Χρονικό 13. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ Ή ΕΡΑΣΙΤΕΧΝΕΣ;

Χρονικό 13. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ Ή ΕΡΑΣΙΤΕΧΝΕΣ;

/ENGLISH/ Chronicle 13. PROFESSIONALS OR AMATEURS?

● “Μὴ Κακούργει τὴν Μουσικήν!” (Β) ● Αυτοδίδακτοι ή “Ωδειακοί”; ● Μικρασιατική Καταστροφή και Ρεμπέτικο ● Λογοκρισία Μουσικής ● Διένεξη για το Ρεμπέτικο ● Διασκέδαση και Ψυχαγωγία (B)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΑΝ ΔΕΝ ΜΠΟΡΩ Ν’ ΑΛΛΑΞΩ ΜΙΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ, την αποδέχομαι”, είχε ομολογήσει ο B.B. King, εξηγώντας τούς λόγους που άλλαξε το στυλ τής μουσικής του,⁽¹⁾ θέτοντας επί τάπητος το πρόβλημα της αποδοχής ή μη της όποιας κατάστασης, το κατά πόσον μπορεί κανείς να δημιουργήσει, υποτασσόμενος στα κελεύσματα των εταιριών, ή του κόσμου – που είναι πλέον ένας εξαρτημένος παράγοντας. Τα περιθώρια, οπωσδήποτε, στενεύουν. Ακόμη και όσοι αντεπεξέρχονται στις δυσκολίες, θα προσέφεραν απείρως σημαντικότερο έργο, αν ήταν ελεύθεροι να δημιουργήσουν. Εκείνοι που κατορθώνουν να μην ξεφτίσουν την τέχνη τους, κάτω από έναν τέτοιον ασφυκτικό έλεγχο, είναι ελάχιστοι. Γι’ αυτό, άλλωστε, το ἦθος τής μουσικής είναι πια έννοια παντελώς άγνωστη στους μουσικούς – κάτι τόσο δυσεύρετο, ώστε έχουμε την ψευδαίσθηση ότι το βρίσκουμε στους ερασιτέχνες…

• ⁽¹⁾ Στον αντίποδα είναι ο Thelonious Monk: “Εγώ λέω, παίζετε όπως γουστάρετε. Μην παίζετε κατά πώς θέλει το κοινό. Παίξτε ό,τι θέλετε κι αφήστε το κοινό να πιάσει τι ακριβώς κάνετε – ακόμη κι αν χρειαστεί να περάσουν δεκαπέντε, είκοσι χρόνια.”

Ο Οδυσσέας περίλυπος από το τραγούδι τού Δημόδοκου, του Francesco Hayez (1813-15)

Επαγγελματίες, λοιπόν, ή ερασιτέχνες; Να ένα θέμα που χρήζει διερεύνησης γιατί, στον τομέα των τεχνών, οι πρώτοι έχουν φορτωθεί όλα τα κρίματα του κόσμου (τα προς πώληση σκουπίδια), ενώ κανείς δεν τολμά ν’ αμφισβητήσει –έστω – τις ευγενικές προθέσεις των περιβεβλημένων με το φωτοστέφανο του “εραστή τής τέχνης”. Η νοοτροπία αυτή έχει εμποτίσει ως κι επαγγελματίες τού χώρου. Φτάσαμε στο σημείο να καυχιόμαστε για τον… ερασιτεχνισμό μας, θεωρώντας τον επαγγελματισμό ύβρη, στον τόπο όπου γεννήθηκαν τα έπη τού Ὁμήρου, έργα ενός επαγγελματία ῥαψῳδοῦ, όπου μνημονεύονται και οι επαγγελματίες ἀοιδοί Φήμιος και Δημόδοκος, της εποχής τής Ὀδύσσειας (ἤτοι κάπου μεταξύ 1250 και 1170 ΠΚΧ). Μιλάμε για παράδοση που, αποδεδειγμένα, συνεχίζεται εδώ και τρεις χιλιετίες τουλάχιστον – πόσο μάλλον που αυτοί οι κατ’ επάγγελμα μουσικοί προϋπήρξαν κατά πολύ της άλωσης του Ἰλίου.

Ποιος είναι, λοιπόν, ο επαγγελματίας; Μιλώντας γενικά για όλες τις δουλειές, αφού η κατάσταση στη μουσική μάλλον μας μπερδεύει, θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι αυτός που: α) ξέρει να κάνει μια δουλειά – έχει εκπαιδευτεί ειδικά, ή είναι εμπειροτέχνης, που μαθήτευσε δίπλα σε παλαιότερους – και β) από τη δουλειά αυτή βγάζει τουλάχιστον τα προς το ζῆν.

Τρεις μουσικοί, του Picasso

Όποιος δεν καλύπτει τις ὡς ἄνω προϋποθέσεις, δεν μπορεί, προφανώς, να θεωρηθεί επαγγελματίας, και μάλιστα, αν δεν καλύπτει την πρώτη, είναι (υπό κανονικές συνθήκες) αδύνατον να πιάσει δουλειά. Υπάρχουν, φυσικά, καλοί και κακοί επαγγελματίες, ανάλογα με το κατά πόσο ανταποκρίνονται στις ἐν λόγῳ προϋποθέσεις. Ο σωστός επαγγελματίας, συνακόλουθα, είναι κείνος που νοιάζεται τόσο για το υλικό που δουλεύει, όσο και για την υλική πλευρά τής δουλειάς του, τις απολαβές του, γιατί αλλιώς υποβαθμίζεται η τέχνη του, και ο πρώτος τυχών θα μπορούσε να τον υποκαταστήσει. Τα έλεγε αυτά στον καιρό του ο Bertolt Brecht, αλλά ποιος τον άκουγε τότε, και ποιος τον θυμάται τώρα; “Όταν έχεις κάτι να πεις, να εκφράσεις,” επεσήμανε από την πλευρά του και ο Pablo Picasso, “αν υποταχθείς, στο τέλος θα το μετανιώσεις πικρά. Πρέπει να έχεις κουράγιο ως επαγγελματίας, κουράγιο να βγάζεις τα προς το ζῆν ως επαγγελματίας… χωρίς να συμβιβάζεσαι.”

Η δυσφήμηση του επαγγελματία μουσικού συνδέεται μάλλον με την επιδημία εξευρωπαϊσμού, που ενσκήπτει στο νεοελληνικό κράτος από την ίδρυσή του κιόλας. Η επτανησιακή και αθηναϊκή καντάδα, οι οπερέτες και τα παντοειδή ρετρό, η ἐν γένει ελαφρά ευρωπαϊκή μουσική,⁽²⁾ είναι ο κατ’ ἐξοχὴν τομέας δράσης των σπουδαγμένων υπερεπαγγελματιών ευρωπαϊστών, ενώ η ντόπια παράδοση εγκαταλείπεται στην φροντίδα ημιεπαγγελματιών, ή ερασιτεχνών, πρακτικών οργανοπαικτών, που αποκαλούνται υποτιμητικά “τσαλκιτζήδες”, ώστε να υποβαθμιστούν περαιτέρω και να κομπλεξαριστούν καθώς, ανάμεσα στ’ άλλα, ούτε να διαβάσουν μπορούν τις μουσικές παρτιτούρες.

• ⁽²⁾ Ενδεικτικό είναι πως… “ελαφριά” μουσική – επιδερμικά συναισθηματική και μικροαστικών προδιαγραφών – υπάρχει μόνον στη Δύση, μετά από τη λεγόμενη “Εμπορική Επανάσταση”, που εμπορευματοποίησε τα πάντα, ακόμη και τις τέχνες. Αυτή που απαντάται στη Μεσόγειο είναι imitation! Όταν παραδοσιακοί οργανοπαίκτες χρειάζεται να παίξουν τέτοια κομμάτια, τα χαρακτηρίζουν “ευρωπαϊκά”, έστω κι αν γράφτηκαν από Ἕλληνες συνθέτες, ή ακόμη και όταν έχουν ελληνικούς στίχους… (Βλέπε Χρονικό 11. Θρᾳκία καὶ Άσιᾶτις ἡ μουσική, μουσική και έθνος).

Ἰδοὺ η “ρίζα τού κακού”: το κράτος, στην καλύτερη περίπτωση, εγκαταλείπει στην τύχη της την ντόπια μουσική, ενώ στην χειρότερη, την καταπολεμά. Οι θέσεις εργασίας – δημόσιες και μη – (διδασκαλίας, διεύθυνσης, παραγωγής, εκτέλεσης της μουσικής, κλπ.) καταλαμβάνονται, φυσικά, από τους ἐν λόγῳ ευρωπαϊστές. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η ελληνική μουσική, αλλά και οι θεράποντές της, φυτοζωούν. Επομένως, αναγκάζονται να κάνουν και άλλες δουλειές για να ζήσουν. Αυτό, βέβαια, αποβαίνει σε βάρος τής τέχνης τους – που ολοένα υποβαθμίζεται, μαζί με το λαϊκό αισθητήριο. Τόση ανασφάλεια “προσφέρει” το επάγγελμα αυτό, που οι ντόπιοι (παντού στα Βαλκάνια) το παραχωρούν στην αποκλειστική δικαιοδοσία των τσιγγάνων.

Η βελτίωση των συνθηκών τής ελληνικής μουσικής
έρχεται με μια… καταστροφή: τη Μικρασιατική.

Πολιτάκια, ή Σμυρναίικη Εστουδιαντίνα: η πρώτη
που ιδρύθηκε στην Σμύρνη (1898) από δυο Πολίτες:
τους Βασίλειο Σιδέρη και Αριστείδη Περιστέρη.

Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΒΕΛΤΙΩΝΕΤΑΙ όταν και όπου οι Έλληνες αποκτούν οικονομική ευμάρεια, που τους επιτρέπει να συντηρούν μουσικούς “πλήρους απασχόλησης”. Όμως, η θεαματική βελτίωση των συνθηκών τής μουσικής στην Ἑλλάδα έρχεται με μια… καταστροφή: τη Μικρασιατική. Ξανά και ξανά η ιστορία μάς δείχνει πόσο ξέρει από ειρωνεία! Κατά χιλιάδες οι ξεριζωμένοι από τις πατρογονικές εστίες (περίπου 1,3 εκατομμύρια ψυχές) εισρέουν στην Ελλάδα και, εκτός από τα ελάχιστα υπάρχοντά τους, φέρνουν μαζί τον ήχο και τον τρόπο ζωής τής Μικράς Ασίας – που καταντά, πλέον, αγώνας επιβίωσης: έχουν, λοιπόν, τα τραγούδια και τα γλέντια τους, έστω για ν’ απαλύνουν τώρα τη συμφορά τους…

Οι Μικρασιάτες μουσικοί είναι επαγγελματίες με τα όλα τους, άριστοι γνώστες τόσο της μεσογειακής παράδοσης, όσο και της ευρωπαϊκής. Όμως, είναι και πρόσφυγες – άρα, βρίσκονται στο περιθώριο. Θα περάσει αρκετός χρόνος ώσπου να καταλάβουν υπεύθυνες θέσεις στις υπό ίδρυση φωνογραφικές εταιρίες. Έως τότε – κι εφόσον υπάρχει το εξίσου περιθωριοποιημένο κοινό τους – συνεχίζουν να παίζουν το γνωστό τους ρεπερτόριο της Σμύρνης, της Κωνσταντινούπολης, και της Μικρασίας ἐν γένει, με τραγούδια και σκοπούς που εκεί ήταν γενικής αποδοχής. Στην Ελλάδα, όμως, δεν αγκαλιάζουν όλον τον λαό, έχουν μάλλον περιορισμένη εμβέλεια, αφού ο ήχος τους είναι “ξένος” – χώρια που τραγουδιούνται και παίζονται δύσκολα, κυρίως αν οι συνθέτες επιδίδονται στην τέχνη τής μετατροπίας. Τα έργα αυτά, που θα μπορούσαν να γίνουν η μαγιά ώστε να προκύψει γηγενής λόγια μουσική, ακολουθούν την τύχη των φορέων τους και περιθωριοποιούνται ὁμοίως. Η νέα ειρωνεία τής ιστορίας είναι πως την θέση τους καταλαμβάνουν τα έως τότε περιθωριακά – και πολύ απλούστερα – πειραιώτικα ρεμπέτικα.

Λογοκρισία μουσικής (όχι μόνον των στίχων)

Εμπορικοί, λοιπόν, οι λόγοι αυτής της επιλογής – αλλά συνάμα και πολιτικοί: αυτά τα περίτεχνα και απαιτητικά τραγούδια, καλλιτεχνικά προϊόντα ενός προηγμένου πολιτισμού, θυμίζουν τις χαμένες πατρίδες. Θα πρέπει, συνεπώς, να απαλειφθούν από τη συλλογική μνήμη, για να “επουλωθεί” – υποτίθεται – το τραύμα τής Μικρασιατικής καταστροφής. Ακράδαντη είναι η πεποίθηση, πως η μουσική αυτή συνδέεται άρρηκτα με την τουρκική γλώσσα, που μιλούν πλεῖστοι των προσφύγων. “Εθνικοί λόγοι”, ὡς ἐκ τούτου, επιβάλλουν τη λήψη δραστικών μέτρων…

Σμυρναίικα στο περιθώριο για λόγους εμπορικούς και πολιτικούς:
θύμιζαν τις χαμένες πατρίδες… Η λογοκρισία Μεταξά “έκοβε” τα
τριημιτόνια – χαρακτηριστικό τού αρχαίου χρωματικού γένους…

Απόλλων, Μουσική και Ποίηση, του Aimé Millet
στην Όπερα Garnier (Παρίσι, 1860–1869)

Το έργο αυτό αναλαμβάνει αργότερα η δικτατορία Μεταξά, με την επιβολή λογοκρισίας, που δεν περιορίζεται στους στίχους, αλλ’ επεκτείνεται και στη μουσική (βλέπε Χρονικό 9, Γιοβάν Τσαούς και Φουσταλιέρης). Βασικός στόχος των μουσικών λογοκριτών είναι τα διαστήματα μικρής τρίτης, τα λεγόμενα τριημιτόνια, ή “μπεμόλια”,⁽³⁾ ἤτοι το χαρακτηριστικό γνώρισμα τού πανάρχαιου χρωματικοῦ γένους – ενός από τα τρία των αρχαίων Ελλήνων, μαζί με το διατονικὸ και το ἐναρμόνιο. Και αν για το τελευταίο υπάρχουν κάποια ερωτηματικά, οὐδείς αμφισβητεί την ύπαρξη του χρωματικού γένους: ξέρουμε λ.χ. πως δεν χρησιμοποιήθηκε ποτέ στην τραγωδία, προφανώς επειδή δεν ταίριαζε στο ύφος της. Ο Πλούταρχος, ωστόσο, κατά τον Ἀριστείδη Κοϊντιλιανό (3ος αιώνας ΚΧ), λέει πως “ἡ κιθάρα, ἀρχαιότερη κατὰ πολλὲς γενεὲς τῆς τραγῳδίας, χρησιμοποιοῦσε ἐξ ἀρχῆς” το “χρῶμα”, το “ἣδιστὸν τε καὶ γοερώτατον”. Τα ἐν λόγῳ αρχαία γένη υπάρχουν, αρκετά τροποποιημένα, και στη βυζαντινή μουσική. Έλα, όμως, που οι Δυτικοί σκαμπάζουν μόνον από κλίμακες, και δη διατονικές, ενώ η χρωματική τους κλίμακα ουδεμία σχέση έχει με το χρωματικό γένος; Τόμπολα!

• ⁽³⁾ “Στα 1936 που πρωτοεπιβλήθηκε η λογοκρισία των τραγουδιών, ‘διόρθωναν’ τις μελωδίες των λαϊκών τραγουδιών αφαιρώντας τους τα ‘ανατολίτικα’ στοιχεία, σε μια προσπάθεια ‘εξυγίανσης’ του λαϊκού τραγουδιού. Στόχος τους διάφορα εξωτερικά χαρακτηριστικά τής μελωδίας, κυρίως τα τριημιτόνια, ή ‘μπεμόλια’ [bemol (♭) = μουσική ύφεση], κατά τη λαϊκή έκφραση των μουσικών.” (Γιώργος Παπαδάκης, Λαϊκοί πραχτικοί οργανοπαίκτες).

Όπως ομολόγησε σε συνέντευξή του στον Παπαδάκη, ο Τσιτσάνης: “Στη λογοκρισία τότε… βγάζαμε τα μπεμόλια. Έγραφε φέρ’ ειπείν ο Βαμβακάρης: ‘Κάθε βράδυ θα ^♭σε πε^♭ριμένω…’ Εμείς το αλλάζαμε το σημείο εκείνο και το κάναμε χωρίς το μπεμόλ για να μην ακούγεται ανατολίτικο… Γράψαμε ωραίες καντάδες τότε…”(!)

Ουζερί Τσιτσάνης, Θεσσαλονίκη

“Μα δεν βρέθηκε κανείς, ώστε να ενημερώσει σχετικά τον Μεταξά;” – ίσως ν’ αναρωτηθεί κάποιος αφελώς. Και αν βρέθηκε, θα… χάθηκε μετά στις φυλακές και τις εξορίες, ως “ἀντεθνικῶς δρῶν”! Μέσα σε αυτές τις ανώμαλες συνθήκες, το ρεμπέτικο γίνεται επαγγελματικό. Και οι διώξεις αφορούν τους πάντες – Μικρασιάτες και γηγενείς – αφού οι μουσικές τους είναι συγγενείς πρώτου βαθμού. Η Θεσσαλονίκη, εκείνην την εποχή, λόγω της ανεκτικής αστυνομικής αρχής, είναι πραγματική όαση, όπου καταφεύγουν αρκετοί κυνηγημένοι – κι έτσι το ρεμπέτικο, στα πρώτα του βήματα, επηρεάζει την πόλη κι επηρεάζεται από αυτήν. Πανέμορφα τραγούδια γράφτηκαν τότε για τη (και στη) Σαλονίκη!

Η οδυνηρή συρρίκνωση του ελληνισμού, συνεπώς, έχει και θετική πλευρά, μια και συσσωρεύει-συμπυκνώνει στη σημερινή Ελλάδα ήχους που γεννήθηκαν σε τρεις χερσονήσους: στα Βαλκάνια, τη Μικρασία, και την Ιταλία. Καμιά χώρα τής περιοχής δεν έχει αυτό το προνόμιο: η γεωγραφική της θέση καθορίζει και τον ήχο τής μουσικής της. Αυτό το μικρό θαύμα όμως, με το τρισδιάστατο πρόσωπο του ελληνισμού, επειδή προσκρούει στο θέσφατον “Ἀνήκομεν εἰς τὴν Δύσιν!”, δεν είναι διόλου αρεστό στους ιθύνοντες, που κάνουν τα πάντα, ώστε να χάσει ο λαός τον προσανατολισμό του – και αν “περνούσε” από το χέρι τους, θα είχαν θεσπίσει, με προεδρικό διάταγμα, τον… “προσδυτισμόν”!

Η Ελλάδα συμπυκνώνει ήχους από τρεις χερσονήσους: Βαλκάνια,
Μικρασία και Ιταλία… Οι εχθροί τού ρεμπέτικου καλύπτουν
όλο το πολιτικό φάσμα, από τη Δεξιά ως την Αριστερά…

Σκίτσο Μάνου Κατράκη: Ο Φοίβος Ανωγειανάκης στο αναρρωτήριο
της Μακρονήσου, Απρίλης 1950

Διένεξη για το ρεμπέτικο

Οι εχθροί τού ρεμπέτικου πάντως καλύπτουν όλο το πολιτικό φάσμα, από τη Δεξιά ως την Αριστερά. Όπως μας πληροφορεί ο Φοῖβος Ἀνωγειανάκης, τέλη 1946 – αρχές 1947, τα μουσικά σωματεία ζήτησαν να παρέμβει η κυβέρνηση, έτσι ώστε ν’ ανακόψει τη διάδοση του ρεμπέτικου, παίρνοντας τα “κατάλληλα μέτρα”:

“Ἡ κίνηση αὐτή”, έγραψε στον Ριζοσπάστη στις 28-1-1947, “ἀγκάλιασε σιγὰ-σιγὰ τοὺς μουσικοκριτικοὺς καὶ χρονογράφους μας… ποὺ σὲ συζητήσεις καὶ ἄρθρα τους καταπιάστηκαν μὲ τὴν ‘ἠθικὴ’ καὶ καλλιτεχνική του ἀξία, ὅπως καὶ μὲ τὴν ἐπίδραση ποὺ ἔχει ἰδιαίτερα στὴ νέα γενιά.⁽⁴⁾.

• ⁽⁴⁾ Ἰδοὺ η νεοελληνική μετενσάρκωση των Σπαρτιατών ἐφόρων (βλέπε προηγούμενο Χρονικό)!

“Ἀφορισμοὶ ‘ἐν ὀνόματι’ τῆς ἠθικῆς ποὺ κινδυνεύει, ἤ πρόχειρη ἀξιολόγηση τοῦ λαϊκοῦ ρεμπέτικου τραγουδιοῦ ἔτσι ὅπως παρουσιάζεται στὴν κοσμικὴ ταβέρνα – ἄς τὸ προσέξουμε αὐτό – ἐμπόδισαν μιὰ κριτικὴ τοποθέτησή του δημιουργώντας θόρυβο καὶ σύγχυση..

“Ἀσφαλῶς, δὲν ἀρκοῦν μόνο τὰ κριτήρια τῆς δυτικῆς μουσικῆς μας μόρφωσης γιὰ νὰ πλησιάσουμε καὶ νὰ μελετήσουμε τὸ ρεμπέτικο τραγούδι, ὅταν μάλιστα συνοδεύονται ἀπὸ τὴν ‘τρέχουσα’ ἀντίληψη γιὰ τὴν ἠθική. Πολλὲς πλευρές του εἶναι φυσικὸ νὰ μᾶς ξενίζουν. Ἔχουμε τόσο ἀπομακρυνθεῖ ἀπ’ τὶς πηγές του, ἀκολουθώντας τὸν δικό μας δρόμο, ποὺ κάποτε μὲ δυσκολία ξαναβρίσκουμε τοὺς ἐαυτούς μας…

“Ἡ παράδοση τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ καὶ κάπως λιγώτερο τῆς βυζαντινῆς μουσικῆς, ὅσο κι ἄν ἐκπλήσσει μερικούς, συνεχίζεται σ’ αὐτὰ τὰ τραγούδια, ποὺ εἶναι μιὰ γνήσια μορφὴ σημερινῆς λαϊκῆς μουσικῆς”…

Ρεμπέτες, Καραϊσκάκη (1933): ο Βαμβακάρης (αριστερά) με μπουζούκι,
ο Μπάτης (κέντρο) με κιθάρα.

Μετά από μια βδομάδα, στις 4 Φλεβάρη, δημοσιεύεται στον Ριζοσπάστη μια απαντητική επιστολή, που υπογράφει ένας άλλος μουσικός, και συναγωνιστής τού Ανωγειανάκη στις τάξεις τού ΕΑΜ: ο Ἀλέκος Ξένος. Επισημαίνοντας πως ίδια θέση με τον Ανωγειανάκη πήρε επίσης ο Μανώλης Καλομοίρης στο Έθνος (μάλλον… επιβαρυντική αυτή η σύμπνοια!), εκθέτει την διαμετρικά αντίθετη άποψή του:

“Τὸ ρεμπέτικο τραγούδι”, γράφει, “εἶναι μιὰ ἀπὸ τὶς ἀντιθέσεις ποὺ κλείνει μέσα της ἡ ἀστικὴ τάξη στὴν παρακμή της. Παρουσιάζεται σ’ ἐμβρυώδη κατάσταση πρὶν ἀπὸ τοὺς πολέμους… Διαμορφώνεται ἀπὸ τὰ μελωδικὰ ὑπολείμματα τοῦ Τούρκου κατακτητῆ καὶ κεῖνα τὰ μελωδίσματα ποὺ μᾶς φέρνουν τὰ πληρώματα τῶν καραβιῶν ἀπὸ τὰ τούρκικα λιμάνια… Τραγουδιέται ἀπὸ τὰ πιὸ λοῦμπεν στρώματα ποὺ δημιούργησε ἡ ἐξαθλιωτικὴ οἰκονομικὴ τακτικὴ τῆς κεφαλαιοκρατίας…⁽⁵⁾ Εἶναι φορέας τῶν πιὸ ἀντιλαϊκῶν παραδόσεων, στὸν ξεπεσμὸ μιᾶς μερίδας τῆς ἀστικῆς τάξης… Νομίζω πὼς τοὺς ἐαυτούς μας δὲ θὰ τοὺς βροῦμε ξαναγυρνώντας στὸ ρεμπέτικο τραγούδι ἀλλὰ στὰ λίγα τραγούδια τῆς νεώτερης ἀντίστασης τοῦ λαοῦ μας καὶ σὲ κεῖνα ποὺ στὸ μέλλον θὰ γραφοῦν γι’ αὐτήν”

• (5) Lumpen (κουρέλια στα γερμανικά): ο κουρελιάρης και, κατ’ επέκταση, κάθε εξαθλιωμένο στοιχείο. Στη μαρξιστική θεωρία συνδυάζεται με τη λέξη προλεταριάτο, σηματοδοτώντας από κοινού το πιο εξαθλιωμένο τμήμα τής εργατικής τάξης, χωρίς ταξική συνείδηση. Proletarius, στην αρχαία Ρώμη, ήταν ο εντελώς άπορος, που δεν είχε να δώσει στο κράτος τίποτε παρά μόνον τα παιδιά του (proles = παιδί). Στον καπιταλισμό, είναι αυτός που δεν έχει να δώσει στον κεφαλαιοκράτη τίποτε παρά μόνον την εργατική δύναμή του.

Η απάντηση σε αυτόν τον αποστεωμένο τρόπο σκέψης, που ενστερνίζεται – δυστυχώς – η κομματική ηγεσία, έρχεται στις 23 τού ίδιου μήνα, και πάλι στον Ριζοσπάστη, με την υπογραφή τώρα τού Λίνου Πολίτη. Αφού πρώτα απ’ όλα επαναφέρει τον Ξένο στη… μαρξιστική τάξη (“ἀπὸ ποῦ κι’ ὥς ποῦ τὸ λοῦμπεν εἶναι μιὰ ξεπεσμένη μερίδα τῆς ἀστικῆς τάξης;”), καυτηριάζει την εγχώρια παραγωγή tango, καταλήγοντας ὡς ἑξῆς:

“Δὲν πιστεύω νὰ παραδέχεται ὁ Ἀ. Ξένος πὼς ὑπάρχει λαϊκὴ παράδοση καὶ ὕφος στὴ μουσικὴ τῶν τραγουδιῶν τῆς Ἀντίστασης μιᾶς κι’ εἶναι γνωστοὶ κι’ οἱ συνθέτες τους, ὁ ἴδιος εἶναι ἕνας ἀπ’ αὐτούς,⁽⁶⁾ καὶ τὰ καθαρὰ δυτικὰ μέτρα στὶς διαρθρώσεις τῶν συνθέσεών τους… Κι’ ἔπειτα εἶναι γνωστὸ πὼς μέσα σὲ τόσο λίγο χρονικὸ διάστημα, ἡ προσωπικὴ δημιουργία εἶναι πολὺ πιὸ εὔκολο νὰ δώσει τοὺς καρπούς της.

• ⁽⁶⁾ Ο Ύμνος τής Ε.Π.Ο.Ν., πάνω σε στίχους τής Σοφίας Μαυροειδή-Παπαδάκη (“Με την χρυσή τής νιότης πανοπλία…”), τραγουδήθηκε στο 1ο Πανθεσσαλικό συνέδριο της νεολαιίστικης οργάνωσης με μουσική τού Ξένου, ενώ στην Αθήνα είχε διαφορετική μελωδία, σύνθεση του Ανωγειανάκη – για ν’ αναφέρω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα…

“Σήμερα, ὕστερα ἀπὸ τὸ μεγάλο μάθημα τῆς Ἀντίστασης, ἔγινε ὁλοφάνερο τὸ χάσμα ποὺ μᾶς χωρίζει στὴν τέχνη ἀπὸ τὸν λαὸ καὶ προβάλλει καθαρὰ ἡ ἀνάγκη νὰ βροῦμε τὸ σημεῖο τῆς ἐπαφῆς. Καὶ τὸ σημεῖο αὐτὸ θὰ τὸ βροῦμε στὶς σύγχρονες λαϊκὲς ἐκδηλώσεις, ἐξετάζοντάς τις μὲ λιγώτερη προχειρότητα καὶ μὲ σοβαρώτερους χαρακτηρισμούς.”

Η διένεξη περί το ρεμπέτικο σταματά εκεί αναγκαστικά, μια κι έχει ξεσπάσει μια άλλη διένεξη – με πραγματικά πυρά: είναι ο εμφύλιος πόλεμος… Μετά από δυο χρόνια, με την Αριστερά να οδεύει προς την ήττα από τα δικά της “λάθη” και τις προδοσίες, και όχι λόγω της υπεροπλίας των αντιπάλων, ένας άλλος συνθέτης, προερχόμενος επίσης από το ΕΑΜ, αλλ’ απογοητευμένος κι έχοντας μεταστραφεί, αναλαμβάνει την υπεράσπιση του ρεμπέτικου. Δεν είναι άλλος από τον άκρως διεισδυτικό Μάνο Χατζιδάκι, περιγράφοντας την περιρρέουσα ατμόσφαιρα στα τέλη τής δεκαετίας τού ’40:

Μάνος Χατζιδάκις

“Τὰ χρόνια μας εἶναι δύσκολα καὶ τὸ λαϊκό μας τραγούδι, ποὺ δὲν φτιάχνεται ἀπὸ ἀνθρώπους τῆς φούγκας καὶ τοῦ κοντραπούντου, ὥστε νὰ νοιάζεται γιὰ ἐξυγιάνσεις καὶ γιὰ πρόχειρα φτιασιδώματα ὑγείας, τραγουδάει τὴν ἀλήθεια καὶ μόνο τὴν ἀλήθεια.

“Ἡ ἐποχή μας δὲν εἶναι οὔτε ἡρωικὴ οὔτε ἐπικὴ καὶ τὸ τέλειωμα τοῦ δεύτερου παγκόσμιου πολέμου ἄφησε σχεδὸν ὅλα τὰ προβλήματα ἄλυτα καὶ μετέωρα….

“Ὁ τόπος μας ἐπιπλέον ἀκολουθάει, σχεδὸν δίχως διακοπή, ἕναν πόλεμο μ’ ἐπιμονὴ καὶ μὲ πίστη γιὰ τὴν τελικὴ νίκη, μὰ πάντα, καὶ ἰδιαίτερα σήμερα, κοπιαστικὸ καὶ ὀδυνηρό. Σκεφθεῖτε τώρα, κάτω ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἀδυσώπητες συνθῆκες, τὴν παρθενικὴ ἰδιοσυγκρασία τοῦ λαοῦ μας. – Παρθενικὴ γιατὶ τὰ ἑκατὸ χρόνια μόνον ἐλεύθερης ζωῆς, δὲν ἦσαν ἱκανὰ οὔτε νὰ τὴν ὡριμάσουν, οὔτε ν’ ἀφήσουν περιθώριο γιὰ νὰ ριζώσουν τὰ τελευταῖα εὐρωπαϊκὰ ρεύματα. Φανταστεῖτε λοιπὸν ὅλην αὐτὴ τὴν στοιβαγμένη ζωτικότητα καὶ ὀμορφιὰ συνάμα, ἑνὸς λαοῦ σὰν τοῦ δικοῦ μας, νὰ ζητᾶ διέξοδο, ἔκφραση, ἐπαφὴ μὲ τὸν ἔξω κόσμο καὶ νὰ ἀντιμετωπίζει ὅλα αὐτὰ ποὺ ἀναφέραμε πιὸ πάνω σὰν κύρια γνωρίσματα τῆς ἐποχῆς. Κι ἀκόμη σκεφτεῖτε τὶς ἰδιαίτερα σκληρὲς συνθῆκες τοῦ τόπου μας. Ἡ ζωτικότητα καίγεται, ἡ ἰδιοσυγκρασία ἀρρωσταίνει, ἡ ὀμορφιὰ παραμένει. Αὐτὸ εἶναι τὸ ρεμπέτικο. Κι ἀπὸ δῶ πηγάζει ἡ θεματολογία του….

Σκεφθεῖτε τὴν παρθενικὴ ἰδιοσυγκρασία τοῦ λαοῦ μας…
Φανταστεῖτε τὴν στοιβαγμένη ζωτικότητα καὶ ὀμορφιὰ ἑνὸς
λαοῦ νὰ ζητᾶ διέξοδο, ἔκφραση, ἐπαφὴ μὲ τὸν ἔξω κόσμο… Ἡ
ζωτικότητα καίγεται, ἡ ἰδιοσυγκρασία ἀρρωσταίνει, ἡ ὀμορφιὰ
παραμένει. Αὐτὸ εἶναι τὸ ρεμπέτικο”. (Μάνος Χατζιδάκις)

Η Εποχή τής Μελισσάνθης –
“δεν είναι ούτε ηρωική ούτε επική”

“Τὸ ρεμπέτικο κατορθώνει, μὲ μιὰ θαυμαστὴν ἑνότητα, νὰ συνδυάζει τὸν λόγο, τὴν μουσικὴ καὶ τὴν κίνηση. Ἀπὸ τὴν σύνθεση μέχρι τὴν ἐκτέλεση, μ’ ἔνστικτο δημιουργοῦνται οἱ προϋποθέσεις γιὰ τὴν τριπλὴ αὐτὴ ἐκφραστικὴ συνύπαρξη, ποὺ ὁρισμένες φορές, σὰν φτάνει στὰ ὅρια τῆς τελειότητος, θυμίζει μορφολογικὰ τὴν ἀρχαία τραγωδία….

“Ὁ ζεϊμπέκικος εἶναι ὁ πιὸ καθαρὸς σύγχρονος ἑλληνικὸς ρυθμός. Ὁ δὲ χασάπικος ἔχει αφομοιώσει μιὰ καθαρὴ ἑλληνικὴ ἰδιομορφία. Πάνω σ’ αὐτοὺς τοὺς ρυθμοὺς χτίζεται τὸ ρεμπέτικο τραγούδι, τοῦ ὁποίου παρατηρῶντας τὴν μελωδικὴ γραμμὴ διακρίνομε καθαρὰ τὴν ἐπίδραση ἤ καλύτερα τὴν προέχταση τοῦ βυζαντινοῦ μέλους. Ὄχι μόνον ἐξετάζοντας τὶς κλίμακες, ποὺ ἀπὸ τὸ ἔνστιχτο τῶν λαϊκῶν μουσικῶν διατηροῦνται ἀναλλοίωτες, μ’ ἀκόμη παρατηρώντας τὶς πτώσεις, τὰ διαστήματα καὶ τὸν τρόπο ἐκτέλεσης. Ὅλα φανερώνουν τὴν πηγή, ποὺ δὲν εἶναι ἄλλη ἀπὸ τὴν αὐστηρὴ καὶ ἀπέριττη ἐκκλησιαστικὴ ὑμνωδία…

“Ποιὸς ξέρει τὶ καινούργια ζωὴ μᾶς ἐπιφυλάσσουν τὰ νωχελικὰ κι ἀπαισιόδοξα 9/8 γιὰ τὸ μέλλον. Ὅμως ἐμεῖς, στὸ μεταξύ, θά ’χουμε νιώσει πλέον γιὰ τὰ καλά, τὴν δύναμή τους. Καὶ θὰ τὰ ἀκοῦμε, πολὺ φυσικὰ καὶ σωστά, νὰ ὑψώνουν τὴν φωνή τους στὸν ἄμεσο περίγυρό μας καὶ νὰ ζοῦν γιὰ νὰ ἑρμηνεύουν τὸν βαθύτερο ἐαυτό μας.”…

Ώσπου να επουλωθούν οι πληγές τού εμφυλίου, πέρασαν χρόνια πολλά. Η συζήτηση για το ρεμπέτικο αναζωπυρώθηκε στην αυγή τής δεκαετίας τού ’60, με αφορμή τον Επιτάφιο του Μίκη Θεοδωράκη. Ήταν, όμως, πολύ αργά: Η συζήτηση του ’60 έμοιαζε πιο πολύ με τον… επιτάφιο του ρεμπέτικου – ήταν, δηλαδή, post mortem – αφού είχε πια σβήσει η δημιουργική του περίοδος, η πνοή του… Ο Ντίνος Χριστιανόπουλος επισημαίνει:

Ντίνος Χριστιανόπουλος

“Πυκνὲς ὑπῆρξαν οἱ ἐπιθέσεις ἐναντίον τοῦ ρεμπέτικου, ἀκόμη καὶ πολλὰ χρόνια μετὰ τὸν θάνατό του. Ἐχθρικὴ στάση κράτησαν οἱ ἐθνικιστὲς καὶ οἱ κυβερνήσεις (προπάντων ὁ Μεταξάς, καὶ μετριοπαθέστερα ἡ κυβέρνηση Τσαλδάρη, ποὺ τὸ ἀπαγόρευσαν καὶ τὸ καταδίωξαν) θεωρώντας το στίγμα τοῦ ἑλληνοχριστιανικοῦ πολιτισμοῦ·⁽⁷⁾ οἱ θρησκευτικὲς ὀργανώσεις καὶ γενικότερα ἡ ἐκκλησία, ποὺ τὸ ἀντιμετώπισαν ὡς ἀνήθικο· οἱ φανατικοὶ κομμουνιστές (μεταξύ τους κι ὁ Βάρναλης, ἄν καὶ ταβερνόβιος), ποὺ τὸ ἀπέρριπταν ὡς ἔκφραση τῆς ἀστικῆς σαπίλας καὶ παρακμῆς· μιὰ μερίδα τοῦ ἀστικοῦ τύπου, ποὺ ἐξέφραζε τὶς προκαταλήψεις καὶ τὸν καθωσπρεπισμὸ τῆς καλῆς κοινωνίας· οἱ λάτρεις τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ (κυρίως δημοδιδάσκαλοι καὶ ἐπαρχιῶτες λόγιοι)· οἱ ἄνθρωποι τῶν ὠδείων, ποὺ τὸ ἔβλεπαν μὲ ἀποτροπιασμὸ καὶ περιφρόνηση· οἱ λαογράφοι τῶν πανεπιστημίων, ποὺ τὸ θεωροῦσαν ἐξάμβλωμα τοῦ λαϊκοῦ μας πολιτισμοῦ· καὶ πολὺς λαουτζίκος εὐνουχισμένος ἀπὸ τὰ ἐλαφρὰ τραγούδια.”

• ⁽⁷⁾ Σε αντίθεση με τον όρο “ελληνορωμαϊκός πολιτισμός,”, ο… “ελληνοχριστιανικός πολιτισμός” αποτελεί ελληνική (ή μάλλον… “ελληνοχριστιανική”) αποκλειστικότητα, θυμίζοντάς μας εκείνο το αμίμητο (“ελληνοχριστιανικότατο” και άκρως… χουντικό): “Ἑλλάς Ἑλλήνων Χριστιανῶν”!

Αξιομνημόνευτο είναι κι ένα δοκίμιο του Κώστα Ταχτσῆ για το Ζεϋμπέκικο – γραμμένο με ύψιλον, λόγω μιας θεωρίας “πὼς ἡ ἐτυμολογία τῆς λέξης εἶναι ἀπὸ τὸ Ζεὺς καὶ μπέκος (στὰ φρυγικά, ψωμί)”. Το γλαφυρό αυτό κείμενο του 1964, αρκετά μακροσκελές για να το παραθέσουμε εδώ, αξίζει να διαβαστεί αυτούσιο, εκτός των άλλων, και για τις πολύ σημαντικές επισημάνσεις του, όπως λ.χ. ότι:

Κώστας Ταχτσής

“Σ’ ἀντίθεση μὲ τὴν κλασικὴ ἑλληνικὴ κουλτοῦρα, ποὺ φιλοδόξησαν ν’ ἀναστήσουν οἱ νεοέλληνες μετὰ τὴν Ἐπανάσταση στὴν κυρίως Ἑλλάδα, ὁ Βυζαντινὸς κόσμος ἦταν σαφῶς ‘ἀνατολίτικος’… Αὐτὸν τὸν ‘ἀνατολίτικο’ πολιτισμὸ δανείστηκαν καὶ μιμήθηκαν οἱ Τοῦρκοι, τοῦ ἔδωσαν, μὲ τὴν πάροδο τοῦ χρόνου, ἕναν πιὸ βαρύ, τούρκικο χαρακτήρα, κι’ αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ δευτερογενὲς προϊὸν γνώρισαν οἱ γενηὲς τῶν Ἑλλήνων τῆς σκλαβιᾶς, κι’ ἔφεραν μαζί τους ὅταν ἦρθαν, πρόσφυγες, στὴν παληὰ Ἑλλάδα.”

“Οἱ ἀντάρτες τοῦ ΕΛΑΣ”, γράφει πιο κάτω ο Ταχτσής, μιλώντας για τα χρόνια τής Αντίστασης, και διαλύοντας την εξωραϊσμένη εικόνα που θέλησε να δημιουργήσει πριν ο Ξένος, “μαζὶ μὲ μερικά, ἀναλόγως καὶ τῆς περιοχῆς, δημοτικὰ τραγούδια, τραγουδοῦσαν ἑλληνόφωνες βερσιὸν ρώσικων, κι’ ἀκόμα – τὶ κωμικο-τραγικό! – καί… γερμανικῶν τραγουδιῶν καὶ
θουρίων.”

Είναι χρήσιμο να δούμε, σε αδρές γραμμές, το θλιβερό τέλος τής ιστορίας που αφηγείται ο Ταχτσής:

“Οἱ ἀστοὶ ἀντιστάθηκαν [στα ζεϋμπέκικα, κι ἐν γένει στα ρεμπέτικα]. Μὰ γρήγορα κατάλαβαν τὸ μάταιο τῆς προσπάθειας. Μὲ τὴν γνωστή, λοιπόν, μέθοδο τῆς ἐκλογικεύσεως, ἤ τὴν ἐπίσης γνωστὴ τακτικὴ τῆς ἐξουδετέρωσης διὰ τῆς περιέξεως, τ’ ἀγκάλιασαν, τἄκαναν δικά τους. Εἶναι πάντα ὁ καλύτερος τρόπος εὐνουχισμοῦ μιᾶς ‘ἐπανάστασης’ – φτηνός, ἀσφαλής, κι’ ἀναίμακτος. Ἄρχισαν νὰ κάνουν νυχτερινὲς ὁδοιπορίες πρὸς τὶς διάφορες ταβέρνες μὲ ὀρχῆστρες ἀπὸ μπουζούκια, οἱ τιμὲς στὰ μενοῦ ἀνέβηκαν, οἱ μπουζουκτσῆδες τὸ πῆραν ἀπάνω τους, κολακεύτηκαν, εἶδαν πὼς εἶχαν ἀνακαλύψει χρυσωρυχεῖο, κουμπώθηκαν, φόρεσαν ἀκόμα καὶ σμόκιν, ἄρχισαν νὰ ποικίλλουν τὸ πρόγραμμα ὅλο καὶ περισσότερο μὲ τ’ ἀνωδυνώτερα, ἄδεια ἀπὸ ὁποιοδήποτε μήνυμα ἤ σκέψη, ἀλλὰ γαργαλιστικότερα, τσιφτετέλια, οἱ τιμὲς ξανανέβηκαν, ὁ ἀληθινὸς λαὸς τρόμαξε, ἀποσύρθηκε σ’ ἄγνωστες ταβέρνες, μ’ ἄγνωστες ἀκόμα ὀρχῆστρες, οἱ ἐκκεντρικοὶ κι’ οἱ ἀστοὶ τὶς ἀνακάλυψαν, ἔπιασαν τὰ τραπέζια κι’ ἐκεῖ, ὥσπου ὁ λαός, μὴ βρίσκοντας πιὰ θέση νὰ καθήσει, ἀναγκάστηκε νὰ μαζεύεται ἀπ’ ἔξω, καὶ νὰ χαζεύει τὶς ὀρχῆστρες, τοὺς ἀμερικάνους καὶ τοὺς ἀστούς, γιὰ ν’ ἀκούει τὰ τραγούδια ποὺ βγῆκαν μέσ’ ἀπ’ αὐτόν, μὰ ἦταν πιὰ πολὺ ἀκριβὰ γιὰ τὴν τσέπη του. Ἐπικράτησε λοιπὸν ἡ παρανοϊκὴ κατάσταση τοῦ τουρίστα καὶ τοῦ ἀστοῦ ποὺ πήγαιναν νὰ δοῦν τὸν λαό, καὶ τοῦ λαοῦ ποὺ πήγαινε νὰ δεῖ τὸν τουρίστα. Ὁ τουρίστας, θαυμάζοντας τὰ προϊόντα μιᾶς οἰκονομικῆς ἀθλιότητας ποὺ δὲ δεχόταν νὰ συμμερισθεῖ παρὰ μόνον αἰσθητικὰ κι’ ἀπὸ μακρυά, κολάκευε τὸν λαό, γιὰ τὸν ὁποῖο γινόταν συγχρόνως ἀντικείμενο θαυμασμοῦ καὶ χαζέματος..

