology. Culture and civilization necessitate an economic base in order to thrive. In the case of Iberia, it was the metals that opened the way to the dawn of the Bronze Age, sped up later when some Easterners arrived there. But mining and smelting preceded the coming of Minoans, Greeks, or Phoenicians. Alluvial tin was panned in the Iberian streams from an early date. The Río Tinto mines, along the river that flows into the Gulf of Cádiz at Huelva, are estimated at 8,000 to 10,000 years old. They have been mined for copper, silver, gold, and many other minerals, by Iberians, Tartessians, Phoenicians, Hellenes, Romans, Visigoths, Moors and Spaniards, for such a long time that the place has turned into an environmental disaster zone.⁽¹⁶⁾

Río Tinto: beautiful colours but… poisonous!

• ⁽¹⁶⁾ After its exploitation for ten millennia, the Tínto area looks like a “lunar landscape”, or even worse. Recently it has gained scientific interest due to the presence of so-called extremophile aerobic bacteria that dwell in the water. The extreme conditions there may be analogous to other locations in the solar system thought to contain liquid water, such as subterranean Mars, or Jupiter’s moon Europa, where an acidic ocean of water is theorized to exist under its frozen ice surface.

El Corazón de la Tierra: the Heart of the Earth (uprooted…)

Thus the river is of interest to astrobiologists. Based partially on research done near the Río Tinto, two NASA scientists reported in 2005 they had found strong evidence of present life on Mars! They may have been obliged to retract, but who knows? The Americans may one day employ… Martians as slaves! That is the reason why Europe, eternally in the role of a satellite, is being transmuted into… Europa, moving inexorably towards the gates of El Dorado vigilantly guarded by Cerberus!

Giant geysers of water vapour are thought to eject off the frigid, icy surface of the Jovian moon Europa.

The invention of coinage intensified the search for bronze and silver in the 7th century BCE. Consequently, trade links, formerly largely in elite goods, assumed a broader economic role. By that time, silver extraction in Huelva Province had reached industrial proportions. Huelva city was certainly connected to Tartessos; it contains the largest accumulation of imported elite goods and should have been an important centre. Excavations in the heart of the town revealed a great industrial and commercial emporium that lasted several centuries. Some 90,000 ostraca (ceramic fragments), indigenous and imported (Phoenician and Greek), were exhumed. All these vessels, dated from the 10th to the 8th centuries BCE, precede finds from other Phoenician emporia. The existence of foreign produce and materials together with local ones permits us to imagine its old harbour as a major hub for the reception, manufacture and shipping of diverse products of various and distant origins and destinations. Finds in other parts of the city help us estimate its habitat in some 20 hectares, which constitutes a sizable extension for a site in Iberia during that period. The analysis of written sources and the products exhumed, including thousands of Hellenic ceramics, some of which are works of excellent quality by known potters and painters, tends to identify this habitat with the lost city of Tartessos.

• >> Chronicle 22. AN IBERIAN PERIPLUS REVIVAL
• << Chronicle 20. THE ENIGMATIC SEA PEOPLES

Next Chronicle 22. AN IBERIAN PERIPLUS REVIVAL ● Tartessos (B) ● Colonies in Provence, Iberia, Maurusia ● Tin and Silver Routes ● Democritus and Plato ● Topography of the Area Beyond the Pillars of Heracles

Oceanus, Roman mosaic at Ossonoba, modern Faro, Algarve, Portugal.