“Λοιπόν: μὲ τὴ συνεργεία μερικῶν καλοπροαίρετων, καὶ πολλῶν ἀσυνείδητων ἤ ἀνοήτων ἀνθρώπων, ἔλαβε χώραν μπροστὰ στὰ μάτια μας, μιὰ καταπληκτικὴ ληστεία: τοῦ δικαιώματος τοῦ λαοῦ νὰ κλαίει, τουλάχιστον, τὴ μοῖρα του. Τὰ ζεϋμπέκικα ἔγιναν καθεστηκυΐα τάξη πραγμάτων, καθιερώθηκαν, ἔχασαν τὴν αἰχμή τους, τὸ νόημά τους, ἔγιναν, μὲ τὴ σειρά τους, τὰ κατοχικὰ ταγκὸ τῆς ἐποχῆς μας. Ἑλληνικώτερα βέβαια αὐτὰ ἀπ’ τὰ ταγκό, ἀλλὰ τὶ τὰ θέλετε, δὲ μιλᾶνε πιὰ γιὰ κοινωνικὲς ἀδικίες, οὔτε γιὰ τὰ φαρμάκια τῆς ζωῆς, δὲ διαμαρτύρονται, καταφάσκουν. Μιλᾶνε γιὰ μικρο-ἀστικὲς ψευτο-ἡδονὲς καὶ ψευτο-στενοχώριες, κι’ ἔστιν ὅτε γιὰ τὰ φαρμάκια τῆς ξενητειᾶς, πράγμα μὲ βαθειὰ σημασία, ἀφοῦ ἡ μετανάστευση δὲν εἶναι ἀντιμετώπιση τῆς πραγματικότητας, ἀλλὰ φυγὴ ἀπ’ αὐτήν – τὸ μόνο εἶδος φυγῆς ποὺ ἐπιτρέπεται πιά, ὅταν δὲν ἐπιβάλλεται.

“Γιὰ νὰ τελειώνω: Τὰ τραγούδια ἐκεῖνα ποὺ κατάφεραν γιὰ λίγο νὰ γίνουν τὰ μέσα ἔκφρασης μιᾶς διαμαρτυρίας τοῦ λαοῦ ἐναντίον τῶν πάσης φύσεως ἐκμεταλλευτῶν του, συνθέτονται τώρα σύμφωνα μὲ ‘πλουτοκρατικὲς’ μεθόδους μαζικῆς παραγωγῆς ἀπ’ τοὺς ἴδιους τοὺς ἐκμεταλλευτές, ἤ χρηματοδοτοῦνται ἁπλῶς ἀπ’ αὐτούς, πρὸς κατανάλωση ἀπ’ τὸ λαό, κι’ ὁ λαός, ποὺ δὲν καταλαβαίνει, ἤ ποὺ κάνει πὼς δὲν καταλαβαίνει, ποὺ χόρτασε κάπως μετὰ τὸν πόλεμο, κι’ ἐπειδὴ χόρτασε λιγάκι, φαντάστηκε πὼς πλούτισε – τὰ τραγουδάει!…

“Ἀλλ’ εἶμαι λίγο ἁρμόδιος νὰ κρίνω τὸ αισθητικὸ ἀποτέλεσμα ὅλης αὐτῆς τῆς ἀνήκουστης φάρσας. Κι’ εἶναι ἀξιοθρήνητο.”

“Από τη στιγμή που η αυθεντική μουσική έκφραση μιας μειονότητας
γίνεται της μόδας, ξεφτίζει”. (Donn Pohren)

Μετά από ένα τέτοιο κείμενο, καλύτερα να σιωπάς. Ωχριά ακόμη και η καίρια διαπίστωση του D. E. Pohren ότι “από την στιγμή που η αυθεντική μουσική έκφραση μιας μειονότητας γίνεται της μόδας, ξεφτίζει”. Ωχριούν, επίσης, οι επισημάνσεις τού Φοίβου Ανωγειανάκη, πως “ὁρισμένες σημερινὲς [ἤτοι, του 1961] ἐκδηλώσεις τοῦ ρεμπέτικου τραγουδιοῦ… ἀντιστοιχοῦν στὴν commercial [εμπορική] jazz (στυλιζαρισμένη ὑπερπαραγωγή, κραυγαλέα ἀπὸ μικρόφωνο καὶ μεγάφωνα ἐκτέλεση, ἐπίδειξη ἀνόητης δεξιοτεχνίας).”

Μέδουσα, του Caravaggio (1595)

Ψυχαγωγία και διασκέδαση

ΝΑ, ΛΟΙΠΟΝ, ΠΟΥ ΕΧΟΥΜΕ ΦΤΑΣΕΙ: οι μουσικοί να “εκτελούν” συνεχώς, κάθε βράδυ, το ίδιο πρόγραμμα, χωρίς καμιά ουσιαστική αλλαγή, και να σκυλοβαριούνται, όπως και οι πελάτες τους. Όταν οι μουσικοί δεν απολαμβάνουν την τέχνη τους, όταν ο νταλγκάς, αλλά και η χαρά τής ζωής, έχουν αντικατασταθεί από την καψούρα και το επιδερμικό ξεφάντωμα, τότε η “ευθυμία”, η “ευτυχία”, έρχονται τεχνηέντως – στην καλύτερη περίπτωση, με το ποτό. Όταν οι μουσικοί είναι μάλλον ανήμποροι να επιδοθούν δημιουργικά κι ελεύθερα σε αυτοσχεδιασμούς, έχοντας κατά νου απλώς έναν καμβά, έναν σκελετό τού προγράμματος, και αφήνοντας όλα τα υπόλοιπα στη διάθεση της στιγμής, όταν αποφεύγουν – επειδή φοβούνται – να πετούν με τα φτερά τής φαντασίας τους, προτιμώντας να πατούν “στα σίγουρα”, τότε το πολύ-πολύ να προσφέρουν διασκέδαση, για να ξεχάσει ο κόσμος τα προβλήματά του, να παραμυθιαστεί, ενώ θα έπρεπε να προσφέρουν – ἐνίοτε έστω – ψυχαγωγία, αγωγή ψυχής. Όταν οι μουσικοί λειτουργούν δικτατορικά, παίζοντας με όλα τα decibel, ξεχνώντας πως η μουσική έχει pianissimo και fortissimo, όπως και πληθώρα τρόπων και ρυθμών, τότε ο κόσμος πάει στα κέντρα για να ξεδώσει άγρια, μεθάει και τα σπάει, δημιουργώντας ακόμη μεγαλύτερο θόρυβο από τις μικροφωνικές, και συμπεριφέρεται σαν ορδή βαρβάρων. Τότε – θα το πω ξανά – οι μουσικοί έχουν χάσει τους καλύτερους, τους πιο πιστούς συμμάχους τους: τους φιλόμουσους.

Όταν… πυροβολούμε τον πιανίστα, χωρίς να κοιταζόμαστε στον καθρέφτη, το πιο πιθανό τελικά είναι να μείνουμε χωρίς πιανίστα!

Μα – θ’ αναρωτηθείτε – αυτοί δεν είναι οι επαγγελματίες; Για ποιον λόγο τούς υποστηρίζω; Αυτοί είναι οι κακοί επαγγελματίες, θα αντέτεινα – ασχέτως αν αποτελούν την πλειονότητα πλέον. Ἐκόντες-ἄκοντες, πέφτουν στην παγίδα, όπου έχουν πιαστεί και άλλοι επαγγελματίες, λ.χ. δημοσιογράφοι, θεωρώντας πως είναι… καφετζήδες και, συνεπώς, φτιάχνουν τον καφέ σύμφωνα με τις ορέξεις τού πελάτη!⁽⁸⁾ Δεν φαίνεται, προφανώς, να τους απασχολεί πως την παραγγελιά για… “ελαφριά γλυκιά” μουσική, ή κι ενημέρωση, δεν την έδωσε κανένας “πελάτης”, μα το αφεντικό τους. Από την άλλη μεριά, να μην ξεχνάμε πως, αν δεν υπήρχε πρόθυμο κοινό για “μουσική”, ή “ενημέρωση”, επιπέδου σκουπιδιών, το αφεντικό, θέλοντας και μη, θα το ξανασκεφτόταν. Επομένως, όταν… πυροβολούμε τον πιανίστα, χωρίς να κοιταζόμαστε στον καθρέφτη, το πιο πιθανό τελικά είναι να μείνουμε χωρίς πιανίστα!

• ⁽⁸⁾ Αυτή ήταν η υπερασπιστική γραμμή, το βασικό επιχείρημα, ενός εκδότη στη δίκη κάποιων δημοσιογράφων, για παράβαση του δρακόντειου νόμου περί Τύπου: Καφετζήδες, λοιπόν…

Η μουσική δεν είναι παίξε-γέλασε. Είναι τέχνη που απαιτεί, όντως, πολύχρονη σπουδή, είτε με βιβλία και παρτιτούρες, ή δίπλα σε κάποιον έμπειρο μουσικό – πάντοτε όμως με τ’ όργανο. Χρειάζεται επίμονη κι επίπονη προσπάθεια και μελέτη, για να κατακτήσεις την τεχνική ενός μόνον οργάνου, και ακόμη πιο πολύ, για ν’ αποκρυπτογραφήσεις τα μυστικά μιας μόνο μουσικής γλώσσας. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για τον τραγουδιστή: δεν εξαρτώνται όλα από κάποιο “θείο χάρισμα”. Πώς είναι δυνατόν να στέκει στα πόδια της αυτή η φιλολογία περί του “ψυχρού” επαγγελματία κι “ευαίσθητου” ερασιτέχνη;⁽⁹⁾ Πώς γίνεται ένας στιχουργός, ας πούμε, να ποζάρει και σαν συνθέτης, όταν είναι αστοιχείωτος; Πώς θ’ αντιδρούσε, άραγε, αυτός ο στιχοπλόκος, αν κάποιος, που ποτέ του δεν κάθισε να δουλέψει πάνω στην γλώσσα και στο μέτρο, δήλωνε “ποιητής”; Ξεχνώ – θα μου πείτε – μια πολύ σημαντική παράμετρο: στην Ελλάδα είσαι ό,τι δηλώσεις!

• ⁽⁹⁾ Γενικά, “ο επαγγελματίας ασκεί το επάγγελμά του με συνέπεια, υπευθυνότητα κι επιτυχία.”
  “Ο ερασιτέχνης α) ασχολείται με κάτι από ευχαρίστηση, όχι επαγγελματικά ή για το κέρδος·
  β) δεν διαθέτει επαγγελματισμό, οργανωτικότητα ή ειδικές γνώσεις, αλλά χαρακτηρίζεται από προχειρότητα και ανευθυνότητα.” (Βικιλεξικό)

Το λαϊκό τραγούδι είναι απλό – μα δεν είναι απλοϊκό! Σε αυτήν
την απλότητα βρίσκεται η μεγάλη δυσκολία τής δημιουργίας του.

Το λαϊκό τραγούδι – λένε – είναι απλό. Ναι, μα δεν είναι απλοϊκό! Σε αυτήν την απλότητα βρίσκεται η μεγάλη δυσκολία τής δημιουργίας του. Όταν ειδικά ξέρεις θεωρία τής μουσικής, είναι σχετικά εύκολο να συνθέσεις πολύπλοκα πράγματα. Αν επιχειρήσεις να τ’ απλοποιήσεις, μένοντας στη βασική μελωδική γραμμή, τότε θα φανεί η ουσία, το ποιόν τής έμπνευσής σου.

Και αν υποθέσουμε πως έρχεται στον αστοιχείωτο η θεία έμπνευση: δεν θα μπορέσει να την επεξεργαστεί, επειδή αυτό είναι θέμα γνώσεων. Και αν την επεξεργασία την αναλάβει άλλος: το αποτέλεσμα θα είναι διαφορετικό από εκείνο που φαντάστηκε ο ίδιος. Και αν “πιάσει την καλή” και γίνει “φίρμα”: θα έχει πατήσει πάνω στις γνώσεις τρίτων που, δυστυχώς, θα μείνουν, μάλλον, αφανείς. Και αν, επιπλέον, θελήσει να τραγουδήσει την έμπνευσή του, όπως έγινε εσχάτως μόδα: πάλι δεν θα τα καταφέρει γιατί, ακόμη και αν δεν είναι φάλτσος (αν, λέμε…), δεν έχει δουλέψει τις φωνητικές του χορδές, αγνοεί παντελώς τις φωνητικές τεχνικές, δεν ξέρει τα μυστικά τής αναπνοής, της άρθρωσης, της ερμηνείας, και τόσα άλλα.

Φυσικά, θα μπορούσε κάποιος να επικαλεστεί το παράδειγμα των Beatles, που έγραψαν καταπληκτική μουσική, όντας αστοιχείωτοι. Πέρα από το γεγονός ότι και αυτοί βασίστηκαν στις γνώσεις τού παραγωγού τους, του εξαιρετικού George Martin, θα πρέπει να τονίσω πως σε καμιά περίπτωση δεν εννοώ τους αστοιχείωτους θεωρητικά: οι Beatles είχαν επάγγελμα τη μουσική ήδη από την εποχή που έπαιζαν – άσημοι εντελώς – στο Αμβούργο.

Liszt: “…μὴν τύχει καὶ σπουδάσει μουσική, γιὰ νὰ διατηρήσει παρθενικὴ καὶ ἀναλλοίωτη τὴν ὁρμέμφυτη δύναμη τοῦ μουσικοῦ του ἐνστίκτου”.

Είναι φανερό πως δεν αναφέρομαι στους αυτοδίδακτους, τους πρακτικούς οργανοπαίκτες που, έναντι των θεωρητικά καταρτισμένων, δεν έχουν μόνο μειονεκτήματα, αλλά επίσης πλεονεκτήματα. Αφήστε που το ωδείο μπορεί να καταστρέψει ένα φυσικό ταλέντο. Ο Liszt λ.χ. θαύμαζε τόσο έναν αυτοδίδακτο δεξιοτέχνη, ώστε “ἔτρεμε μὴν τύχει καὶ σπουδάσει μουσική, γιὰ νὰ διατηρήσει παρθενικὴ καὶ ἀναλλοίωτη τὴν ὁρμέμφυτη δύναμη τοῦ μουσικοῦ ἐνστίκτου του”, όπως έγραφε η Σοφία Σπανούδη το 1952, στην γνωστή της επιφυλλίδα υπέρ τού Τσιτσάνη. Και όσο για τα ισχυρά ατού των πρακτικών έναντι των θεωρητικών, ο Γιώργος Παπαδάκης τα εντοπίζει, κι εξηγεί γιατί οι μουσικοί αυτοί είναι το αλάτι τής γης:

“Ο αυτοδίδακτος οργανοπαίκτης καλείται, όπως είναι φυσικό, να λύσει πολλά και δύσκολα τεχνικά προβλήματα μόνος. Είναι υποχρεωμένος να βρει αυτοσχέδιες λύσεις σε προβλήματα λυμένα, αφού ένας δάσκαλος ή μια μέθοδος θα συντόμευε πολύ τον χρόνο που απαιτείται για να γίνει αυτό. Έτσι χρειάζεται πολλές φορές να ξανα-ανακαλύψει κανείς τον τροχό. Το τίμημα μπορεί να είναι ακριβό, αλλά είναι πιθανό να αποκομίσει κι ένα όφελος που πολλοί μουσικοί θα το ζήλευαν: το πολύ προσωπικό ύφος, που αποκτάται από τους προσωπικούς αυτοσχέδιους τρόπους αντιμετώπισης των τεχνικών προβλημάτων. Αυτό είναι φανερό στον τρόπο που παίζουν εκείνοι οι μουσικοί οι οποίοι έμαθαν από μεράκι και παίζουν με μεράκι.”

Ο Βασίλης Τσιτσάνης σε γραμματόσημο

Όμως, οι αστοιχείωτοι είναι παμπόνηροι: δηλώνουν “λαϊκοί συνθέτες”, και όχι “λαϊκοί οργανοπαίκτες”, γιατί η απάτη θα ξεσκεπαζόταν αμέσως. Ας δούμε και αυτήν την κατηγορία ἐν τάχει:

“Ὁ λαϊκὸς συνθέτης”, έγραφε ο Φοίβος Ανωγειανάκης:

“α) εἶναι ἕνας ἀσπούδαχτος· ἕνα ἄτομο προικισμένο απ’ τὴν φύση μὲ μουσικὰ χαρίσματα, ποὺ δὲ μελέτησε μουσική (οἱ ὅποιες μουσικές του γνώσεις ὀφείλονται στὴ μεγάλη πείρα τοῦ ἐπαγγέλματος… ἔπειτα ἀπὸ τὴν ἐπαφὴ-συνεργασία του μὲ τοὺς μουσικοὺς τῆς ἐλαφρᾶς μουσικῆς…)·

“β) ‘συνθέτει’ κυρίως τραγούδια, ἤ καὶ μικρὰ ὀργανικὰ κομμάτια (χορευτικοῦ ἤ ἐλεύθερου ρυθμικοῦ τύπου), συνήθως μὲ τὴ βοήθεια ἑνὸς λαϊκοῦ ὀργάνου·

“γ) τὸ ἔργο του τὸ ‘στηρίζει’ στὴν ἑλληνικὴ λαϊκὴ μουσικὴ παράδοση· παράλληλα ὅμως, δέχεται καὶ ὁρισμένες ἐπιδράσεις (ξένης λαϊκῆς μουσικῆς ἤ… καὶ τῆς ἔντεχνης λαϊκοφανοῦς ἐλαφρᾶς μουσικῆς, ντόπιας ἤ ξένης).”

Εξυπακούεται πως ο κατ’ Ανωγειανάκη λαϊκός συνθέτης, για ν’ αποκτήσει το πολύ προσωπικό ύφος, οφείλει να συνδυάζει επίσης τις ιδιότητες του κατά Παπαδάκη αυτοδίδακτου οργανοπαίκτη – όπως και το αντίστροφο: πρέπει ο πρακτικός να είναι προικισμένος από την φύση με μουσικά χαρίσματα, και να έχει μεγάλη πείρα, για ν’ ανακαλύψει εκ νέου τον τροχό…

Όταν ο Πάνας ιδιοποιήθηκε τη λύρα τού Απόλλωνα, του David Henry Souter

Και κάτι ακόμα εδώ: ο όρος “ἔντεχνος”, κυρίαρχος στη δεκαετία τού ’60, που γράφτηκε το κείμενο του Ανωγειανάκη, είναι φυσικά εντελώς αδόκιμος, αφού υπονοεί πως ο λαϊκός συνθέτης είναι μάλλον… “άτεχνος”! Σαφώς ενοχλημένος και με σαρκαστική διάθεση, ο Τσιτσάνης είχε σχολιάσει πως η διαφορά των λαϊκών συνθετών από τους “έντεχνους”, είναι κείνη που υπάρχει ανάμεσα στους αυτόπτες μάρτυρες ενός εγκλήματος, και τους άλλους, που… άκουσαν απλώς για το έγκλημα!

Και οι… αστοιχείωτοι; Πού εμπίπτουν αυτοί οι οποίοι καμιά σχέση δεν έχουν, βέβαια, ούτε με τον Τσιτσάνη, ούτε και με τους Beatles; Ε, θέλει και ρώτημα; Είναι οι… δράστες τού εγκλήματος!

Επόμενο Χρονικό 14. ΜΟΥΣΙΚΗ ΨΥΧῌ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ ● Άνθρωπος: Μουσικό Ον ● Φύση, Μουσική και Γλώσσα ● Οι Αοιδοί Νεάντερταλ ● Έμβρυο και “Μωρουδίστικα” ● Ταλέντο ● Η Τέχνη τής Ψυχής και της Ομορφιάς ● Έκσταση και Κάθαρση ● Μουσική και Χορός στ’ Αναστενάρια ● Ήθος τής Μουσικής

• >> Χρονικό 14. ΜΟΥΣΙΚΗ ΨΥΧΗ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ
• << Χρονικό 12. “ΜΗ ΚΑΚΟΥΡΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗΝ!”

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • VII. ΝΗΣΙΑ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ

AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι

 

VII. ΝΗΣΙΑ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ

 

● Ένα νησί, η Ουτοπία
● Η Πηνελόπη τής Ιθάκης
● Τα παιδιά που χάθηκαν

.

/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS • VII. ILHAS IMAGINÁRIAS

/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS • VII. IMAGINARY ISLANDS

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι: AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ

14. Ένα νησί, η Ουτοπία
Αφιερωμένο στον Άρη Αλεξάνδρου

– Amélia Muge
• Ενορχήστρωση: António José Martins, Filipe Raposo

Όνομα δίχως τόπο, άραγε πού να ’ναι;
Είναι εκεί πέρα κι αλλάζει διαρκώς,
δελεαστικό μα φευγαλέο, είναι ένα νησί…

Που απελευθερώνει μα και περιορίζει
και πονά και ξελογιάζει κι ανακουφίζει,
είναι ένα νησί που το λένε Ουτοπία.

Στην πιο τρελή επιθυμιά, στην πιο μαύρη σκοτεινιά,
στο κιβώτιο που είναι άδειο, είναι ένα νησί…

Λέει για ένα σπίτι, για έναν ξένο
απ’ την πατρίδα του μακριά, μια Οδύσσεια
της ιδέας που γέννησε την ψευδαίσθηση
του νησιού που το λένε Ουτοπία.

Μακριά, πέρα απ’ τους ορίζοντες,
ομίχλη, η όραση θολή, όπου η ίδια η μυωπία
είναι ένα νησί που το λένε Ουτοπία.

• Ελεύθερη απόδοση: Μιχάλης Λουκοβίκας

• Φωνή: A. Muge / Απαγγελία: Μιχάλης Λουκοβίκας • Άρπα: Ana Dias
Κ. μπάσο: António Quintino / Νέυ: Χάρης Λαμπράκης

●

Ηλύσια Πεδία, του Carlos Schwabe (1903)

● Ουτοπία: φανταστική κοινότητα ή κοινωνία με εξαιρετικές, σχεδόν ιδανικές συνθήκες για τους πολίτες της. Τα ουτοπικά ιδεώδη προβάλλουν τις αρχές τής ισότητας, μα η μέθοδος εφαρμογής ποικίλλει ανάλογα με την εκάστοτε ιδεολογία. Ο όρος επινοήθηκε από τον Thomas More για το βιβλίο του Ουτοπία (1516), όπου περιγράφει μια φανταστική νησιωτική κοινωνία τού Ατλαντικού. Προέρχεται από τις λέξεις οὐ και τόπος. Ευτοπία, από τις λέξεις εὖ και τόπος, είναι ο σωστός όρος για να περιγράψει μια θετική ουτοπία. Ουτοπία και ευτοπία στα αγγλικά είναι ομόφωνες λέξεις – έγιναν και συνώνυμες. Το αντίθετο της ευτοπίας είναι η δυστοπία, από τις λέξεις δυσ- και τόπος, δηλαδή κακοτοπία, ή αντι-ουτοπία. ● Η πρώτη καταγεγραμμένη ουτοπική πρόταση χρονολογικά υπήρξε η Πολιτεία τού Πλάτωνα, από τα πιο σημαίνοντα έργα περί φιλοσοφίας και πολιτικής θεωρίας. Οι κοινωνικοοικονομικές τάξεις στην εν λόγω Πολιτεία είναι τέσσερις: οι χρυσή, αργυρά, χαλκείη και σιδηρά – κατηγορίες πολιτών βάσει μιας άκαμπτης ταξικής διάρθρωσης με ελάχιστη κοινωνική κινητικότητα (θυμίζοντάς μας το ινδικό σύστημα των καστών). Οι χρυσοί πολίτες υποβάλλονται σε εντατικό πεντηκονταετές εκπαιδευτικό πρόγραμμα για να καταστούν αγαθοί ολιγάρχες, φιλόσοφοι βασιλείς… Η σοφία αυτών των κληρονομικών αρχόντων θα εξαλείψει – υποτίθεται – την φτώχεια και τις στερήσεις με τη δίκαιη κατανομή των πόρων. Η αληθινή γνώση, ωστόσο, είναι αποκλειστικό προνόμιο της ελίτ, ενώ οι κατώτερες τάξεις είναι προορισμένες να εκπληρώνουν πιστά τα καθήκοντά τους προς την Πολιτεία ως το τέλος της ζωής τους. Η λογοκρισία είναι στην ημερήσια διάταξη, για την πρόληψη της ασέβειας και της ανηθικότητας που διαφθείρουν τη νεολαία. Η Πλατωνική Πολιτεία έχει λίγους νόμους, εφαρμόζει μια μορφή ευγονικής για την εξάλειψη των αναπήρων, και προσλαμβάνει σκόπιμα μισθοφόρους για τη διεξαγωγή πολέμων με την ελπίδα πως οι πιο πολεμοχαρείς κάτοικοι των γειτονικών χωρών θα εξαλειφθούν (ό,τι έκαναν και οι Καρχηδόνιοι, ώσπου τελικά η Καρχηδόνα ισοπεδώθηκε). Ποιος, αλήθεια, θα ήθελε να ζήσει σε μια τέτοια άτεγκτη, ανελεύθερη ουτοπία, αν το μέταλλό του δεν ήταν ευγενές; Ο Karl Popper, στο βιβλίο του Η Ανοικτή Κοινωνία και οι Εχθροί της (1945), χαρακτήρισε την Πλατωνική Πολιτεία ως ολοκληρωτική δυστοπία, με κυβέρνηση που απαρτίζεται μόνο από μέλη μιας ξεχωριστής κληρονομικής άρχουσας τάξης, ενώ όσοι ανήκουν στην κατώτερη εργατική τάξη δεν έχουν κανέναν ρόλο στη λήψη των αποφάσεων και αντιμετωπίζονται ως ανθρώπινα βοοειδή. Αναμφίβολα, η μεγαλύτερη ουτοπία είναι να περιμένει κανείς λύσεις από τέτοιους φιλόσοφους βασιλείς, ακόμα κι αν είναι διάσημοι διεθνώς κι έχουν επηρεάσει γενεές επί γενεών στοχαστών.

● Άρης Αλεξάνδρου (πραγματικό όνομα, Αριστοτέλης Βασιλειάδης, 1922 – 1979): Έλληνας συγγραφέας, ποιητής και μεταφραστής. Μια ζωή αριστερός αλλά και αντισυμβατικός (Ανήκω στο ανύπαρκτο κόμμα των ποιητών), έγραψε μόνον ένα μυθιστόρημα (Το Κιβώτιο), που περιλαμβάνεται πλέον στα σύγχρονα ελληνικά κλασικά έργα. Γεννήθηκε στην Πετρούπολη από Έλληνα πατέρα και Ρωσίδα μητέρα. Η οικογένεια μετακόμισε στην Ελλάδα το 1928. Κατά τη ναζιστική Κατοχή, εντάχθηκε σε κομμουνιστική νεολαιίστικη αντιστασιακή οργάνωση αλλά σύντομα διαφώνησε και αποχώρησε. Μετά από την “απελευθέρωση” όμως, οι Βρετανοί συνέλαβαν τον ίδιο και τον πατέρα του και τους εκτόπισαν σε στρατόπεδο της Λιβύης. Επιπλέον, αν και δεν συμμετείχε στον Εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε (1946-1949), συνελήφθη γιατί αρνήθηκε να αποκυρήξει τις πολιτικές του ιδέες και στάλθηκε σε ‘νησιά τής εξορίας’ και φυλακές. Αφέθηκε τελικά ελεύθερος το 1958. Το 1967, λόγω της δικτατορίας, μετακόμισε στο Παρίσι, όπου πέθανε το 1979 από καρδιακή προσβολή, λίγο μετά από την έκδοση του μυθιστορήματός του στα γαλλικά. Τα ποιήματά του (1941-1974) γράφτηκαν κυρίως στην εξορία. Λόγω όμως του αντισυμβατικού του χαρακτήρα, μόνο δυο συνθέτες μελοποίησαν την ποίησή του: ο Μιχάλης Γρηγορίου (Ανεπίδοτα Γράμματα, 1977) και ο Μιχάλης Λουκοβίκας (Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, 2008). Τρία από τα τραγούδια τού Χρυσαφιού περιλήφθηκαν και στην προηγούμενη δουλειά, τον Περίπλου, (2012): Παράνομο σημείωμα, Νανούρισμα, Τὰ ἔνδον ῥήματα.

Χρύσεον Γένος, του Lucas_Cranach τού Πρεσβύτερου

15. Η Πηνελόπη τής Ιθάκης

– Amélia Muge
• Ενορχήστρωση: António José Martins, Filipe Raposo

Σιωπηλή, με πονηριά, σχέδια εξυφαίνει
για να ξεφύγει χωρίς να φύγει, τον χρόνο μηδενίζοντας.

Στον αργαλειό γνέθει τις μέρες, στον ιστό των θλίψεών της,
στων αναστεναγμών της την υφή τις νύχτες αναιρεί.

Αν ο Οδυσσέας έχει χώρο, στον χρόνο η ίδια ταξιδεύει
με τιμόνι τη σαΐτα σε αυτό το σκάφος
τού περιπλανώμενου αργαλειού.

Στα νήματα του ιστού υφαίνει την ιδέα ν’ αναμένει
προχωρώντας ακίνητη μ’ έναν ιστό που όλο ξαναρχίζει.

Όμως άλλο ν’ αναμένεις τον Οδυσσέα να γυρίσει
κι άλλο να περιμένεις τον Σεβαστιανό.

• Ελεύθερη απόδοση: Μιχάλης Λουκοβίκας

• Φωνή: A. Muge • Κ. μπάσο: António Quintino / Κρουστά: José Salgueiro
Νέυ: Χάρης Λαμπράκης / Πιάνο: F. Raposo / Τσέλο: Catarina Anacleto

●

Ὅμηρος

● Ὅμηρος (τέλη 8ου – αρχές 7ου αιώνα ΠΚΕ): ο θρυλικός δημιουργός τής Ιλιάδας και της Οδύσσειας, δυο επών που αρχικά μεταδίδονταν προφορικά, αλλά βρέθηκαν στο επίκεντρο των έργων τής ελληνικής γραμματείας. Λέγεται πως ήταν κάποιος τυφλός βάρδος από την Ιωνία, στα κεντρικά παράλια της Μικρασίας. Τα ομηρικά έπη έχουν ασκήσει καταλυτική επίδραση στον δυτικό πολιτισμό, εμπνέοντας πολλά περίφημα έργα, λογοτεχνικά, μουσικά, εικαστικά. ● Η Οδύσσεια, συνέχεια εν μέρει της Ιλιάδας που αναφέρεται στον δεκαετή Τρωικό πόλεμο, έχει ως ήρωα τον Οδυσσέα (± 13ος – αρχές 12ου αιώνα ΠΚΕ, Ulysses στα λατινικά), βασιλιά τής Ιθάκης, κατά τον επεισοδιακό δεκαετή νόστο του, το ταξίδι τής επιστροφής στην πατρίδα με την πτώση τής Τροίας. Περίφημος για την ευφυΐα, πονηριά και πολυπραγμοσύνη του (πολύτροπος), έγινε γνωστός με το προσωνύμιο πολυμήχανος (μῆτις). Σημαντικός είναι ο ρόλος του και στην Ιλιάδα, όπως και σε άλλα έργα τού Τρωικού κύκλου. ● Καθώς πιστεύεται πως έχει πεθάνει, η πιστή του σύζυγος Πηνελόπη έχει ν’ αντιμετωπίσει έναν εσμό απείθαρχων μνηστήρων. Στην προσπάθειά της να κερδίσει χρόνο, υποκρίνεται πως πλέκει σάβανο για τον ηλικιωμένο πεθερό της, λέγοντας πως θα διαλέξει άνδρα μόλις τελειώσει. Κάθε βράδυ επί τρία χρόνια, ξεπλέκει μέρος τού σάβανου, ώσπου μια άπιστη υπηρέτρια ανακαλύπτει την ‘απάτη’ και την αποκαλύπτει στους μνηστήρες. Αναγκασμένη ν’ αλλάξει ρότα, ανακοινώνει πως θα παντρευτεί όποιον μπορέσει τοποθετήσει την χορδή στο άκαμπτο τόξο τού Οδυσσέα περνώντας το βέλος μέσα από τις τρύπες δώδεκα τσεκουριών. Ο μοναδικός που το μπορεί αυτό είναι ο ίδιος ο Οδυσσέας. Ακολουθούν οι σκηνές τής μνηστηροφονίας και της αναγνώρισης του ήρωα από την Πηνελόπη. ● Σεβαστιανός (1554 – 1578): βασιλιάς τής Πορτογαλίας που εξαφανίστηκε (προφανώς σκοτώθηκε) στη μάχη τού Alcazar στο Μαρόκο. Η ήττα τής Πορτογαλίας οδήγησε στην ενσωμάτωσή της στην Ιβηρική Ένωση υπό το ισπανικό στέμμα για 60 χρόνια. Ο Sebastião για πολλούς Πορτογάλους είναι συχνά ο επιθυμητός, αφού θα ήθελαν να επιστρέψει για να θέσει τέρμα στην παρακμή τής χώρας.

Η Πηνελόπη και οι Μνηστήρες, του John William Waterhouse (1912)

Ὀδυσσέως ὑπὸ Πηνελόπης ἀναγνωρισμός
Ῥαψωδία ψ (ἀποσπάσματα)

– Ὁμήρου “Ὀδύσσεια”
• Επιμέλεια: Μιχάλης Λουκοβίκας

[…] πολλὰ δέ οἱ κῆρ
ὥρμαιν᾿, ἢ ἀπάνευθε φίλον πόσιν ἐξερεείνοι,
ἦ παρστᾶσα κύσειε κάρη καὶ χεῖρε λαβοῦσα.
Ἡ δ᾿ ἐπεὶ εἰσῆλθεν […]
ἕζετ᾿ ἔπειτ᾿ Ὀδυσῆος ἐναντίη, ἐν πυρὸς αὐγῇ·
[…] ὁ δ᾿ ἄρα […]
ἧστο κάτω ὁρόων, ποτιδέγμενος εἴ τί μιν εἴποι
ἰφθίμη παράκοιτις, ἐπεὶ ἴδεν ὀφθαλμοῖσιν·
ἡ δ᾿ ἄνεω δὴν ἧστο, τάφος δέ οἱ ἦτορ ἵκανεν·
ὄψει δ᾿ ἄλλοτε μέν μιν ἐνωπαδίως ἐσίδεσκεν,
ἄλλοτε δ᾿ ἀγνώσασκε […]

Ένα δραματικό στοιχείο τού νήματος της ιστορίας τής επιστροφής τού Οδυσσέα στην Ιθάκη είναι η σταδιακή αποκάλυψη της ταυτότητάς του: καθισμένος μπροστά σε μια περίστυλη πρόσοψη που παριστά το ανάκτορό του, με την Πηνελόπη και τον γιο του, Τηλέμαχο, να στέκονται μπροστά του, καθώς η γριά παραμάνα Ευρύκλεια του πλένει τα πόδια και τον αναγνωρίζει από μια παλιά ουλή (ανάγλυφο από τερακότα, 450 ΠΚΕ)

[…] πολλά η καρδιά
στάθμιζε, από μακριά τον σύζυγό της ν’ ανακρίνει,
ή να σιμώσει, να φιλήσει χέρια και κεφάλι.
Και όταν εισήλθε […]
κάθισε αντίκρυ απ’ τον Οδυσσέα, στο φως τής φλόγας·
[…] μα τούτος […]
είχε κάτω τα μάτια, προσδοκώντας μήπως του πει κάτι
η ευπρεπής γυναίκα σαν τον είδε με τα μάτια·
μ’ αυτή σιωπηλή ήταν, θάμβος την ψυχή κατέλαβε·
όψη άλλοτε μέν που κατά πρόσωπο αντίκρυζε,
κι άλλοτ’ ήταν άγνωστη […]

• Απόδοση στα νέα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας

16. Τα παιδιά που χάθηκαν

– Amélia Muge / Θρακιώτικο παραδοσιακό, A. Muge
• Ενορχήστρωση: António José Martins, Μιχάλης Λουκοβίκας

Ήμασταν παιδιά / που χάθηκαν, μα τώρα
μεγαλώσαμε / στην Παραδείσια Χώρα.
Μπερδεύτηκε ο χρόνος, / μάς βλέπει πιτσιρίκια
κι εμείς του λέμε, / Άει παράτα μας!

Κι αν έχουμε χαθεί, / δεν είμαστε χαμένοι,
ούτε φυσικά / αποβλακωμένοι,
με τέτοια σιγουριά / που ίσως γίνουμε όλοι
τυφλοί και κουλοί, / κουτσοί και άλαλοι.

Ποτέ δεν υπακούμε / σε όλα σας τα “πρέπει”
για ύπνο πάμε αργά
με τούμπες διώχνουμε / τον φόβο τον προπέτη.

Ποτέ ποτέ ποτέ
“ναι” μη λες ποτέ, / ούτε όμως “όχι”,
ψάξε το “γιατί”, βγες απ’ την απόχη.

Υπάρχουν κάτι φάτσες / ψηλομύτικες,
κατάματα δεν βλέπουν, / μόνον πλαγίως.
Αν ό,τι λες το βρίσκω / να ’ναι άσχετο,
μεταβολή και δρόμο, / δεν είμαι γελοίος!

• Απόδοση στα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας

• Φωνή: A. Muge / Φωνητικά: Maria Monda, A. Muge • Ακορντεόν: Filipe Raposo
Βιολί: Κυριάκος Γκουβέντας / Κλαρίνο: Μάνος Αχαλινωτόπουλος / Κ. μπάσο: António Quintino
Κρουστά: José Salgueiro / Νέυ: Χάρης Λαμπράκης

●

● Η Χώρα τού Ποτέ: ένας κόσμος που ζωντανεύει μόνο στα έργα τού Τζέιμς Μάθιου Μπάρι, ένας φανταστικός τόπος όπου ζουν ο Peter Pan, η Tinker Bell, τα Παιδιά που Χάθηκαν και άλλα μυθικά πλάσματα (όπως εξηγεί ο Peter, υπάρχουν μόνον αγόρια που χάθηκαν επειδή τα κορίτσια παραείναι έξυπνα για να χαθούν). Ο Peter και κάποιοι άλλοι σε αυτό το μακρινό μέρος έχουν σταματήσει να μεγαλώσουν, κάτι που συχνά παραπέμπει μεταφορικά στην αιώνια παιδική ηλικία (ή παιδικότητα), την αθανασία, και την φυγή από την πραγματικότητα.

• >> ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • VIII. ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΝΔΕΙΑΣ
• << ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • VI. Η ΤΑΒΕΡΝΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • I. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι

 

I. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ
 

● Το αρχιπέλαγος
(Ανθοφορεί η Ιωνία; Πού είναι η Αθήνα;)
● Κατολοφύρομαι (Ὀρέστης)

 

/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS • I. REVISITANDO O ARQUIPÉLAGO

/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS • I. THE ARCHIPELAGO REVISITED

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι: AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ

01. Το αρχιπέλαγος
α. Ανθοφορεί η Ιωνία; – β. Πού είναι η Αθήνα;
(1800-1801, αποσπάσματα)

– Friedrich Hölderlin (απόδοση στα πορτογαλικά: Amélia Muge)
/ α. Παραδοσιακό Αιγαίου – β. Μιχάλης Λουκοβίκας
• Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, António José Martins

Ανθοφορεί η Ιωνία;

Ξανάρχονται στην πόρτα σου οι γερανοί; Αναζητούν
Πάλι τις όχθες σου τα πλοία; Άνεμοι περιπόθητοι
Φυσούν με την πνοή τους την ήσυχη παλίρροια; […]
Ανθοφορεί η Ιωνία; Ήρθε η ώρα; […]

Πού είναι η Αθήνα;

Πες, πού είναι η Αθήνα; […]
Μήπως πάνω απ’ τις τεφροδόχους των δασκάλων
Η πόλη σου η πιο αγαπημένη
[…] βυθίστηκε ολάκαιρη μέσα στις στάχτες;
Μήπως υπάρχει ακόμη κάποιο της σημάδι, ώστε ο ναυτικός
Περνώντας να τη μνημονεύει και να την θυμάται; […]

Σώπασε ο δελφικός θεός, έρημα και μοναχικά
Μένουν από καιρό τα μονοπάτια […]

• Απόδοση στα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας

• Απαγγελία: Maria José & A. Muge / Φωνητικά: Cramol, Maria Monda, Teresa Campos
• Βιολί, Βιόλα: Κυριάκος Γκουβέντας / Κιθάρα: Δημήτρης Μυστακίδης
Κλαρίνο: Μάνος Αχαλινωτόπουλος / Κ. μπάσο: António Quintino / Νέυ: Χάρης Λαμπράκης
Πιάνο: Filipe Raposo / Πορτογαλική κιθάρα: Ricardo Parreira / Τσέλο: Catarina Anacleto

●

Friedrich Hölderlin, ο φιλέλληνας λυρικός ποιητής από την Johanna Ebertz (1979)

● Friedrich Hölderlin (1770 – 1843): σπουδαίος Γερμανός λυρικός ποιητής που συνδεόταν με το κίνημα του ρομαντισμού. Συνέθεσε το αρχαιοελληνικό πνεύμα με τον πανθεϊσμό του και μια ανορθόδοξη εκδοχή τού χριστιανισμού. Το αρχιπέλαγος, που γράφτηκε το 1800-1801, είναι το μεγαλύτερο ποίημά του (296 στίχοι). Εν μέρει επικό και λυρικό, εν μέρει ελεγειακό και υμνητικό, αναδεικνύει την πεποίθησή του πως η θεϊκή φύση και η ανθρώπινη κουλτούρα είχαν συνενωθεί αρμονικά στις ελληνικές πόλεις, ιδίως στην Αθήνα, αλλά συνεθλίβησαν στο παρόν οδυνηρά, και την κρυφή του ελπίδα ότι στο μέλλον θα ξανανθίσουν όπως παλιά. ● Αιγαίο: το πέλαγος μεταξύ της ελληνικής και μικρασιατικής χερσόνησου ήταν παλιά γνωστό ως Αρχιπέλαγος, ενώ αργότερα επεκτάθηκε ο όρος και στα Νησιά τού Αιγαίου, αφού η θάλασσα είναι κατάμεστη από νησίδες. Κάθε ανάλογη νησιωτική ομάδα χαρακτηρίζεται πλέον ως αρχιπέλαγος. Ως προς το όνομα του πελάγους, μεταξύ διαφόρων εξηγήσεων που δόθηκαν στην αρχαιότητα, έλεγαν πως πήρε το όνομα του Αθηναίου βασιλιά Αιγέα, πατέρα τού Θησέα, ή της Αμαζόνας βασίλισσας Αιγέας, αφού και οι δυο πνίγηκαν στα νερά του. Ετυμολογικά πιθανόν να προέρχεται από τη λέξη αἶγες, που μεταφορικά σήμαινε κύματα, άρα ταραγμένη θάλασσα. ● Ιωνία: περιοχή στα κεντρικά παράλια της Μικρασίας, που πήρε το όνομά της από τους Ίωνες, ένα από τα τέσσερα ελληνικά φύλα, που αποίκισαν τα παράλια και τα νησιά τού Αιγαίου από τον 11ο ως τον 9ο αιώνα ΠΚΕ. ● Αθήναι: η περιώνυμη πόλις ήταν στα κλασικά χρόνια κέντρο τεχνών, παιδείας και φιλοσοφίας. Χαρακτηρίζεται ως το λίκνο τού δυτικού πολιτισμού, και γενέθλια πόλη τής δημοκρατίας που εγκαθιδρύθηκε το 508 ΠΚΕ. ● Δελφοί: ο σπουδαιότερος χώρος λατρείας τού Απόλλωνα (του δελφικού θεού), όπου βρισκόταν και το μαντείο του που το συμβουλεύονταν οι αρχαίοι πριν πάρουν σημαντικές αποφάσεις.

Σούρουπο στα ερείπια του Θόλου των Δελφών,
ενός κυκλικού κτηρίου που κοσμούσε το ιερό τής Αθηνάς

02. Κατολοφύρομαι

– Εὐριπίδης • Τραγῳδία “Ὀρέστης” (408 ΠΚΕ, σπαράγματα)
• Προσαρμογή / Ενορχήστρωση: Μιχάλης Λουκοβίκας

Στροφή

[…] καθικετεύομαι, καθικετεύομαι,
ταναόν αἰθέρ’ ἀμπάλλεσθ’, αἳματος
τινύμεναι δίκαν, τινύμεναι φόνον,
τὸν Ἀγαμέμνονος
γόνον ἐάσατ’ ἐκλαθέσθαι λύσσας
μανιάδος φοιταλέου. Φεῦ μόχθων,
οἳων, ὦ τάλας, ὀρεχθείς ἔρρεις […]

Αντιστροφή

[…] κατολοφύρομαι,
κατολοΦÝΡΟΜΑΙ.
ΜΑΤÉΡΟΣ αἷμα σᾶς, ὅ σ’ ἀναΒΑΚΧΕÝΕΙ;
Ὁ ΜÉΓΑΣ ὄλβος οὐ μόνιμος ἘΝ ΒΡΟΤΟĨΣ.
ἈΝÁ δὲ λαῖφος ὥς
τις ἈΚÁΤΟΥ ΘΟÃΣ ΤΙΝÁξας δαίμων
ΚΑΤÉΚΛΥΣΕΝ δεινῶν πόνων ὩΣ ΠÓΝτου,
λάβροις ὀλεΘΡÍοιΣΙΝ ἘΝ κύΜΑσιν. […]

ΚΕΦΑΛΑίΑ: συλλαβές με σωζόμενες τις νότες στον πάπυρο που φέρει την αρχαία σύνθεση.

Εὐριπίδου Ορέστης: Κατολοφύρομαι, αντιστροφή
πρώτου στασίμου (Πάπυρος Βιέννης G 2315)

Στροφή

[…] ω, σας εκλιπαρώ, ναι, σας εκλιπαρώ,
εις τους αιθέρες σεις πετάτε τιμωροί
για αίμα που χύθηκε, και φόνο τρομερό,
του Αγαμέμνονος
τον γιο αφήστε να σβήσει τη λύσσα
τη μανιακή και φρενήρη. Αχ! οι μόχθοι,
πόσο, ταλαίπωρε, έχεις ξεπέσει […]

Αντιστροφή

[…] κατολοφύρομαι,
κατολοφύρομαι.
Το αίμα το μητρικό σε αποτρέλανε;
Ο μέγας πλούτος δεν είναι για τους θνητούς.
Μα σαν το άρμενο
τρεχαντηριού που ένας θεός επέτα
και βύθισε σε πελάγη δεινών πόνων,
λάβρα και ολέθρια γύρω τα κύματα. […]

• Απόδοση στα νέα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας

• Φωνή: Μ. Λουκοβίκας / Φωνητικά: Amélia Muge, Μ. Λουκοβίκας, Ανδρέας Καρακότας,
Μάνος Αχαλινωτόπουλος • Βιολί, Βιόλα: Κυριάκος Γκουβέντας / Κλαρίνο: Μ. Αχαλινωτόπουλος
Κ. μπάσο: António Quintino / Κρουστά: José Salgueiro / Νέυ, Φλογέρα: Χάρης Λαμπράκης
Πιάνο: Filipe Raposo

●

Εὐριπίδης

● Εὐριπίδης (± 480 – ± 406 ΠΚΕ): ο νεώτερος των τριών μεγάλων τραγωδών τής Αθήνας, μετά από τους Αισχύλο και Σοφοκλή. ● Κατολοφύρομαι: σπάραγμα με σημειογραφία τής μουσικής από την τραγωδία Ορέστης (η αντιστροφή τού πρώτου στάσιμου, στίχοι 338-344), που βρέθηκε σε πάπυρο από την Ερμούπολη της Αιγύπτου στη συλλογή τού αρχιδούκα Rainer Ferdinand της Αυστρίας και δημοσιεύτηκε το 1892. Ο Πάπυρος Βιέννης G 2315 χρονολογείται στον 3ο αιώνα ΠΚΕ. Άρα το ερώτημα αν πρόκειται για την αυθεντική μουσική που συνέθεσε ο Ευριπίδης παραμένει ανοιχτό. Υπάρχουν πάντως κάποιες ενδείξεις πως η μελωδία αυτή θα πρέπει να είχε συντεθεί παλαιότερα: είναι γνωστό πως ο ποιητής υπήρξε τολμηρός νεωτεριστής και ο πάπυρος συνάδει με όσα ξέρουμε για την πολυπλοκότητα του ύφους του. Αν μουσικοί και μουσικολόγοι τής ελληνιστικής εποχής μιμούνταν και αντέγραφαν τα κλασικά έργα μουσικής όπως έκαναν βιβλιοθηκάριοι και γραμματικοί με την γραμματεία, αυτό θα ήταν ένα ακόμη επιχείρημα υπέρ τής αυθεντικότητας. ● Κατά τον Πλούταρχο (Βίοι Παράλληλοι, των Νικία και Λυσάνδρου), ήταν η μουσική τού Ευριπίδη (κι όχι εκείνη των Αισχύλου, Σοφοκλή, ή και Αριστοφάνη) που υπήρξε σωτήρια για πολλούς Αθηναίους, μα και για την ίδια την Αθήνα, κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Μετά από την καταστροφική για τους Αθηναίους εκστρατεία στη Σικελία (415 – 413 ΠΚΕ), πολλοί από αυτούς έσωσαν ως αιχμάλωτοι την ζωή τους επειδή ήξεραν να τραγουδούν Ευριπίδη – έστω και αν κάποιοι, σαν το Αριστοφάνη, θεωρούσαν τη μουσική του υπέρ το δέον avant-garde!(*) Και το 404 ΠΚΕ, μετά από την ήττα τής Αθήνας, όταν οι νικητές Σπαρτιάτες στρατηγοί συσκέφθηκαν για να καθορίσουν την τύχη τού κλεινού άστεως, αποφάσισαν να καταστραφεί η πόλη ολοσχερώς και οι πολίτες της να υποδουλωθούν. Ώσπου στους εορτασμούς τής νίκης κάποιος τραγούδησε μια ωδή από την Ηλέκτρα τού Ευριπίδη. Οι στρατηγοί συγκινήθηκαν τόσο πολύ ώστε μεταμελήθηκαν: Θεώρησαν βαρβαρότητα την καταστροφή μιας πόλης που ανέδειξε τέτοιους άνδρες… Τα επεισόδια αυτά συνηγορούν υπέρ τής αυθεντικότητας της μουσικής τού Κατολοφύρομαι: συνθέσεις με τέτοια τεράστια απήχηση ήταν επόμενο να αντιγράφονται ξανά και ξανά.

(*) Είναι, όντως, άκρως εντυπωσιακό πως εκείνην την εποχή, η πιο δημοφιλής μουσική ήταν avant-garde! Εννοείται πως το επίπεδο καλλιέργειας των πολιτών ήταν τότε πολύ υψηλό…

● Στην προσέγγισή μας επιλέξαμε να: α) επαναλάβουμε τις σωζόμενες νότες στις αντίστοιχες ελλιπείς μουσικές φράσεις, αντί να συμπληρώσουμε τα κενά με δικά μας επινοήματα· β) παρουσιάσουμε όχι μόνον την αντιστροφή, αλλά και την στροφή· και γ) ισορροπήσουμε μεταξύ μονοφωνίας και πολυφωνίας, ελπίζοντας πως θα χαμογελάσει ο Ευριπίδης και θα χειροκροτήσει με επιδοκιμασία, κι ας εξαπολύσουν μύδρους ο Αριστοφάνης, ο Πλάτων, και οι Σπαρτιάτες έφοροι. ● Αγαμέμνων: βασιλιάς των Μυκηνών, αρχηγός των Ελλήνων στον Τρωικό πόλεμο (χρονολογημένος ποικιλοτρόπως από το ± 1260 ως το ± 1180 ΠΚΕ). Επιστρέφοντας από την Τροία, δολοφονήθηκε από τη σύζυγό του, Κλυταιμνήστρα, και τον εραστή της. ● Ο γιος του, Ορέστης, είναι το θέμα διαφόρων μύθων και τραγωδιών, επειδή τρελάθηκε όταν σκότωσε τη μητέρα του για να εκδικηθεί τον πατέρα του. ● Όμως, πριν από την όποια ετυμηγορία, πρέπει να πάρουμε υπόψη τί ένιωθε η Κλυταιμνήστρα για τον Αγαμέμνονα. Το πιο σημαντικό: πριν από τον πόλεμο, ο βασιλιάς αναγκάστηκε να θυσιάσει την κόρη τους, Ιφιγένεια, για να μπορέσει ο στόλος του να ταξιδέψει με ασφάλεια στην Τροία. Ο Ορέστης τελικά βρήκε την αδελφή του στην Ταυρίδα ή Ταυρική (Κριμαία), όπου τη μετέφερε, αφού την έσωσε, η Άρτεμις. Ο Ευριπίδης έγραψε δύο σχετικές τραγωδίες: Ιφιγένεια εν Αυλίδι, όπου έγινε η θυσία, και Ιφιγένεια εν Ταύροις. ● Στάσιμον: στάσιμη ωδή με στροφές και αντιστροφές, που ερμηνεύει ο χορός στην ὀρχήστρα, τον χώρο όπου ο χορός χορεύει. Ο χορός, συμπάσχων αν και στατικός, σχολιάζει και αναλύει την δραματική κατάσταση μετά από κάθε επεισόδιο, συνοδεία λύρας ή αυλού. ● Χορός: ομάδα ερμηνευτών που, μιλώντας ή τραγουδώντας εν χορώ, και χορεύοντας, σχολιάζει τα τεκταινόμενα. ● Στο εν λόγω στάσιμο, ο χορός αρχικά εκλιπαρεί τις Ερινύες, τις θεότητες-προστάτιδες της μητριαρχίας (τύψεις), να σταματήσουν το μαρτύριο του Ορέστη, και μετά στρέφονται προς αυτόν…

Οι Τύψεις τού Ορέστη (Ο Ορέστης Καταδιωκόμενος από τις Ερινύες, 1862),
του William-Adolphe Bouguereau

• >> ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • II. ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΑΠΟ ΠΗΛΟ

Χρονικό 5. ΙΒΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

Χρονικό 5. ΙΒΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

/ENGLISH/ Chronicle 5. IBERIA’S ODYSSEY

● Έλληνες στην Πορτογαλία ● Fado και Μοίρα ●
Οδυσσέας και Καλυψώ στη Λισαβόνα· ο Γιος τους
στο Santarém ● Κρητοϊβηρικοί Δεσμοί: Λατρεία
τού Ταύρου (Ταυροκαθάψια, Ταυρομαχίες)

Η λεζάντα: “Mosaic of a Phoenician trading ship”. Σχεδόν κάθε λέξη και ψέμα: το πλοίο ούτε φοινικικό είναι, ούτε εμπορικό· κι από κάτω με μεγάλα, ΚΕΦΑΛΑΙΑ γράμματα: ΟΔΥΣΣΕΙΑ! (Βλέπετε τι μπορεί να συμβεί αν δεν διαβάζετε ελληνικά!)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΣΕ ΜΑΚΡΙΝΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ, πριν ακόμη από τον 6ο αιώνα π.Χ., οι Ἕλληνες αποίκισαν το μέρος που αποτελεί τώρα πορτογαλικό έδαφος, εκμεταλλευόμενοι ορυχεία, ιδρύοντας και περιτειχίζοντας πόλεις, ιδίως κατά μήκος των ακτών και στις λεκάνες των μεγαλύτερων ποταμών”.

Το fado ανακηρύχθηκε άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Το ρεμπέτικο επίσης, μετά
από χρόνια: κάλλιο αργά παρά ποτέ!

Με μια τέτοια ιστορική αναδρομή, αρχίζει ο Augusto Mascarenhas Barretο το δίγλωσσο βιβλίο του (σε πορτογαλικά και αγγλικά) περί Fado / Origens líricas e motivação poética (Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση). Είναι η αφετηρία τού πρώτου κεφαλαίου (Ταυτότητα και πηγές), μετά από τα προκαταρκτικά περί fado: το αστικό λαϊκό τραγούδι τής Πορτογαλίας γεννήθηκε σε δυο από τις αρχαιότερες πόλεις της, τη Λισαβόνα και την Coimbra (με διακριτό είδος στην κάθε μια), ενώ έχει προβηγκιανή προέλευση, με αραβικές μελωδικές και ποιητικές επιρροές, είναι και τρόπος ζωής (όπως το ρεμπέτικο, το flamenco, το blues, το tango, και όποια άλλη αυθεντική λαϊκή έκφραση, όσο “ταπεινή” ή “περιθωριακή” θεωρείται η προέλευσή της), και διακατέχεται από νοσταλγία, από saudade, μια λέξη-κλειδί στο fado, που και αυτή επίσης από τους Άραβες έλκει την καταγωγή. Απαντάται παρεφθαρμένη κατά τι και αλλού: είναι λ.χ. η sodade τού Πράσινου Ακρωτηρίου, και χαρακτηρίζει το νοσταλγικό τραγούδι του, τη morna.

“Οι Έλληνες”, αναφέρει επίσης ο Πορτογάλος ερευνητής, συγγραφέας και ποιητής, “αναμίχθηκαν με τους ιθαγενείς κατοίκους και τους Ίβηρες, κληροδοτώντας τους κάποια εθνοτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Οι Ίβηρες υποθέτουμε πως ήταν ένας λαός με προέλευση την ανατολική Ευρώπη. Ίβηρος ήταν το αρχαίο όνομα του ποταμού Έβρου στην Ισπανία.”

Πολύ παράξενες, όντως, αυτές οι συμπτώσεις στα τοπωνύμια. Δεν είναι μόνον ο Ἕβρος τής Θρᾴκης. Είναι επίσης η καυκάσια Ιβηρία, δυτικά τής καυκάσιας… Αλβανίας (στο Αζερμπαϊτζάν) – δηλαδή η καυκάσια Γεωργία, στην ενδοχώρα τής αρχαίας Κολχίδας, πατρίδας τής Μήδειας, με το χρυσόμαλλο δέρας, τους Αργοναύτες και τον Ἰάσονα. Η λογική λέει πως εκεί θα πρέπει να βρίσκεται η κοιτίδα των Ιβήρων – όμως, οι πιο πολλοί ερευνητές δείχνουν, αντίθετα, προς την κατεύθυνση της ανατολικής Μεσογείου, ή της Βόρειας Αφρικής.

Βορείως της μεγάλης Αρμενίας, μεταξύ Ευξείνου και Κασπίας: Κολχίδα, Ιβηρία
και Αλβανία τού Καυκάσου. Ακόμη βορειότερα οι Αμαζόνες.

“Η ελληνική Μοίρα βρίσκεται στο πνεύμα τού fado”. (Mascarenhas Barretο)

Από τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά που οι Έλληνες άφησαν κληρονομιά στην Ιβηρία, ο Μασκαρένηας Μπαρρέτο επισημαίνει, μεταξύ άλλων, τη Μοῖρα:

“Η ελληνική Μοίρα βρίσκεται στο πνεύμα τού fado. Η λέξη fado, προερχόμενη από το λατινικό fatum, σημαίνει μοίρα, ριζικό – αυτό που προείπε ο Χρησμός και τίποτα δεν μπορεί να το αλλάξει. Αργότερα, με τη Μοίρα συνδυάστηκε επίσης ο αραβικός φαταλισμός”, η μοιρολατρία.

Βλέπετε πως οι ξένοι αποδίδουν στους Έλληνες πολιτισμικά χαρακτηριστικά που οι ίδιοι υποστηρίζουν, αντίθετα, ότι προέκυψαν ως αποτέλεσμα των 400 χρόνων τού οθωμανικού ζυγού…

Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ στην Οδύσσεια Λισαβόνα

Ο Οδυσσέας τυφλώνει τον Πολύφημο, σε πρωτοαττικό αμφορέα (7ος αιώνας ΠΚΧ)

ΠΟΛΥ ΠΙΟ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΑ είναι όσα αναφέρει η πορτογαλική μυθολογία για τις περιπέτειες του “πολύτροπου” Οδυσσέα στην Ιβηρία· ανάμεσα στ’ άλλα, λένε, ίδρυσε και περιτείχισε τη Λισαβόνα:

“Ο θρύλος”, σημειώνει ο Barreto, “αποδίδει την ανέγερση των αρχαίων τειχών τής Λισαβόνας στον μεγάλο Έλληνα ήρωα της αρχαιότητας, τον Ὀδυσσέα, βασιλιά τής Ἰθάκης και πορθητή τής Τροίας, που υποτίθεται πως έδωσε στον τόπο τ’ όνομα Ulissea, απ’ όπου προέκυψε η λέξη Ulissipo [ή Olisipo].⁽¹⁾ Το σίγουρο, πάντως, είναι πως στη Λισαβόνα εγκαταστάθηκαν οι Φοίνικες, γύρω στο 600 π.Χ., ονομάζοντάς την Alis Ubbo, που πάει να πει Ήρεμος Κόλπος. Την πόλη επισκέπτονταν σίγουρα Έλληνες και Καρχηδόνιοι, συνάπτοντας εμπορικές σχέσεις με τους πρωτόγονους λαούς που ζούσαν στην χώρα. Αυτές οι φυλές, αφού αναμίχθηκαν με τους Κέλτες και τους Ίβηρες, σχημάτισαν μιαν εθνική υποομάδα: τους Κελτίβηρες.

• ⁽¹⁾ Ulissea, δηλαδή Οδύσσεια, από τη λατινική εκδοχή τού ονόματος του ήρωά μας, Ulysses, ή Ulisses, ἐξ οὗ και Ulissípolis (Οδυσσούπολις) > Ulissipo(na), ή Olisipo(na) > Λισαβόνα.

“Ο θρύλος αποδίδει την ανέγερση των αρχαίων τειχών τής Λισαβόνας
στον μεγάλο Έλληνα ήρωα της αρχαιότητας, τον Οδυσσέα” (Barretο)

“Θεός Όφις”: βρέθηκε στην Tavira –
τη μόνη πορτογαλική πόλη, δίπλα στην ανδαλουσιανή Huelva, όπου όντως εγκαταστάθηκαν οι Φοίνικες

● “Θρύλος” η Ulissipo τού Οδυσσέα, κατά τον Barreto, αλλά “σίγουρο” γεγονός η Alis Ubbo των Φοινίκων: η “κλασική” επιστημονικοφανής παραφιλολογία. Άραγε, πώς συνδυάζει το συμπέρασμα αυτό με την αφετηρία του ότι “σε μακρινούς καιρούς, πριν ακόμη από τον 6ο αιώνα π.Χ., οι Έλληνες αποίκισαν το νῦν πορτογαλικό έδαφος”; “Το σίγουρο, πάντως, είναι πως” (αν, φυσικά, μιλάμε βάσει δεδομένων) ούτε οι Έλληνες, ούτε και οι Φοίνικες, ή οι Καρχηδόνιοι, εγκαταστάθηκαν στην Πορτογαλία, μια και δεν μπορούσε να συγκριθεί με την Ανδαλουσία, που ήταν μαγνήτης, λόγω ορυκτού πλούτου και στρατηγικής σημασίας. Η μόνη περιοχή πορτογαλικού ενδιαφέροντος, που τους τράβηξε την προσοχή, ήταν η επίσης πλούσια σε ορυκτά Γαλικία (εννοώ τη Γαλικία τής Ιβηρίας, και όχι την… συνονόματή της τής ανατολικής Ευρώπης). Αυτό το τοπωνύμιο, Alis (ή Allis) Ubbo (ή Ubo), αποδίδεται επίσης ως Ασφαλής (ή Γαλήνιος, Υπέροχος, Μαγευτικός, Ευχάριστος) Λιμένας (ή Κόλπος, Κολπίσκος, Όρμος, Καταφύγιο, Ακτή): όλες οι παραλλαγές περιγράφουν ένα καλό αγκυροβόλι και, συνεπώς, έχουν κάποια σχέση με την θάλασσα.

“Σε περίοδο της Αρχαιότητας, το Κάλιαρι, η τωρινή πρωτεύουσα της Σαρδηνίας, ονομαζόταν Caralis. Κατά πάσα πιθανότητα, το τοπωνύμιο προέρχεται από όρο σημιτικό, τη λέξη car, που σημαίνει ‘λευκός βράχος’,” έγραψε inter alia ο Δημήτρης Μιχαλόπουλος, σε άρθρο του σχετικά με τη μυκηναϊκή παρουσία στη Σαρδηνία.

● Υποθέτουμε, λοιπόν, ότι Caralis σήμαινε Κόλπος (ή Λιμάνι κλπ.) με τον λευκό βράχο, τοπωνύμιο που θα πρέπει να έδωσαν οι πανταχού παρόντες Φοίνικες. Μπορούμε, άραγε, να συσχετίσουμε τη σημιτική λέξη alis με την ινδοευρωπαϊκή ρίζα sal– (π.χ. salt, αλάτι στ’ αγγλικά, και ἅλς, αλάτι, μα και θάλασσα, στ’ αρχαία ελληνικά); Αν ναι, ινδοευρωπαϊκές και σημιτικές γλώσσες μάλλον είχαν κάποιον κοινό παρονομαστή – τουλάχιστον σε θέματα κοινού ενδιαφέροντος, σαν τη ναυσιπλοΐα: αυτός ο κοινός παρονομαστής θα ήταν, προφανώς, δάνειες λέξεις από μεσογειακές γλώσσες, όπως λ.χ. τα μινωικά κρητικά – την γλώσσα των θαλασσοκρατόρων τής Μεσογείου.

Μια αγγλική φρεγάτα στα ταραγμένα νερά τού Τάγου περνά
από τον Πύργο τού Belém, του John Thomas Serres (1823)

“Κατά τους Καρχηδονιακούς πολέμους”, συνεχίζει ο Barreto, “οι Ρωμαίοι εισέβαλαν στην Ιβηρική χερσόνησο, και το 205 π.Χ. η πόλη, που τότε ονομαζόταν Olissipo, αναβαθμίστηκε στην κατηγορία ενός ρωμαϊκού municipium. Το 100 μ.Χ. μετονομάστηκε σε Felicitas Julia, προς τιμήν τού Ιούλιου Καίσαρα, μ’ ένα όνομα που αποτελεί υπόσχεση καλοτυχίας. Το έτος 376 εισέβαλαν στην χερσόνησο οι Βησιγότθοι. Κατά τον 5ο αιώνα η περιοχή βρισκόταν υπό τον έλεγχο των Ρωμαίων και των βαρβάρων, αλλά το 522, μετά από την αποχώρηση των Ρωμαίων, σχηματίστηκε ενιαίο βησιγοτθικό βασίλειο, και η πόλη ήταν γνωστή ως Olissipona. Το 711, οι Άραβες, που εισέβαλαν στην χερσόνησο από τη Βόρεια Αφρική, κατέλαβαν την πόλη και την ονόμασαν Lissibona. Το 1147, τέλος, η πόλη ανακτήθηκε από τον Dom Afonso Henriques.”

Olissipo-Λισαβόνα με το λιμάνι στον Τάγο (16ος αιώνας)

Έτσι φτάσαμε στη Lisboa, τη σημερινή πρωτεύουσα της Πορτογαλίας. Όμως, η ιστορία δεν τελειώνει εδώ· έχει και συνέχεια:

“Η Santarém, που δεσπόζει στον ποταμό Τάγο, πιστεύεται πως ιδρύθηκε κατά τον 10ο αιώνα π.Χ. από έναν Έλληνα στην καταγωγή, που λεγόταν Άβιδις [Αbidis, ή Habis],⁽²⁾ και ο οποίος της έδωσε το όνομα Έσχα-Άβιδις [Esca-Abidis]. Παππούς τού πρίγκιπα, που λέγεται πως ίδρυσε επίσης πόλεις… στην Ισπανία, ήταν ο Γρήγορις [Gregoris, ή Gárgoris], βασιλιάς τής Ιβηρικής χερσονήσου. Θρυλείται πως ο Άβιδις ήταν γιός τού Οδυσσέα, ο οποίος, προδίδοντας την εμπιστοσύνη που του έδειξε ο Γρήγορις, παραχωρώντας του την Alis Ubbo, παντρεύτηκε μυστικά την κόρη τού Ιβήρου βασιλιά, Καλυψώ. Μόλις το έμαθε ο Γρήγορις, έσπευσε με τον στρατό του εναντίον τής Λισαβόνας. Τότε ο Οδυσσέας διέφυγε διὰ θαλάσσης, εγκαταλείποντας τη σύζυγό του”…

• ⁽²⁾ Habis, Habido, Abido, Abidas, Αbidis, Gabis, Gabid: οι διάφορες εκδοχές τού ονόματός του, ανάλογα με τις ποικίλες παραλλαγές τού μύθου (βλέπε Χρονικό 21. Ιβηρικό “El Dorado”, Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου).

“Η Santarém πιστεύεται πως ιδρύθηκε στον 10ο αιώνα π.Χ. από έναν Έλληνα στην καταγωγή”, γιό τού Οδυσσέα και της Καλυψώς. (Barretο)

Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ, με τον Ἔρωτα
(ή τον… Άβιδι;), του Gerard de Lairesse

Ώστε η Καλυψώ δεν ήταν νύμφη, στη νήσο Ὠγυγία, όπως μας λέει ο Ὅμηρος. Ανασκευάζοντας τον μέγιστο των ῥαψῳδῶν, οι Λουζιτανοί υιοθετούν την Καλυψώ, παρουσιάζοντάς την ως πριγκίπισσα της Ιβηρίας, αφού πατέρας της δεν ήταν ο Ἄτλας, μα ο Γρήγορις-Gárgoris. Σημειωτέον ότι παραμένουμε στα ίδια μέρη, όπου είχε φτάσει παλαιότερα και ο Ἡρακλῆς, για τα μήλα των Ἑσπερίδων και τα βόδια τού Γηρυόνη. Εικάζεται πως κοντά στις Ηράκλειες Στήλες πρέπει να βρισκόταν και η Ωγυγία, μια και ο Οδυσσέας χρειάστηκε να ταξιδεύει επί 18 μέρες, με ανατολική κατεύθυνση, για να φτάσει στην Σχερία, το νησί των Φαιάκων, που πολλοί ταυτίζουν με την Κέρκυρα. Σύμφωνα με μια εκδοχή, η Ωγυγία ήταν μια από τις στήλες, η νῦν ισπανική Ceuta στο Μαρόκο, απέναντι από την άλλη στήλη, τον βράχο τού Γιβραλτάρ. Αν και δεν είναι νησί τώρα, δεν αποκλείεται να ήταν κατά την ομηρική εποχή.

Σύμφωνα με τον Ἡσίοδο, ο πορθητής τής Τροίας, αλλά και ικανού αριθμού… γυναικών (πολύτροπος γαρ), απέκτησε συνολικά 16 γιους και μια κόρη από έξι γυναίκες. Στον μακρύ κατάλογό του, όμως, δεν περιλαμβάνει κανένα παιδί από την Καλυψώ, ή κάποιαν άλλη, που να λέγεται Άβιδις, Habis, ή κάπως έτσι. Τρεις γιους απέκτησε από την Πηνελόπη, έναν από την κόρη τού Θόαντα του Αἰτωλοῦ, οκτώ γιους και μια κόρη από την Κίρκη, δυο γιους από την Καλυψώ, έναν από την Καλλιδίκη, τη βασίλισσα των Θεσπρωτών, που την παντρεύτηκε αργότερα, κι έναν ακόμη από την Εὐίππη, κόρη τού Τυρίμμα, του βασιλιά τής Δωδώνης. Σημειώστε πως αν δεχτούμε το ησιόδειο γενεαλογικό δένδρο τού Οδυσσέα, με τα εννέα παιδιά από την Κίρκη και τα δυο από την Καλυψώ, θα πρέπει ν’ αντιστρέψουμε τον κατά τον Όμηρο χρόνο παραμονής του κοντά στις δυο νύμφες (έναν χρόνο με την Κίρκη κι επτά με την Καλυψώ).

Κίρκη, του Charles Gumery

Οπωσδήποτε, με τέτοια πανσπερμία, ο Οδυσσέας θα κινδύνευε περισσότερο να σκοτωθεί από το χέρι κάποιου… δικού του – ὅπερ καὶ ἐγένετο: Σύμφωνα με τη συνέχεια της Ὀδύσσειας, το τελευταίο επεισόδιο του ἐπικοῦ κύκλου, την Τηλεγόνεια, ή Τηλεγονία, ή Θεσπρωτίδα, που αποδίδεται στον Εὐγάμμονα τὸν Κυρηναῖο, ή στον Κιναίθωνα τὸν Λακεδαιμόνιο, ο Τηλέγονος, γιος του από την Κίρκη, αναζητώντας τον πατέρα του, αποβιβάζεται στην Ιθάκη και – κατά την προσφιλή συνήθεια της εποχής – κατασφάζει τους πάντες, ανάμεσά τους τον γεννήτορά του. Συνειδητοποιώντας πως έγινε πατροκτόνος, τον πιάνουν οι τύψεις, παίρνει την σορό, τον ετεροθαλή αδερφό του, Τηλέμαχο, και την Πηνελόπη, και τους πάει στο νησί τής μάνας του, που τους κάνει αθάνατους. Το έπος τελειώνει εκεί, μ’ ένα happy end αντάξιο ελληνικής ταινίας τού ’60: με τους γάμους τής Κίρκης με τον Τηλέμαχο και της Πηνελόπης με τον Τηλέγονο! Μόνον τον καημένο τον Οδυσσέα τον έφαγε το μαύρο χώμα!

Ανάλογο τέλος περιμένει τον ήρωά μας και στην Θεία Κωμωδία, του Dante Alighieri. O πατέρας τής ιταλικής ποίησης παραθέτει μιαν άλλη παράδοση, παραλλαγή τής ομηρικής εκδοχής, κατά την οποία ο Οδυσσέας αφηγείται πως δεν γύρισε ποτέ στην Ιθάκη. Από το νησί τής Κίρκης, την Αἴα, Αἰαία, ή Αἰαίη,⁽³⁾ βγήκε μέσω των Ἡρακλείων στηλῶν στον Ἀτλαντικό, διέσχισε τον Ισημερινό, πλέοντας στο νότιο ημισφαίριο επί πέντε μήνες, ώσπου έφτασε σ’ ένα ψηλό βουνό. Εκείνη την στιγμή σηκώθηκε σίφουνας, που στριφογύρισε τρεις φορές το πλοίο και το βούλιαξε. Εκεί πνίγηκαν ἅπαντες. Πού όμως; Ήταν στον “άλλο” κόσμο, ή στον “νέο” κόσμο, την Αμερική; Η λογική, με βάση τις γνώσεις που έχουμε πλέον για τον κόσμο, μας κάνει να σφάλλουμε. Άλλωστε, η αφήγηση γίνεται στην Κόλαση του Δάντη (βλέπε Χρονικό 15, Ὁμήρου Ὀδυσσείας περίπλους).

• ⁽³⁾ Πρόκειται γι’ άλλη μια σύμπτωση τοπωνυμίων με την πρωτεύουσα της Κολχίδας, Αία (το Κουτάισι). Αλλά εδώ υπάρχει εξήγηση· η Κίρκη ήταν αδερφή τού βασιλιά τής Κολχίδας, Αἰήτη, και θεία τής Μήδειας, με την οποία είχε πολλά κοινά: τις μαγικές ικανότητες, όπως και το ταμπεραμέντο. Κάποιοι λένε πως η Κίρκη εξορίστηκε στο απομονωμένο της νησί από τους υπηκόους της και τον πατέρα της, επειδή σκότωσε τον άντρα της…
  

Οι Λουζιτανοί, πάντως, δεν ενδιαφέρονται να βγουν… “στὸν πηγαιμὸ γιὰ τὴν Ἰθάκη”, ούτε και νοιάζονται για την τύχη τού Οδυσσέα, σαν εγκατέλειψε την Καλυψώ. Ασχολούνται, όπως είναι φυσικό, με τὰ τοῦ οἴκου τους, και πιο πολύ τραβά την προσοχή τους ένας δικός “τους” ήρωας, όπως ο Άβιδις-Habis:

Ρωμαϊκό ψηφιδωτό, Pedrosa de la Vega (Καστίλλη και Λεόν). Μοναδικό για την
εποχή δείγμα διαφάνειας.

“Σαν γεννήθηκε ο Άβιδις,” λέει ο Barreto, “ο Γρήγορις διέταξε να τον πετάξουν σε μια σπηλιά για να τον κατασπαράξουν τ’ άγρια θηρία. Ανταποκρινόμενος, ωστόσο, στις ικεσίες τής κόρης του, συναίνεσε να παραδοθεί το παιδί στη Μοίρα, σύμφωνα με το πανάρχαιο έθιμο, κι έτσι το έβαλαν σ’ ένα καλάθι, που το παρέσυρε το ρεύμα τού ποταμού [Τάγου].⁽⁴⁾ Το παιδί υιοθετήθηκε από μια ελαφίνα, και όταν βρέθηκε αργότερα σε άγρια κατάσταση από κάποιους κυνηγούς, το αναγνώρισε η μητέρα του από ένα σημάδι. Ο Γρήγορις ξέχασε τον προηγούμενο θυμό του και του έδωσε δασκάλους, έτσι ώστε να τον διαδεχτεί στη διακυβέρνηση της χερσονήσου. Το τοπωνύμιο Έσχα-Άβιδις, ή Εσχάλαβις (Escalabis), στα ελληνικά σημαίνει ‘τροφή που έφαγε ο Άβιδις’,⁽⁵⁾ σε ανάμνηση του τόπου όπου ανατράφηκε από την ελαφίνα.

• ⁽⁴⁾ Βιβλική η εικόνα, που μας παραπέμπει στον “Μωυσή μωρό” στα νερά τού Νείλου: οὐδεμία πρωτοτυπία στην ιουδαϊκή μυθολογία, αν και περιβάλλεται πλέον από “δογματικό κύρος”… (Βλέπε και Χρονικό 18, υποσημείωση 2, και Χρονικό 21, υποσημείωση 5).

• ⁽⁵⁾ Η ἐσχάρα, ή σχάρα, είναι συνώνυμη στ’ αρχαία ελληνικά με την ἑστία, που η αρχική της σημασία ήταν πυροστιά (πῦρ + ἑστία), φωτιά στο τζάκι, όπου ετοίμαζαν το φαγητό. Η ἑστία συνεκδοχικά απέκτησε και τις έννοιες της οικίας, οικογένειας, ή πατρίδας, μα και του βωμού, του θυσιαστήριου, ενώ συνδέθηκε με την θεά Ἑστία. Από την ἑστία βγαίνει και το εστιατόριο. Η ἐσχάρα παραπέμπει επίσης στο τζάκι, το μαγκάλι, τον βωμό, και την φωτιά σε κάθε σκοπιά τού στρατοπέδου.

“Ως προς την ιστορία, οι Ρωμαίοι ανοικοδόμησαν την πόλη το 153 μ.Χ. και την ονόμασαν Scalabis-castrum, ενώ ο Ιούλιος Καίσαρας την ανέδειξε σε πρωτεύουσα – μια από τις τέσσερις της Λουζιτανίας. Το 500 μ.Χ., όταν οι Βησιγότθοι έφτασαν στη Λουζιτανία, οι βάρβαροι και οι Λουζιτανοί συγχωνεύτηκαν σ’ έναν λαό. Το 632 στο Tomar μαρτύρησε η μοναχή Ειρήνη. Η σορός της πετάχτηκε στο ποτάμι και τα νερά τη μετέφεραν στην Scalabis. Μετά από 19 χρόνια, ο βασιλιάς Ρεκεσβίντος, που ήταν καθολικός,⁽⁶⁾ άλλαξε τ’ όνομα της πόλης από Scalabis σε Santa Irene. Όταν οι Άραβες κατέλαβαν την πόλη (715), την είπαν Chantireyn”, κι έτσι οδηγηθήκαμε στη σημερινή ονομασία Santarém.

• ⁽⁶⁾ “Καθολικός” γράφει από κεκτημένη ταχύτητα ο ξεναγός μας, αντί για “χριστιανός”, όπως θα ήταν πρέπον, αφού δεν είχε γίνει ακόμη το Σχίσμα.

Η άφιξη του Αινεία στο Παλλάντιον, του Claude Lorrain

Οι Οδύσσειες του Τρωικού: Αποικισμός τής Ιβηρίας

Ο ΤΡΩΙΚΟΣ, ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ, δεν ήταν πόλεμος ηρωικός. Συνοδεύτηκε από μαζικές μετακινήσεις των “Λαών τής Θάλασσας” προς ανατολάς (βλέπε Χρονικά 18, 19, 20), και την “έξοδο” Ελλήνων και Τρώων προς δυσμάς. Οι Τρώες ήταν σε αναζήτηση νέας πατρίδας, ενώ οι Έλληνες “ήρωες”, όσοι επέζησαν, ύστερα από δεκάχρονη απουσία, και με τα λάφυρα πενιχρά, όπως λέει ο Στράβων, ήταν ανεπιθύμητοι (βλέπε Χρονικό 20, κατάληξη), και είτε είχαν κακό τέλος (λ.χ. Ἀγαμέμνων), ή κατάντησαν πειρατές. Αυτή ήταν η τύχη ηρώων – που αργότερα τραγούδησαν οι ποιητές – όπως οι Αἰνείας, Ἀντήνωρ και Ὀψικέλλας· ή και Διομήδης, Μενέλαος, Μενεσθεύς, Ὀδυσσεύς, Τεῦκρος…

Ο Αινείας σχετίζεται με την Ρώμη, οι Αντήνωρ και Οψικέλλας ίδρυσαν πόλεις στα ΒΑ τής Ιταλίας, ενώ ο τελευταίος κατέληξε στη Βισκαΐα. Από τους Έλληνες, ο Διομήδης, γιος τού Τυδέως, έφτασε στη Λουζιτανία και Γαλικία, όπου ίδρυσε την Τύδη (νῦν Tui), πόλη αιτωλική, καθώς λέει ο Silius Italicus. Ο Μενεσθέας, ο επικεφαλής των Αθηναίων στον Τρωικό, εκδιώχθηκε από την Ἀθήνα, καθώς λέγεται, και κατέληξε με το πλήρωμά του στην Ανδαλουσία, στις εκβολές τού ποταμού Criso, νῦν Guadalete, όπου ίδρυσε αποικία στ’ όνομά του, αλλά και μαντείο: ήταν ο Μενεσθέως Λιμήν, το σημερινό Puerto de Santa María (βλέπε Χρονικό 22). Ο Οδυσσέας, όπως είπαμε, ίδρυσε και περιτείχισε τη Λισαβόνα, ενώ ο Τεύκρος κατέληξε στη Λουζιτανία και Γαλικία, ιδρύοντας τη μετέπειτα ρωμαϊκή Pontevedra (βλέπε Χρονικό 20, Τεῦκρος τῆς Τρωάδος καὶ τῆς Σαλαμῖνος), αφού πρώτα πέρασε από τη Μαστία, ή Μασσία, τη μελλοντική Νέα Καρχηδόνα (προφανώς τη σημερινή Καρθαγένη, στη Murcia). Ορισμένοι περιλαμβάνουν και το Aveiro στις πόλεις που φέρεται να ίδρυσαν οι Έλληνες στη Λουζιτανία. Γι’ αυτό, λένε, οι γυναίκες εκεί είναι τόσο ωραίες!

Ο Τεύκρος και οι σύντροφοί του, λέει ο Στράβωνας, έγιναν γεννήτορες φυλών στη Γαλικία, όπως οι Ἕλληνες και Ἀμφιλοχεῖς. Κάτι ανάλογο συνέβη και στην Κανταβρία με κάποιους Σπαρτιάτες. Σχετικά στοιχεία παραθέτει ο Πομπήιος Τρόγος, που μετέφρασε στα λατινικά ιστορίες από την ελληνική γραμματεία. Ο Ιουστίνος, που επιμελήθηκε μια επιτομή τού έργου τού Τρόγου, λέει πως οι Γαλικιανοί διατείνονται ότι κατάγονται από τους Έλληνες (Gallaeci graecam sibi originem asserunt). Αυτό ίσως εξηγείται κι από την προέλευση των Κελτών, που, κατά τον Ἡρόδοτο, φαίνεται να ήταν η Θρᾴκη, και πιθανόν μιλούσαν και ελληνικά (για τα κοινά Κελτών και Θρᾳκῶν, βλέπε Χρονικό 20, υποσημείωση 7).

Έλληνες στην Ιβηρία: Αθηνά, Άτλας και Ηρακλής με τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων (μαρμάρινο ανάγλυφο, 5ος αι. ΠΚΧ)

Ο Ισίδωρος της Σεβίλλης (Híspalis), επικαλούμενος Λατίνους συγγραφείς, λέει παράλληλα ότι, λόγω της καταγωγής τους, “οι Γαλικιανοί είναι προικισμένοι με μεγάλη εφευρετικότητα”. Ο δε Ιερώνυμος συμφωνεί και επαυξάνει: “… σχεδόν όλα τα νησιά, τα ποτάμια, ή τα παραθαλάσσια εδάφη ολόκληρης της σφαίρας, κατοικούνται από Έλληνες που κατείχαν όλα τα παράλια μέρη, από τα όρη τού Αμανού [Nur] και του Ταύρου [Μικρασία] ως τον Βρετανικό Ωκεανό.”

Κατά τον Στράβωνα, όλοι ἐν γένει οι Βόρειοι ορεσίβιοι (σε Γαλικία, Αστούριες, Κανταβρία, Βισκαΐα) έφτιαχναν εκατόμβες ritu graeco και παντρεύονταν more graeco. Στην Κανταβρία υπήρχαν επίσης Μεσσήνιοι και Τρώες, εκτός από τους Λάκωνες, που σταδιακά επεκτάθηκαν ως και τις εκβολές τού Δούρου.

Η Ομήρου Οδύσσεια είναι μια και μοναδική, όμως οι Οδύσσειες του Τρωικού ήταν πολλές, και από τις δυο εμπόλεμες πλευρές, εμπλουτίζοντας ἐν τέλει με “νέο αίμα” τη δυτική Μεσόγειο – κυρίως την Ιταλία και την Ιβηρία.

Κρητοϊβηρικοί δεσμοί λόγω Μινωικής Θαλασσοκρατορίας. Κοινό
πολιτισμικό στοιχείο Κρητών και Ιβήρων: η λατρεία τού ταύρου.

ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΪΒΗΡΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ, που σαφώς υπαινίσσεται η πορτογαλική μυθολογία, ανάγονται σ’ εποχές κατά πολύ παλαιότερες του Τρωικού πολέμου, εποχές προελληνικές, της Μινωικής Θαλασσοκρατίας (ή Θαλασσοκρατορίας) στη Μεσόγειο: ήταν δηλαδή κρητοϊβηρικοί. Ένα κοινό πολιτισμικό χαρακτηριστικό Κρητῶν και Ιβήρων ήταν η λατρεία τού ταύρου: τα ταυροκαθάψια, όπως και οι ταυρομαχίες (βλέπε Χρονικό 17. Κρητομινωική Θαλασσοκρατορία, κατάληξη).

Ταυροκαθάψια σε μινωική νωπογραφία

Ο Στράβων, ιστορικός και γεωγράφος τής ρωμαϊκής εποχής, που γεννήθηκε στην Ἀμάσεια του Πόντου (64-63 ΠΚΧ) και πέθανε μάλλον στην Ρώμη (24 ΚΧ), αναφέρεται, μεταξύ άλλων (Memoriae Historicae, Ἱστορικαὶ ἀναμνήσεις), στους έφιππους Λουζιτανούς ταυρομάχους (“… οι παράκτιοι λαοί, που αρέσκονται ν’ αντιμετωπίζουν έφιπποι τους άγριους ιβηρικούς ταύρους”, γράφει)⁽⁷⁾.

• ⁽⁷⁾ Κατά τον Καίσαρα, ο πρόγονος του ιβηρικού ταύρου, aurochs, “είναι κάπως μικρότερος από τον ελέφαντα, ταχύς και δυνατός· επιτίθεται σε ανθρώπους, όπως και στα ζώα”. Ένα τέτοιο άγριο ζώο, που τ’ ονόμασαν βούβαλο, κυνήγησε ο Καρλομάγνος. Επίσης, θεωρείται πιθανόν, το άγριο ον που σκότωσε ο Αϊ Γιώργης να ήταν aurochs, κι όχι δράκοντας, όπως οι εικαστικοί τον αναπαριστούν. Ο aurochs (aur = ἄγριος + ochs = βοῦς), ή urus, είναι ο bos primogenius, που έχει εκλείψει στην αρχική του μορφή: επιβίωνε ως το 1627 σε δάσος τής Πολωνίας.

Εκτός από την έφιππη ταυρομαχία, υπάρχει και η pega – από το ρήμα pegar, που σημαίνει αρπάζω, πιάνω… εννοείται τον ταύρο από τα κέρατα! Σ’ ένα, μάλιστα, είδος πέγκας, ο λεγόμενος forcado δεν είναι μόνον εντελώς άοπλος, αλλά δεν έχει και τίποτε για να κοροϊδέψει τον επιτιθέμενο ταύρο (λ.χ. κάπα). Πρέπει ν’ αντέξει την αρχική σύγκρουση, και με το τρομερό βάρος τού ζώου επαυξημένο λόγω της ταχύτητας, καθώς και τα επακόλουθα τινάγματα του ταύρου, ώστε ν’ απαλλαγεί από τον ανεπιθύμητο, που κυριολεκτικά τού έχει κάτσει στο σβέρκο.

Αναπαράσταση ανάγλυφης νωπογραφίας ταύρου στα
βόρεια Προπύλαια της Κνωσού από τον Arthur Evans

Στην pega υπάρχουν και άλλοι forcados, συνήθως οκτώ, που βοηθούν στην καθήλωση του ταύρου. Είναι αυτή ακριβώς η εικόνα που έχουμε και από τα ταυροκαθάψια σε τοιχογραφία τού 15ου αιώνα ΠΚΧ στην Κνωσό. Δεν είναι εντυπωσιακό; Μάλιστα, ανάμεσα στους ταυροκαθάπτες περιλαμβάνονται και γυναίκες!

Και για να φτάσουμε στην άλλη άκρη τής Μεσογείου: η παλαιότερη γνωστή περιγραφή ταυροκαθαψίων υπάρχει στο περίφημο Έπος τού Γιλγαμές, του μυθικού ήρωα της Μεσοποταμίας, που τ’ όνομά του συνδέθηκε με τον μάταιο αγώνα του για την απόκτηση της αθανασίας. Είναι έπος που ανάγεται στο 2100 ΠΚΧ περίπου, και περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ο ήρωας και ο σύντροφός του, Ενκίντου, σκοτώνουν τον ουράνιο ταύρο, που η θεά Ίσταρ έστειλε για να τιμωρήσει τον Γιλγαμές, επειδή απέκρουσε τον έρωτά της:

“Ο Ενκίντου αρπάζει τον ουράνιο ταύρο από τα κέρατα,” και ο Γιλγαμές “πλησιάζει αργά και πηδά στην πλάτη του· κι έπειτα τον αρπάζει από την ουρά”…

“Οι pegas”, εκτιμά ο Barreto, “πιθανόν να έχουν την προέλευσή τους στις νεολιθικές κυνηγετικές τελετουργίες. Αναρωτιόμαστε αν οι λαοί τής Ιβηρικής χερσονήσου τις έμαθαν από τους Κρήτες τής 3ης χιλιετίας π.Χ., ή αν αυτοί οι λαοί ήταν οι δάσκαλοι, δεδομένου πως οι ταύροι μεταφέρονταν στην νήσο τής Κρήτης από την χερσόνησο, όπου ήταν το φυσικό τους περιβάλλον.”

Όταν όμως μιλάς για τόσο εκτεταμένες ανταλλαγές εδώ και πέντε χιλιετίες – είτε για ταυροκαθάψια, ή και για φορτία ταύρων από την Ιβηρία στην Κρήτη – είναι δυνατόν να σε απασχολούν ψευδοπροβλήματα, ως προς το ποιοι ήταν οι πρώτοι διδάξαντες;

● Τα ταυροκαθάψια ήταν μινωικό τελετουργικό σχετικό με τη λατρεία τού ταύρου όπου, σε αντίθεση με την ταυρομαχία, ο ταύρος δεν σκοτωνόταν. Πέρασε στους Μυκηναίους και ονομάστηκε στα ελληνικά ταυροκαθάψια: από τις λέξεις ταῦρος και κάθαψις, ένα σπάνιο ουσιαστικό που απαρτίζεται από τα κατά– και ἅπτομαι. Έτσι, ταυροκαθάψια σημαίνει κυριολεκτικά “άγγιγμα του ταύρου”. Παραστάσεις (νωπογραφίες, αγαλματίδια, σφραγίδες) τού τελετουργικού, εκτός από την Κρήτη, την Πελοπόννησο, και κάποια άλλα μέρη τής Ελλάδας, έχουν βρεθεί στη Μικρά Ασία (Σμύρνη και Χαττούσα), στην Χαναάν, την Αίγυπτο, τη Βακτρία, αλλά και την Κοιλάδα τού Ινδού.


Ταχύτητα και γενναιότητα του Juanito Apinani στην αρένα τής Μαδρίτης, από τα χαρακτικά “Ταυρομαχία” τού Goya (1815-16)

● Ταυροκαθάψια στην Ισπανία ήταν οι recortes. Οι recortadores συναγωνίζονταν στο ν’ αποφεύγουν ή και να υπερπηδούν ταύρους, χωρίς κάπα, ή ξίφος. Κάποιοι, μάλιστα, χρησιμοποιούσαν ένα μακρύ κοντάρι, κάνοντας κυριολεκτικά ἅλμα ἐπὶ κοντῷ πάνω από το επιτιθέμενο ζώο, που δεν είχε σχοινί, ή κάτι παρόμοιο, να το συγκρατεί για λόγους ασφαλείας. Οι recortes ήταν συνηθισμένες στον 19ο αιώνα. Απεικονίζονται σε χαρακτικά (οξυγραφίες) τού ζωγράφου Francisco Goya.

● Στην Πορτογαλία, η δεύτερη φάση τής ταυρομαχίας ήταν η pega (“λαβή”), στην οποίαν αναφέρεται ο Barreto. Οι forcados προκαλούσαν τότε το ζώο άμεσα, χωρίς προστασία ή όπλο. Ο “κορυφαίος” έκανε τον ταύρο να επιτεθεί για να εκτελέσει μια pega de cara (“λαβή προσώπου”), αρπάζοντας το κεφάλι, ενώ οι σύντροφοί του τον περικύκλωναν για να τον καθηλώσουν. Ο ταύρος δεν σκοτωνόταν στην αρένα, μπροστά στο κοινό, αλλ’ αργότερα, από κάποιον χασάπη. Υπήρχαν ταύροι που, εξαιτίας εξαιρετικών επιδόσεων, γιατρεύονταν και αφήνονταν ελεύθεροι σε βοσκότοπους γι’ αναπαραγωγή ως τον θάνατό τους.

● Σε μιαν “ασφαλέστερη” παραλλαγή τού τελετουργικού, στη γαλλική Γασκωνία, χρησιμοποιούνταν όχι ταύροι, αλλά μοσχάρια, που είχαν επιπλέον μακριά σχοινιά δεμένα στα κέρατα τους για να τα ελέγχουν, καθώς κατευθύνονταν προς τους sauteurs (άλτες) και τους écarteurs (εκείνους που προσπαθούσαν ν’ αποφύγουν το ζώο), για να μην ποδοπατηθούν, ή χτυπηθούν με τα κέρατα, αν αποτύγχαναν σε κάποια προσπάθεια.

● Στη μακρινή Νότια Ινδία, στο Tamil Nadu, υπήρχε ένα σχετικό τελετουργικό, το jallikattu, κατά τους εορτασμούς τής συγκομιδής. Οι συμμετέχοντες πηδούσαν πάνω στον ταύρο, προσπαθώντας να πιάσουν τα χρήματα, που βρίσκονταν σε πακετάκια, δεμένα στα κέρατά του, ως έπαθλο. Ήταν ένα έθιμο αρχαίο, καθώς βρίσκουμε απεικονίσεις του σε βραχογραφίες, που χρονολογούνται στον 3ο ΠΚΧ αιώνα τουλάχιστον.

Επόμενο Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo) ● Ρομά, Bartók, Pohren και Flamenco ● Lorca, Falla, Pedrell και Cante Jondo

• >> Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo)
• << Χρονικό 4. Περί ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

/ENGLISH/ Chronicle 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

● Φοίνικες και Καρχηδόνιοι ● Αποικισμός ● Αντίκτυπος της Περσικής Επέκτασης
● Ταρτησσός: τὸ Μῆλον τῆς Ἔριδος ● Ναυμαχία Ἀλαλίας ● Αφανισμός Ταρτησσού
και Καρχηδόνας ● Μακεδονία και Ρώμη

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Επιστροφή στην ταραγμένη θάλασσα της αρχαίας Μεσογείου

Πλώρη πλοίου σε καρχηδονιακό νόμισμα

ΑΝ ΟΙ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ παρουσίαζαν πορτραίτα λαών, θα μπορούσε κάλλιστα να παραλληλίσει κανείς τους Μινωίτες με τους Χαναναίους, και τους Μυκηναίους με τους Καρχηδονίους:⁽¹⁾ οι τελευταίοι εξαπλώθηκαν όχι μόνο με τις αποικίες, αλλά και με τις κατακτήσεις. Η Κρήτη και η Φοινίκη, αντίθετα, με την περιορισμένη τους έκταση, δεν μπορούσαν ν’ αποτελέσουν εφαλτήρια για πολεμικές εξορμήσεις. Η επέκταση ήταν εφικτή μόνο με το εμπόριο και τον αποικισμό, χάρη στους θαλασσοπόρους τους.

• ⁽¹⁾ Σε αυτό το Χρονικό ειδικά, είναι απαραίτητο να διακρίνουμε σαφώς τους Χαναναίους, από τους Καρχηδονίους, ώστε ν’ αποφύγουμε τυχόν συγχύσεις. Με τον όρο Φοίνικες, εννοούμε το σύνολο αυτής της οικογένειας, σε όλη την έκταση της Μεσογείου.

Οι περιορισμοί που αντιμετώπισαν οι Ἕλληνες, μόλις αφυπνίστηκαν από τους “σκοτεινούς χρόνους” τους, για την ἐκ νέου επέκτασή τους προς δυσμάς, ήταν τα “τετελεσμένα” που είχαν δημιουργήσει στο μεταξύ οι Φοίνικες. Οι Έλληνες δεν είχαν πρόβλημα να διασχίζουν το Αἰγαῖον, καθώς ήταν ελληνικό πέλαγος. Με την Τροία κατεστραμμένη, κανένας δεν μπορούσε να τους εμποδίσει την είσοδο στη Μαύρη θάλασσα – μόνον η Φύση. Ήταν ο λόγος που ευφημιστικά την ονόμασαν Εὔξεινο Πόντο, “φιλόξενη θάλασσα”, θέλοντας να εξευμενίσουν τον Ποσειδῶνα, κι έτσι να κυριαρχήσουν. Όμως, ήξεραν πως στη Μεσόγειο ο ανταγωνισμός ήταν σφοδρός. Οι Φοίνικες, που απέφευγαν τις “κρουαζιέρες” στο Αιγαίο και τη Μαύρη θάλασσα,⁽²⁾ ήταν “πανταχού παρόντες” οπουδήποτε αλλού, έχοντας στήσει το εμπορικό τους δίκτυο σ’ εποχή που ταξίδευαν στις θάλασσες σχεδόν μόνοι. Κίνητρό τους ήταν το κέρδος μέσω των συναλλαγών. Μέρος των κερδών, ωστόσο, έπρεπε να καταβληθεί ως φόρος υποτέλειας στις μητροπόλεις, ή και στις αυτοκρατορίες, που διαδέχονταν η μια την άλλη στον ρόλο τού αφέντη τής Φοινίκης.

Αττική υδρία (στάμνα), 6ος αιώνας ΠΚΧ

• ⁽²⁾ Δεν υπονοώ, φυσικά, πως οι Φοίνικες απέφευγαν το Αιγαίο. Ούτε και οι Έλληνες απέφευγαν την Χαναάν. Οι σχέσεις τους ήταν πανάρχαιες, και οι ανταλλαγές τους γίνονταν βάσει της αμοιβαιότητας. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι το Αιγαίο σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσε να γίνει Ταρτησσός: ένας Χαναναίος έμπορος που ταξίδευε στην Ελλάδα ήταν απλώς ένας έμπορος· το ίδιο πρόσωπο στην Ιβηρία ενεργούσε ως μονοπωλητής.

Σε γενικές γραμμές, η αρχαία ἀποικία διέφερε από τη σύγχρονη, κυρίως στο ότι η πρώτη ήταν μια πόλις (και όχι χώρα), που είχε ιδρύσει μια άλλη πόλη, η μητρόπολις. Επιπλέον, μια ελληνική αποικία ήταν συνήθως κυρίαρχη ἐξ ἀρχῆς. Αντίθετα, οι φοινικικές αποικίες, αν και αυτόνομες, έπρεπε να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στη μητρόπολη: η Καρχηδόνα λ.χ. ήταν υποτελής στην Τύρο. Τούτο προέκυψε ἐξ ἀνάγκης: οι Φοίνικες δεν είχαν αρκετό πληθυσμό για να ιδρύσουν μεγάλες και αυτάρκεις αποικίες· έτσι, οι πιο πολλές είχαν λιγότερους από χίλιους κατοίκους: η Καρχηδόνα αποτελούσε μια από τις λίγες εξαιρέσεις.

Μεγάλη Ελλάδα, Καρχηδόνα και Ετρουρία

Οι Έλληνες είχαν άλλα προβλήματα ή κίνητρα: η πείνα, οι πόλεμοι, οι ποικίλες διενέξεις, οδηγούσαν πολλούς στην ξενιτιά. Η αύξηση του πληθυσμού και η στενότητα χώρου στην Ἑλλάδα, αλλά και η επιθυμία επέκτασης της σφαίρας οικονομικής επιρροής, παρακίνησαν τους Έλληνες να εγκατασταθούν στην Ιταλία από το 800 ΠΚΧ και μετά. Ήταν το επόμενο μέρος προς αποικισμό κι εξελληνισμό, μετά από τα παράλια της Μικράς Ασίας ή του Ευξείνου Πόντου. Στα επόμενα 150 χρόνια, διάφορες πόλεις ίδρυσαν παράκτιες αποικίες στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, κυριαρχώντας πλήρως στο στενό τής Μεσσήνης, κι ελέγχοντας τους εμπορικούς δρόμους. Αυτή η ζώνη έγινε σταδιακά γνωστή ως Μεγάλη Ελλάδα (Magna Graecia). Οι Φοίνικες απέφευγαν τις αναμετρήσεις με τους Έλληνες, εκτός εάν διακυβευόταν περιοχή στρατηγικής σημασίας, λ.χ. η Σικελία. Στα βόρεια, οι Έλληνες βρέθηκαν αντιμέτωποι με τους Ετρούσκους, που είχαν αναβαθμιστεί ως περιφερειακή δύναμη στην Ιταλία, κι επεκτάθηκαν και στη δυτική Μεσόγειο, χάρη στην εξόρυξη κι εμπορία μετάλλων. Η ελληνική παρουσία υπονόμευε τα συμφέροντά τους, ιδίως αφότου οι Φωκαεῖς άρχισαν να ιδρύουν αποικίες στην Κορσική, τη Γαλατία, και την Ιβηρία. Αυτό ανάγκασε τους Ετρούσκους να συμμαχήσουν με τους Καρχηδονίους, που είχαν επίσης αντίθετα συμφέροντα, τα οποία τους έφερναν σε ρήξη με τους Έλληνες.

Θαλασσοπόρος στη Ζάκανθα (Sagunto)

Η κατάσταση άρχισε ν’ αλλάζει δραματικά λίγο μετά από το 640 ΠΚΧ, όταν ο πρώτος Έλληνας έμπορος κατέπλευσε στην Ταρτησσό. Ήταν, όπως φαίνεται, η πρώτη άφιξη Έλληνα των ιστορικών χρόνων στην Ιβηρία, ύστερα από τα ταξίδια των Μυκηναίων και των μυθικών ηρώων τους (λ.χ. του Ηρακλή) στην χερσόνησο. Ο ἐν λόγῳ ναυτικός ήταν ο Κωλαῖος, ένας Σάμιος εξερευνητής κι έμπορος αργύρου που, κατά τον Ἡρόδοτο, έφτασε στην Ταρτησσό γύρω στο 640. Σε μιαν εποχή που οι έμποροι ήταν κατά κανόνα ανώνυμοι, ο ιστορικός θεώρησε τον Κωλαίο αρκετά σημαντικό ώστε να τον κατονομάσει. Αφού την Ταρτησσό δεν την είχε επισκεφθεί κανένας άλλος Έλληνας κατά το παρελθόν, ο Κωλαίος εξασφάλισε ένα μεγάλο φορτίο μετάλλου (150 κιλά ασήμι), που το μετέφερε με ασφάλεια στη Σάμο, πραγματοποιώντας ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέρδη τής εποχής. Οι Φωκαείς τής Μασσαλίας ακολούθησαν την ρότα τού Κωλαίου χρόνια αργότερα, κι έριξαν άγκυρα στην Ταρτησσό. Όπως λέει ο Ηρόδοτος, οι Φωκαείς ήταν οι πρώτοι Έλληνες που έκαναν θαλάσσια ταξίδια μακρινών αποστάσεων, κι έτσι ανακάλυψαν τις ακτές τής Αδριατικής, της Τυρρηνίας, της Ιβηρίας και της Ταρτησσού. Ο Αργανθώνιος, ο περιώνυμος Ταρτήσσιος βασιλιάς κατά την Ἡροδότειον Ἱστορία, χαιρέτησε τους Έλληνες και τους προέτρεψε εἰς μάτην να εγκατασταθούν εκεί. Αλλά γιατί “εἰς μάτην”; Τελικά εγκαταστάθηκαν όντως εκεί. Και γιατί, άραγε, ο βασιλιάς επιθυμούσε τόσο διακαώς να τους έχει εκεί; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δίνεται με τις μετέπειτα ιστορικές εξελίξεις.

Η εδραίωση των Αχαιμενιδών οδήγησε στην αναδιάταξη του χάρτη
στη Μεσόγειο, σε Ανατολή και Δύση. Υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Φωκαεύς πολεμιστής (500-480 ΠΚΧ)

Μαθαίνοντας πως οι Πέρσες γίνονταν μια ολοένα και πιο επικίνδυνη δύναμη στην περιοχή τής μητρόπολής τους, Φώκαιας, ο βασιλιάς τούς έδωσε 1500 κιλά ασήμι για να οικοδομήσουν αμυντικό τείχος που να την περιβάλλει. Αλλ’ ακόμη και με το τείχος, η Φώκαια έπεσε το 546 ΠΚΧ. Για να μην υποταχθούν στον περσικό ζυγό, οι περισσότεροι Φωκαείς την εγκατέλειψαν. Ορισμένοι κατέφυγαν στην Χίο, άλλοι στις αποικίες τους στην Κορσική και άλλα μέρη τής Μεσογείου, ιδρύοντας επίσης την Ἐλέα γύρω στο 540 ΠΚΧ, ενώ αρκετοί τελικά επέστρεψαν στην πόλη τους. Ήταν η περίοδος που η Περσία καταλάμβανε τις ελληνικές πόλεις στα παράλια της Μικράς Ασίας. Κατά ιστορική ειρωνεία, οι Έλληνες δεν ήταν μόνοι σε αυτήν τη συμφορά. Οι Φοίνικες μάλλον υπέφεραν ακόμη περισσότερο: η Τύρος καταστράφηκε από τον Βαβυλώνιο βασιλιά, τον Ναβουχοδονόσωρα, το 572. Ακολούθησε ο Πέρσης βασιλιάς, Κύρος ο Μέγας, που κατέλαβε την Χαναάν, το 539 ΠΚΧ. Η Φοινίκη βυθίστηκε πιο πολύ στην παρακμή. Τότε ἐξ ἀνάγκης παρέδωσε την σκυτάλη στην Καρχηδόνα. Αρκετοί Χαναναίοι εγκαταστάθηκαν στην ανερχόμενη μητρόπολη, καθώς και σε άλλες αποικίες. Ἐν τέλει, η εδραίωση της μεγάλης αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών οδήγησε στην αναδιάταξη του χάρτη σε όλη την έκταση της Μεσογείου, όχι μονάχα στην Ανατολή, αλλά και στη Δύση. Όπως αποδείχθηκε, ο 6ος αιώνας υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Φοινικικό πλοίο, μαρμάρινο ψηφιδωτό

ΦΟΙΝΙΚΙΚΕΣ ΑΠΟΙΚΙΕΣ ιδρύθηκαν στους δυο δρόμους που οδηγούσαν στον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας: α) στις ακτές τής Βόρειας Αφρικής, και β) στη βόρεια νησιωτική ρότα (Σικελία, Σαρδηνία, και Βαλεαρίδες.⁽³⁾ Είχαν, όπως είπαμε, την υποχρέωση να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στην Τύρο, ή τη Σιδώνα, χωρίς να βρίσκονται όντως υπό τον έλεγχό τους. Αυτός ο κανόνας άλλαξε, μόλις η Καρχηδόνα ανέκτησε την ανεξαρτησία της από την Τύρο, γύρω στο 650 ΠΚΧ. Σταδιακά, επέβαλε την ηγεμονία της στη Δύση, σε άλλες φοινικικές αποικίες. Κάποιες υποτάχτηκαν εθελούσια, καταβάλλοντας πλέον στην Καρχηδόνα τον φόρο υποτέλειας, ενώ της παρέδωσαν και την ευθύνη της εξωτερικής τους πολιτικής. Άλλες, πάλι, κυρίως στην Ιβηρία και τη Σαρδηνία, αντιστάθηκαν. Οι Καρχηδόνιοι έστειλαν στρατό, και διόρισαν τις τοπικές αρχές, διατηρώντας τον άμεσο έλεγχο. Η πολιτική αυτή εφαρμόστηκε άτεγκτα κατά τους Καρχηδονιακούς πολέμους, όταν πλέον η Καρχηδόνα θα γινόταν ο αδιαφιλονίκητος ηγεμόνας όλων ανεξαιρέτως των Φοινίκων, με συνέπεια αρκετές ιβηρικές αποικίες να ταχθούν στο πλευρό των Ρωμαίων. Αν αυτή ήταν η μεταχείριση που επεφύλασσαν στους δικούς τους ανθρώπους, στ’ αδέρφια τους, μπορεί να φανταστεί κανείς τι περίμενε τους υπόλοιπους.

• ⁽³⁾ Ποιος ο σκοπός των φοινικικών αποικιών στον δεύτερο δρόμο προς τον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας; Ο πρώτος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Φοινίκη με την Ιβηρία, παραπλέοντας τα παράλια της Βόρειας Αφρικής. Ο δεύτερος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Ελλάδα με την Ιβηρία, πλέοντας από νησί σε νησί. Άρα, οι αποικίες εδώ προφανέστατα δεν εξυπηρετούσαν την εμπορική δραστηριότητα των Φοινίκων. Κύριος σκοπός τους ήταν να εμποδίσουν τους Έλληνες να πλεύσουν προς δυσμάς: είχαν πρωτίστως στρατηγική σημασία.

Η Διδώ οικοδομεί την Καρχηδόνα (Η ανερχόμενη Καρχηδονιακή αυτοκρατορία),
του J. M. W. Turner (1815)

Ιδρυτής τής Καρχηδόνας, σύμφωνα μ’ Έλληνες ιστορικούς, υπήρξε η Ἐλίσσα, που ο Βιργίλιος στην Αἰνειάδα του, την ονόμασε Διδώ. Η πόλη χτίστηκε σε ακρωτήρι, που επέτρεπε τον έλεγχο του θαλάσσιου εμπορίου στη Μεσόγειο. Όλα τα πλοία που διέσχιζαν την θάλασσα, έπρεπε να περάσουν ανάμεσα στην Τυνησία και τη Σικελία, εξασφαλίζοντας στην πόλη μεγάλη δύναμη κι επιρροή. Ιδρύθηκε το 814 ΠΚΧ, και αναδείχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες πόλεις τής ελληνιστικής περιόδου (ορισμένοι υπολογίζουν ότι μόνον η Ἀλεξάνδρεια ήταν μεγαλύτερη). Σε αντίθεση με όλους τους υπόλοιπους Φοίνικες, οι Καρχηδόνιοι διέθεταν αριστοκρατία γαιοκτημόνων, έχοντας υπό την κυριότητά τους την ενδοχώρα τής Βόρειας Αφρικής, και τους δρόμους τού εμπορίου μέσω της Σαχάρας. Επιπλέον, σε αντίθεση με τους Ρωμαίους, και παρά τις ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό, η καρχηδονιακή ιθαγένεια ήταν αποκλειστικό προνόμιο. Το κύριο μέλημα της πολιτείας ήταν η προστασία τού εμπορίου. Οι πολίτες εξαιρούνταν από την φορολογία, και απασχολούνταν πρωτίστως σε αυτόν τον τομέα, ως έμποροι ή εργαζόμενοι. Υπό αυτές τις συνθήκες, η Καρχηδόνα δεν μπορούσε ν’ αντέξει τη διεξαγωγή μακροχρόνιων πολέμων, εξαιτίας των αρνητικών επιπτώσεων στις εμπορικές δραστηριότητες.⁽⁴⁾

Η Διδώ και η περιτειχισμένη Καρχηδόνα (μετάλλιο, 1550 ΚΧ)

• ⁽⁴⁾ Αυτή η αντίφαση αποτελεί την ἀχίλλειον πτέρνα όλων ανεξαιρέτως των υπερδυνάμεων. Ως εμπορική αυτοκρατορία, η Καρχηδόνα θα προτιμούσε την ειρήνη· αλλ’ όμως, ως εμπορική αυτοκρατορία, ήταν υποχρεωμένη να πολεμά διαρκώς – όπως πράγματι συνέβη: εναντίον των Ελλήνων πρώτα, και των Ρωμαίων έπειτα. Παράλληλα, η άρνηση των Καρχηδονίων να δώσουν πολιτικά δικαιώματα σε γείτονες για να τους ενσωματώσουν στην κοινωνία τους, είχε ως αποτέλεσμα να παραμείνουν ως το τέλος μια μικρή, προνομιούχα, αλλά κι ευάλωτη μειονότητα, αναγκασμένη να χρησιμοποιεί όλο και πιο πολύ μισθοφόρους στους πολέμους. Αυτό θα ήταν μοιραίο για την Καρχηδόνα…

Πόλεμοι κατά των Ελλήνων, λόγω της αδυναμίας τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό: τα προϊόντα
της ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες απειλούσαν:
α) να υπονομεύσουν τους Φοίνικες, προσφέροντας καλύτερα
προϊόντα, και β) ν’ αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Η πολεμική μηχανή, πάντως, ήταν άκρως αποτελεσματική. Το ναυτικό της ήταν από τα μεγαλύτερα της Μεσογείου, αφού χρησιμοποιούσε τη μαζική παραγωγή, για υψηλή αποδοτικότητα, με χαμηλό κόστος, ενώ ο στρατός της διέθετε τους εκπαιδευμένους για πόλεμο ελέφαντες της βόρειας Αφρικής, που έχουν πλέον εκλείψει. Η Καρχηδόνα στράφηκε προς δυσμάς, κι έτσι έγινε ο “μεσάζοντας” μεταξύ τής πλούσιας σε ορυκτά Ιβηρίας και της Ανατολής. Ο δρόμος τής επέκτασής της προς ανατολάς, κατά μήκος των αφρικανικών παραλίων (μέσω της Λιβύης), ήταν κλειστός εξαιτίας τής ελληνικής αποικίας τής Κυρήνης, που είχε ιδρυθεί το 630 ΠΚΧ. Οι πόλεμοι εναντίον των Ελλήνων οφείλονταν στην αδυναμία τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό, με δεδομένο ότι τα προϊόντα “Καρχηδονιακής κατασκευής” ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες άποικοι συνιστούσαν διπλή απειλή, μήπως και: α) υπονομεύσουν τους Φοίνικες, με την προσφορά καλύτερων προϊόντων, και β) αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Καρχηδονιακό χρυσό νόμισμα με άλογο

Η αυτοκρατορία εξαρτιόταν υπέρ το δέον από την Ταρτησσό, κι ἐν γένει την Ιβηρία, απ’ όπου και προμηθευόταν τεράστιες ποσότητες αργύρου, μολύβδου, χαλκού και κασσίτερου, που ήταν αναγκαίος για την παραγωγή μπρούντζου. Οι εμπορικές σχέσεις τής Καρχηδόνας με τους Ίβηρες, ιδίως την Ταρτησσό, και η ναυτική ισχύς για την επιβολή τού μονοπωλίου σε αυτές τις συναλλαγές, ή ακόμη με την πλούσια σε κασσιτερίτη Αγγλία, της έδωσαν τη δυνατότητα να καταστεί ο κυριότερος, σχεδόν αποκλειστικός, προμηθευτής κασσίτερου και παραγωγός μπρούντζου. Το μονοπώλιο αυτό, μια από τις σημαντικότερες πηγές ευημερίας και δύναμης της Καρχηδόνας, έπρεπε να διαφυλαχθεί πάσῃ θυσίᾳ: ένας Καρχηδόνιος καπετάνιος θα προτιμούσε να ρίξει το πλοίο του στα βράχια των ακτών τής Βρετανίας, παρά ν’ αποκαλύψει σε ανταγωνιστή πώς θα μπορούσε να την προσεγγίσει με ασφάλεια. Η Καρχηδόνα δεν ήταν απλώς ο μοναδικός σημαντικός προμηθευτής κασσίτερου: η στρατηγική της θέση στη Μεσόγειο, ελέγχοντας την θαλάσσια περιοχή μεταξύ Σικελίας και Τυνησίας, τις εσωτερικές “Ηράκλειες στήλες” τής mare nostrum, της έδινε τη δυνατότητα να ελέγχει ως και τον εφοδιασμό των χωρών τής Ανατολής με κασσίτερο. Ήταν επίσης ο μεγαλύτερος παραγωγός αργύρου, από τα ορυχεία τής Ιβηρίας, αλλά και της Βόρειας Αφρικής και, παράλληλα με το μονοπώλιο κασσίτερου, το εμπόριο αυτό ήταν από τα πλέον κερδοφόρα. Η πορφύρα, επιπλέον, ήταν ένα από τα πιο πολύτιμα προϊόντα, με τιμή που ήταν 15-20 φορές το βάρος της σε χρυσό. Αρχαίες πηγές συμπεραίνουν ότι, μέσω του εμπορίου της, η Καρχηδόνα είχε γίνει ίσως η πλουσιότερη πόλη στον κόσμο. Ωστόσο, χωρίς το μονοπώλιο στις συναλλαγές με την Ταρτησσό, και γενικά την Ιβηρία, η Καρχηδονιακή Αυτοκρατορία θα ήταν αδιανόητη. Οι ηγέτες της το είχαν συνειδητοποιήσει αυτό, όταν αντικαθιστούσαν τους Χαναναίους ως ηγεμόνες τής Ιβηρίας περί το 575 ΠΚΧ. Δεν θα πρέπει να πέρασε πολύς καιρός και στην Ταρτησσό κατέφθασαν οι Μασσαλιώτες Φωκαείς. Οι φιλικές σχέσεις τού βασιλιά Αργανθώνιου με τους Έλληνες θα πρέπει να ενόχλησαν τὰ μάλα την Καρχηδόνα, καθώς ένιωσε ν’ απειλείται το μονοπώλιό της. Έπρεπε άμεσα ν’ αναλάβει δράση εναντίον των “παρείσακτων”, προκειμένου να εδραιωθεί ως η μεγαλύτερη οικονομική και στρατιωτική δύναμη της δυτικής Μεσογείου.

Αδιανόητη η Καρχηδονιακή Αυτοκρατορία χωρίς την Ιβηρία.
Η “καδμεία νίκη” των Ελλήνων στη ναυμαχία τής Ἀλαλίας…

Τριήρης, ψηφιδωτό από την Καρχηδόνα

Η “δράση” αυτή έλαβε χώρα στο Τυρρηνικό πέλαγος περί το 537 ΠΚΧ: ήταν η ιστορική Ναυμαχία τής Ἀλαλίας. Όταν αλώθηκε η μητρόπολη, Φώκαια, από τους Πέρσες, οι περισσότεροι πολίτες της προτίμησαν να εγκατασταθούν στην κορσικανική αποικία τους, την Αλαλία (ή Aléria για τους Ρωμαίους). Αλλ’ αυτό απετέλεσε πλήγμα για το ετρουσκικό και το καρχηδονιακό εμπόριο στο νησί, και οδήγησε στη συμμαχία Καρχηδόνας και Ετρουρίας. Ο κοινός τους πολεμικός στόλος, καμουφλαρισμένος ως πειρατικός, αριθμούσε 120 πλοία· όμως νικήθηκε από μόλις 60 ελληνικά πλοία, τα οποία μετέφεραν αποίκους στην Αλαλία. Θ’ αποτελούσε θρίαμβο τακτικής τής ελληνικής πλευράς, αφού κατάφερε να καταστρέψει μια διπλάσια σε μέγεθος εχθρική δύναμη· αλλά οι Φωκαείς έχασαν σχεδόν τα δύο τρίτα τού στόλου τους. Επρόκειτο, κατά τον Ηρόδοτο, για καδμεία νίκη – αργότερα θα την χαρακτήριζαν πύρρειο νίκη.⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Καδμεία είναι η νίκη που συνοδεύεται από την δική μας καταστροφή. Ο όρος προέρχεται από τον Κάδμο, τον θρυλικό ιδρυτή των Θηβών, που ζήτησε να του φέρουν νερό από πηγή, την οποία φρουρούσε ένας δράκος των υδάτων, με συνέπεια να χάσει τους συντρόφους του. Ο Ηρόδοτος δεν μπορούσε να γνωρίζει τη μεταγενέστερη ανάλογη φράση, πύρρειος νίκη, που επιτυγχάνεται με τόσο καταστροφικό κόστος, ώστε αποτελεί προοίμιο της ήττας. Πήρε τ’ όνομά της από τον Πύρρο, βασιλιά τής Ηπείρου, που ο στρατός του υπέστη δυσαναπλήρωτες απώλειες, νικώντας τούς Ρωμαίους δύο φορές, το 280-279 ΠΚΧ, κατά τον Πύρρειο πόλεμο. Οι Ρωμαίοι υπέστησαν πολύ μεγαλύτερες απώλειες, αλλά είχαν περισσότερες εφεδρείες. Λέγεται πως ο Πύρρος τότε μονολόγησε: “Άλλη μια τέτοια νίκη και θα γυρίσω στην Ήπειρο μονάχος”.

Ο βασιλιάς Πύρρος τής Ηπείρου

Συνειδητοποιώντας ότι δεν θ’ άντεχαν μια νέα επίθεση, οι Έλληνες εκκένωσαν την Κορσική, αναζητώντας καταφύγιο στο Ῥήγιο. Θρυλείται πως οι Ετρούσκοι λιθοβόλησαν μέχρι θανάτου τούς Έλληνες αιχμαλώτους. Αντίθετα, οι (πολύ πιο πρακτικοί) Καρχηδόνιοι τους πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα. Η Ετρουρία πήρε την Κορσική, ενώ η Καρχηδόνα διατήρησε τη Σαρδηνία. Οι Καρχηδόνιοι διεξήγαγαν άλλες δύο σημαντικές ναυμαχίες με τους Μασσαλιώτες, έφυγαν ηττημένοι και από τις δυο, μα παρ’ όλα αυτά, κατόρθωσαν να διασφαλίσουν την Ιβηρία και να κλείσουν τις Ηράκλειες στήλες, το στενό τού Γιβραλτάρ, για την ελληνική ναυσιπλοΐα, συγκρατώντας, με αυτόν τον τρόπο, την ελληνική επέκταση στην Ιβηρία ως και το 480 ΠΚΧ. Παρά τις νίκες, οι Μασσαλιώτες δεν εξασφάλισαν καθόλου οφέλη, διατηρώντας απλώς τον έλεγχο των ιβηρικών τους αποικιών. Όλα έδειχναν πως δεν είχε διαταραχθεί το status quo στην Ιβηρία. Αλλά στην πραγματικότητα, στην χερσόνησο εκτυλισσόταν μια μεγάλη τραγωδία, που οδήγησε στην κατάρρευση και τον αφανισμό τής Πολιτείας και του πολιτισμού τής Ταρτησσού.

Tartessos… delenda est!

ΚΑΠΟΙΟΙ ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ θεωρούν πως η ελληνική νίκη/ήττα στην Αλαλία, όπως και η απουσία Ελλήνων εμπόρων στην Ταρτησσό, οδήγησαν στην κατάρρευση… Άντε πάλι! Σε όλη τη διάρκεια των αιώνων ανάπτυξης, οι ἐν λόγῳ συγγραφείς έβλεπαν μόνον Φοίνικες να συναλλάσσονται εκεί. Αἴφνης, το εμπόριο με τους Έλληνες απέκτησε τόσο ζωτική σημασία για την επιβίωση των Ταρτησσίων, ώστε εξέπνευσαν, μόλις οι Καρχηδόνιοι τους έκοψαν το… “οξυγόνο”! Υπάρχουν επίσης μελετητές που προσφέρουν μεν την εναλλακτική ιδέα μιας “ένοπλης σύρραξης”, αλλά σε γενικές γραμμές, αποφεύγοντας να προσδιορίσουν ποιος πολεμούσε ποιον. Σε ορισμένες εκδοχές τής ταρτήσσιας τραγωδίας, όχι μόνον οι δράστες, αλλά και ο χρόνος, αναφέρονται ρητά: “Οι Καρχηδόνιοι προκάλεσαν την κατάρρευση περί το 530 π.Χ.” Η Καρχηδόνα θα πρέπει να είχε θέσει την Ταρτησσό σε “καραντίνα”, λίγο μετά από τον θάνατο του Αργανθώνιου το 550 ΠΚΧ. Αυτός είναι, μάλλον, ο λόγος που δέκα χρόνια αργότερα, με Καρχηδόνιους κι Ετρούσκους να συμμαχούν κατά των Ελλήνων, οι Ταρτήσσιοι δεν ενήργησαν με “σύνεση”, ώστε να παραμείνουν ουδέτεροι: στάθηκαν στο πλευρό των Ελλήνων – και το πλήρωσαν ακριβά. Η κατάσταση δεν επέτρεπε “πολυτέλειες” ουδετερότητας…

Νήσος Γαδείρων > Gadir > Gades > Cádiz

Οι Καρχηδόνιοι, αναθαρρημένοι από την έκβαση της ναυμαχίας τής Αλαλίας, θα πρέπει να εξαπέλυσαν τέτοιο “κράτος τρόμου”, ώστε ακόμα και τ’ αδέρφια τους των Γαδείρων στράφηκαν εναντίον τους. Οι Καρχηδόνιοι πολιόρκησαν αμέσως την χαναανική πόλη, παρά τη συγγένεια αίματος, και την κατέλαβαν. Οι Γαδιτάνοι υπέφεραν τόσο πολύ, και ἐπὶ μακρόν, ώστε κατά τον δεύτερο Καρχηδονιακό πόλεμο, το 206 ΠΚΧ, στασίασαν εναντίον της Καρχηδόνας, και όταν η πόλη τους έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων, καλωσόρισαν τους νικητές. Φυσικά, οι νέοι ηγεμόνες δεν ήταν καλύτεροι: δεν πέρασε ούτε χρόνος και η ρωμαϊκή παρουσία συγκλονίστηκε από ανταρσία κι εξέγερση των Ιβήρων εναντίον τους… Οι Χαναναίοι, πάντως, αποδείχθηκαν σε τουλάχιστον έναν τομέα ανώτεροι των Καρχηδονίων: Λίγο μετά από την άλωση των Γαδείρων από τους τελευταίους, και συγκεκριμένα το 525 ΠΚΧ, ο βασιλιάς των Περσών, Καμβύσης, έγινε κύριος της Αιγύπτου. Τότε η Καρχηδόνα γλύτωσε μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία απέναντι στην Περσική Αυτοκρατορία, αφού οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν τα πλοία τους στους Μήδους, για μιαν αφρικανική εκστρατεία εναντίον των αδελφών τους. Φαίνεται ότι, τουλάχιστον για τους Χαναναίους, σε αντίθεση με τους Καρχηδονίους, οι δεσμοί αίματος συνέχιζαν να είναι σημαντικοί. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, έστω και αν δεν υπέστη κάποιαν ήττα, η Καρχηδόνα ίσως να κατέβαλλε περιστασιακά φόρο υποτέλειας στον Μεγάλο Βασιλέα των Βασιλέων.

Οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν πλοία στους Μήδους
για να εκστρατεύσουν εναντίον των Καρχηδονίων αδελφών
τους, που έτσι γλύτωσαν μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία.

Bronce Carriazo: ταρτήσσια μπρούντζινη πλάκα
(περιοχή Σεβίλλης) αναπαριστά μια ντόπια θεά
των βάλτων, παρόμοια με τις Αστάρτη και Άθωρ

Η Καρχηδόνα προχώρησε στην καταστροφή τής Ταρτησσού, κι εκδίωξε τους Έλληνες από την νότια Ιβηρία, υπερασπιζόμενη με άγρυπνο μάτι το εμπορικό της μονοπώλιο στη δυτική Μεσόγειο, μ’ επιθέσεις μέχρι και σ’ εμπορικά πλοία των αντιπάλων. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία, η Ταρτησσός φαίνεται να είχε περιορισμένες αμυντικές δυνατότητες, αφού η επιτυχία της ανέκαθεν βασιζόταν στο εμπόριο και τις φιλικές σχέσεις με τους γείτονές της. Όμως, κάτι τέτοιο είναι μάλλον απίθανο: το βασίλειο είχε τόσο πλούτο, ώστε οὐκ ὀλίγες ιβηρικές φυλές θα το εποφθαλμιούσαν. Άρα, θα πρέπει να υπήρχαν αμυντικά τείχη και αποτρεπτικές δυνάμεις ξηράς και θάλασσας, ἤτοι στρατός και ναυτικό. Όσον αφορά την χρονολογία τής καταστροφής, κάποια ιστορικά κείμενα την προσδιορίζουν στο 533 ΠΚΧ, είναι δηλαδή σύμφωνη μ’ εκείνη που αναφέρθηκε προηγουμένως (“περί το 530 π.Χ.”), κι άλλα λίγο αργότερα, γύρω στο 500 ΠΚΧ. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν αυτές οι δύο χρονολογίες αναφέρονται στο ίδιο επεισόδιο, ή αν η “ένοπλη σύρραξη” Ταρτησσίων και Καρχηδονίων διήρκεσε πάνω-κάτω τριάντα χρόνια. “Λέγεται”, διαβάζουμε σ’ ένα από τα ἐν λόγῳ κείμενα, “ότι γύρω στο 500 π.Χ., η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που κατέστρεψαν την πρωτεύουσα και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα”. Είναι πληροφορία σημαντική, αν θυμηθούμε τις περιγραφές τής Ταρτησσού, ότι διέθετε εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων τού παλιρροϊκού ποταμού της, καθώς επίσης την υποτιθέμενη ομοιότητά της με την Ατλαντίδα.

“Η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που την
κατέστρεψαν και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα.”

Αυλητρίς, ιβηρικό ανάγλυφο της Osuna (επαρχία Σεβίλλης, τέλη 3ου ή αρχές 2ου αιώνα ΠΚΧ)

Η απότομη εξαφάνιση, και το γεγονός πως η πρωτεύουσα δεν βρέθηκε ποτέ, προκάλεσε πολλές εικασίες: όντως, πώς είναι δυνατόν να εξαφανίστηκε ένας τόσο σημαντικός πολιτισμός, χωρίς ν’ αφήσει ίχνη; Εάν η πρωτεύουσα μας διαφεύγει, υπάρχουν άλλες ταρτήσσιες πόλεις που μπορούν να μας πουν την αλήθεια. Η Tavira–Balsa, στο Algarve, καταστράφηκε βίαια στα τέλη τού 6ου αιώνα, ίσως μαζί με την πρωτεύουσα και άλλες πόλεις, όταν οι Καρχηδόνιοι επέβαλαν την “σιδηρὰ πυγμή” τους (βλέπε Χρονικό 21, υποσημείωση 13). Λέγεται πως η Μαινάκη, η ελληνική πόλη που ιδρύθηκε κοντά στη Μάλαγα και υπό την αιγίδα τής Ταρτησσού, επίσης καταστράφηκε γύρω στο 500 ΠΚΧ. Γνωρίζουμε, επιπλέον, ότι την ίδια εποχή αρκετές χαναανικές αποικίες ερημώθηκαν. Είναι άγνωστον αν η συμφορά συνδεόταν με την παρακμή τής Φοινίκης, ή με τις επιχειρήσεις “εθνοκάθαρσης” της Καρχηδόνας, ή τις εξεγέρσεις των ντόπιων. Παρ’ όλες τις ανασκαφές, δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστούν με βεβαιότητα η Μαινάκη, είτε η Άκρα Λευκή στο Alicante, αλλά ούτε και η ίδια η πόλη τής Ταρτησσού. Όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα των συνεχιζόμενων ερευνών, δεν μπορούμε ν’ αγνοήσουμε τ’ αρχαία κείμενα που μνημονεύουν τις πόλεις αυτές. Αλλιώς, και οι μαρτυρίες για την θρυλική Πολιτεία και τον όλεθρό της θα θεωρηθούν ως θρύλοι, ή ως ιστορίες φαντασίας…

Είναι προφανής ο πειρασμός που νιώθει κανείς, ώστε να παρουσιάσει τους Χαναναίους ως “φιλήσυχους αποίκους”, ενώ αντίθετα τους Καρχηδόνιους ως “πολεμοχαρείς αποικιοκράτες”. Έχουμε, όμως, δει τους Φοίνικες να ενεργούν με τρόπο κάθε άλλο παρά ειρηνόφιλο, όποτε ο αντίπαλος ήταν “του χεριού τους”.⁽⁶⁾ Σε κείμενο για την Ιστορία τής αρχαίας Onuba (Huelva), εκτός από τα πολλά ανοικτά ερωτήματα και τις ποικίλες εικασίες, υπάρχουν και ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία. Καθώς φαίνεται, η Ταρτησσός βυθιζόταν σταδιακά στην κρίση και την παρακμή, στη διάρκεια του 8ου ΠΚΧ αιώνα, σε μιαν εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως ήταν τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν, ο οποίος εδώ προσδιορίζεται ως πόλη των Φωκαέων.⁽⁷⁾ Ο συντάκτης δεν κρύβει την έκπληξή του για το πόσο κοντά στην πρωτεύουσα ήταν πράγματι ο ελληνικός οικισμός, κι επισημαίνει αυτό που παρατήρησαν οι αρχαιολόγοι στην Ουέλβα, ότι δηλαδή τα φοινικικά κεραμικά μειώνονταν, ενώ παράλληλα αυξάνονταν τα ελληνικά αγγεία, που ήταν σαφώς ανώτερης ποιότητας.⁽⁸⁾

Ελληνική περικεφαλαία στο Jerez, την Asta Regia, κοντά στον Μενεσθέως λιμένα

• ⁽⁶⁾ Η ἐν λόγῳ νοοτροπία, οπωσδήποτε, δεν αποτελεί φοινικική ιδιαιτερότητα, αλλ’ ανθρώπινο χαρακτηριστικό: όλοι σχεδόν πράττουν αναλόγως. Οι Έλληνες λ.χ. ενεργούσαν συχνά-πυκνά ως οι “τσαμπουκάδες” τής αρχαιότητας (αν και κάποιες φορές, αυτός ο “τσαμπουκάς” τούς έσωσε, όπως κατά τους Περσικούς πολέμους). Μιλώντας για τους Χαναναίους, ας πάμε πίσω στο Χρονικό 20, για τους αινιγματικούς Λαούς τής Θάλασσας. Ένας από αυτούς, οι Tjeker,

“φτάνοντας στην Χαναάν, κατέλαβαν την πόλη-κράτος τής Dor και τη μετέτρεψαν σε μεγάλη και καλά οχυρωμένη πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Η Dor καταστράφηκε βίαια, στα μέσα τού 11ου αιώνα ΠΚΧ, από τους επεκτατικούς τότε Φοίνικες, που ανακόπηκαν αρχικά από τους Φιλισταίους, και κατόπιν από τους Εβραίους.”

Φυσικά, εκτός από αυτές τις μικρές τοπικές δυνάμεις που εμπόδισαν την φοινικική επέκταση, υπήρχαν και οι υπερδυνάμεις, όπως οι Ασσύριοι, οι Βαβυλώνιοι, και οι Πέρσες. Συμπέρασμα: είναι σίγουρο πως δεν υπήρχαν διόλου περιθώρια για επέκταση των Φοινίκων στο Λεβάντε.

• ⁽⁷⁾ Ἐν μέσῳ των ποικίλων εικασιών και υπονοιών του, διατείνεται πως ο 8ος αιώνας ΠΚΧ, ήταν μια “εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν”. Πότε, όντως, έγινε αυτή η συνύπαρξη; Ήταν κατά τον 8ο, ή τον 6ο αιώνα; Στο Χρονικό 22, παρουσιάστηκαν και οι δυο εκδοχές:

“… το πιθανότερο είναι πως οι ελληνικές αποικίες, στα μεσογειακά παράλια της Ιβηρίας, εμφανίστηκαν στον ‘χάρτη’ μετά από την ίδρυση της Μασσαλίας, περί το 600 ΠΚΧ.” Όμως, “οι Έλληνες της ομηρικής εποχής – ή τα προϊόντα τους – άρχισαν να καταφθάνουν στα ιβηρικά λιμάνια κατά τον 9ο-8ο αιώνα. Ως προς το ποιοι μετέφεραν τα ελληνικά αγγεία και λοιπά αγαθά, αυτοί κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι οι Φοίνικες… Αυτό που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, κ.ο.κ.”

Ο βασιλιάς Αργανθώνιος
της Ταρτησσού

• ⁽⁸⁾ Ο συντάκτης διακατέχεται μάλλον από προκατάληψη έναντι των Ελλήνων, παρουσιάζοντάς τους ως αποσταθεροποιητικό παράγοντα, καθώς τρομοκρατούσαν, δήθεν, την ύπαιθρο και προωθούσαν τα προϊόντα τους διὰ τῆς βίας… Αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι τα προϊόντα αυτά ήταν ανώτερης ποιότητας! Μα εκείνοι που καταφεύγουν στη βία είναι οι μονοπωλητές με τα λιγότερο ελκυστικά προϊόντα, ώστε ν’ αποφύγουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Παραδέχεται, πάντως, πως όλες αυτές οι εικασίες δεν στηρίζονται σε αρχαιολογικά ευρήματα.

Η επιδείνωση της κατάστασης κατά τον επόμενο αιώνα εκδηλώνεται με την σχεδόν πλήρη εξαφάνιση των ανοικτών οικισμών: οι πόλεις περιτειχίζονται πλέον. Κατά τον 6ο αιώνα ΠΚΧ, παρατηρούμε το ξέσπασμα άλλης μιας κρίσης, που φαίνεται από την πτώση των εξαγωγών ορυκτών. Η τραγική κορύφωσή της έρχεται με την καταστροφή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους, μια και συμμάχησε με τους Έλληνες. Οι κατακτητές, σημειωτέον, δεν είχαν καμιά πρόθεση να συντρίψουν απλώς την αντίσταση των κατακτημένων, κάτι που δείχνει πόσο ανελέητη ήταν η σύγκρουση, ανάλογη με ό,τι σήμερα ορίζεται ως “γενοκτονία”. Η διάδοχη κουλτούρα των Τουρδητανών, ή και Τουρδούλων (των Turdetani) στη νότια Ανδαλουσία, σηματοδοτεί μιαν οπισθοδρόμηση στα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου στον Ατλαντικό, σε συνθήκες τής εποχής τού σιδήρου τού 5ου αιώνα ΠΚΧ – είναι δηλαδή πισωγύρισμα τουλάχιστον δυο ή τριών αιώνων.

Η ναυμαχία τής Σαλαμίνας, του Wilhelm von Kaulbach (1868)

Η διπλή πανωλεθρία των Φοινίκων σε Σικελία και Σαλαμίνα

ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΗΣ “PAX PUNICA” (“καρχηδονιακής ειρήνης”) στη νότια Ιβηρία, η Καρχηδόνα έστρεψε την προσοχή της σε μιαν άλλη περιοχή μεγάλης στρατηγικής σημασίας, που βρισκόταν κυρίως υπό ελληνικό έλεγχο: τη Σικελία. Οι Καρχηδόνιοι σχεδίασαν τη μεγαλύτερη ως τότε εκστρατεία τους σε άλλη χώρα και, ύστερα από προετοιμασία τριών χρόνων, αποβιβάστηκαν στη Σικελία. Ήταν ο Α’ Σικελικός πόλεμος,⁽⁹⁾, που συνέπεσε με την εκστρατεία τού Ξέρξη κατά της Ελλάδας το 480 ΠΚΧ, γεννώντας υπόνοιες για το ενδεχόμενο μιας συμμαχίας ανάμεσα στην Καρχηδόνα και την Περσία. Όμως, έστω και χωρίς επίσημο σύμφωνο, η Καρχηδόνα φρόντισε να συμπέσει χρονικά η εκστρατεία της μ’ εκείνην των Αχαιμενιδών, ώστε ν’ αποκλείσει το ενδεχόμενο αποστολής ενισχύσεων από την Ελλάδα στη Σικελία. Το τελικό αποτέλεσμα και στις δυο εκστρατείες ήταν καταστροφικό για τους εισβολείς. Ιδίως για τους Φοίνικες, η ήττα ήταν διπλή: μια πανωλεθρία, όχι μόνον των Καρχηδονίων στη Σικελία, αλλά επίσης των Χαναναίων, που πολέμησαν στη ναυμαχία τής Σαλαμίνας υπό τις διαταγές των Περσών. Οι επιπτώσεις τής συντριβής ήταν καταλυτικές στην Καρχηδόνα, με την προώθηση σαρωτικών μεταρρυθμίσεων: τότε εγκαθιδρύθηκε ολιγαρχική Πολιτεία,⁽¹⁰⁾ που ακολούθησε πολιτική απομονωτισμού κατά τα επόμενα εβδομήντα χρόνια, στη διάρκεια των οποίων δεν προχώρησε σε καμιά ενέργεια εναντίον των Ελλήνων, ούτε καν βοήθησε κάποιον από τους αντιπάλους τους. Ως προς τον οικονομικό τομέα, το θαλάσσιο εμπόριό της με την Ανατολή είχε αποκοπεί από τους Έλληνες στην Ελλάδα, ενώ και οι πόλεις τής Μεγάλης Ελλάδας μποϋκοτάρανε τους εμπόρους τής Καρχηδόνας. Αυτό οδήγησε στην χρήση καραβανιών για τις συναλλαγές της με την Ανατολή, και στην ανάπτυξη του εμπορίου με τη Δύση, αφού επικεντρώθηκε στην εξερεύνηση κι επέκτασή της στην Αφρική και την Εὐρώπη. Ο απομονωτισμός είναι η εξήγηση που οι δύο μεγάλες θαλάσσιες δυνάμεις τού 5ου αιώνα, Καρχηδόνα και Αθήνα, δεν ενεπλάκησαν σε πόλεμο. Είναι η εποχή που οι Αθηναίοι άρχισαν μαζικές εξαγωγές αγγείων στην Ιβηρία, κυρίως στα νοτιοανατολικά της. Αλλά και πάλι, όπως και στην προηγούμενη χαναανική περίοδο της Ιβηρίας, οι αρχαιολόγοι δεν γνωρίζουν ακόμη αν τα πλοία που μετέφεραν τα προϊόντα ήταν καρχηδονιακά, ή αθηναϊκά.

Το αρχαίο θέατρο στο Ταυρομένιον (Taormina) στη Σικελία

• ⁽⁹⁾ Οι επτά Σικελικοί πόλεμοι (ελληνο-καρχηδονιακοί) ήταν ουσιαστικά η θλιβερή συνέχεια της ανηλεούς “παράδοσης” του εμφύλιου σπαραγμού μεταξύ Ελλήνων, μα και με την Καρχηδόνα μεταξύ των εμπλεκομένων, αλλάζοντας στρατόπεδα, κι εξασφαλίζοντας συνήθως τη μερίδα τού λέοντος στο τέλος. Οι Σικελικοί πόλεμοι ήταν οι πιο μακρόχρονοι της αρχαιότητας (600–265), κορυφώθηκαν με τους (ρωμαιο-)Καρχηδονιακούς πολέμους (264–146 ΠΚΧ), κι έληξαν με την ισοπέδωση της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους.

• ⁽¹⁰⁾ Η “καθιερωμένη” μετάφραση της φράσης oligarchic Republic στα ελληνικά είναι ολιγαρχική Δημοκρατία – με αυτό το κεφαλαίο “Δ” να διευκρινίζει πως ο όρος αφορά όχι την ουσία, αλλά το σύστημα διακυβέρνησης (δηλαδή, το αντίθετο της μοναρχίας). Ωστόσο, η μεταφραστική ανεπάρκεια είναι προφανής, καθώς το αντίθετο της δημοκρατίας είναι, φυσικά, η ολιγαρχία, ή η αριστοκρατία. Σε ανάλογο παραλογισμό καταλήγει κανείς αν προσπαθήσει να μεταφράσει την φράση democratic Republic, ή αν σκεφτεί πως μια “Δημοκρατία” μπορεί κάλλιστα να είναι δικτατορία, ενώ μια μοναρχία “δημοκρατία”! Τα νέα ελληνικά και στον τομέα αυτό υστερούν. Όμως, αντί να χρησιμοποιήσουμε τον ρωμαϊκό όρο (res publica: ρεπούμπλικα), ας μιμηθούμε ελληνομαθείς Ρωμαίους, όπως ο Κικέρων, που κάποιες φορές χρησιμοποιούσαν τον ελληνικό όρο πολιτεία – δηλαδή πόλη, αλλά και κράτος, και σύστημα διακυβέρνησης.

Οι Καρχηδόνιοι γλύτωσαν από μια νέα μεγάλη δοκιμασία
όταν έσβησε ο Αλέξανδρος, ενώ δημιουργούσε στόλο για
να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Ο Αλέξανδρος με τη λεοντοκεφαλή
τού Ηρακλή, πλάκα από χυτή πέτρα,
1ος-4ος αιώνας ΚΧ

Ενώ οι Καρχηδόνιοι ήταν απασχολημένοι σ’ έναν ακόμη Σικελικό πόλεμο, οι ανερχόμενοι Μακεδόνες, με τους Φίλιππο και Ἀλέξανδρο επικεφαλής, νίκησαν τις πόλεις-κράτη τής Ελλάδας, κι επέφεραν την πτώση τής Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών. Όλες οι φοινικικές πόλεις στην Χαναάν υποτάχθηκαν, εκτός από την Τύρο, που πολιορκήθηκε και λεηλατήθηκε το 332 ΠΚΧ. Οι ακμάζοντες Έλληνες των ελληνιστικών χρόνων εκτόπισαν τα τελευταία απομεινάρια τής πάλαι ποτέ φοινικικής κυριαρχίας στους εμπορικούς δρόμους τής ανατολικής Μεσογείου, κι έγραψαν το τέλος τής ιστορίας τής Φοινίκης. Οι Καρχηδόνιοι ήταν οι τελευταίοι των Φοινίκων. Γλύτωσαν, μάλιστα, από μιαν ακόμη μεγάλη δοκιμασία, όταν έσβησε ο Αλέξανδρος το 323 ΠΚΧ, ενώ δημιουργούσε στόλο στην Κιλικία, για να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Οι μάχες των Διαδόχων, με την τριμερή διένεξη μεταξύ τής Μακεδονίας των Αντιγονιδών, της Αιγύπτου των Πτολεμαίων και της Συρίας των Σελευκιδών, ήταν επίσης πολύ καλές ειδήσεις για την Καρχηδόνα, που απέφευγε περιττές συγκρούσεις. Οι εμπορικές σχέσεις αποκαταστάθηκαν με την Αίγυπτο, μαζί με την θαλάσσια πρόσβαση στις ανατολικές αγορές για πρώτη φορά από το 480. Φαινόταν τότε σαν η Καρχηδόνα να είχε κληρονομήσει την καλοτυχία των Φοινίκων, αφού δύο υπερδυνάμεις, η Περσία και η Μακεδονία, δεν μπόρεσαν να υλοποιήσουν τα σχέδιά τους να εκστρατεύσουν εναντίον της. Ωστόσο, η αναμέτρηση με την Ρώμη αποδείχθηκε αναπόφευκτη. Οι τρεις Καρχηδονιακοί πόλεμοι κράτησαν κάτι παραπάνω από έναν αιώνα (264–146 ΠΚΧ). Ο πρώτος αφορούσε τον έλεγχο της Σικελίας. Η Καρχηδόνα, ως ηττημένη, την εκκένωσε και κατέβαλε μεγάλες πολεμικές αποζημιώσεις. Το τέλος τού πολέμου βρήκε την Ρώμη με ισχυρό ναυτικό, ικανό ν’ αποτρέπει τις θαλάσσιες εισβολές, να ελέγχει τους θαλάσσιους δρόμους και να εισβάλλει στις ακτές άλλων χωρών. Σαρδηνία και Κορσική πέρασαν επίσης στην κυριαρχία της, ενώ η Καρχηδόνα βυθιζόταν σ’ έναν ακόμη πόλεμο με τους μισθοφόρους της. Αναμφίβολα, το ισχυρότερο κράτος τής δυτικής Μεσογείου ήταν τελικά η Ρώμη.

Ο άθλος τού Αννίβα να διασχίσει τις Άλπεις με ελέφαντες έγινε θρύλος:
λεπτομέρεια νωπογραφίας τού Jacopo Ripanda, περί το 1510

Η Καρχηδόνα πέρασε τα μεταπολεμικά χρόνια βελτιώνοντας τα οικονομικά της, κι επεκτείνοντας την αυτοκρατορία της στην Ιβηρία, ενώ ετοιμαζόταν για τον επόμενο πόλεμο – που έμεινε στην ιστορία λόγω διέλευσης των Άλπεων από τον Ἁννίβα με τους ελέφαντές του. Παρά το γεγονός ότι συνέτριψε τους Ρωμαίους επανειλημμένα, δεν κατόρθωσε να προκαλέσει ρήγμα στις σχέσεις τής Ρώμης με τους συμμάχους της. Κι εξίσου σημαντικό ήταν ότι, παρά τις συνεχείς του εκκλήσεις, δεν εξασφάλισε ποτέ επαρκείς ενισχύσεις, καθώς η Καρχηδόνα επέλεξε να στείλει νέες δυνάμεις μόνο στην πηγή τού πλουτισμού της, την Ιβηρία. Έτσι, ο Αννίβας δεν μπόρεσε να πετύχει τον στόχο του να καταλάβει την Ρώμη, και να κερδίσει τον πόλεμο. Αυτό έδωσε αυτοπεποίθηση στους Ρωμαίους, που μάχονταν ταυτόχρονα στην Ιταλία, στη Σικελία, στην Ιβηρία, καθώς και κατά της συμμάχου τής Καρχηδόνας, της Μακεδονίας. Ο πόλεμος στην τελική φάση μεταφέρθηκε στην Αφρική, όπου η Καρχηδόνα νικήθηκε και η επικράτειά της συρρικνώθηκε στα όρια της πόλης και μόνον.

“Ceterum censeo, Carthago delenda est”. (Κάτων ο Πρεσβύτερος)

Καρχηδονιακό τετράδραχμο με την Ελίσσα-Διδώ κι ένα λιοντάρι

Η αναζωπύρωση των εχθροπραξιών ήρθε ύστερα από πενήντα χρόνια, ενώ η Καρχηδόνα είχε ανακτήσει πλούτο και δύναμη, και συνδέθηκε με αναταραχές εναντίον τής Ρώμης στην Ιβηρία και στην Ελλάδα. Ο Κάτων ο πρεσβύτερος έδινε συνέχεια το σύνθημα για την εξόντωση της Καρχηδόνας, τελειώνοντας όλες ανεξαιρέτως τις ομιλίες του, ασχέτως θέματος, με την φράση: “Carthago delenda est!” – “Η Καρχηδόνα πρέπει να καταστραφεί!”.⁽¹¹⁾

• ⁽¹¹⁾ Κάτων (234–149 ΠΚΧ): αντιδραστικός πολιτικός, ο πρώτος που συνέγραψε ρωμαϊκή ιστορία στα λατινικά, και φανατικός ανθέλληνας, αφού θεωρούσε τον ελληνισμό ως απειλή για την ρωμαϊκή κουλτούρα.

Η Ρώμη πρόβαλε μια σειρά από απαράδεκτες αξιώσεις, απαιτώντας στο τέλος την κατεδάφιση της Καρχηδόνας, προκειμένου να κτιστεί ἐκ νέου, μακριά από τα παράλια, και σε μεγάλο βάθος, στην ενδοχώρα τής Αφρικής. Μετά από τριετή πολιορκία, οι Ρωμαίοι τη λεηλάτησαν συστηματικά και την έκαψαν ολοσχερώς, το 146 ΠΚΧ, σπέρνοντας τα χωράφια με αλάτι, για να γίνει η γη άγονη και άχρηστη για τις μελλοντικές γενιές.⁽¹²⁾ Αρχεία τής Καρχηδόνας δεν έχουν διασωθεί, δεδομένου ότι τα βιβλία τής βιβλιοθήκης της μοιράστηκαν στις αφρικανικές φυλές, και τα ιστορικά χρονικά χάθηκαν.

Ἐν τέλει, η Ἐλίσσα-Διδώ στερήθηκε την υστεροφημία της – από τον Αἰνεία…

• ⁽¹²⁾ Άρη Αλεξάνδρου, Ανάβασις

(…) μεῖνε κεῖ καὶ κοίτα ὥς τὸ τέλος
κοίτα τους ποὺ ἄλλοι μὲ κλειδιὰ κι ἄλλοι μὲ χειροπέδες
θὰ γκρεμίζουν
ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ συμμαχοῦντες
γεφύρια στέγες φιλιατρὰ
κοίτα τους
καθὼς θὰ ἰσοπεδώνουν τὴν πολιτεία πούχτισες
καὶ θὰ τὴν σπέρνουν ἅλας.

Επόμενο Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων) ● Ναύκρατις ● Adolf Schulten και Dan Stanislawski ● Μετάλλων Δέλεαρ ● Κασσιτερίδες ● Βαλεαρίδες ● Αργανθώνιος ● Φιλία Ελλήνων-Ταρτησσίων Κόντρα σε Φοίνικες και Καρχηδόνιους

• >> Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων)
• << Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ

Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

Χρονικό 20. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

/ENGLISH/ Chronicle 20. THE ENIGMATIC SEA PEOPLES

● Κατάρρευση Εποχής Μπρούντζου Λόγω Λιμού ● Τρωικός και Λαοί
τής Θάλασσας ● Στήλη Μερνεφθά και Έξοδος ● Χετταίοι και Λούβιοι

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Η “Απέραντη Πράσινη” Μεσόγειος, η “Θάλασσα των Ελλήνων”

ΠΡΟΤΟΥ ΝΑ ΠΛΕΥΣΟΥΜΕ προς την Ἑσπερία, λέω να ξανοιχτούμε στο “Απέραντο Πράσινο” της “Θαλάσσης τῶν Ἑλλήνων” (όπως “έβλεπαν” οι Αιγύπτιοι τη Μεσόγειο), εἰς ἀναζήτησιν των Λαών τής Θάλασσας, συναπαντώντας καθ’ ὁδόν διάφορες περιπλανώμενες ομάδες μεταναστών ή προσφύγων. Ταξιδεύοντας στον χώρο και τον χρόνο, στην ιστορία, τον θρύλο ή τον μύθο, πρέπει να πάμε πίσω στο εκρηκτικό φινάλε τού 17ου ΠΚΧ αιώνα, στο “big bang” τής μινωικής ηφαιστειακής έκρηξης στην Θήρα, αφού σχεδόν συμπίπτει με τις πρώτες εμφανίσεις των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο. Αν πάρουμε υπόψη μας πως εκείνην την περίοδο, μαζί με τον μινωικό στόλο, είχε ναυαγήσει και η επιχείρηση αστυνόμευσης των θαλασσών, μπορούμε να υποθέσουμε πως τότε οι άνθρωποι αυτοί θα ήταν πειρατές, ενώ παράλληλα, συνειδητοποιούμε πόσο μεγάλη αλληλεξάρτηση είχαν οι μεγάλες δυνάμεις και στον αρχαίο κόσμο.

Αρχαίο πλοίο, παράσταση σε αιγυπτιακό πάπυρο

Αργότερα, οι Αιγύπτιοι άρχισαν πια να προσδιορίζουν με τον τρόπο τους την ταυτότητα των διαφόρων ομάδων των Λαών τής Θάλασσας, και μια από τις πρώτες που κατέγραψαν ήταν οι Sherden (ή και Shardana). Επρόκειτο για μια μεγάλη ομάδα πειρατών, που δημιούργησε σοβαρά προβλήματα στο εμπόριο, στο τέλος τού 13ου αιώνα, συμβάλλοντας σε μεγάλο βαθμό στην κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου. Το γεγονός ότι δεν αναφέρονται είτε σε παραδόσεις, ή και σε γραπτά, Ελλήνων ή Χετταίων, υποδηλώνει ότι δεν προέρχονταν από τις επικράτειές τους. Υπάρχουν μελετητές που συνδέουν τους Shardana με τη Σαρδηνία, επειδή μοιάζουν οι λέξεις. Με βάση το ίδιο σκεπτικό, η αρχαιολόγος Margaret Guido πρότεινε την άποψη πως η ἐν λόγῳ φυλή μάλλον καταγόταν από την πεδιάδα των Σάρδεων, στη Λυδία,, και μετανάστευσε, όπως φαίνεται, αργότερα στη Σαρδηνία. Πιθανολογείται ότι πολλοί άνθρωποι, όχι μόνον οι Τρῶες, οι μελλοντικοί Ρωμαίοι, εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία και το Αἰγαῖο, για να εγκατασταθούν τελικά στην ιταλική χερσόνησο και τα νησιά της, λόγω της κατάρρευσης της εποχής τού μπρούντζου μάλλον, παρά προτού από αυτήν. Έχουμε ενδείξεις που καθιστούν μάλλον αξιόπιστη την Αἰνειάδα τού Βιργιλίου – χωρίς ν’ αποκλείεται το ενδεχόμενο και προγενέστερων μεταναστεύσεων. Πρόσφατες γενετικές μελέτες, όντως, δείχνουν πως οι πληθυσμοί όχι μόνον των ανθρώπων, αλλά και των βοοειδών, σε διάφορες περιφέρειες της Ιταλίας, ιδιαίτερα στην Τοσκάνη, συγγενεύουν πρωτίστως με την Ανατολία, κυρίως τα βορειοδυτικά της, παρά με οποιαδήποτε άλλη περιοχή.

Ένα περίφημο απόσπασμα του Ἡροδότου, που επικαλούνται συχνά-πυκνά οι μελετητές, περιγράφει την αποδημία των Λυδών, και την περιπλάνησή τους στη Μεσόγειο, λόγω λιμού:

Ετρούσκοι ἐν χορῷ, επιτύμβια τοιχογραφία

“Ο βασιλιάς τους χώρισε τον λαό στα δυο, έτσι ώστε η μια ομάδα να παραμείνει, και η άλλη να εγκαταλείψει την χώρα. Επικεφαλής αυτών που έφευγαν θα ήταν ο γιος του, Τυρρηνός. Κατηφόρισαν προς την Σμύρνη κι έφτιαξαν καράβια. Πέρασαν από πολλές χώρες, ώσπου έφτασαν στους Όμβρους, όπου ίδρυσαν πόλεις και ονομάστηκαν Τυρρηνοί.”

Να μην ξεχνάμε πως η Μικρασία αντιμετώπιζε το ίδιο οξύτατο πρόβλημα της πείνας και κατά την περίοδο της κατάρρευσης, και ὡς ἐκ τούτου, οι Λαοί τής Θάλασσας, ένας συνασπισμός τότε θαλασσοπόρων μεταναστών-προσφύγων, είχαν βαθμιαία σφυρηλατήσει άρρηκτους δεσμούς, ώστε ν’ ανακουφιστούν από τις τεράστιες ελλείψεις. Η ξηρασία θα μπορούσε κάλλιστα να υποθάλψει κοινωνικοοικονομικές εντάσεις και πολέμους. Ως προς την ιστορία που μας αφηγήθηκε ο Ηρόδοτος, και τη σύνδεσή της με τους Λαούς τής Θάλασσας, υποστηρίζεται από αρκετούς μελετητές ότι εκείνοι που οι Αιγύπτιοι ονόμαζαν Teresh, δεν ήταν άλλοι από τους Τυρρηνούς (ή Τυρσηνούς), οι οποίοι συχνά ταυτίζονται με τους Tusci (ἐξ οὗ Τοσκάνη), δηλαδή το λατινικό εξώνυμο των Ετρούσκων (ή Rasna, όπως αυτοπροσδιορίζονταν). Εκτός τής ετρουσκικής, η τυρρηνική γλωσσική οικογένεια περιλαμβάνει και τη λημνιακή γλώσσα, που μιλιόταν, κατά τα φαινόμενα, στη Λήμνο μέχρι τον 6ο αιώνα ΠΚΧ. Μια άλλη γλώσσα τού Αἰγαίου, συγγενής ίσως της ετρουσκικής, ήταν η μινωική κρητική. Στον χάρτη των πιθανών τόπων καταγωγής των Τυρρηνών, μπαίνει από τον Θουκυδίδη ένα ακόμη αιγαιοπελαγίτικο νησί, δίπλα στη Μικρασία, η Λέσβος. Ως αναγνώστες τού Βιργιλίου, οι Ρωμαίοι ταύτιζαν τους Teresh με τους Τρώες. Υπάρχουν ενδείξεις που ενισχύουν την άποψη αυτή. Και αρκετοί συγγραφείς, ανάμεσά τους και ο Andrea Salimbeti, στο κείμενό του, Η ελληνική εποχή τού μπρούντζου: Λαοί τής Θάλασσας, υποστηρίζουν πως η συσχέτιση των Τρώων με τους Teresh (ή αλλιώς Tursha), θα πρέπει να είναι το πρώτο προς εξέταση ενδεχόμενο:

Ο δικέφαλος αετός, το βυζαντινό βασιλικό σύμβολο,
είχε χρησιμοποιηθεί από Μυκηναίους και Χετταίους,
λ.χ. αυτό το ανάγλυφο του 1400 ΠΚΧ στο Alaca Höyük

“Η Τροία εμφανίζεται σε χεττιτικό έγγραφο ως Taruisa. Μπορούμε λογικά να υποθέσουμε πως οι κάτοικοι της Taruisa ονομάζονταν με κάποια παρόμοια λέξη – χωρίς τα φωνήεντα, για να είναι συγκρίσιμη με την αιγυπτιακή γραφή”.

Η Τρωάδα βρισκόταν εκτός τής επικράτειας, μα μέσα στην σφαίρα επιρροής των Χετταίων. Διαφορετικό ενδεχόμενο προκύπτει από κάποιο άλλο χεττιτικό έγγραφο με κατάλογο πόλεων, μεταξύ των οποίων και η Tarsa, προφανώς η Ταρσός. Τα τοπωνύμια, και οι αντίστοιχες ιθαγένειές τους, θα καταγράφονταν στα αιγυπτιακά ιερογλυφικά, και σε οποιαδήποτε σημιτική, ή άλλη σφηνοειδή γραφή, χωρίς φωνήεντα, ως “Τρσ”, “Τρς”.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Εξαιρετικό παράδειγμα για το πόσο σημαντική υπήρξε η ελληνική καινοτομία, με την χρήση συμβόλων για τα φωνήεντα. Αν οι ανατολικοί λαοί κατέγραφαν και τα φωνήεντα, τότε ίσως το αίνιγμα των Λαών τής Θάλασσας να είχε προ πολλού λυθεί!

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη
συνομοσπονδία των συμμάχων της, κι η λογοτεχνική παράδοση
του Τρωικού μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των
Ελλήνων ν’ αποκρούσουν τις επιδρομές”. (Eberhard Zangger)

Το αμάλγαμα της Μικρασίας: οι περιοχές και οι λαοί τους

Με τη Μικρασία μάλλον συνδέονται, σύμφωνα με ποικίλες εκδοχές, και άλλοι Λαοί τής Θάλασσας, όπως οι Lukka (Λύκιοι). Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι, στη συντριπτική τους πλειονότητα, φαίνεται πως κατάγονταν από την Τρωάδα. Γι’ αυτό ο Ελβετός γεωαρχαιολόγος,⁽²⁾ Eberhard Zangger, είναι της άποψης πως “οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη συνομοσπονδία των συμμάχων της, και η λογοτεχνική παράδοση του Τρωικού πολέμου μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των Ελλήνων ν’ αποκρούσουν αυτές τις επιδρομές.”⁽³⁾ Αυτό φαίνεται ν’ αντανακλά η Ὁμήρου Ἰλιάς.

• ⁽²⁾ Με την χρήση τεχνικών και του αντικειμένου τής γεωγραφίας, της γεωλογίας, ή και άλλων γεωεπιστημών, η γεωαρχαιολογία εξετάζει θέματα που εμπλουτίζουν την θεωρία και πράξη τής αρχαιολογίας. Οι γεωαρχαιολόγοι μελετούν τις φυσικές διεργασίες που επηρεάζουν τους αρχαιολογικούς χώρους, όπως η γεωμορφολογία, καθώς επίσης το έδαφος και τα ιζήματα, υποβοηθώντας τις αρχαιολογικές έρευνες.

• ⁽³⁾ Κατά το σενάριο αυτό, ο Τρωικός ήταν πόλεμος “δίκαιος”, αμυντικός, από την πλευρά των Ελλήνων, και δεν είχε ως στόχο την κατάκτηση και καταστροφή τής πόλης, που είχε υπό τον έλεγχό της το πέρασμα προς τον Εύξεινο Πόντο.

Η “Ανατολική υπόθεση” του Eberhard Zangger

Eberhard Zangger

● Στην “Ανατολική υπόθεσή” του (πως η Μικρασία και δη η Τροία δίνει το κλειδί για να κατανοήσουμε την εποχή), ο Eberhard Zangger προκάλεσε μεγάλη αίσθηση, αλλά και αντιδράσεις, επειδή ταύτισε την Τροία με την Ατλαντίδα. Η άποψή του είναι πως ο Πλάτωνας χρησιμοποίησε μιαν αιγυπτιακή εκδοχή τής ιστορίας τής Τροίας, όταν έκανε την περίφημη αναφορά του στην Ατλαντίδα. Για να στηρίξει το επιχείρημά του αυτό, συνέκρινε τον μυκηναϊκό πολιτισμό με την αφήγηση του Πλάτωνα σχετικά με την αναμέτρηση των πολιτισμών Ἑλλάδος και Ἀτλαντίδος, και παραλλήλισε τις αναμνήσεις τού Τρωικού πολέμου κι εκείνου που διεξήχθη, υποτίθεται, ανάμεσα στους Έλληνες και τους Άτλαντες (μάλλον παραλλαγή τής Τιτανομαχίας). Κατά την ερμηνεία του, ο θρύλος τού Τρωικού πολέμου είναι η ανάμνηση του κοσμοϊστορικού χάους, που οδήγησε στην κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Κατέληξε, μάλιστα, στο συμπέρασμα πως η Τροία θα πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερη από ό,τι υποθέτουν οι περισσότεροι μελετητές, με τεχνητά λιμάνια μες στη σύγχρονη προσχωσιγενή πεδιάδα τής Τροίας. Για να το αποδείξει, προετοίμασε μια γεωφυσική χαρτογράφηση της πεδιάδας από ελικοπτέρου, ώστε να εντοπίσει στρώματα ανθρώπινης εγκατάστασης και ίχνη τεχνητών λιμανιών, με τεχνικές μελέτης τού υπεδάφους. Όμως, η τουρκική κυβέρνηση, έχοντας δώσει την αποκλειστικότητα ανασκαφής στην Τροία στον Γερμανό αρχαιολόγο Manfred Korfmann, απέρριψε το αίτημα του Zangger. Απογοητευμένος αυτός, περιορίστηκε σε μια διάλεξή του στην Ακαδημία Επιστημών τής Χαϊδελβέργης. Πιστεύω πως το εγχείρημά του υπονομεύτηκε όχι από τα αποκλειστικά δικαιώματα του Korfmann γι’ ανασκαφές στην Τροία [!] (το σχέδιο του Zangger ἐπὶ τῆς οὐσίας δεν προέβλεπε ανασκαφές), αλλά πιθανόν από την απροθυμία τής Τουρκίας να επιτρέψει τυχόν αποκάλυψη ευαίσθητων στρατιωτικών δεδομένων σε παραμεθόρια περιοχή.

Ίλιον/Τροία. Η ευρύτερη περιοχή και, κάτω δεξιά με κόκκινο, η σημερινή ακτογραμμή:
η πεδιάδα τής Τροίας που ενδιέφερε τον Zangger, στα στρατηγικής σημασίας στενά.

Η ιστορικότητα της Ιλιάδας

Σκηνές Τρωικού στην αγγειογραφία

Αν και αρκετοί ιστορικοί αμφισβητούν την ιστορικότητα της Ιλιάδας, φαίνεται πως ο Τρωικός πόλεμος υπήρξε ιστορικό γεγονός, και αποτελεί κλειδί για την κατανόηση των βαθύτερων αιτίων των κοσμοϊστορικών εξελίξεων εκείνη την εποχή. “Σίγουρα, η μετακίνηση των Λαών τής Θάλασσας περιλαμβάνεται στις μεγαλύτερες και σπουδαιότερες μεταναστεύσεις στην Ιστορία, αφού άλλαξε το πρόσωπο του αρχαίου κόσμου, περισσότερο από κάθε άλλο μεμονωμένο γεγονός, πριν από την εποχή τού Μεγάλου Ἀλεξάνδρου”, τονίζει ο Salimbeti. Αυτός ο μακρόχρονος, καταστρεπτικός πόλεμος, μαζί με τον εκτεταμένο λιμό σε όλη την χερσόνησο, δημιούργησαν τις εκρηκτικές συνθήκες που οδήγησαν στην κατάρρευση. Καθώς έτσι είχαν τα πράγματα, πολλοί Τρώες, σύμμαχοι, ή γείτονές τους, κατέληξαν πρόσφυγες, και πολλοί από αυτούς επιβίωσαν χάρη στην ευστροφία, μα και στα ξίφη τους. Αρχαιολογικά ευρήματα οδηγούν στο συμπέρασμα πως οι Λαοί τής Θάλασσας δεν ήταν πλέον ούτε πειρατές, ούτε κι επιδρομείς που λεηλατούσαν και λαφυραγωγούσαν ανυπεράσπιστες πόλεις, αλλ’ αντιθέτως, μια τεράστια ομάδα ανθρώπων, που έψαχναν ένα μέρος να εγκατασταθούν, μια νέα πατρίδα, ένα καλύτερο αύριο. Αυτό ήταν προφανές ήδη κατά την πρώτη τους εκστρατεία στην Αίγυπτο, με Λίβυους επικεφαλής, αφού συνοδεύονταν από τις οικογένειες και τα υπάρχοντά τους. Οι φυλές τής Λιβύης έπαιξαν επίσης σημαντικό ρόλο στις πρώτες εκστρατείες εναντίον τής Αιγύπτου. Αιώνες αργότερα, οι Ηρόδοτος και Ἑκαταῖος αναφέρθηκαν σε μια από τις ἐν λόγῳ φυλές. Ήταν οι Βέρβεροι Μάξυες (ή Μάζυες), οι Mazaces και Mazices των Ρωμαίων, ή οι Meshwesh των Αιγυπτίων, που διατείνονταν και αυτοί με τη σειρά τους πως στις φλέβες τους κυλούσε τάχα τρωικό αίμα…

Peleset αιχμάλωτος στην Αίγυπτο,
και το ἐν λόγῳ σύμβολο του Δίσκου
τής Φαιστού (κάτω δεξιά)

Πελασγοί και Φιλισταίοι (Peleset)

Ένας σημαντικός Λαός τής Θάλασσας υπήρξαν οι Peleset, που ταυτίζονται με τους Φιλισταίους και, με μιαν ευρεία έννοια, τους Παλαιστίνιους:

“Μια από τις θεωρίες τούς συνδέει με τους Πελασγούς, που ήταν σύμμαχοι της Τροίας, και μια ομάδα τους ζούσε στην Θρᾴκη”, πιθανολογεί ο Salimbeti. “Εκείνοι οι Πελασγοί μάλλον θα μετανάστευσαν στα νότια, υπερισχύοντας και καταφέροντας ανεπανόρθωτα πλήγματα κατά του αχαϊκού ελληνικού πολιτισμού. Λίαν συντόμως πολλοί από αυτούς βρέθηκαν ακόμη νοτιότερα, στην Κρήτη.”

Υπάρχουν βιβλικές αναφορές στους Φιλισταίους, ως προερχόμενους από ένα μέρος που προσδιορίζεται με το τοπωνύμιο Caphtor,⁽⁴⁾ το οποίον οὐκ ὀλίγοι μελετητές ταυτίζουν με την Κρήτη:

• ⁽⁴⁾ Wikipedia: “Ο Caphtor είναι τόπος που μνημονεύεται στη Βίβλο και την σχετική βιβλιογραφία. Οι κάτοικοί του καλούνται Caphtorites (ή Caphtorim) και αναφέρονται ως υποδιαίρεση των αρχαίων Αιγυπτίων. Παραδοσιακές εβραϊκές πηγές τοποθετούν τον Caphtor στην περιοχή τού Πηλουσίου [Δέλτα τού Νείλου]. Άλλες πηγές [;] τον συνδέουν με τόπους εκτός Αιγύπτου, όπως Κιλικία, Καππαδοκία, Κύπρο, ή Κρήτη”… Το πιο απίθανο σενάριο είναι “ατράνταχτη αλήθεια” για ορισμένους. Δείγμα τής αξιοπιστίας των μελετητών μας! (Βλέπε Χρονικό 27, υποσημείωση 10).

“Η θεωρία αυτή”, συμπληρώνει ο Salimbeti, “έχει κατά κάποιον τρόπον ενισχυθεί με την ανακάλυψη του Δίσκου τής Φαιστού στην Κρήτη. Ένα από τα σύμβολά του παρουσιάζει το κεφάλι ενός άνδρα στεφανωμένου με φτερά – μοιάζει, δηλαδή, πάρα πολύ με τις φτερωτές στην κορυφή περικεφαλαίες των Peleset, όπως τους απεικονίζουν” οι Αιγύπτιοι στον ναό τού Ραμσή Γ΄.⁽⁵⁾

Δέλτα τού Νείλου: το Πηλούσιον στ’ ανατολικά, η ελληνική αποικία Ναύκρατις δυτικά και, πιο πάνω, η θέση όπου χτίστηκε αργότερα η Αλεξάνδρεια. Φαίνεται και η “Διώρυγα των Φαραώ” που ένωνε Μεσόγειο κι Ερυθρά θάλασσα.

• ⁽⁵⁾ Ήταν, θα έλεγα, σχεδόν αναπόφευκτο: “Η ομοιότητα [της περικεφαλαίας των Peleset] με τα φτερωτά καλύμματα της κεφαλής των Μάγια και των Αζτέκων είναι πράγματι εκπληκτική, δεδομένης τής απόστασης που χώριζε τη μεσοαμερικανική κουλτούρα” από τη μεσογειακή… Καλπάζουσα φαντασία κάπου στη Διαδικτυακή Θάλασσα, ενώ πέρα στον μακρινό ορίζοντα αναδύεται σιγά-σιγά η γη τής Ατλαντίδας…

● Ποια ήταν, άραγε, η γλώσσα των Φιλισταίων; Η Wikipedia μας ενημερώνει για “πιθανές σχέσεις με ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, ακόμη και τη μυκηναϊκή ελληνική, ενισχύοντας την θεωρία που έχει διατυπωθεί ανεξάρτητα [;!] πως οι Φιλισταίοι εμφανίστηκαν ως μετανάστες μεταξύ των ‘Λαών τής Θάλασσας’.” Και τι ξέρουμε, αλήθεια, για την γλώσσα (ή τις γλώσσες) των Πελασγών; “Αφού δεν υπάρχει καμιά βεβαιότητα για την ταυτότητα (ή τις ταυτότητες) των Πελασγών, έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες. Καθώς η ελληνική έχει χαρακτηριστεί ως ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, το μείζον προς διερεύνηση ζήτημα είναι αν [και] η πελασγική ήταν γλώσσα ινδοευρωπαϊκή”. Για όλα τα περαιτέρω, μας παραπέμπει στην αιγαιακή γλωσσική οικογένεια, που έχει προτείνει ο Giulio M. Facchetti, λόγω κάποιων υποτιθέμενων ομοιοτήτων ανάμεσα στην ετρουσκική και τη λημνιακή, καθώς και κάποιες άλλες γλώσσες τής περιοχής, όπως οι μινωική, ἐτεοκρητική, ἐτεοκυπριακή, καθώς και φιλισταϊκή. Οι γλώσσες αυτές ίσως να συναπάρτιζαν κάποιο προ-ινδοευρωπαϊκό φῦλον, που εκτεινόταν από την Χαναάν ως τις Άλπεις. Ωστόσο, η ἐν λόγῳ άποψη δεν είναι γενικά αποδεκτή. Υπάρχουν και άλλοι που επιχειρούν να συνδέσουν την ετεοκρητική και την ετεοκυπριακή με τις σημιτικές γλώσσες.

Πελασγικός κυκλαδικός πολιτισμός: στο σχέδιο αυτού του “τηγανιού” (2800 ΠΚΧ) κάποιοι ευφάνταστοι “βλέπουν” χάρτη τής Ατλαντίδας!

Φυσικά, όλα τα παραπάνω δεν είναι παρά υποθέσεις, όπως παραδέχεται και ο Facchetti. Αυτό που μετράει είναι η ιδέα την οποία είχαν οι ίδιοι οι Έλληνες για τους Πελασγούς, που επιβίωναν κατά την κλασική περίοδο σε διάφορα μέρη τής ηπειρωτικής Ελλάδας, της Κρήτης, ή και άλλων νησιών τού Αιγαίου. Πληθυσμοί, οι οποίοι τότε προσδιορίζονταν ως “πελασγικοί”, μιλούσαν γλώσσα, ή γλώσσες, που οι Έλληνες χαρακτήριζαν ως “βαρβαρικές” – ἤτοι τους ήταν ακατανόητες. Πολλά μέρη τής Ελλάδας, σύμφωνα με αρχαία παράδοση, ήταν κάποτε πελασγικά, πριν να εξελληνιστούν. Με όλα αυτά κατά νου, μπορούμε ν’ απολαύσουμε το θέαμα, βλέποντας τις θεωρητικολογίες των μελετητών να καταρρέουν παταγωδώς… (Περί Πελασγών βλέπε Χρονικό 15, υποσημείωση 7).

Ένας άλλος “Τρωαδίτης” Λαός τής Θάλασσας μπορεί να ήταν οι Weshesh. Οι ελάχιστες διαθέσιμες πληροφορίες οδήγησαν… ἐξ ἀνάγκης σε εικασίες για το ενδεχόμενο να σχετίζεται τ’ όνομά τους με το Ἴλιον, όπως ονόμαζαν επίσης οι Έλληνες την πόλη τής Τροίας (Wilusa, ή Wilusiya, οι Χετταίοι), από τον βασιλιά Ἴλο (ἐξ οὗ και Ἰλιάς). “Το W των Weshesh”, γράφει ο Salimbeti, “είναι σύγχρονη επινόηση για την ευκολία τής προφοράς: τα αιγυπτιακά αρχεία αναφέρονται στους Uashesh”. Μελετητές συσχετίζουν αυτόν τον λαό με την Ἄσσο, επίσης στην Τρωάδα, ή με την Ἰασό τής Καρίας, ή και με την Ἰσσό τής Κιλικίας. Άλλοι, πάλι, υποθέτουν πως συνδέθηκε με τον ισραηλιτικό συνασπισμό, ως η φυλή Ασήρ. Ένας ακόμη Λαός τής Θάλασσας σχετιζόμενος με τους Ιουδαίους ήταν οι Tjeker. Φτάνοντας στην Χαναάν, κατέλαβαν την πόλη-κράτος τής Dor, και τη μετέτρεψαν σε μεγάλη και καλά οχυρωμένη πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Η Dor καταστράφηκε βίαια, στα μέσα τού 11ου αιώνα ΠΚΧ, από τους επεκτατικούς τότε Φοίνικες, που αρχικά ανακόπηκαν από τους Φιλισταίους, και κατόπιν από τους Εβραίους. Ο βασιλιάς Δαβίδ (αν ήταν κάτι παραπάνω από μυθολογική μορφή) υποτίθεται πως κατέκτησε την Dor, και οι Tjeker δεν ξανακούστηκαν πια.

Τεῦκρος τῆς Τρωάδος καὶ τῆς Σαλαμῖνος

Αχιλλέας και Αίας παίζουν ζάρια: αμφορέας τού
ζωγράφου-αγγειοπλάστη Εξηκία, 540-530 ΠΚΧ

Σύμφωνα με μια θεωρία, οι Tjeker είχαν γλωσσική συγγένεια με τους Tekrur, που δεν ήταν άλλοι από τους Τεύκρους, μια φυλή η οποία κατοικούσε στη βορειοδυτική Μικρασία, στα νότια της Τρωάδας, όπως αναφέρουν αρχαίες πηγές. Η παράδοση προσφέρει δυο ενδεχόμενα ως προς την καταγωγή τους: την Κρήτη και την Ἀττική. Θρύλοι συνδέουν αυτές τις περιοχές, φτάνοντας σε ακόμη πιο μακρινούς τόπους, ακολουθώντας κατά πόδας δύο επώνυμους μα και συνώνυμους ήρωες: ήταν ο Τρωαδίτης βασιλιάς Τεῦκρος, και ο Τεῦκρος ο “νόθος”, Ἕλλην ἐκ Σαλαμῖνος. Σύμφωνα με τον Βιργίλιο, ο πρώτος καταγόταν από την Κρήτη, αλλά εγκατέλειψε το νησί με το ένα τρίτο των κατοίκων στη διάρκεια μεγάλου λιμού (πόσες ανάλογες ιστορίες…), ώσπου εγκαταστάθηκε δίπλα σ’ ένα ποτάμι, που του έδωσε τ’ όνομα του πατέρα του, Σκάμανδρου. Αντίθετα, ο Διονύσιος ὁ Ἁλικαρνασσεὺς υποστηρίζει πως ο ἐν λόγῳ Τεύκρος είχε πάει στην Τρωάδα από την Αττική. Ο Σκάμανδρος (ή Ξάνθος) ήταν, λέει, ποτάμιος θεός, γιος τού Ὠκεανοῦ. Κατά τον Όμηρο, άρχισε να πολεμά στο πλευρό των Τρώων, όταν ο Ἀχιλλεὺς τον προσέβαλε. Ήταν προσωποποίηση του ποταμού που έρεε δίπλα από την Τροία. Οι Έλληνες στρατοπέδευσαν κοντά στις εκβολές του, και οι μάχες τους με τους Τρώες διεξάγονταν στην πεδιάδα του. Χάρη, λοιπόν, στον Τεύκρο, η γη ονομάστηκε αρχικά Τευκρία, αργότερα Δαρδανία, όταν έφτασε εκεί ο Δάρδανος (ἐξ οὗ και Δαρδανέλλια) και, στο τέλος, Τρωάδα (από τον βασιλιά Τρῶα). Παρ’ όλες τις τοπωνυμικές αλλαγές, οι Τρώες συνέχιζαν ν’ αυτοαποκαλούνται Τεύκροι. Έτσι, λ.χ. ο Αἰνείας προσδιορίζεται ως “ο μέγας καπετάνιος των Τεύκρων”.

Η κρίση τού Πάρι (1904), του Enrique Simonet: Η Αφροδίτη μπροστά θριαμβευτικά γυμνή
ως νικήτρια των αρχαίων καλλιστείων, ενώ Ήρα και Αθηνά μένουν ταπεινωμένες πίσω…

Ο νόθος Τεύκρος ήταν Τρωαδίτης κατά το ήμισυ, από τη μητέρα του, Ἡσιόνη, πριγκίπισσα του Ιλίου και παλλακίδα τού βασιλιά Τελαμῶνος, που είχε φτάσει από την Αἴγινα στη Σαλαμίνα, διωγμένος από τον πατέρα του, γιατί σκότωσε κατά λάθος τον αδερφό του. Ο Τεύκρος πήρε μέρος στον Τρωικό στο πλευρό των Ελλήνων, με συμμαχητή τον ετεροθαλή αδελφό του, Αἴαντα, ενώ “εχθροί” του ήταν οι εξάδελφοι Ἕκτωρ και Πάρις, αλλά και ο θείος Πρίαμος. Στο κάτω-κάτω, ο πόλεμος ήταν οικογενειακή υπόθεση – πόσο μάλλον για τον Τεύκρο. Όμως, όταν γύρισε στη Σαλαμίνα, ο πατέρας του τον κατηγόρησε, επειδή δεν φρόντισε να επαναπατριστεί η σορός τού Αίαντα. Τότε, και αυτός με τη σειρά του, αποκληρώθηκε, εξορίστηκε κι αναγκάστηκε να ψάξει για νέα πατρίδα. Τ’ αποχαιρετιστήρια λόγια του, που ο Ὁράτιος μετέτρεψε σε συγκινητική ᾠδή, είναι μια προτροπή προς τους συντρόφους του να μην βυθίζονται “καθόλου σε απελπισία… αύριο θα ξανοιχτούμε στην απέραντη θάλασσα”.⁽⁶⁾ Η ομιλία του αυτή, που συνδέθηκε αργότερα με τα ταξίδια των ανακαλύψεων, βρίσκεται επίσης στην Κόλαση του Δάντη, ή και τον Ulysses τού Tennyson. Ο Τεύκρος συμπαρατάχθηκε αργότερα με τον Φοίνικα βασιλιά Βῆλο, της Τύρου, κατά την εκστρατεία του εναντίον τής Κύπρου, και όταν το νησί κατακτήθηκε, ο Βήλος το παρέδωσε στον Τεύκρο ως ανταμοιβή. Και αυτός ίδρυσε εκεί την πόλη τής Σαλαμίνας, δίνοντάς της τ’ όνομα της γενέτειράς του.

• ⁽⁶⁾ “Όπου η τύχη θα μας φέρει, πιο καλότροπη απ’ τον πατέρα μου, | θα πάμε, ὦ, άνδρες και σύντροφοί μου. | Μην απελπίζεστε με τον Τεύκρο αρχηγό σας και προστάτη· | άδηλο είναι το μέλλον που επιφυλάσσει ο Απόλλων | στη Σαλαμίνα σ’ έναν νέο κόσμο. | Ὦ, άνδρες, που μαζί μου συχνά υπομείνατε | χειρότερες αναποδιές, ξορκίστε τώρα τις έγνοιες σας με το κρασί· | αύριο θα ξανοιχτούμε στην απέραντη θάλασσα.” (Ὁρατίου, ᾨδή).
  Στο λατινικό πρωτότυπο: “Quo nos cumque feret melior fortuna parente, | ibimus, o socii comitesque. | Nil desperandum Teucro duce et auspice Teucro; | certus enim promisit Apollo ambiguam tellure nova Salamina futuram. | O fortes peioraque passi | mecum saepe viri, nunc vino pellite curas; | cras ingens iterabimus aequor.”.

Η Λήδα και ο Κύκνος, από το Ιερό τής Αφροδίτης
στην Παλαιά Πάφο (3ος αιώνας ΚΧ)

Η “χαλκῆ νῆσος”, ζωτικής σημασίας κόμβος των εμπορικών δικτύων, γνώρισε δύο κύματα ελληνικού εποικισμού: Το αρχικό απαρτιζόταν από Μυκηναίους εμπόρους, γύρω στο 1400 ΠΚΧ. Προς τα τέλη αυτής της περιόδου, η Κύπρος παρήγαγε μεγάλες ποσότητες “μυκηναϊκών” αγγείων. Και το δεύτερο μεγάλο κύμα, που συνδέεται με την ιστορία τού Τεύκρου, σημειώθηκε μετά από την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, γύρω στο 1100 ΠΚΧ, δίνοντας από τότε έναν πρωτίστως ελληνικό χαρακτήρα στο νησί, λόγω της εισβολής των Ελλαδιτών προσφύγων. Εκτός από τη Σαλαμίνα, o Τεύκρος πιστεύεται πως ίδρυσε και άλλες πόλεις. Ένας τοπικός θρύλος στη Γαλικία, της βορειοδυτικής Ιβηρίας λ.χ. συνδέει την θεμελίωση της Pontevedra με τον “Teucro”. Ο θρύλος μάλλον βασίζεται στην υπόθεση πως Έλληνες έμποροι είχαν φτάσει εκεί κατά την αρχαιότητα. Αν και τα θρυλούμενα απορρέουν πάντα από κάποιαν αιτία, ιστορικοί και αρχαιολόγοι συναινούν πως ο αρχικός οικισμός σχηματίστηκε κατά τον 1ο αιώνα ΠΚΧ, όταν η αρχαία Γαλικία ενσωματώθηκε στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Η Ποντεβέδρα (“παλαιά γέφυρα”, από μια ρωμαϊκή γέφυρα στον ποταμό Lérez), ονομάζεται μερικές φορές ποιητικά “πόλη τού Τεύκρου”, και οι κάτοικοί της “teucrinos” – όπως οι Τρώες!⁽⁷⁾ (Βλέπε Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

Λυχνάρι, Tróia, Πορτογαλία

• ⁽⁷⁾ Υπάρχει η εντύπωση πως η Tróia, απέναντι από το Setúbal τής Πορτογαλίας, πήρε τ’ όνομά της από την Τροία, όμως δεν ξέρουμε γιατί. Η χερσόνησος κατοικήθηκε στους προϊστορικούς χρόνους, όταν ήταν νησί και ονομαζόταν Acalá. Η πόλη, που έχτισαν εκεί οι Ρωμαίοι στον 1ο αιώνα ΚΧ, ονομάστηκε Cetóbriga, και αναδείχθηκε σ’ ένα σημαντικό αλιευτικό κέντρο. Όμως καταστράφηκε ολοσχερώς το 412 λόγω σεισμού με τσουνάμι. Αν το αρχικό όνομα ήταν Tróia, θα υποθέταμε πως οι Ρωμαίοι, ως καταγόμενοι από τους Τρώες, αποφάσισαν να χτίσουν μια Τροία δίπλα στην πόλη τού Ὀδυσσέα: το Olisipo, τη Λισαβόνα! Όπως παρατηρεί ο José Pedro Machado, στ’ Ονομαστικό ετυμολογικό λεξικό τής πορτογαλικής γλώσσας, το τοπωνύμιο αυτό δεν βρίσκεται μόνον στην περιοχή τού Setúbal. Υπάρχουν και άλλες Tróia στην Πορτογαλία, ή μια Troya στη Γαλικία. Οι “νονοί” τους, προφανώς, εμπνεύστηκαν από την Ιλιάδα. Βάσει ενός λήμματος της Μεγάλης πορτογαλικής και βραζιλιάνικης εγκυκλοπαίδειας, ο Machado εξέτασε το ενδεχόμενο το ἐν λόγῳ τοπωνύμιο να προέρχεται από την Cetóbriga: > Cetóbria > Cetróbia > Cetróia > Xetróia > Atróia – αν και… παρατραβάει η ιστορία για ένα όνομα! Ή, ενδεχομένως, το τοπωνύμιο να μη συνδέεται με την Τροία, αλλά με την Troyes, ή την Truyes, δύο γαλλικές πόλεις. Ή, τέλος, να προέκυψε από τη λατινική φράση “Trogia (villa)”, που παραπέμπει στο κέλτικο όνομα Trogus, Τρόγος – το πιθανότερο μάλλον.

Ψηφιδωτό στην Conímbriga

Συμπτώσεις Θρᾳκῶν και Κελτῶν

● Μα και το τοπωνύμιο Cetóbriga είναι προφανώς κέλτικο. Επειδή όμως υπάρχουν αναφορές για την παρουσία στην Ιβηρία και Θρᾳκῶν, με την κατάληξη -βριγα στην γλώσσα τους, ας δούμε και το θέμα αυτό. Υπάρχουν στην χερσόνησο πάρα πολλά τοπωνύμια με την κατάληξη -briga. Ίσως η γνωστότερη πόλη αυτής της κατηγορίας να είναι η Conímbriga, ένας από τους μεγαλύτερους ρωμαϊκούς οικισμούς τής Πορτογαλίας. Κατά την προ-ρωμαϊκήν εποχή ζούσαν εκεί οι Κόνιοι (Κυνήτες), που κατόπιν εγκαταστάθηκαν στη νότια Πορτογαλία. Μετά από την καταστροφή τής πόλης από τους Σουηβούς στη δεκαετία 460 ΚΧ, αρκετοί κάτοικοι πήγαν να ζήσουν στο γειτονικό Αιμίνιον, που σταδιακά μετονομάστηκε σε Coimbra. Η λέξη Conímbriga, πάντως, δεν συνδέεται με τους Conii· σχηματίζεται από τον γηγενή όρο conim (βράχος) και την κέλτικη κατάληξη -briga (ακρόπολη). Σχετίζεται με τους Κέλτες Brigantes που ήλεγχαν στα προ-ρωμαϊκά χρόνια την Brigantia στη Β. Αγγλία. Στη Β. Ιβηρία υπήρχε το Brigantium (Coruña, Γαλικία) και το Brigaecium (Αστούριες). Κατά τον Πτολεμαῖο, οι Brigantes ζούσαν και στη ΝΑ Ιρλανδία. Ο Στράβων μιλά για τους Brigantii, ως υποομάδα των Κελτών Vindelici, στις Άλπεις. Υπήρχαν, όμως, και οι Βρίγαντες, ή Βρύγες, που ήταν πολυάριθμος θρακικός λαός, με κοιτίδα, μάλλον, την χώρα των Κικόνων (μεταξύ Έβρου και Νέστου), ή την περιοχή των Βρυγηΐδων λιμνών (Πρέσπες). Ήταν πρόγονοι των Φρυγών (το ‘Β’ έγινε ‘Φ’), που αρχικά κατοικούσαν στη Βαλκανική, κι έπειτα μετανάστευσαν στη Μικρασία. Η χώρα των Κικόνων, κατά τον Ηρόδοτο, λεγόταν αρχικά Βριαντική. Περί το 700 ΠΚΧ, οι Βρύγες εγκαταστάθηκαν στη Β. Ήπειρο, μετά απλώθηκαν στην Παιονία, την Ιλλυρία (όπως λέει ο Σκύμνος ὁ Χίος στην Περιήγησή του), την Αδριατική (όπου βρίσκονται οι Βρυγηΐδες νήσοι), και στη δυτική Ευρώπη, εκστρατεύοντας ως ακόλουθοι του Διονύσου. Χαρακτηριστικό των Βριγάντων, σύμφωνα με τον Ἡσύχιο, ήταν οι καταλήξεις -βρίγα, ή -βρία, στις πόλεις τους (βλέπε και Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

Δούρειος Ίππος: η παλαιότερη γνωστή απεικόνιση (πίθος Μυκόνου, ± 670 ΠΚΧ)

ΩΣ ΤΩΡΑ, ΜΕ ΜΟΝΗ ΕΞΑΙΡΕΣΗ ΤΟΝ ΤΕΥΚΡΟ, που επιτέθηκε στην Κύπρο παρέα με Φοίνικες, συμβολίζοντας όσους βρήκαν καταφύγιο εκεί, δεν έχουμε δει κανέναν άλλον Έλληνα να πολεμά στο πλευρό των Λαών τής Θάλασσας, ή συμμάχων τους, αλλά μάλλον εναντίον τους, στον Τρωικό πόλεμο. Μας το είπε ήδη ο Sanford Holst στο προηγούμενο Χρονικό:

“Οι Μυκηναίοι είχαν επιτεθεί κατά των Μικρασιατών από τη μεριά τής θάλασσας. Για την επίλυση του προβλήματος, πολεμιστές και πλοία τής συνομοσπονδίας των Λαών τής Θάλασσας ξεχύθηκαν από την Ανατολία και τον Εύξεινο Πόντο στο Αιγαίο, όπου λεηλάτησαν τους Μυκηναίους”……

Ας προσπαθήσουμε να το επαληθεύσουμε αυτό στην Wikipedia:

“Οι εισβολείς, δηλαδή οι διάδοχες κουλτούρες σε αυτούς τους τόπους [ἤτοι τους μυκηναϊκούς], προφανώς δεν έκαναν καμιά προσπάθεια να διατηρήσουν τον πλούτο των πόλεων, αλλ’ αντίθετα, έχτισαν νέους οικισμούς πάνω στα ερείπια, με απλούστερη υλικά κουλτούρα και σε όχι τόσο περίπλοκο οικονομικό επίπεδο. Για παράδειγμα, κανείς δεν ιδιοποιήθηκε το ανάκτορο και τις πλούσιες αποθήκες τής Πύλου, αλλά τα πάντα κατακάηκαν, και οι διάδοχοι (όποιοι και αν ήταν αυτοί) προχωρούσαν μες στα ερείπια με φτωχικά αγγεία και στοιχειώδη υλικά αγαθά. Αυτό μαρτυρά μια πολιτισμική ασυνέχεια.”

Αυτό ίσως μαρτυρά και μια λογική ασυνέχεια! Το ερώτημα ως προς το ποιοι μπορεί να ήταν αυτοί οι εισβολείς, ο/η συγγραφέας το αφήνει αναπάντητο. Κι όμως τους ταυτίζει με τις “διάδοχες κουλτούρες”, που τα μέλη τους ήταν τόσο ανόητα, ώστε “κατέκαψαν το ανάκτορο και τις πλούσιες αποθήκες”, αντί να τα ιδιοποιηθούν. Απλούστατα, οι ἐν λόγῳ εισβολείς δεν είχαν κανέναν σκοπό να εγκατασταθούν εκεί. Είχαν πάει μόνο για να καταστρέψουν: δεν ήταν οι “διάδοχες κουλτούρες”!

Αιχμάλωτοι μαχητές των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο

Στους κόλπους των Λαών τής Θάλασσας κυριαρχούσαν οι Μικρασιάτες, αλλά σίγουρα δεν ήταν μόνοι τους. Στα αιγυπτιακά αρχεία, αρκετά ονόματα φυλών είναι αμφίβολης, ή άγνωστης, προέλευσης· όπως οι Shekelesh, ίσως οι Siculi, που μετακινήθηκαν από την ηπειρωτική Ιταλία στη Σικελία.

“Υπήρξε μια γιγαντιαία σειρά μεταναστευτικών κυμάτων, που εκτεινόταν σε όλη τη διαδρομή από την κοιλάδα τού Δούναβη ως τις πεδιάδες τής Κίνας”, σχολιάζει ο Michael Grant· και ο Moses Finley γενικά συμφωνεί: “Έχουμε ενδείξεις για μια μεγάλης κλίμακας μετακίνηση ανθρώπων… Το αρχικό κέντρο αναταραχής ήταν στην Καρπαθοδουνάβια περιοχή τής Ευρώπης… πιέζοντας σε διαφορετικές εποχές προς διαφορετικές κατευθύνσεις.”

Αν πιστέψουμε, όμως, τον Michael Wood, ήταν… “ουσιαστικά” [;!] Έλληνες:

“Απαρτίζονταν, όντως, οι Λαοί τής Θάλασσας ἐν μέρει από Μυκηναίους Έλληνες – ξεριζωμένους μετανάστες, ομάδες πολεμιστών και condottieri ἐν κινήσει; Σίγουρα, υπάρχουν υπόνοιες, μάλλον εξαιτίας των ομοιοτήτων στον πολεμικό εξοπλισμό και τις περικεφαλαίες των Ελλήνων και των Λαών τής Θάλασσας”. Περιλαμβάνοντας, επιπλέον, τους Sherden και Shekelesh στους “κακούς”, μας υπενθυμίζει πως “εκείνη την εποχή είχαν γίνει μεταναστεύσεις ελληνόφωνων λαών” προς τη Σαρδηνία και τη Σικελία. Η Τροία, καταλήγει, “λεηλατήθηκε ουσιαστικά από Έλληνες Λαούς τής Θάλασσας”…⁽⁸⁾

• ⁽⁸⁾ Είναι μεγάλο κρίμα που… “ουσιαστικά”, δεν υπήρχαν και Βρετανοί “κοντοτιέροι εν κινήσει”. Αλλιώς, ο… “παίδαρος της σκεφτόμενης γυναίκας” (όπως έχουν περιγράψει χιουμοριστικά κάποιες βρετανικές εφημερίδες τον Wood, λόγω της γοητείας του, που τον έκανε ελκυστικό στο “ασθενές” φύλο) θα είχε βρει ελληνικές αποικίες ακόμη και στον Άρη!

Κυκλαδική κεφαλή: ζει “στα νησιά” με “αλλοιωμένα” χαρακτηριστικά. Άρα
είναι “ύποπτη”!

Ούτε και ο Michael Wood είναι μόνος του. Η ταύτιση των Denyen και Ekwesh, με τους Δαναούς και Αχαιούς, αντίστοιχα, είναι ένα “χρόνιο πρόβλημα” των μελετών τής εποχής τού μπρούντζου, καθώς μάλιστα οι “ύποπτοι” ζούσαν… “στα νησιά”!⁽⁹⁾ Ήταν, άραγε, οι Αιγύπτιοι γραφείς αδαείς και αφελείς, ώστε να χρησιμοποιούν δυο ονόματα για τον ίδιο λαό; Τί μελετητές τής εποχής τού μπρούντζου είναι εάν (προσποιούνται ότι) αγνοούν πως Αχαιοί και Δαναοί είναι όροι συνώνυμοι; Μα δεν μελέτησαν την Ιλιάδα; Ο Όμηρος αναφέρει τ’ όνομα Ἀχαιοὶ 598 φορές, Δαναοὶ 138 φορές, Ἀργεῖοι 182 φορές, και Ἕλληνες μόνο μια φορά. Ήταν οι πρόγονοι των Ελλήνων: σύμφωνα με μιαν εκδοχή τού μύθου, οι Ἕλλην, Γραικός, Μάγνης, και Μακεδών (Μακεδνός), ήταν γιοι τού Δευκαλίωνα και της Πύρρας, οι μόνοι επιζώντες τού κατακλυσμού. Παιδιά τού Έλληνα ήταν οι Δῶρος, Ξοῦθος, και Αἴολος· και παιδιά τού Ξούθου οι Ἴων και Ἀχαιός. Ο Δαναός από την Αίγυπτο, ο Πέλοψ από τη Μικρασία, και ο Κάδμος από την Φοινίκη, κέρδισαν επάξια μια θέση στην Ελλάδα, αφομοιώθηκαν κι εξελληνίστηκαν. Για τους Δαναούς, πιθανόν λόγω… “αιγυπτιακής” καταγωγής, υπάρχει κάποια ελαστικότητα: ή ταυτίζονται με τους κατοίκους των Αδάνων τής Κιλικίας, ή συνδέονται ίσως με τη γη των Danuna, κοντά στην Ουγκαρίτ τής Συρίας, ή λέγεται πως μπορεί να ενώθηκαν μ’ εβραίους, σχηματίζοντας μια από τις αρχικές δώδεκα φυλές τού Ισραήλ, την φυλή Δαν.

• ⁽⁹⁾ Παρ’ όλο που η σύνδεση ακόμη και του χεττιτικού τοπωνυμίου Ahhiyawa (ή Ahhiya), με την Ἀχαΐα, αμφισβητείται εντονότατα (Wikipedia: “η ακριβής σχέση τού όρου Ahhiyawa με τους Αχαιούς, πέρα από μιαν ομοιότητα στην προφορά, προκαλεί έντονες αντιπαραθέσεις μεταξύ των μελετητών”· βλέπε την κατάληξη αυτού τού Χρονικού), οι… “Wikipediστές” έχουν απόλυτη βεβαιότητα για την ταύτιση Αχαιών και Ekwesh. Έτσι, αν αναζητήσεις πληροφορίες για τους δεύτερους, ανακατευθύνεσαι στους πρώτους! Ως προς την επίμαχη φράση “στα νησιά”, που οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούν αναφερόμενοι σε Λαούς τής Θάλασσας, και την επικαλούνται οι μελετητές ως επιχείρημα, καταντά να σημαίνει:“Πας μη στεριανός ύποπτος”!

ΚΟΡΥΦΑΙΟ ΓΕΓΟΝΟΣ τής βασιλείας τού Μερνεφθά (1213–1203 ΠΚΧ) ήταν η μάχη ενάντια στα λεγόμενα “Εννέα Τόξα”, μια συνομοσπονδία υπό την ηγεσία τού βασιλιά τής Λιβύης. Ο φαραώ διακηρύσσει με καμάρι ότι συνέτριψε την εισβολή, σκοτώνοντας 6.000 πολεμιστές, κι αιχμαλωτίζοντας άλλους 9.000. Για να είναι σίγουρος ως προς τους αριθμούς, διέταξε, μεταξύ άλλων, να κοπούν τα πέη όλων των νεκρών δίχως περιτομή, και οι παλάμες όσων είχαν κάνει περιτομή.⁽¹⁰⁾ Αναφέρω – σκόπιμα – αυτήν την ανατριχιαστική λεπτομέρεια, επειδή, όπως αποδείχθηκε, οι Ekwesh (οι… “Αχαιοί”) ήταν μεταξύ των περιτετμημένων, γεγονός που θα υποχρέωνε οπωσδήποτε κάθε σοβαρό μελετητή τής εποχής τού μπρούντζου να εκδώσει… “απαλλακτικό βούλευμα” για τους Έλληνες Αχαιούς!⁽¹¹⁾

• ⁽¹⁰⁾ Φανταστείτε εκείνους τους καημένους φαντάρους να μετρούν αυτά τα πέη και τις παλάμες!

• ⁽¹¹⁾ … “γεγονός που αναγκάζει ορισμένους ν’ αμφιβάλλουν για το αν ήταν Έλληνες”, είναι αυτό που όντως διαβάζουμε στη Wikipedia! Ίσως να έκαναν περιτομή για… καμουφλάζ! Ή απλώς για να… μπερδέψουν τους μελετητές μας! Αυτό που δεν ξεχνούν ποτέ οι τελευταίοι, είναι ο αφορισμός τού Βιργιλίου: “Timeo Danaos et dona ferentes”· “Φοβοῦ τοὺς Δαναοὺς καὶ δῶρα φέροντας” – στην περίπτωσή μας: και… περιτομὴν φέροντας! Τουλάχιστον οι μελετητές μας μελέτησαν την Αἰνειάδα… Σημειωτέον πως όχι μόνον οι Ekwesh, αλλά και οι Shekelesh και Shardana ήταν περιτετμημένοι, όπως αποσαφηνίζουν οι Αιγύπτιοι (κρίμα, δεν ενημέρωσαν τον… Michael Wood)! Άρα, αυτοί οι δυο λαοί είχαν επίσης ανατολική καταγωγή, και μόνον αργότερα εγκαταστάθηκαν στη Σικελία και τη Σαρδηνία. Εκείνοι που δεν είχαν περιτομή ήταν οι Peleset… (“Αχά!”, σας ακούω να καγχάζετε, φίλτατοί μου μελετητές!)

Η Στήλη τού Μερνεφθά που σφετερίστηκαν οι σιωνιστές ως “Στήλη τού Ισραήλ”…

Στήλη τού Μερνεφθά και Έξοδος

● Οι νίκες τού φαραώ, σε βάρος των Λιβύων και των συμμάχων τους, Λαών τής Θάλασσας, δοξάζονται στην “Στήλη τού Μερνεφθά”, μια μαύρη πλάκα γρανίτη πάνω από τρία μέτρα ύψος, που ανακάλυψε ο Flinders Petrie στις Θήβες το 1896. Υπάρχει, όμως, ένα είδος υποσημείωσης στις τελευταίες δυο αράδες από τις 28, όπου γίνεται λόγος για μια ξεχωριστή εκστρατεία του στην Χαναάν. Εκεί ο φαραώ καυχιέται πως νίκησε και κατέστρεψε τέσσερις πόλεις, η τέταρτη από τις οποίες ήταν πιθανότατα μια πόλη, σε ομώνυμη κοιλάδα τής βόρειας Χαναάν: η Ιεζρήλ (Jezreel) – μια λέξη τόσο όμοια με το… Ισραήλ! Σίγουρα αυτό θα ήταν πολύ πιο βολικό κι επωφελές για όλους: την εβραϊκή διασπορά, τον ανερχόμενο σιωνισμό, που ιδρύθηκε επίσημα ως κίνημα την επόμενη χρονιά τής ανακάλυψης, πολλούς χριστιανούς, κυρίως τον κλήρο, μα και φυσικά, τον ίδιο τον Petrie! Εκείνη τη μέρα αναρωτήθηκε: “Δεν θα ευχαριστηθούν οι αιδεσιμότατοι;”· και μετά προφήτεψε: “Η στήλη αυτή θα γίνει περισσότερο γνωστή στον κόσμο από ό,τι άλλο έχω βρει.” Δεν ήταν βέβαια ανόητος: αν αυτό το σύμπλεγμα των ιερογλυφικών, στην γραμμή 27, μπορούσε να διαβαστεί αντί για “Ιεζρήλ”, ως… “Ισραήλ”, τότε θα επρόκειτο για την πρώτη καταγεγραμμένη μνεία τού ονόματος αυτού στα ιστορικά χρονικά, και την μοναδική στην αρχαία Αίγυπτο!

Παρά το γεγονός ότι τα σύμβολα σε πολλά σημεία είναι δυσανάγνωστα, λόγω της τραχιάς επιφάνειας και της κακής κοπής (στη μετάφραση του κειμένου από τον ίδιο τον Petrie υπάρχουν δεκάδες ερωτηματικά· μόνο δίπλα στην αμφιλεγόμενη λέξη δεν υπάρχει τίποτε…), οι περισσότεροι βιβλικοί αρχαιολόγοι αποδέχονται την ερμηνεία τού Petrie. Έτσι, το εύρημά του “βαπτίστηκε” ως… “Στήλη τού Ισραήλ”· βάσει μιας αμφισβητούμενης λέξης, στην προτελευταία γραμμή ενός κειμένου που ασχολείται με άλλο θέμα!⁽¹²⁾ Τι ντροπή για τον Μερνεφθά: ο υπερήφανος φαραώ να επαίρεται για θρίαμβο σε βάρος μιας χούφτας φτωχών χωρικών! Το πολύ-πολύ να υπήρχαν τότε 25 χωριά στα υψίπεδα της Χαναάν. Αρχαιολόγοι και ιστορικοί προσπαθούν να ιχνηλατήσουν την καταγωγή αυτών των χωρικών, αλλά στάθηκε αδύνατο να εντοπιστούν τυχόν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να προσδιοριστούν κατηγορηματικά ως ισραηλιτικά. Όπως λέει η αρχαιολόγος Paula McNutt: “Είναι πιθανόν… κατά την πρώιμη εποχή τού σιδήρου [1200–1000 ΠΚΧ] ν’ άρχισε ένας πληθυσμός να αυτοπροσδιορίζεται ως ‘ισραηλιτικός’.” Θα περνούσε αρκετός καιρός, ώσπου το βασίλειο του Ισραήλ ν’ αναδειχθεί ως σημαντική και αξιομνημόνευτη τοπική δύναμη κατά τον 9ο αιώνα ΠΚΧ, πριν να καταρρεύσει από τους Ασσύριους το 722. Επομένως, δεν υπήρχε κανένα “Ισραήλ” να μνημονεύσει ο Μερνεφθά – εκτός κι αν ήταν… προφήτης, σαν τον Petrie!

• ⁽¹²⁾ Μα φταίει και ο Μερνεφθά που ιδιοποιήθηκε την στήλη από τον προκάτοχό του, Αμένωφι Γ’: τη γύρισε ανάποδα και στην τραχιά επιφάνειά της έγραψε ό,τι έγραψε. Πού νά ’ξερε…

Η αναχώρηση των Ισραηλιτών, του David Roberts (1829)

● Κατά κάποιον τρόπο, η “κομπίνα” αυτή ήταν η “επανόρθωση” του ιστορικού “λάθους” των Αιγυπτίων να μην μνημονεύσουν καθόλου ούτε τις “Δέκα πληγές”, ούτε καν την περιβόητη “Ἔξοδο”… Οι αρχαιολόγοι είναι εξίσου “υπεύθυνοι”, αφού δεν μπόρεσαν να βρουν κάποια στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την “ιστορία” των Ιουδαίων στην Αίγυπτο, ή και το Σινά. Οι μελετητές τής Βίβλου γενικά συμφωνούν πως δεν υπήρξε ποτέ “έξοδος” των διαστάσεων που περιγράφονται εκεί. Κατά το βιβλίο τής Εξόδου, αναμφισβήτητα το σπουδαιότερο της Βίβλου, ο πληθυσμός που έφυγε από την χώρα θα πρέπει να αριθμούσε περίπου 2 εκατομμύρια άτομα, ένα νούμερο, το οποίο οφείλουμε να το συγκρίνουμε με το σύνολο του πληθυσμού τής Αιγύπτου, που θα κυμαινόταν ανάμεσα στα 3 με 3,5 εκατομμύρια το 1250 ΠΚΧ! Προχωρώντας ανά δέκα, και χωρίς να παίρνουμε υπόψη τα ζώα, θα πρέπει να είχαν σχηματίσει πορεία μήκους 240 χιλιομέτρων! Όμως, δεν υπάρχουν καθόλου ενδείξεις πως η Αίγυπτος υπέστη ποτέ τέτοια δημογραφική, αλλά και οικονομική, καταστροφή, ή πως τάχα η έρημος του Σινά φιλοξένησε ποτέ (ή θα μπορούσε να φιλοξενήσει) αυτά τα εκατομμύρια των ανθρώπων, μαζί με τα κοπάδια τους… Η ημερομηνία περί το 1450 ΠΚΧ, που προτάθηκε αρχικά για την Έξοδο, είναι επίσης προβληματική: ανασκαφές που έγιναν στη δεκαετία τού 1930, δεν κατάφεραν να εντοπίσουν ίχνη ταυτόχρονης καταστροφής των πόλεων της Χαναάν γύρω στο 1400 ΠΚΧ – στην πραγματικότητα, πολλές από αυτές, όπως η Ιεριχώ, η πρώτη που κατά τη Βίβλο έπεσε στους Ισραηλίτες, ήταν ακατοίκητες εκείνη την εποχή. Ένας αιώνας ερευνών δεν έχει οδηγήσει σε κανένα αποδεικτικό στοιχείο, το οποίο να συνδέεται με την αιχμαλωσία, την φυγή, και τις περιπλανήσεις μέσα στην έρημο, και οι περισσότεροι αρχαιολόγοι έχουν πάψει να ψάχνουν πλέον για τον Μωυσή, ή και την Έξοδο, θεωρώντας πως πρόκειται για “άκαρπη αναζήτηση”. Όπως λέει επίσης ο αρχαιολόγος William Dever, “δεν υπάρχουν περιθώρια Εξόδου από την Αίγυπτο, ή κάποιου σαραντάχρονου προσκυνήματος μέσα στην έρημο του Σινά.”

Η κατά Petrie “εκλεκτή, καυκάσια, δυναστική φυλή”
έτοιμη ν’ αποβιβαστεί στην Αίγυπτο…!

● Ο Petrie που, ενδεχομένως, θα μπορούσε να “επιληφθεί του θέματος”, έχει προ πολλού πεθάνει, και θάφτηκε στον λόφο Σιών, στην Παλαιστίνη. Άλλωστε, είναι άκρως αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, ως φανατικός υπέρμαχος τής “ευγονικής”, μα και της “ανωτερότητας” των βορείων λαών, απέναντι στους νότιους και τους λατινογενείς, καθώς και για τη σύνδεσή του με διάφορες φασιστικές ομάδες, ή την αντιδημοκρατική ιδεολογία στην Αγγλία. Οι απόψεις του σε αρχαιολογικά θέματα ήταν εξίσου ρατσιστικές. Ισχυριζόταν πως ο αιγυπτιακός πολιτισμός προήλθε από “εκλεκτή, καυκάσια [λευκή], δυναστική φυλή” εισβολέων, που είχε κατακτήσει την Αίγυπτο κατά την προδυναστική εποχή, στα τέλη τής προϊστορίας, εισάγοντας τον φαραωνικό δυναστικό πολιτισμό στην “κατώτερη” φυλή των “μιγάδων”, που ζούσαν τότε στην χώρα. Οι απόψεις του ήταν η αιτία να ξεσπάσουν οι αντιδικίες του με τον E. A. Wallis Budge. Ο αιγυπτιολόγος τού Βρετανικού Μουσείου τόνιζε πως οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν ένας αφρικανικός λαός, με ρίζες στην ανατολική Αφρική, και θρησκεία που ήταν ουσιαστικά ταυτόσημη μ’ εκείνες των λαών τής βορειοανατολικής και κεντρικής Αφρικής. Ωστόσο, όλοι οι συνάδελφοί του, πλην ελαχίστων, ασπάζονταν τις απόψεις τού Petrie – γεγονός αποκαλυπτικό ως προς την κυρίαρχη ιδεολογία τής εποχής, τουλάχιστον στους κύκλους τής διανόησης. Έτσι, ο Petrie και οι οπαδοί του χλεύαζαν τις ιδέες τού Budge ως αδιανόητες και “αντιεπιστημονικές”…

Ο ΕΠΟΜΕΝΟΣ ΓΥΡΟΣ τού παρατεταμένου πολέμου, που σημάδεψε την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, απέναντι στους Λαούς τής Θάλασσας, έγινε περίπου τρεις δεκαετίες αργότερα, κατά τη βασιλεία τού Ραμσή Γ΄ (1186–1155 ΠΚΧ), του τελευταίου μεγάλου Αιγύπτιου φαραώ. Οι επιγραφές του επισημαίνουν ότι τα “Εννέα Τόξα” επανεμφανίστηκαν, με μια “συνωμοσία στα νησιά τους”… Αρκετές από τις φυλές που προαναφέρθηκαν ήταν και πάλι εκεί. Μαθαίνουμε επίσης πως έγιναν τουλάχιστον δυο μεγάλες μάχες, μια στην θάλασσα, και η άλλη στην στεριά.

Ο μέγας Φαραώ παρουσίασε με καμάρι τούς αιχμαλώτους του:
κατά σειρά ο Λίβυος, ο Νούβιος, ο Σύριος, ο Shasu, και ο
Χετταίος (ο… Έλληνας Αχαιός προφανώς απέδρασε!)

“Όταν όλα τέλειωσαν”, γράφει η Wikipedia για τους Λαούς τής Θάλασσας, “αρκετοί αρχηγοί ήταν αιχμάλωτοι: της Χετταίας, του Αμορού, και των Shasu, μεταξύ των ‘λαών τής στεριάς’, και των Tjeker, των ‘Sherden τής θάλασσας’, των ‘Teresh τής θάλασσας’, και των Peleset ή Φιλισταίων (στ’ όνομα των οποίων κάποιοι [;!] βλέπουν το αρχαίο ελληνικό όνομα, που σημαίνει λαός τής θάλασσας: Πελασγοί)”…⁽¹³⁾

• ⁽¹³⁾ Πελασγός: συσχετίζεται με το πελός (μελαψός) και Πέλοψ, ή το πέλας (ο πλησίον, ο άλλος άνθρωπος) και πελάζω-πλάζω, ή το περάω και πέρα (ως μεταναστευτικό φύλο). Σφάλλουν κι εδώ οι μελετητές, αφού δεν υπάρχει σχέση με το πέλαγος (< πλήσσω ή πλήττω, ήτοι χτυπώ).

Άραγε, τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε; Κατ’ αρχάς, μας εκπλήσσει το γεγονός πως οι μελετητές μας δεν… εξεπλάγησαν καθόλου όταν διάβασαν ότι αιχμαλωτίστηκε κι ένας Χετταίος αρχηγός, με δεδομένο πως η Χετταία υπήρξε ένας από τους άσπονδους εχθρούς των Λαών τής Θάλασσας – κι ένα από τα μεγαλύτερά τους θύματα. Οι μελετητές, θα μου πείτε, τα ξέρουν αυτά και δεν εκπλήσσονται. Το ίδιο, άλλωστε, είχε ξανασυμβεί, και είχαν προηγηθεί σχετικές διαμαρτυρίες τού φαραώ στον Χετταίο μονάρχη – για όσο ακόμη υπήρχε Χεττιτική Αυτοκρατορία. Ναι, αλλά γιατί δεν μπαίνουν στον κόπο να το εξηγήσουν, αντί ν’ αναλώνονται στην προσπάθειά τους να εμπλέξουν τους Έλληνες σε αυτήν την… “θεωρία συνωμοσίας”;

Ο Ραμσής Γ΄ κόντρα στους
Λαούς τής Θάλασσας

Αλλά, επιτέλους, συνειδητοποιούμε το εξής: η καταστροφή των κατεστημένων πολιτισμών, πρωτίστως των Χετταίων και Μυκηναίων, ήταν προμελετημένη, κι ενταγμένη στην τακτική των Λαών τής Θάλασσας, έτσι ώστε ν’ αποκτήσουν μεγαλύτερο ναυτικό, κι επιπλέον, να στρατολογήσουν μαζικά στις χερσαίες τους δυνάμεις. Στο κάτω-κάτω, οι αυτοκρατορίες ανήκαν στις αριστοκρατίες, Χετταίων και Μυκηναίων. Τι άλλο θα μπορούσε να κάνει ένας απελπισμένος Έλληνας, ή κάποιος φουκαράς Μικρασιάτης, υπό αυτές τις συνθήκες, παρά ν’ ακολουθήσει τους ανθρώπους με τους οποίους μοιραζόταν την ίδια λαχτάρα για μια καλύτερη ζωή;

Όμως, τι κρίμα για τους μελετητές μας: οὐδεὶς Ἕλλην μεταξύ των αιχμαλώτων αρχηγών. Το πιο πιθανό είναι ότι μπόρεσε ν’ αποδράσει! Οι άλλοι αιχμάλωτοι ήταν αρχηγοί των Αμοριτών, που ζούσαν στη Συρία και τη Μεσοποταμία, κι ενδεχομένως κάποιας φυλής εβραίων: Shasu ήταν ένας αιγυπτιακός όρος για περιπλανώμενους νομάδες, και τουλάχιστον μια από τις φυλές τους λάτρευε τον εβραϊκό θεό Γιαχβέ. Οι υπόλοιποι ήταν ναύαρχοι.

Τι άλλο θα μπορούσε να κάνει ένας απελπισμένος Έλληνας, ή κάποιος
φουκαράς Μικρασιάτης, παρά ν’ ακολουθήσει τους ανθρώπους με
τους οποίους μοιραζόταν την ίδια λαχτάρα για μια καλύτερη ζωή;

Ο φαραώ έκλεινε την έκθεσή του ὡς ἑξῆς: “Έσφαξα τους Denyen στα νησιά τους, έκαψα” τους Tjeker και Peleset… Άφηνε να εννοηθεί πως ακολούθησαν κάποιες θαλάσσιες επιδρομές του, μερικές εκστρατείες καταστολής, κάπου αλλού στη Μεσόγειο. Στο Αιγαίο; Πού, ποια, και ποιων ήταν αυτά “τα νησιά”; Όποιες και αν είναι οι απαντήσεις, οι αλυσιδωτές αντιδράσεις συνεχίστηκαν μ’ επιθέσεις αντεκδίκησης. Ήταν η σειρά των Αιγυπτίων να καταστρέψουν – μα η καταστροφή δεν φέρει υπογραφή…

Η κυρία των Μυκηνών (νωπογραφία)

Ο Όμηρος αναφέρεται σε κάποια επίθεση των Αχαιών ενάντια στο Δέλτα τού Νείλου, με τον Μενέλαο να το θίγει αυτό στην Ὀδύσσεια,, όταν αφηγείται τα της επιστροφής του στην Σπάρτη από τον Τρωικό. Και δεν ήταν η μοναδική ανάλογη ενέργεια των Μυκηναίων κατά της Αιγύπτου, όπου πήγαιναν για… “πλάκα” – μετά του ωφελίμου, ασφαλώς! Παίρνοντας υπόψη τούς συνεχείς τσακωμούς ανάμεσα στις μεγάλες μυκηναϊκές βασιλικές οικογένειες, αλλά και μέσα στους κόλπους τους, η υπόθεση πως πιθανόν ν’ αυτοκαταστράφηκαν ολοσχερώς έχει διατυπωθεί από παλιά, και υπέρ της φαίνεται να συνηγορεί και ο έγκριτος ιστορικός Θουκυδίδης:

“Σε παλαιούς γαρ καιρούς, οι Έλληνες και οι βάρβαροι των ακτών και των νησιών… υπέκυπταν στον πειρασμό να στραφούν στην πειρατεία, υπό την καθοδήγηση των πιο επιφανών ανδρών τους… Εξαπέλυαν επιδρομές σε πόλεις απροστάτευτες από τείχη… και τις λεηλατούσαν… αφού τέτοιου είδους κατορθώματα δεν θεωρούνταν τότε ατιμωτικά, αλλ’ αντίθετα μπορούσαν να χαρίσουν και κάποια δόξα”……

Οι “Αχαιοί” από την σκοπιά των Χετταίων

Χεττιτικό άρμα

ΧΕΤΤΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, από την περίοδο περί το 1400–1220, αναφέρουν μια χώρα στα δυτικά τής Μικράς Ασίας, ὀνόματι Ahhiyawa (ή Ahhiya). Κατά τα φαινόμενα, πρόκειται για την χεττιτική απόδοση της λέξης “Ἀχαΐα”, με την ευρύτερη έννοια της “γης των Αχαιών”. Η άποψη αυτή αμφισβητήθηκε έντονα από άλλους χεττιτολόγους (βλέπε υποσημείωση 9). Επιπλέον, με βάση τα ἐν λόγῳ κείμενα, η γεωγραφική θέση τής Ahhiyawa/Ahhiya δεν μπορεί να προσδιοριστεί επακριβώς. Όπως και να έχει το θέμα, φαίνεται πως η “Αχαΐα” και η Χετταία είχαν τότε διπλωματικές σχέσεις, μα και στρατιωτικές εμπλοκές. Έχει βρεθεί επιστολή τού Χετταίου μονάρχη προς τον “Αχαιό” ομόλογό του, όπου τον χαρακτηρίζει “Μεγάλο Βασιλέα”, ισότιμο των σπουδαίων ηγεμόνων τής εποχής τού μπρούντζου, όπως οι βασιλείς τής Αιγύπτου, της Βαβυλωνίας και της Ασσυρίας. Αναφερόμενος στη Millawanda – ή Milawata: Μίλητο; – ως μια πόλη στην επικράτεια των “Αχαιών”,⁽¹⁴⁾ ο Χετταίος μονάρχης κάνει λόγο για ένα “επεισόδιο Wilusa”, σε περιοχή ελεγχόμενη από τον ίδιο, όπου οι “Αχαιοί” συντάχθηκαν με τους εχθρούς του. Wilusa ήταν μάλλον η Τροία. (Παραβάλετε λ.χ. το αρχαϊκόν Ϝίλιον, μετέπειτα Ἴλιον, όπως λεγόταν η τρωική ακρόπολη). Το “επεισόδιο” αυτό δεν αποκλείεται να έχει σχέση με τον Τρωικό πόλεμο.⁽¹⁵⁾

Οι ερωτευμένοι Ελένη και Πάρις,
του Jacques-Louis David (1788)

• ⁽¹⁴⁾ Οι Μινωίτες είχαν δημιουργήσει στη Μίλητο ίσως τη σημαντικότερη εγκατάστασή τους σε μικρασιατικό έδαφος. Οι Μυκηναίοι την κληρονόμησαν, όταν υποκατέστησαν τους Κρήτες ως ηγέτιδα δύναμη στο Αιγαίο περί το 1450 ΠΚΧ. Η πόλη μεγάλωσε κι απέκτησε ευημερία, όπως φαίνεται όχι μόνον από τ’ αρχαιολογικά ευρήματα, αλλά και από τα χεττιτικά κείμενα, που την αναφέρουν ως το σπουδαιότερο ορμητήριο των “Αχαιών” κατά τις επιχειρήσεις τους στη Μικρασία, επεκτείνοντας έτσι την παρουσία τους στην Ἰασό, την Ἔφεσο (Apasa), και αλλού.

• ⁽¹⁵⁾ Η διασταύρωση στοιχείων, δυστυχώς, είναι αδύνατη αφού, αντίθετα από τους Χετταίους, οι Μυκηναίοι δεν φαίνεται να κατέγραφαν τέτοιες… “λεπτομέρειες”! Τ’ αρχεία που διαθέτουμε σε Γραμμική Β αναφέρονται μόνο στη διοικητική γραφειοκρατία των ανακτόρων. Ακόμη και το εμπόριο απουσιάζει από τ’ αρχεία! Έτσι, είναι αδύνατο ν’ ανασυστήσουμε από τα κείμενά τους τις πολιτικές εξελίξεις στην όψιμη εποχή τού μπρούντζου. (Χετταίοι – Μυκηναίοι: 1–0!)

Στο δεύτερο μισό τού 13ου αιώνα, ξέσπασε μια μακροχρόνια εξέγερση κατά των Χετταίων, με την στήριξη των “Αχαιών”, κι επικεφαλής τον Piyama-Radu, που είχε παντρέψει την κόρη του με τον υποτελή ηγεμόνα τής “Μιλήτου”. Η ιστορία του έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς φαίνεται να συνδέεται μ’ εκείνην του Τρωικού πολέμου. Είναι μια εξέγερση αξιοσημείωτη, γιατί διήρκεσε πάνω από 35 χρόνια, και απετέλεσε σοβαρή απειλή για τρεις διαδοχικούς Χετταίους βασιλιάδες· προκάλεσε μεγάλη αναταραχή στις περιοχές Wilusa, Arzawa,⁽¹⁶⁾ και Seha, και οδήγησε σε μια εισβολή στη Lazpa (Λέσβο;), που πέρασε στον έλεγχο των “Αχαιών”. Η προαναφερθείσα επιστολή στάλθηκε εκείνην την εποχή, σε μιαν απόπειρα του Χετταίου μονάρχη να πείσει τον “Αχαιό” ομόλογό του ν’ αποκαταστήσει την ειρήνη. Μεταξύ άλλων, αναφέρει κάποιον αδερφό τού “Αχαιού” άνακτα, ονόματι Tawagalawa, που αρκετοί ευφάνταστοι “διαβάζουν” ως “Ἐτεοκλῆς”…⁽¹⁷⁾ Πιο αμφιλεγόμενη είναι ίσως η “ταυτοποίηση” του Piyama-Radu: εικάζεται πως “ανταποκρίνεται στο αρχέτυπο” του Τρωαδίτη βασιλιά Πριάμου… Έτσι όπως πάνε, μάλλον θα ξαναγράψουν την Ιλιάδα!

• ⁽¹⁶⁾ “Αχαΐα” και Arzawa συνασπίστηκαν αρκετές φορές εναντίον των Χετταίων. Η Arzawa ήταν βασίλειο, ή ομοσπονδία τοπικών ηγεμόνων, στη δυτική Μικρασία, με πρωτεύουσα την Έφεσο.

• ⁽¹⁷⁾ Η ιστορία τού γιού τού Οἰδίποδος, βασιλιά τής Θήβας, εντάσσεται στον Θηβαϊκό κύκλο, όχι στον Τρωικό με τις ιστορίες των Ατρειδών. Αδερφός τού Ετεοκλή δεν ήταν κάποιος βασιλιάς των Μυκηνών, αλλά ο Πολυνείκης, με τον οποίο μονομάχησε για τον θρόνο, με αποτέλεσμα να σκοτωθούν και οι δυο. Εδώ εμπλέκεται και η ιστορία τής Ἀντιγόνης.

Μέρη που αναφέρονται σε αυτό το Χρονικό (αριστερόστροφα): Wiluša, Lazpa, Apaša, Millawanda, Seha, Mira, Arzawa, Hapalla, Lukka, Alašiya, Tarša, Ugarit, Amurra, Hatti, Hattuša.

Οι εχθροπραξίες “Αχαιών” και Χετταίων αρχίζουν περί το 1400 ΠΚΧ. Χεττιτικά αρχεία αναφέρονται στις επιχειρήσεις τού “Αχαιού” πολέμαρχου Attarsiya στη νοτιοδυτική Μικρασία, πιθανότατα στη Λυκία, ενάντια σε ηγεμόνες υποτελείς στους Χετταίους. Πρόκειται, μάλλον, για την πρώτη εκστρατεία “Αχαιών” στη μικρασιατική ενδοχώρα: συνδυάζεται με τα όλο και περισσότερα μυκηναϊκά ευρήματα στη Μίλητο αυτήν την περίοδο (αρχές 14ου αιώνα ΠΚΧ), γεγονός που υποδηλώνει πως αρκετοί Έλληνες εγκαταστάθηκαν στην περιοχή. Η πόλη χρησιμοποιήθηκε από τον Ατταρσία ως στρατιωτική βάση. Οι εχθροπραξίες συνεχίστηκαν ως το 1250 ΠΚΧ περίπου. Οι “Αχαιοί” αναμιγνύονταν στη Μικρά Ασία, στηρίζοντας αντιχεττιτικές εξεγέρσεις, ή μέσω ντόπιων υποτελών, που ο “Αχαιός” άναξ εκμεταλλευόταν για να επεκτείνει την επιρροή του. Οι εικασίες, φυσικά, δεν λείπουν κι εδώ. Αρκετοί μελετητές υποθέτουν πως ο πολέμαρχος δεν ήταν άλλος από τον Ἀτρέα, τον μυθικό βασιλιά των Μυκηνών, και πατέρα τού Ἀγαμέμνονος. Άλλοι, επισημαίνοντας πως οι Χετταίοι δεν μιλούν για τον “μεγάλο βασιλέα τής Αχαΐας”, υποστηρίζουν πως θα ήταν κάποιος στρατηγός, συνώνυμος του Ατρέα ή με παρόμοιο όνομα, ή τέλος, πως Ατταρσίας σημαίνει “Ἀτρείδης”, άρα, ήταν μέλος τής βασιλικής δυναστείας.

Παρεμβαίνοντας στις υποθέσεις τής Ανατολίας, ώστε να υπονομεύσει τους Χετταίους, ο πολέμαρχος επέλεξε να πλήξει υποτελείς τους ηγεμόνες, όπως ο Madduwatta, από την Arzawa (Luwia),⁽¹⁸⁾ που τον νίκησε επανειλημμένα, καθώς μάλιστα, ο στρατός του διέθετε εκατό πολεμικά άρματα. Όμως, αποσύρθηκε τελικά από τη Μικρασία, για να προετοιμάσει μιαν εκστρατεία με στόχο την Alashiya (Κύπρο;). Στο πλευρό του είχε τους Lukka (“Λύκιους”), που παρείχαν την αναγκαία ναυτική υποστήριξη, όπως και αρκετούς άλλους Μικρασιάτες συμμάχους του – ως και τον Madduwatta (Μαδυάττη;), που αποφάσισε τελικά ν’ αλλάξει στρατόπεδο. Οι Χετταίοι ανησύχησαν σφόδρα, καθώς θεωρούσαν το νησί υποτελές σε αυτούς. Τελικά, οι εισβολείς τούς νίκησαν, κι έτσι το νησί πέρασε στον έλεγχό τους. Η μυκηναϊκή παρουσία στην Κύπρο επιβεβαιώνεται, όπως είδαμε, και με αρχαιολογικά ευρήματα από τις ανασκαφές.

Μικρασιάτικα ιερογλυφικά

• ⁽¹⁸⁾ Οι Λούβιοι ζούσαν στην κεντρική, δυτική, ή νότια Μικρασία, αλλά και στο βόρειο Λεβάντε, κατά τις εποχές τού μπρούντζου και του σιδήρου. Μιλούσαν τη λουβική γλώσσα, που ανήκε στις ινδοευρωπαϊκές τής Ανατολίας. Η γραφή τους ήταν σφηνοειδής ἐκ Μεσοποταμίας, ή μια γηγενής ιερογλυφική γραφή, που ενίοτε χρησιμοποιούσαν και οι γλωσσικά συγγενείς Χετταίοι.

Οι επόμενες δεκαετίες (γύρω στο 1380–1320 ΠΚΧ) ήταν περίοδος μυκηναϊκής επέκτασης στις ακτές τής Μικράς Ασίας. Το 1320–1315 εκδηλώθηκε άλλη μια εξέγερση κατά των Χετταίων στην Arzawa, σε σύμπραξη με τη “Μίλητο” και με την υποστήριξη των “Αχαιών”, που φαίνεται πως κατείχαν στο Αιγαίο αρκετά νησιά, εντύπωση που επίσης στηρίζεται σε αρχαιολογικά ευρήματα. Τελικά, οι Χετταίοι επιβλήθηκαν περί το 1300 ΠΚΧ. Ο βασιλιάς τής Arzawa κατάφερε να διαφύγει στα ελεγχόμενα από τους “Αχαιούς” εδάφη, και τότε το βασίλειό του τριχοτομήθηκε: η νότια επαρχία, Mira, έγινε γνωστή ως Καρία, η βόρεια, Seha, ως Λυδία· ενώ η ανατολική ονομάστηκε Hapalla (η Πισιδία των Ελλήνων). Έτσι γράφτηκε το τέλος τής ιστορίας τού ἐν λόγῳ βασιλείου, που πέρασε στη λήθη, και βγήκε στην επιφάνεια χάρη στ’ αρχεία των Χετταίων.

Αν όντως οι πληροφορίες των αρχείων αυτών αποδίδουν ως έναν βαθμό την πραγματικότητα, τότε φαίνεται πως οι ανακτορικοί πολιτισμοί Μυκηναίων και Χετταίων, Αιγαίου και Ανατολίας, κατατρώγονταν από το ίδιο σαράκι…

Λούβιοι: ο ελλείπων κρίκος τής εποχής τού μπρούντζου στο Αιγαίο

ΈΣΤΩ ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΜΕΝΑ, ΜΕΛΕΤΗΣΑ το βιβλίο τού Eberhard Zangger, The Luwian Civilization / The Missing Link in the Aegean Bronze Age (2016). Είναι επιτακτικό να παραθέσω τα βασικά για το θέμα μας σημεία του:

The Luwian Civilization / The Missing Link in the Aegean Bronze Age. Εξώφυλλο: μάλλον αναπαράσταση της Τροίας, της κορυφαίας λουβικής πόλης, όπως την φαντάζεται ο Eberhard Zangger.

“Εδώ και είκοσι χρόνια, έχω προτείνει την χρονολογική αναθεώρηση των πολιτικών και οικονομικών εξελίξεων στις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου κατά τον 13ο αιώνα ΠΚΧ, συνδέοντας περιστασιακά τρεις πολέμους… Πρώτα έγιναν οι εισβολές των Λαών τής Θάλασσας, όταν το ναυτικό των συμμαχικών λουβικών κρατιδίων κινήθηκε από την ανατολική ακτή τού Αιγαίου προς τα νοτιοανατολικά. Μετά από μερικά χρόνια, οι Λούβιοι δέχτηκαν την επίθεση των συνασπισμένων ελληνικών δυνάμεων, που έμεινε στην ιστορία ως ο Τρωικός πόλεμος. Τέλος, ξέσπασε στην Ελλάδα εμφύλιος πόλεμος.”

“Οι Λούβιοι συμμάχησαν κι έφτιαξαν στόλο με γρήγορα, ευκίνητα πλοία… φτάνοντας στην καίριας σημασίας χεττιτική μεθόριο – Κύπρο και Συρία. Οι μισθοφορικοί στρατοί των Lukka και Sherden… δεν πολεμούσαν πια στο πλευρό τού Χετταίου βασιλιά, αλλά ενάντιά του, ως ο συνασπισμός των Λαών τής Θάλασσας… Η πρωτεύουσα Χαττούσα έσβησε από προσώπου γης ἐν μιᾷ νυκτί – και μαζί της η Χεττιτική Αυτοκρατορία.”

Η Πύλη τής Σφίγγας στην Hattusa,
πρωτεύουσα των Χετταίων

“Αἴφνης, τα κρατίδια της δυτικής Μικράς Ασίας ήλεγχαν μια τεράστια περιοχή που εκτεινόταν από τη Μακεδονία, μέσω της Ανατολίας, ως τη Συρία και την Χαναάν… Τόσο η πρόσβαση στον Εύξεινο, όσο και η σύνδεση μέσω Κύπρου και Συρίας με τη Μεσοποταμία, ήταν τώρα υπό τον έλεγχό τους… Μετά από δέκα περίπου χρόνια, οι ενωμένες ελληνικές δυνάμεις επιτέθηκαν στη δυτική Μικρά Ασία – και η ανάμνηση αυτών των γεγονότων ήταν ο ‘Τρωικός πόλεμος’… που, άρα, αποτελούσε αντεπίθεση ενάντια στους έως τότε νικηφόρους Λαούς τής Θάλασσας.”

“Ενώ οι Μυκηναίοι βασιλείς πολεμούσαν στην Τροία, οι σύζυγοί τους, και κάποιοι όχι και τόσο άξιοι υπασπιστές τους, είχαν καταλάβει τούς θρόνους. Όταν οι επιζώντες νικηφόροι βασιλείς επέστρεψαν, πολλοί από τους ἐν λόγῳ υπασπιστές δεν ήθελαν να εγκαταλείψουν την εξουσία. Ξέσπασε εμφύλιος πόλεμος που κατέκαψε σταδιακά τη μιαν ακρόπολη μετά από την άλλη.” (Ο λουβικός πολιτισμός, Eberhard Zangger.⁽¹⁹⁾ Βλέπε επίσης Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

• ⁽¹⁹⁾ Το 2014, ο Eberhard Zangger ίδρυσε το διεθνές μη κερδοσκοπικό ίδρυμα Luwian Studies (Λουβικές σπουδές).

Επόμενο Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO” ● Μινωίτες, Μυκηναίοι, Φοίνικες στην Ιβηρία ● Ἑσπερίδες, Μακάρων Νῆσοι ● Σαρδηνία ● Ὀδυσσεύς, Καλυψώ, Οφιούσα ● Ταρτησσός

• >> Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”
• << Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

Μυκηναϊκό χρυσό διάδημα

Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ

Χρονικό 18. ΑΙΓΑΙΟΝ: ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ

/ENGLISH/ Chronicle 18. MYCENAE: FROM KNOSSOS TO TROY

● Stonehenge ● Δωριείς και Λαοί τής Θάλασσας
● Μυστήρια ● Τρωικός και Κατάρρευση
της Εποχής τού Μπρούντζου

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Το ανάκτορο της δυναστείας των Ατρειδών στις Μυκήνες

OI ΜΥΚΗΝΑΙΟΙ ΑΝΕΛΑΒΑΝ τον έλεγχο των “Δρόμων τού Κασσίτερου” – του θαλάσσιου εμπορικού δικτύου των μετάλλων τής Δύσης – ως κληρονόμοι των Μινωιτών. Η μεγάλη τους ακμή διήρκεσε περίπου 250 χρόνια, ως την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Αυτό το εκτεταμένο δίκτυο είναι η εξήγηση που βρίσκουμε μυκηναϊκά τεχνουργήματα σε μεγάλες αποστάσεις, πέραν των ορίων τού μυκηναϊκού κόσμου: σπαθιά στη “μακρινή” καυκασιανή Γεωργία· ένα αντικείμενο από ἤλεκτρον, εγχάρακτο με σύμβολα Γραμμικής Β, στην Βαυαρία τής Γερμανίας· διπλοί πελέκεις και άλλα είδη τού 13ου αιώνα ΠΚΧ, στην Αγγλία (Wessex, Κορνουάλλη) και Ιρλανδία. Υπάρχουν πειστικά στοιχεία πως, κατά την τελική φάση των εργασιών τού Stonehenge, στο Wiltshire, γύρω στο 1600 ΠΚΧ, οι χτίστες είχαν εμπορικές δοσοληψίες με τους “μεγάλους μεσογειακούς πολιτισμούς τής εποχής”, όπως έγραψε ο Gerald Hawkins, ἤτοι: “τη μινωική Κρήτη, τη μυκηναϊκή Ἑλλάδα, την Αίγυπτο, και τους προγόνους των γυρολόγων πραγματευτών Φοινίκων”… Στο νεκροταφείο τού Stonehenge έχουν βρεθεί, μεταξύ άλλων, ο τάφος ενός Μεσογείου εφήβου, που πέθανε γύρω στο 1550 ΠΚΧ, και διάφορα είδη μεσογειακής προέλευσης.

Ηλιοβασίλεμα στο Stonehenge

● Άρα, κατά τον Hawkins, οι Μυκηναῖοι συγκαταλέγονταν στους θαλασσοπόρους “μεγάλου βεληνεκούς”, ακόμη και πριν από την κατάκτηση της μινωικής Κρήτης, μαζί με τους “προγόνους των… Φοινίκων”, όπως λέει. Ο Άγγλος αστρονόμος έγινε διάσημος για το έργο του στον τομέα τής αρχαιοαστρονομίας.⁽¹⁾ Το 1965 εξέδωσε μελέτη για το Stonehenge, όπου πρώτος διετύπωσε την άποψη πως το μεγαλιθικό μνημείο ήταν αστρονομικό παρατηρητήριο, για την πρόβλεψη των κινήσεων του ήλιου ή των άστρων. (Βλέπε Χρονικό 3: το Stonehenge ως έργο μεταναστών από το λίκνο τού ανθρώπου, το Αιγαίο, και η συγγένεια Μινωιτών και Μυκηναίων).

• ⁽¹⁾ Η αρχαιοαστρονομία μελετά τους τρόπους που στο παρελθόν οι άνθρωποι “κατανόησαν, ή εκμεταλλεύτηκαν, τα ουράνια φαινόμενα, καθώς και τον ρόλο που έπαιζε η ουράνια σφαίρα στον πολιτισμό τους.”

Μυκήνες, Πύλη των Λεόντων

Η μυκηναϊκή περίοδος (περίπου 1700–1100 ΠΚΧ) αποτελεί το ιστορικό πλαίσιο μεγάλου μέρους τής ελληνικής μυθολογίας και ελληνικής γραμματείας, όπως ο ἐπικὸς κύκλος, ή και η ἑλληνικὴ τραγῳδία. Οι ιστορικοί συνηθίζουν ν’ αποδίδουν την κατάρρευση σε κάποιαν εξέγερση, ή σε κάθοδο μιας άλλης φυλετικής ομάδας των Ἑλλήνων, των Δωριέων, παρ’ όλο που τουλάχιστον μια μυκηναϊκή πόλη, η Πύλος, μάλλον καταστράφηκε από τους λεγόμενους Λαούς τής Θάλασσας. Επίσης διατυπώνονται θεωρίες φυσικών καταστροφών, ή ξηρασίας σε μεγάλη κλίμακα, που ίσως να συνέβαλαν και αυτές στην κατάρρευση. Οι μετακινήσεις πληθυσμών την εποχή εκείνη, από Βαλκάνια, Αἰγαῖον και Μικρασία προς την Εγγύς Ανατολή, είναι αναντίρρητο ιστορικό γεγονός. Κατά την θεωρία των εσωτερικών παραγόντων, ο μυκηναϊκός πολιτισμός κατέρρευσε στην πορεία κοινωνικών συγκρούσεων, που ξέσπασαν λόγω απόρριψης του ανακτορικού συστήματος από τα υποπρονομιούχα κοινωνικά στρώματα, τα οποία είχαν βυθιστεί στην απόλυτη ένδεια, στο φινάλε τής περιόδου. Μια άλλη υπόθεση συνδυάζει τις κοινωνικές με τις φυλετικές αντιθέσεις. Στο πλαίσιο αυτό, αξίζει να τονιστεί πως με την έναρξη της εποχής τού σιδήρου, τα όπλα παράγονταν μαζικά, ήταν σχετικά φτηνά και προσιτά σε όλους. Τα όπλα από σίδηρο δεν ήταν εφάμιλλα των μπρούντζινων, όμως μπορούσαν κάλλιστα να σκοτώσουν (βλέπε το προηγούμενο Χρονικό, υποσημείωση 7).

Ηρακλής

● Η κάθοδος των Δωριέων αποτελεί υπόθεση εργασίας των αρχαίων Ελλήνων ιστορικών, στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν τους λόγους που οι προκλασικές διάλεκτοι και παραδόσεις τής νότιας Ελλάδας αντικαταστάθηκαν από εκείνες οι οποίες κυριάρχησαν κατά την κλασική εποχή. Σύμφωνα μ’ έναν ελληνικό θρύλο, οι Δωριείς ανέλαβαν τον έλεγχο της Πελοποννήσου, κατά τη λεγόμενη “ἐπιστροφὴ τῶν Ἡρακλειδῶν”. Το περιεχόμενο της ἐν λόγῳ θεωρίας άλλαξε αρκετές φορές, καθώς ιστορικοί, φιλόλογοι, και αρχαιολόγοι, προσπαθούσαν να εξηγήσουν τις πολιτισμικές ασυνέχειες που διαπίστωναν στους τομείς τής έρευνάς τους. Δεν έχει επίσης ακόμη σαφώς διευκρινιστεί ο τρόπος διάδοσης της δωρικής κουλτούρας σε ορισμένα νησιά, σαν την Κρήτη. Η ιστορικότητα της καθόδου των Δωριέων παραμένει ατεκμηρίωτη, παρά τις έρευνες 200 χρόνων.

Άνδρες των Λαών τής Θάλασσας
αιχμάλωτοι στην Αίγυπτο

● Οι Λαοί τής Θάλασσας ήταν συνασπισμός θαλάσσιων επιδρομέων τής νότιας και κεντρικής Εὐρώπης, και της Μεσογείου, ιδίως της περιοχής τού Αιγαίου, που κινήθηκαν προς ανατολάς διὰ θαλάσσης (αργότερα και με χερσαίες δυνάμεις), εισβάλοντας στην Χετταία, την Κύπρο, τη Συρία, την Χαναάν, και την Αίγυπτο, κι επιφέροντας την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Ο φαραώ Μερνεφθά τούς μνημονεύει ρητά με την φράση “οι ξένοι λαοί (ή και χώρες) τής θάλασσας”. Αφήνοντας τη μυκηναϊκή Ελλάδα έξω από τον κατάλογο των θυμάτων, ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι μπορούν να ταυτοποιήσουν τους περισσότερους από τους Λαούς τής Θάλασσας που μνημονεύονται στα αιγυπτιακά αρχεία· υποτίθεται πως ήταν οι: Ekwesh-Αχαιοί (αν όντως ήταν, γιατί να καταστρέψουν την Πύλο; “Επειδή ήταν Έλληνες!”, είναι η αποστομωτική απάντηση)· Teresh–Τυρρηνοί (πρόγονοι των Ετρούσκων)· Lukka–Λύκιοι· Shardana–Σαρδηνοί· Shekelesh–Σικελοί· Tekrur-Τεύκροι (που θεωρούνται είτε Τρῶες, ή Έλληνες)· και Peleset–Φιλισταῖοι (οι Παλαιστίνιοι;), προερχόμενοι, καθώς διατείνονται κάποιοι, από την Κρήτη. Οι Peleset και Tekrur ήταν οι μοναδικοί πολυάριθμοι Λαοί τής Θάλασσας που εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Χαναάν. Σημειωτέον ότι αρκετές από τις φυλές αυτές είχαν χρησιμοποιηθεί, στο παρελθόν, από τις αυτοκρατορίες Αιγυπτίων και Χετταίων, ως μισθοφόροι, ή ως “σύμμαχοι”, πριν να στραφούν εναντίον τους. (Βλέπε τα επόμενα δυο Χρονικά, περί των Λαών τής Θάλασσας και της κατάρρευσης της εποχής τού μπρούντζου).

Μυκηναία με προτεταμένο το στήθος
(αλλά… “σεμνά”, όχι όπως οι Κρητικές!)

Οι μυκηναϊκοί οικισμοί δεν ήταν περιορισμένοι στη νότια Ελλάδα· εμφανίστηκαν επίσης στην Ἤπειρο, τη Μακεδονία, σε νησιά τού Αιγαίου, στα παράλια της Μικρασίας, στην Κύπρο, την Χαναάν, και την Ιταλία. Οι πόλεις ήταν άριστα οχυρωμένες, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στη μινωική Κρήτη. Τα ωραιότερα μυκηναϊκά ανάκτορα ανασκάφηκαν στις Μυκήνες, την Τίρυνθα και την Πύλο. Διαδέχθηκαν τα μινωικά ανάκτορα, αλλά ήταν κατώτερά τους. Η καρδιά τού παλατιού ήταν το μέγαρον, δηλαδή η αίθουσα του θρόνου. Τ’ ανάκτορα ήταν διώροφα, όπως δείχνουν οι σκάλες που βρέθηκαν στην Πύλο. Φαίνεται πως στον πάνω όροφο ήταν τα ιδιωτικά διαμερίσματα της βασιλικής οικογένειας. Ο μονάρχης, ή και ἄναξ (θείος κύριος, ηγεμών, οικοδεσπότης), λέξη που την βρίσκουμε και στον Ὅμηρο, φαίνεται πως κατείχε υπέρτατη εξουσία. Ο ρόλος του ήταν στρατιωτικός, δικαστικός και θρησκευτικός. Τα συμφραζόμενα της λέξης αυτής, σε κείμενα που έχουν να κάνουν με προσφορές, υποδηλώνουν πως οι ηγεμόνες λατρεύονταν.

Πέραν τούτου, δεν έχουμε εντοπίσει καμιά τάξη στον ρόλο τού ιερατείου. Ένα σχετικό πρόβλημα είναι η εξεύρεση κάποιου χώρου λατρείας με βεβαιότητα. Πάρα πολλές μινωικές θεότητες και θρησκευτικές δοξασίες συγχωνεύθηκαν, προφανώς, στη μυκηναϊκή θρησκεία, τη μητέρα τής θρησκείας τής κλασικής Ελλάδας. Τα Ελευσίνια μυστήρια καθιερώθηκαν κατά τη μυκηναϊκή περίοδο, στη βάση μιας προελληνικής λατρείας τής βλάστησης με μινωικά στοιχεία. Η Δήμητρα και άλλοι θεοί εμφανίζονταν σε αρκαδικούς μύθους ως ζωόμορφοι. Παραστάσεις πομπών, με προσωπεία ζώων, ή “δαιμόνων”, μας θυμίζουν τον ελληνικό μύθο τού Μινώταυρου. Ο Διόνυσος, ο μοναδικός θεός που πεθαίνει για να ξαναγεννηθεί, όπως συχνά εμφανίζεται στις θρησκείες τής Ανατολής, σχετίζεται με τον μινωικό μύθο τού “Θείου βρέφους”, που το εγκαταλείπει η μητέρα του και το ανατρέφει η ίδια η Φύση.⁽²⁾ Η μινωική ζωγραφική επηρέασε καταλυτικά τη μυκηναϊκή. Νωπογραφίες ταυροκαθαψίων έχουν βρεθεί στις Μυκήνες και την Τίρυνθα. Αλλά υπήρχε μια σημαντική διαφορά: οι Μυκηναίοι απεικόνιζαν τα ζώα μόνο σε συνάρτηση με τον άνθρωπο, ή και ως θηράματα κυνηγιού, κάτι που δείχνει πόσο διαφορετική ήταν η σχέση τους με την φύση συγκριτικά με τους Μινωίτες.

Πομπή λεοντοκέφαλων “δαιμόνων” με σπονδές στην θεά που υψώνει τελετουργικό σκεύος. Στον ουρανό ο ηλιακός τροχός και η ημισέληνος. Χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι, το μεγαλύτερο του μυκηναϊκού κόσμου, από την Τίρυνθα, φτιαγμένο από μινωικό εργαστήρι (15ος αιώνας ΠΚΧ).

• ⁽²⁾ Το “Θείον Βρέφος”, ο “Μωυσής βρέφος”, ο Habis, γιος τού Οδυσσέα και της Καλυψώς (μιλάμε γι’ αυτόν ταξιδεύοντας στην Ιβηρία, βλέπε το Χρονικό 5, Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ στην Οδύσσεια Λισαβόνα και το Χρονικό 21, Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου), κ.ά., κάθε άλλο παρά μοναδικοί είναι, αφού απαντώνται σε πολλούς πολιτισμούς, βάσει της ίδιας ιδέας, μα όχι αναγκαστικά και της ίδιας προέλευσης. Κάτι ανάλογο συμβαίνει με τους μύθους τού Κατακλυσμού, που γέννησαν οι πρωτοφανείς πλημμύρες, όταν έλιωσαν οι πάγοι – θέμα πολύ διαδεδομένο επίσης σε όλον τον κόσμο. Ο Ουτναπιστίμ, ο Δευκαλίων, ο Νώε, και τόσοι άλλοι, είναι πρωταγωνιστές διαφορετικών εκδοχών τής ίδιας ιστορίας. Και είναι κρίμα που οι Έλληνες είναι πιο εξοικειωμένοι με τον Νώε, παρά με τον Δευκαλίωνα. Ο λόγος είναι πως οι ιστορίες αυτές αντιμετωπίζονται ως μύθοι – εκτός από εκείνες της Βίβλου, που θεωρούνται “ιερές”. Όμως, τι άλλο είναι η Βίβλος εκτός από εβραϊκή μυθολογία;

Η Φρύνη στα Ποσειδώνια της Ελευσίνας, του Henryk Siemiradzki (1889)

Ἐλευσίνια, Καβείρια και Ὀρφικά μυστήρια

● Τα Ἐλευσίνια μυστήρια ήταν τελετές μύησης, που γίνονταν στην Ελευσίνα κάθε χρόνο, στο πλαίσιο της λατρείας τής Δήμητρας και Περσεφόνης. Από τα μυστήρια των αρχαίων χρόνων, αυτά θεωρούνταν ως σπουδαιότερα. Προέλευσή τους ήταν μάλλον μια παλιά αγροτική λατρεία, της μυκηναϊκής, ή και της μινωικής περιόδου. Τα μυστήρια αναφέρονταν στον μύθο τής αρπαγής τής “κόρης” από τον βασιλιά τού Κάτω κόσμου, τον Ἅδη, σ’ έναν κύκλο με τρεις φάσεις: “κάθοδο”, “αναζήτηση”, και “ανάβαση”, όταν η Περσεφόνη έσμιγε πάλι με τη μητέρα της. Η ανάστασή της συμβόλιζε την αναγέννηση κάθε μορφής ζωής. Το τυπικό, οι τελετουργίες, και τα πιστεύω των μυστών, καλύπτονταν από μυστικότητα. Γνωρίζουμε, πάντως, πως οι τελετές συνοδεύονταν από οράματα κι επικλήσεις για “μετά θάνατον ζωή”. Γι’ αυτό, ορισμένοι μελετητές αποδίδουν την απήχηση και μακροημέρευσή τους στην χρήση ψυχεδελικών ουσιών. Οι μοναδικές προϋποθέσεις για συμμετοχή ήταν να μην βάρυνε κάποιον “ενοχή αίματος”, δηλαδή να μην είχε διαπράξει φόνο, και να μην ήταν “βάρβαρος” (να ήταν γνώστης τής ελληνικής). Αυτό, όμως, δεν εμπόδισε τη διάδοση της γιορτής αργότερα στην Ρώμη. Η μύηση, σημειωτέον, επιτρεπόταν και στις γυναίκες, ή ακόμα και στους δούλους. Συγκριτικές μελέτες παραλληλίζουν αυτές τις ελληνικές τελετές με παρόμοια συστήματα της Εγγύς Ανατολής, όπως οι λατρείες τής Ίσιδας και του Όσιρι στην Αίγυπτο, τ’ αντίστοιχά τους στην Συρία και την Περσία, καθώς βέβαια και τα θρακο–φρυγικά Καβείρια μυστήρια.

Ο Ἀγαμέμνων μυείται στα Καβείρια.

● Οι Κάβειροι ήταν αινιγματικές χθόνιες θεότητες, προστάτιδες των ναυτικών, που εισήχθησαν στις ελληνικές τελετουργίες, διατηρώντας ταυτόχρονα χεττιτικά, μαζί με πρωτο-ετρουσκικά στοιχεία. Η μυστηριακή τους λατρεία συνδεόταν στενά μ’ εκείνην του Ἡφαίστου, έχοντας ως επίκεντρο τα νησιά τής Σαμοθράκης και της Λήμνου, στο βόρειο Αιγαίο, αλλ’ επίσης και την Θήβα. Υπήρχαν και άλλοι τόποι λατρείας, όπως λ.χ. η Ἴμβρος και η Σευθόπολις της Θρᾴκης, ή διάφορες περιοχές τής Μακεδονίας, της Μικράς Ασίας, και του λοιπού Αιγαίου. Η μυστηριακή λατρεία τής Σαμοθράκης εξαπλώθηκε κατά την ελληνιστική περίοδο, φτάνοντας τελικά στη μύηση και Ρωμαίων. Και καθώς η προέλευση της λατρείας δεν ήταν ελληνική, γίνονταν δεκτοί και “βάρβαροι”: για να μυηθεί κανείς δεν υπήρχαν προϋποθέσεις ηλικίας, φύλου, κοινωνικής θέσης, ή κι “εθνικής” καταγωγής. Οι πάντες, άνδρες και γυναίκες, ενήλικες και ανήλικοι, ελεύθεροι ή δούλοι, Έλληνες και μη, μπορούσαν να συμμετάσχουν.⁽³⁾ Άλλωστε, όχι μόνον οι Σαμοθράκες, αλλά και οι Λήμνιοι, δεν ήταν ελληνικής καταγωγής: οι Λήμνιοι σχετίζονταν πιθανότατα με τους Ετρούσκους. Εξελληνίστηκαν κατά τον 6ο ΠΚΧ αιώνα, που η Αθήνα κατέκτησε το νησί, μα η λατρεία των Καβείρων επέζησε της “επιχείρησης” εξελληνισμού. Οι Σαμοθράκες συνδέονταν με τους Τρώες και τους Πελασγούς. Στο Ἱερόν τῶν Μεγάλων Θεῶν,⁽⁴⁾ ακόμη και κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους, χρησιμοποιούσαν κάποια “βαρβαρική”, λεγόμενη, γλώσσα. Η Θήβα συνδεόταν με τη Σαμοθράκη διαμέσου των γάμων τού Κάδμου και της Ἁρμονίας, που καταγόταν από το νησί. Οι Κάβειροι παρουσιάζουν επίσης πολλές ομοιότητες με άλλες μυθικές φυλές, όπως οι Τελχῖνες, οι Κύκλωπες, οι Δάκτυλοι, οι Κορύβαντες, και οι Κουρῆτες. Αυτές οι ομάδες συχνά συγχέονταν ή ταυτίζονταν, καθώς μάλιστα σχετίζονταν πολλές από αυτές με τη μεταλλουργία – όπως και ο Ήφαιστος.

• ⁽³⁾ Σαμοθρακικό ανάγλυφο, με τον Ἀγαμέμνονα να μυείται στα Καβείρια, ενισχύει την ιδέα πως τα Ελευσίνια προέκυψαν από τα Καβείρια, μέσω Θρακών εγκατεστημένων στην Ελευσίνα.

• ⁽⁴⁾ Η περίφημη Φτερωτή Νίκη τῆς Σαμοθράκης (±200–190 ΠΚΧ) ήταν στημένη στο Ιερόν των Μεγάλων Θεών, σε ανυψωμένη βάση σαν πρύμνη πλοίου.

Ο μύθος τού Ορφέα, του Marc Chagall

● Τα Ὀρφικά μυστήρια ίσως να είχαν επίσης αφετηρία τα Καβείρια. Επρόκειτο για θρησκευτικές πεποιθήσεις και πρακτικές, που προέρχονταν από τον κόσμο των Ελλήνων και των Θρᾳκῶν, συνδεόμενες με ποίηση που αποδιδόταν στον μυθικό μουσικό και προφήτη Ὀρφέα, ο οποίος είχε κατεβεί στον Άδη για την αγαπημένη του Εὐρυδίκη, και κατόρθωσε να επιστρέψει. Οι Ορφικοί τιμούσαν, επιπλέον, την Περσεφόνη και τον Διόνυσο για τον ίδιο λόγο. Όπως και στα Ελευσίνια, η μύηση στον Ορφισμό συνδεόταν με μια “μετά θάνατον ζωή”.⁽⁵⁾

Ιδού ο Αλάριχος, “μεσσίας” τού χριστιανικού όχλου
“μελανοχιτώνων”, μπαίνοντας έφιππος στην Αθήνα.

• ⁽⁵⁾ Το 390 ΚΧ, ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ διέταξε τον στρατό του να διαπράξει μια από τις πιο αποτρόπαιες σφαγές στην Ιστορία, εξολοθρεύοντας 7.000-15.000 Θεσσαλονικεῖς στον Ιππόδρομο, επειδή είχαν επαναστατήσει κατά τής γερμανικής του φρουράς. Για να εξιλεωθεί, το 392 έκλεισε τ’ αρχαία ιερά, κι επέβαλε τον χριστιανισμό ως μοναδική θρησκεία. Χάρη στον Θεοδόσιο, τον “Άγιο” (για την Εκκλησία), ή τον “Μέγα” (για την Ιστορία), οι χριστιανοί, μόλις γλύτωσαν τους διωγμούς, άρχισαν να διώκουν όλους τους άλλους! Οι τελευταίες αναλαμπές των μυστηρίων έσβησαν το 396, όταν ένας άλλος Γερμανός, ο “αρειανός” Αλάριχος, εισέβαλε στην Ελευσίνα, συνοδείᾳ Χριστιανών “με τα μαύρα ράσα” – οι “μελανοχίτωνες” της εποχής – βεβηλώνοντας τους ναούς και σκοτώνοντας όλους τους ιερείς. Ο Βησιγότθος “μεσσίας” τού χριστιανικού όχλου μπήκε θριαμβευτικά στην Αθήνα, αφού ρήμαξε όλη την Ἀττική, εισέβαλε στην Πελοπόννησο, πούλησε στα σκλαβοπάζαρα Σπαρτιάτες, Κορίνθιους, Αργείους κ.ά., και κατόπιν διέσχισε τον Κορινθιακό, καθ’ ὁδὸν προς την Ήπειρο. Σταμάτησε τις σφαγές και τις λεηλασίες, μόνον όταν έγινε magister militum (στρατηλάτης) τού Βυζαντίου. Μάλλον φτηνά πουλήθηκε: του έπρεπε… αγιοποίηση! (Βλέπε Χρονικά 23-24, για την σφαγή τής Θεσσαλονίκης και τον βίαιο εκχριστιανισμό τής αυτοκρατορίας, μέσω της Γενοκτονίας των Ελλήνων, που οδήγησε, ἐν τέλει, στον Θρίαμβο του κρετινισμού).

● À propos: οι πλείστοι αυτοκράτορες της Θεοδοσιανής Δυναστείας, όπως και οι έσχατοι της Ρώμης, ήταν μαριονέτες διαφόρων Γερμανών magistri militum, που ανεβοκατέβαζαν πειθήνια όργανά τους στον θρόνο, με χαρακτηριστικές περιπτώσεις τον Άσπαρ στην Ανατολή, και τον Ricimer στη Δύση. Όσο για τον χριστιανό Αλάριχο, κατέλαβε και λεηλάτησε, το 410, ακόμη και την Ρώμη, σηματοδοτώντας την αρχή της πτώσης τού δυτικού ρωμαϊκού κράτους.

Η ζωφόρος με τις χορεύτριες από το Τέμενος της Σαμοθράκης.

Η μυκηναϊκή εμπορική ναυτιλία απογειώθηκε μόλις κατέρρευσαν
οι Μινωίτες. Μετά από την κατάκτηση της Κρήτης, η παραγωγή
προϊόντων που προορίζονταν για εξαγωγή αυξήθηκε θεαματικά.

Μυκηναϊκή στάμνα με χταπόδι και ψάρια

ΚΑΤΑ ΠΕΡΙΕΡΓΟ ΤΡΟΠΟ, ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΟ απουσιάζει από τις γραπτές πηγές στην Γραμμική Β. Ξέρουμε, πάντως, πως οι Μινωίτες εξήγαγαν εκλεκτά υφάσματα στην Αίγυπτο. Αναμφίβολα, οι Μυκηναίοι θα έκαναν το ίδιο. Προφανώς, δανείστηκαν γνώσεις κι εμπειρία στον τομέα τής ναυσιπλοΐας από τους Μινωίτες. Είναι γεγονός πως μόλις κατέρρευσε ο μινωικός πολιτισμός, η εμπορική τους ναυτιλία απογειώθηκε. Φαίνεται πως κάποια προϊόντα, κυρίως υφάσματα, λάδι και μεταλλικά είδη, παράγονταν σε τόσο μεγάλες ποσότητες, ώστε ήταν αδύνατον να καταναλωθούν στο εσωτερικό τού βασιλείου· άρα, προορίζονταν για εξαγωγή. Τ’ αγγεία παράγονταν επίσης μαζικά. Ιδίως μετά από την κατάκτηση της μινωικής Κρήτης, η παραγωγή αυξήθηκε θεαματικά, ειδικά στην Αργολίδα, την περιοχή των Μυκηνών, με μεγάλες ποσότητες να πουλιούνται κι εκτός Ελλάδας. Τα είδη που προορίζονταν για εξαγωγή ήταν σαφώς πολυτελέστερα και καλοδουλεμένα, με ζωγραφιστές διακοσμήσεις και μυθικά, πολεμικά, ζωικά, κ.ά. μοτίβα. Το μυκηναϊκό δίκτυο εκτεινόταν ως την Ισπανία, την Βρετανία, και την κεντρική Ευρώπη, ενώ αγγεία τους βρέθηκαν στη Σαρδηνία, τη Σικελία, τη νότια Ιταλία, το Αιγαίο, τη Μικρά Ασία (μεταξύ άλλων στον παλιό οικισμό τής Μιλήτου, όπου έχουν ανασκαφεί μινωικά και μυκηναϊκά κεραμικά υψίστης ποιότητας), σε άλλα μέρη τής Ανατολίας, την Κύπρο, την Χαναάν, ή την Αίγυπτο. Το εξωτερικό εμπόριο των Μινωιτών και Μυκηναίων αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα κεφάλαια της ιστορίας τής εποχής τού μπρούντζου και ανοιχτή πρόκληση για όλους τους αρχαιολόγους.

Τρωικός και κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου

Το χρυσό νεκρικό προσωπείο
τού “Αγαμέμνονα”

Ως κατακτητές τής Κρήτης οι Μυκηναίοι έγιναν μεν κληρονόμοι τής Μινωικής Θαλασσοκρατορίας, όμως δεν κράτησαν πολύ. Ο Τρωικός πόλεμος, που κατά τον Ἐρατοσθένη διεξήχθη το 1194–1184 ΠΚΧ,⁽⁶⁾ οι επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας, και η μεγάλη αστάθεια της εποχής, οδήγησαν στην πτώση τους, κατά την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Η μετάβαση στην εποχή τού σιδήρου, σύμφωνα με πολλούς ιστορικούς, ήταν βίαιη, αλλά κι αιφνίδια, προκαλώντας πολιτισμικές ρήξεις. Μεσολάβησε ένα ιστορικό χάσμα, και στην θέση των “ανακτορικών” πολιτισμών Αιγαίου και Ανατολίας, εμφανίστηκαν απομονωμένες αγροτικές κοινωνίες, της λεγόμενης “γεωμετρικής” εποχής, ή των “ελληνικών σκοτεινών χρόνων” – που ήταν, όντως, σκοτεινοί, αλλά όχι μόνον ελληνικοί. Μέσα σε μόλις 50 χρόνια, στο πρώτο μισό τού 12ου αιώνα ΠΚΧ, ο αφανισμός τού κόσμου των Μυκηναίων και Χετταίων, η καταστροφή στη Συρία, την Χαναάν, και την Αίγυπτο, και η πολιτισμική κατάπτωση που επακολούθησε, είχαν ως αποτέλεσμα να εγκαταλειφθούν πλέον οι εμπορικοί δρόμοι, και ν’ αυξηθεί ο αναλφαβητισμός αλματωδώς. Η μυκηναϊκή γραφή, η Γραμμική Β, ξεχάστηκε. Οι Έλληνες θα ήταν υποχρεωμένοι να επινοήσουν ἐκ νέου την γραφή στα τέλη τού 9ου, ή τις αρχές τού 8ου αιώνα.⁽⁷⁾ Είναι περίοδος κατά την οποία όλες σχεδόν οι πόλεις καταστράφηκαν διὰ τῆς βίας, και σε πολλές περιπτώσεις έπαψαν να κατοικούνται, όπως η χεττιτική πρωτεύουσα Χαττούσα, οι Μυκήνες, και η Ουγκαρίτ. Η Τροία καταστράφηκε τουλάχιστον δυο φορές προτού να εγκαταλειφθεί. Οι οικισμοί έγιναν λιγότεροι και σαφώς μικρότεροι, κάτι που αποδίδεται σε λιμούς και πολέμους (ή και στα δυο), με συνέπεια τον αποδεκατισμό των ανθρώπων.

• ⁽⁶⁾ Ο Ἐρατοσθένης ὁ Κυρηναῖος (±276–195 ΠΚΧ) ήταν γεωγράφος, αστρονόμος, μαθηματικός, θεωρητικός τής μουσικής και ποιητής (χαρακτηριστική περίπτωση της σφαιρικής γνώσης και της πολυμάθειας των αρχαίων επιστημόνων). Πρώτος αυτός υπολόγισε την περιφέρεια της Γης και την κλίση τού άξονά της μ’ εντυπωσιακή ακρίβεια. Υπολόγισε μάλλον επακριβώς και την απόσταση της Γης από τον Ήλιο. Ήταν ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο γεωγραφία, επινόησε ένα σύστημα γεωγραφικού πλάτους και μήκους, κι έφτιαξε τον πρώτο παγκόσμιο χάρτη με παράλληλους και μεσημβρινούς, βάσει των διαθέσιμων γεωγραφικών γνώσεων της εποχής. Επινόησε το δίσεκτο έτος, και υπήρξε ο ιδρυτής τής επιστημονικής χρονολογίας, στην προσπάθειά του να προσδιορίσει χρονικά τα κυριότερα πολιτικά και πολιτιστικά γεγονότα από την άλωση της Τροίας. (Για το πότε έγινε ο Τρωικός, βλέπε και Χρονικό 16, υποσημείωση 5).

Ο χάρτης τού Ἐρατοσθένους

● Ο Ερατοσθένης διετέλεσε και βιβλιοθηκάριος της Μεγάλης Βιβλιοθήκης τῆς Ἀλεξανδρείας στην πτολεμαϊκή Αίγυπτο. Δυστυχώς, αυτό το κορυφαίο κέντρο επιστήμης και μάθησης του αρχαίου κόσμου καταστράφηκε επανειλημμένα από τους Ρωμαίους (τον Ιούλιο Καίσαρα, το 48 ΠΚΧ, ή τον αυτοκράτορα Αυρηλιανό, στον 3ο αιώνα ΚΧ), τους χριστιανούς (τον Θεοδόσιο και τον πατριάρχη Θεόφιλο, το 391), όπως και τους μουσουλμάνους Άραβες (τον Αμρ ιμπν αλ-Ας, το 642). Η απώλεια γνώσεων για την ανθρωπότητα υπήρξε όχι μόνον τεράστια, αλλά και ανεπανόρθωτη. (Για το κάψιμο βιβλίων και βιβλιοθηκών, βλέπε το Χρονικό 22 (Διάλειμμα: Άβδηρα, Δημόκριτος και Πλάτων) και τα Χρονικά 23-24).

Πινακίδα με σύμβολα της Γραμμικής Β

• ⁽⁷⁾ Το ελληνικό αλφάβητο στηρίχθηκε, μάλλον, στο φοινικικό “αλφάβητο”, και γέννησε με τη σειρά του διάφορες ευρωπαϊκές και μεσανατολικές γραφές, όπως η λατινική και η κυριλλική. Κατά την προσαρμογή, ωστόσο, του φοινικικού συστήματος στα ελληνικά, σημειώθηκε μια κρισιμότατη καινοτομία, που δεν ήταν άλλη από την χρήση γραμμάτων για τα φωνήεντα. Οι Έλληνες υποχρεώθηκαν να επαναλάβουν την ίδια καινοτομία δυο φορές, επειδή ακριβώς τα φωνήεντα είναι σημαντικά στην γλώσσα τους. Προσαρμόζοντας τη μινωική Γραμμική Α στις ανάγκες τους, οι Μυκηναίοι δανείστηκαν 87 κρητικά σύμβολα: τα πέντε απέδιδαν φωνήεντα και τα 82 συλλαβές. Η Γραμμική Α δεν έχει ακόμη αποκρυπτογραφηθεί, κι έτσι δεν ξέρουμε αν η λαμπρή ιδέα των γραμμάτων για τα φωνήεντα υπήρξε κρητική ή ελληνική. Έχοντας υπόψη τον ορισμό που έχει γίνει πια αποδεκτός λόγω αυτής της καινοτομίας, το πρώτο αλφάβητο (κυριολεκτικά, με σύμφωνα και φωνήεντα) υπήρξε το ελληνικό, σε αντίθεση με τα σημιτικά “αλφάβητα”, τα λεγόμενα abjad (από την αραβική λέξη για το “αλφάβητο”), που είναι αμιγώς “συμφωνικά”, ἤτοι αποδίδουν μόνον τα σύμφωνα. Το φοινικικό abjad ανήκε στην οικογένεια των συγγενικών δυτικών σημιτικών γραφών. (Περί βαλκανικής κι ελληνικής γραφής, βλέπε το Χρονικό 3, τελευταίο μέρος: Πρώιμη γραφή στα Βαλκάνια).

Ο Οδυσσέας ανακαλύπτει τον Αχιλλέα, του Jan de Bray

Ο Τρωικός πόλεμος δεν υπήρξε παρά μια μόνον πράξη αυτής της τραγωδίας σε τεράστια κλίμακα, και με την εμπλοκή πολλών εθνοτήτων: οι πολεμιστές τής συμμαχίας των Τρώων απεικονίζονται στην Ἰλιάδα να μιλούν διάφορες γλώσσες και, ὡς ἐκ τούτου, οι διοικητές τους χρειάζεται να μεταφράζουν τις διαταγές. Αντίθετα, για την αντίπαλη πλευρά, η τρωική εκστρατεία κάθε άλλο παρά πανελλήνια ήταν: ακόμη και ο Ἀχιλλεύς, ο μέγας ήρωας, προσπάθησε ν’ αποφύγει την “στράτευση”, μεταμφιεσμένος… κορίτσι στο παλάτι τής Σκύρου! Αλλά και ο Ὀδυσσεύς, που τον αποκάλυψε, είχε προσποιηθεί πως τρελάθηκε, για να γλυτώσει τον πόλεμο! Περιοχές όπως λ.χ. η Μακεδονία, η Ήπειρος, κι ἐν μέρει η Θεσσαλία, απείχαν, επειδή πιθανόν βρίσκονταν υπό τον έλεγχο των Δωριέων, οι οποίοι θα πραγματοποιούσαν λίγο αργότερα την κάθοδό τους στην Πελοπόννησο, καλύπτοντας το κενό που θα δημιουργούσε ο αφανισμός των Μυκηναίων. Τ’ ανάκτορα καταστράφηκαν, κι εγκαταλείφθηκαν οι μικροί οικισμοί κατά 90%, υποδηλώνοντας συρρίκνωση του πληθυσμού σε μεγάλη κλίμακα. Η Αθήνα και κάποιες άλλες πόλεις κατοικούνταν ακόμη, αλλά με μια σφαίρα επιρροής μάλλον τοπικής εμβέλειας, με περιορισμένες συναλλαγές, και τον πολιτισμό σε πλήρη κατάπτωση – κατάσταση από την οποία χρειάστηκαν αιώνες για ν’ ανακάμψουν.

Σούνιο: ηλιοβασίλεμα στον ναό τού Ποσειδώνα

Εκείνοι οι σκοτεινοί χρόνοι κράτησαν πάνω από 400 χρόνια. Από το 1100 ΠΚΧ και μετά, η αγγειοπλαστική στερείται τον διάκοσμο των μορφών τής μινωικής και μυκηναϊκής κεραμικής, και περιορίζεται σε απλούστερες μορφές, γενικά γεωμετρικές (1000–700 ΠΚΧ). Είναι ο λόγος για τον οποίο η εποχή ονομάζεται γεωμετρική, ή και ομηρική, λόγω της δημιουργίας των επών τού Ομήρου, περί τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, και του επικού κύκλου στο σύνολό του. Τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης της Ελλάδας ήταν η εμφάνιση των πόλεων, κατά τον 9ο αιώνα, σε συνδυασμό με τα ἔπη, ως απόρροια του νέου αλφαβήτου, κι εμπνευσμένα κυρίως από τον Τρωικό και τις επιπτώσεις του – ιστορίες που, αργότερα, θα τροφοδοτούσαν την φαντασία των τραγωδών.

Η συμφορά ήταν ακόμα πιο εκτεταμένη στην Ανατολία. Σε κάθε σημαντικό οικισμό εντοπίζουμε στρώματα καταστροφής. Εδώ ο πολιτισμός χρειάστηκε ίσως και μια χιλιετία για ν’ ανακάμψει στο επίπεδο των Χετταίων. Η Κύπρος υπέστη δύο κύματα καταστροφής: από τους Λαούς τής Θάλασσας, γύρω στο 1230, και από Αιγαιώτες πρόσφυγες περί το 1190 ΠΚΧ. Η Ουγκαρίτ, στη Συρία, κάηκε ολοσχερώς. Επιπλέον, οι παράλιες πόλεις βόρεια της Γάζας βυθίστηκαν στον όλεθρο. Ωστόσο, οι επιδρομές, όλως παραδόξως, δεν είχαν επιπτώσεις στις φοινικικές πόλεις: περιορίστηκαν μόνον στη νότια Χαναάν. Η Ασσυρία, που προστατευόταν από πανίσχυρο στρατό, έμεινε επίσης ανέπαφη. Όμως, αποσύρθηκε στα σύνορά της για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Και όσον αφορά την Αίγυπτο, παρ’ όλο που νίκησε τους εισβολείς κι επέζησε για κάποιο διάστημα, υπέκυψε λίγο αργότερα.

Η αποδιοργάνωση του θαλασσίου διεθνούς εμπορίου διέκοψε
τις απρόσκοπτες προμήθειες κασσίτερου, καθιστώντας αδύνατη
την παραγωγή μπρούντζου (“συστημική κατάρρευση”).

Η περίφημη Φτερωτή Νίκη τῆς Σαμοθράκης – λεηλατημένη κι αυτή από τους Γάλλους, όπως και η Ἀφροδίτη τῆς Μήλου. Στο Ἱερόν τῶν Μεγάλων Θεῶν βρέθηκαν τρεις Νίκες: τη δεύτερη την άρπαξαν οι Αυστριακοί, ενώ η τρίτη, ευτυχώς, έμεινε στη Σαμοθράκη. Το άγαλμα της πρώτης Νίκης έχει ύψος 3,28 μ. (με τα φτερά) και 5,58 μ. με τη μαρμάρινη πλώρη πλοίου πάνω στην οποία είναι τοποθετημένο.

Πρόκειται για την “χειρότερη καταστροφή τής αρχαίας ιστορίας, ακόμα πιο ολέθρια από την πτώση τής δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας”, όπως λέει ο Robert Drews. Αρκετοί τότε αναπόλησαν νοσταλγικά την “χρυσή εποχή που χάθηκε”, ανακαλώντας τις μνήμες από τους χρόνους τής καταστροφής, όταν “έσβησε ο πολιτισμός”. Ο Ἡσίοδος περιέγραψε τις Εποχές Χρυσοῦ, Ἀργύρου, και Ὀρειχάλκου, αλλά και την ενδιάμεση Ἐποχὴ τῶν Ἡρώων, που προηγήθηκε του σύγχρονου σκληρού, απάνθρωπου κόσμου τής Ἐποχῆς τοῦ Σιδήρου. Ως αποτέλεσμα μάλλον της κατάρρευσης της Εποχής τού Μπρούντζου, η πλήρης αποδιοργάνωση του θαλάσσιου εμπορίου μεγάλων αποστάσεων, μια πτυχή τής “συστημικής κατάρρευσης”, διέκοψε, καθώς φαίνεται, τις απρόσκοπτες προμήθειες κασσίτερου, καθιστώντας αδύνατη την παραγωγή μπρούντζου.

Μυκηναϊκό ξιφίδιο με σκηνή κυνηγιού: άνθρωποι εναντίον λεόντων

Επόμενο Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ ● Φοίνικες και Λαοί τής Θάλασσας ● Μινωική Έκρηξη στην Θήρα ● Τρωικός και Κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου (Β)

• >> Χρονικό 19. ΦΟΙΝΙΚΗ: Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ
• << Χρονικό 17. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ

Χρονικό 15. ΠΛΩΡΗ ΓΙΑ RIO DE JANEIRO!

ii) ΙΝΤΕΡΛΟΥΔΙΟ

Διασχίζοντας τον Ατλαντικό

 

Χρονικό 15. ΠΛΩΡΗ ΓΙΑ RIO DE JANEIRO!

● Περίπλους (ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις) ● Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια

/ENGLISH/ Chronicle 15. SAILING TO RIO DE JANEIRO!
/PORTUGUÊS/ NAVEGANDO PARA O RIO DE JANEIRO!

Αφρο-Βραζιλιάνικο Μουσείο

3ο Φεστιβάλ

ΤΟΣΟ ΜΑΚΡΙΑ
ΤΟΣΟ ΚΟΝΤΑ

Μουσική και Ποίηση
στην Πορτογαλική Γλώσσα

Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο
του Rio de Janeiro, Μάης 2013

Tão Longe Tão Perto Οργανώθηκε σε σύμπραξη με το σύνολο Música Surda: Andréia Pedroso, Antônio Jardim, Artur Gouvêa
κι Eduardo Gatto.

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΌΤΑΝ ΞΕΚΙΝΗΣΕ Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ μας με την Amélia Muge, αναζητώντας και ανταλλάσσοντας πληροφορίες, καταγραφές, ή άλλα στοιχεία από τις παραδόσεις των χωρών μας, της Ελλάδας και της Πορτογαλίας, αρκετοί έσπευσαν να μας αμφισβητήσουν, χαμογελώντας ειρωνικά:

“Τρελοί κι αιθεροβάμονες”, σκέφτηκαν – κάποιοι το είπαν κιόλας. “Η Πορτογαλία και η Ελλάδα βρίσκονται τόσο μακριά. Είναι εντελώς αδύνατο να υπάρχουν κοινά στοιχεία”…⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Φανταστείτε τι θα πουν “οι άνθρωποι με τα ειρωνικά χαμόγελα” τώρα που πλέον μιλάμε για κάποιο τρίγωνο (και όχι των… Βερμούδων): για την Πορτογαλία, την Βραζιλία και την Ελλάδα. Πορτογαλία και Βραζιλία, εντάξει, η σχέση είναι προφανής: πρώην μητρόπολη και αποικία. Όμως και… Ελλάδα;!
  (Το κείμενο αυτό παρουσιάστηκε στο φεστιβάλ, στο Rio de Janeiro).

Flamenco, του Hyatt Moore: μια σπουδαία τέχνη
που συνδέει Ιβηρία και Ινδίες

Το αποτέλεσμα της συνεργασίας μας, μπορώ να πω, εξέπληξε κι εμάς τους ίδιους! Ακόμη και μένα, που ερευνώ το θέμα εδώ και χρόνια, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως ο πολιτισμός, η κουλτούρα, προέκυψαν με το “πάρε-δώσε” μεταξύ των ανθρώπων: είναι αποτέλεσμα ανταλλαγών. Στις εκπομπές μου στο ραδιόφωνο (Μεσογείου παράπλους, 9,58 fm, ΕΡΤ-3) κατέδειξα επίσης ότι χώρες τόσο μακρινές, όπως – ας πούμε – η Ινδία και η Ιβηρία, βρίσκονται σ’ επαφή εδώ και χιλιάδες χρόνια, από την αρχαιότητα. Και η “αρχαιότητα”, για τους Ἕλληνες, ανάγεται στην ΠΚΧ (προ κοινής χρονολογίας) εποχή, ή την π.Χ. (προ Χριστού), αν προτιμάτε.

Όταν αρχίσαμε να επεξεργαζόμαστε με την Αμέλια τον Περίπλου, όλες αυτές οι ιδέες ενισχύθηκαν περαιτέρω. Φυσικά, υπάρχουν ακόμα κάποια “σκοτεινά σημεία”, ερωτήματα που μένουν αναπάντητα. Μια μεγάλη μου απορία είναι λ.χ. η εξής: πώς γίνεται η Αμέλια, μια Πορτογαλίδα γεννημένη στη Μοζαμβίκη, να συνθέτει σε ύφος αρχαίο; Το λέω αυτό επειδή και τα τρία αρχαιοελληνικά μουσικοποιητικά θέματα που συμπεριλαμβάνει ο Περίπλους (ο Ἐπιτάφιος, του Σεικίλου, ο πρώτος Δελφικός Ὕμνος εἰς τὸν Ἀπόλλωνα, μάλλον του Ἀθηναίου, και ο Ὕμνος εἰς Νέμεσιν, του Μεσομήδους) υπάρχουν εκεί επειδή κάποιες δικές της συνθέσεις μού θύμισαν τα προαναφερθέντα αρχαία ελληνικά τραγούδια. Όντως, είναι πολύ παράξενο.

Ανδαλουσιανή ελεφάντινη κυλινδρική πυξίς (θήκη καλλυντικών ή κοσμημάτων, 10ος αιώνας)

Όμως, πέρα από αυτά τα “σκοτεινά σημεία”, που πάντα θα μας προκαλούν, έτσι ώστε να προτείνουμε κάποιες ικανοποιητικές απαντήσεις, μπορέσαμε να συμπληρώσουμε το puzzle με αρκετή άνεση, θα έλεγα. Και όταν κυκλοφόρησε ο Περίπλους μας, ήμουν σε θέση να πω:

“Υπάρχουν τα σημεία επαφής, κι εξαρτάται από εμάς να τα φέρουμε στο φως. Αρκεί να ψάξουμε, φυσικά μεθοδικά, χωρίς να χάνουμε τον μπούσουλα”, ή bússola, όπως λέγεται στα πορτογαλικά.⁽²⁾

• ⁽²⁾ Έχουμε την ίδια λέξη που προέρχεται από τα ελληνικά (πύξος > πυξίς-πυξίδα > buxis-buxida > box, boîte, και bússola), με αφετηρία τη λέξη που αναφέρεται στο φυτό πύξος, ή και πυξός (πυξάρι, boxwood), με πολύ σκληρό, συμπαγές και ανθεκτικό ξύλο, που χρησιμοποιείται, από την αρχαιότητα ως σήμερα, στην κατασκευή αγγείων, όπως είναι η πυξίς, αλλά και μουσικών οργάνων, εγχόρδων και πνευστών. Σημειωτέον πως οι σπόροι του βρίσκονται σε κάψουλες, που επίσης ονομάζονται πυξίδες. Ποιος μη ειδήμων, όντως, θα μπορούσε να φανταστεί πως το αγγλικό box έχει ελληνική προέλευση;

Χώρος ευθύνης: η Μεσόγειος κι η ἐπέκεινα Οἰκουμένη

Η ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ δεν απετέλεσαν αφετηρία τής παγκόσμιας ιστορίας. Οι Έλληνες παρέλαβαν τη σοφία ἐξ ἀνατολῶν (Μικρά Ασία, Μεσοποταμία κι Αίγυπτος), μετατρέποντάς την σε επιστήμη.⁽³⁾ Τεράστιο επίτευγμα, όντως! Και άφησαν μιαν εκπληκτική γραμματεία – uma literatura maravilhosa! Κι έτσι, ο ελληνικός πολιτισμός έγινε το θεμέλιο της κουλτούρας των δυτικών χωρών.

Μηχανισμός των Αντικυθήρων

• ⁽³⁾ Δεν μπορεί να υπάρξει μεγάλος πολιτισμός δίχως την ανάλογη τεχνολογία. Ένα θαύμα στον τομέα αυτόν είναι ο μηχανισμός των Αντικηθύρων, ο παλαιότερος αναλογικός υπολογιστής, που χρησίμευε ως όργανο αστρονομικών παρατηρήσεων. Χρονολογημένος περί το 100 ΠΚΧ, ανασύρθηκε το 1901 από κάποιο ναυάγιο στ’ Αντικύθηρα, μεταξύ Πελοποννήσου και Κρήτης, μα η σπουδαιότητα και πολυπλοκότητά του κατανοήθηκαν έναν αιώνα αργότερα. Συσκευές παρομοίου επιπέδου εμφανίστηκαν και πάλι στην Ευρώπη μόλις στον 14ο αιώνα ΚΧ, με την κατασκευή των αστρονομικών ρολογιών.

Ο καθηγητής Michael Edmunds, του Πανεπιστημίου τού Cardiff, που το 2006 ήταν επικεφαλής μιας έρευνας για τον μηχανισμό, σχολίασε:

“Αυτή η συσκευή είναι πράγματι εξαιρετική, η μοναδική στο είδος της. Ο σχεδιασμός είναι υπέροχος, η αστρονομία απολύτως ακριβής. Βλέποντας πώς είναι φτιαγμένα τα μηχανικά μέρη, μένεις με ανοιχτό το στόμα… Από άποψη ιστορικής αξίας και σπανιότητας, θεωρώ αυτόν τον μηχανισμό ως πολυτιμότερο από τη Μόνα Λίζα.”

Η “Βικτωρία”, το μοναδικό σκάφος τού στόλου τού Μαγγελάνου που ολοκλήρωσε τον περίπλου τής γης (λεπτομέρεια χάρτη τού Ορτέλιους, 1590)

Οι σωζόμενοι περίπλοι έγιναν στη Μεσόγειο, στον Ινδικό και τον Ατλαντικό ωκεανό. Ο Ἡρόδοτος αναφέρθηκε επίσης σ’ έναν περίπλου τής Αφρικής από Φοίνικες, για λογαριασμό ενός φαραώ τής Αιγύπτου. Κάποιος Αλεξανδρινός Έλληνας, πάλι, περιέγραψε τις ακτές τού Ινδικού ωκεανού, από την ανατολική Αφρική ως την Ινδία. Ο Πυθέας, από την ελληνική αποικία τής Μασσαλίας, ταξίδεψε προς βορράν, πέρα από τις Βρετανικές νήσους και την Σκανδιναβία, ολοκληρώνοντας έναν περίπλου τής Ευρώπης, πλέοντας μέσω ποταμών από τη Βαλτική στη Μαύρη θάλασσα (τον Εὔξεινο Πόντο), κι επιστρέφοντας στη Μεσόγειο. Αρκετοί επίσης πιστεύουν πως οι Μινωίτες Κρῆτες, οι Έλληνες, οι Αιγύπτιοι, οι Φοίνικες και οι Καρχηδόνιοι, όπως και άλλοι αρχαίοι λαοί, λ.χ. οι Κινέζοι, ταξίδεψαν ως τη Βόρεια και τη Νότια Αμερική, πολύ πριν από τους Βίκινγκ, ή τον Κολόμβο – ή, βέβαια, τον Μαγγελάνο, που επιχείρησε να φέρει σε πέρας έναν περίπλου τής γης, αλλά δεν είχε την τύχη να τον ολοκληρώσει.

Άρα, αυτά τα ταξίδια πρέπει ν’ άρχισαν πολύ πριν από την καταγεγραμμένη ιστορία, στην εποχή τού κρατερώματος-μπρούντζου (Bronze Age). Υπάρχουν ενδείξεις πως οι Μινωίτες, κατά την θαλασσοκρατορία τους, έφτασαν ως την Κορνουάλλη τής Βρετανίας, εἰς ἀναζήτησιν κασσίτερου – ή, σε διαφορετική περίπτωση, εξασφάλιζαν αυτό το πολύτιμο μετάλλευμα σε λιμάνια τής νότιας Γαλατίας. Ο κασσίτερος είναι απαραίτητο συστατικό στοιχείο τού μπρούντζου (±90% χαλκός συν ±10% κασσίτερος). Υπήρχαν τεράστιες ποσότητες χαλκού στη Μεσόγειο. Η Κύπρος λ.χ. ήταν γεμάτη χαλκό, και τ’ όνομά της προέρχεται από το μέταλλο αυτό, ή και αντιστρόφως. Όμως, κασσίτερος; Δεν υπήρχαν πολλά μέρη στην Μεσόγειο με κασσίτερο, και ήταν μάλιστα σε περιορισμένες ποσότητες.

Οι Μινωίτες, και αργότερα οι Έλληνες και οι Φοίνικες, έφτασαν αρχικά στην Ιβηρία, που ήταν πολύ πλούσια σε αυτά τα μεταλλεύματα. Οι Ανδαλουσιανοί, μάλλον, οδήγησαν τους Κρήτες στη Γαλικία, την Βρετάνη, ή την Κορνουάλλη: ήξεραν τον δρόμο. Όλα αυτά τα μέρη, ιδίως η Κορνουάλλη, διέθεταν τεράστια αποθέματα κασσίτερου. Εκεί, κοντά στη Γαλικία, ή πιθανόν στην Κορνουάλλη, θα πρέπει να ήταν και οι περιώνυμες Κασσιτερίδες νήσοι. Ο Ηρόδοτος, ή και άλλοι ιστορικοί, αναφέρθηκαν επίσης στους δεσμούς τόσο των Ελλήνων, όσο και των Φοινίκων, με την Ταρτησσό, στις εκβολές τού ομώνυμου ποταμού (νῦν Γουαδαλκιβίρ), και πολλοί τώρα συσχετίζουν την θρυλική ανδαλουσιανή πολιτεία με τη μυθική Ἀτλαντίδα…

Η Ταρτησσός – εδώ ταυτίζεται με τη Sanlúcar de Barrameda (;) – και τα Γάδειρα-Gadir-Gades-Cádiz, σε τρία νησάκια μ’ ελληνικά ονόματα (Ερύθεια, Κοτινούσσα, Αντίπολις), έξω από τις Ηράκλειες Στήλες, το στενό τού Γιβραλτάρ, στην Θάλασσα του Σκότους, τον Ατλαντικό.

Κρίσιμα ερωτήματα ως αφετηρία τής έρευνας

Η ΕΡΕΥΝΑ ΑΥΤΗ, στο Α’ μέρος, που έχουμε διανύσει, έγινε για να δοθεί απάντηση στην αυτάρεσκη κουλτουριάρικη “καραμέλα” τής φράσης “ἡ καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολή” (βλέπε Χρονικό 6, υποσημείωση 1). Γι’ αυτό υψώθηκε εκείνο το “Ινδοϊβηρικό τόξο”, ώστε να οριοθετήσουμε τον ευρύτερο ιστορικό-πολιτισμικό χώρο τής Μεσογείου. Ως αφετηρία τού Β’ μέρους ήταν ορισμένα πολύ απλά ερωτήματα, που ζητούσαν όμως την απάντησή τους:

● Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου για την παραγωγή μπρούντζου;

● Ποιοι ήταν τότε οι καθιερωμένοι θαλασσοπόροι για να μεταφέρουν το πολύτιμο μετάλλευμα στη Μεσόγειο, όπου σπάνιζε ο κασσίτερος;

Επιχειρώ κάποιες απαντήσεις στα Χρονικά μας του Β’ μέρους, Κασσιτερίδων αρχιπέλαγος: πλώρη για Ταρτησσό, ύστερα από εκείνα του Α’, Μεσογείου παράπλους: αναζητώντας τον Ὀρφέα. Επίκεντρο της προσοχής στο Α’ μέρος ήταν η μουσική· στο Β’ είναι η ιστορία.

Ένα από τα δυο ελληνικά αγάλματα γυμνών πολεμιστών σε φυσικό μέγεθος, τα Μπρούντζινα του Riace, (± 460–450 ΠΚΧ): ανασύρθηκαν από την θάλασσα το 1972, κι έγιναν σύμβολο της Καλαβρίας.

Α. Μεσογείου παράπλους, αναζητώντας τον Ὀρφέα

Πρόλογος. Προ του απόπλου
1. Η οικουμενική Μεσόγειος
2. Όλα άρχισαν εδώ…
3. Χρονικό τού ανθρώπου
4. Περί δημοκρατίας
5. Ιβήρου Οδύσσεια
6. Το ινδοϊβηρικό τόξο (Jondo)
7. Το ινδοϊβηρικό τόξο (Duende)
8. Ὑβριδίων ὕβρις…
9. Το περιώνυμον τρίχορδον
10. Η… “γλώσσα-ήλιος”
11. “Θρᾳκία καὶ Ἀσιᾶτις ἡ μουσική”
12. “Μὴ κακούργει τὴν μουσικήν!”
13. Επαγγελματίες ή ερασιτέχνες;
14. Μουσικὴ ψυχῇ τε καὶ σώματι.

Β. Κασσιτερίδων αρχιπέλαγος, πλώρη για Ταρτησσό

15. Πλώρη για Rio de Janeiro!
16. Μεσογείου παράπλους-περίπλους
17. Κρητομινωική Θαλασσοκρατορία
18. Αἰγαῖον: Κνωσός, Μυκῆναι, Ἴλιον
19. Φοινίκη: η εύνοια της τύχης
20. Οι αινιγματικοί Λαοί τής Θάλασσας
21. Ιβηρικό “El Dorado”
22. Αναβίωση περίπλου τής Ιβηρίας
23. Η γενοκτονία των Ελλήνων
24. Θρίαμβος του κρετινισμού
25. “Carthago delenda est!”
26. Ιβηρική διασταύρωση (στοιχείων)
27. Το Βατερλώ ενός αρχαιολόγου.

Παράρτημα: 28. Πώς γεννήθηκε ο Μεσογείου παράπλους | 29. Βιβλιο – Δισκο – γραφία | 30. Μιχάλης Λουκοβίκας – βιογραφικό.

Ένα γενικό συμπέρασμα είναι πως κάποιες ανάγκες υπήρξαν το κίνητρο για τη συμβίωση, την επικοινωνία, τις ανταλλαγές μεταξύ των ανθρώπων. Έτσι γεννήθηκε η κοινωνία, δημιουργήθηκαν οι πόλεις, εμφανίστηκαν οι τάξεις και ο καταμερισμός εργασίας, κι έτσι επινοήθηκε η γραφή. Η συντονισμένη δράση αφορούσε υλικές ανάγκες, αλλά ταυτόχρονα μεταμόρφωσε τους ανθρώπους που συνεργάζονταν, ανταλλάσσοντας επίσης ιδέες και ιδεώδη – διαδικασία που οδήγησε στη γέννηση της κουλτούρας, του πολιτισμού.⁽⁴⁾

• ⁽⁴⁾ Δεν είναι τόσο προφανές, όμως κάτι ανάλογο με τους περίπλους παρατηρείται σε διάφορα άλλα ανθρώπινα εγχειρήματα. Η μουσική γεννήθηκε ταυτόχρονα με την ομιλία, τον λόγο. Σ’ ένα προχωρημένο στάδιο, η μουσική ήταν είτε οργανική, ή τραγούδι. Η ποίηση στην κλασική Ἑλλάδα ήταν αδιανόητη χωρίς μουσική. Οι δυο τέχνες πήραν… διαζύγιο αργότερα, κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΧ. Όμως, είτε πριν, ή και μετά, ήταν (και είναι ακόμη) απαραίτητος ένας επιπλέον “περίπλους”, για να συνδυαστούν οι ήχοι με τις λέξεις και να εκφραστεί το νόημα των λέξεων μέσω των ήχων. Κάτι ανάλογο συμβαίνει επίσης στη μετάφραση: τότε ο “περίπλους” αφορά δυο γλώσσες. Είναι το ταξίδι ενός κειμένου, του νοήματος και ύφους του, του περιεχομένου και της μορφής του, ενώ προσαρμόζεται έτσι ώστε ν’ αρχίσει ν’ αναπνέει σ’ ένα διαφορετικό γλωσσικό περιβάλλον.

Η Σαπφώ και ο Αλκαίος, του Lawrence Alma-Tadema

Ὁμήρου Ὀδυσσείας περίπλους

Η ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ είναι ποιητικός περίπλους. Οι περιπλανήσεις τού Οδυσσέα για τους Λουζιτανούς έχουν και πορτογαλική διάσταση: ο βασιλιάς τής Ἰθάκης ίδρυσε τη Λισαβόνα κι απέκτησε απόγονο με την πριγκίπισσα της Ιβηρίας, την Καλυψώ. Ο Ὅμηρος περιγράφει την κάθοδο του Οδυσσέα στον Ἅδη, στον Κάτω κόσμο, που βρισκόταν έξω από τις Ηράκλειες στήλες, το στενό τού Γιβραλτάρ. Οι Έλληνες τοποθετούσαν στην ίδια περιοχή τον Κῆπο τῶν Ἑσπερίδων, ή και τις Μακάρων νήσους, τα Ἠλύσια πεδία, που ταυτίζονται με τη Μακαρονησία (Αζόρες και Μαδέρα, Κανάρια και Πράσινο Ακρωτήρι).

Οι Στράβων και Σολίνος γράφουν πως μετά από την Ἰλίου πέρσιν, ο Ὀδυσσεύς κινήθηκε προς δυσμάς. Φτάνοντας στη Λουζιτανία, περιτείχισε τη Λισαβόνα, και κατόπιν, θέλησε να δοκιμάσει την τύχη του στον Ἀτλαντικό – όπου χάθηκε χωρίς ν’ αφήσει ίχνη. Αυτά γράφει ένας Βαλενσιάνος ιστορικός, ο Pere Antoni Beuter, προσθέτοντας ότι την άποψη συμμερίζεται και ο Dante Aligheri. Στην Κόλασή του, όντως, ο Δάντης παραπέμπει σε μιαν άλλην εκδοχή τής καθόδου τού Οδυσσέα στον Κάτω κόσμο – χωρίς επιστροφή. Ο βασιλιάς τής Ιθάκης, γράφει, βγαίνοντας από τις Ηράκλειες στήλες, διέσχισε τον Ισημερινό, κι έπλεε για πέντε μήνες στο νότιο ημισφαίριο, ώσπου έφτασε σ’ έναν κόλπο με ψηλό βουνό. Τότε ένας ανεμοστρόβιλος βύθισε το πλοίο του. Εκεί πνίγηκαν όλοι.

Δεν ξέρω για ποιον λόγο, όμως πιστεύω ακράδαντα πως αυτός ο κόλπος με το μεγάλο βουνό είναι ο “Ποταμός τού Γενάρη”, το Rio de Janeiro! Θα ήθελα πάρα πολύ να το επιβεβαιώσω…

Η πολιορκία τής Λισαβόνας, του Roque Gameiro (1917)

Παράρτημα: Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια

● Όπως πολύ εύστοχα επισημαίνει ο Νεοέλληνας ομηριστής Ιωάννης Κακριδής, η Οδύσσεια είναι ποίηση, και όχι ταξιδιωτικό ημερολόγιο (ἤτοι περίπλους κάποιου θαλασσοπόρου). Κατά τον W. B. Stanford, ο Καβομαλιάς και τα Κύθηρα, όπου ο Οδυσσέας συνάντησε θαλασσοταραχή (Ὀδύσσεια, ῥαψῳδία ι), είναι “τα τελευταία σαφώς αναγνωρίσιμα μέρη στις περιπλανήσεις του. Στη συνέχεια εγκαταλείπει την σφαίρα τής Γεωγραφίας και εισέρχεται στην Χώρα των Θαυμάτων”…

Λόγω, όμως, της μεγάλης απήχησης των ομηρικών επών, η απόπειρα δημιουργίας μιας “Γεωγραφίας τής Οδύσσειας” ξεκίνησε πολύ νωρίς, ήδη από τον Ἡσίοδο, που μάλλον ήταν σύγχρονος του Ομήρου, και ως την ελληνιστική περίοδο, η σχετική φιλολογία ήταν σε πλήρη άνθηση. Είχαν, μάλιστα, προκύψει και διαφωνίες μεταξύ των μελετητών για το αν οι περιπλανήσεις τού Οδυσσέα περιορίζονταν εντός τής Μεσογείου, ή αν είχαν επεκταθεί και στον Ατλαντικό – ενδεικτικό πως γι’ αυτούς ο ωκεανός δεν ήταν “terra” (mare) incogita.

Άλλοι, πάλι, αντιτάχθηκαν σε αυτόν τον ευημερισμό·⁽⁵⁾ κάποιοι μάλιστα στράφηκαν κι εναντίον τού μεγάλου ῥαψῳδοῦ. Ο μυθογράφος-γραμματικός Ἀπολλόδωρος ὁ Ἀθηναῖος (2ος αιώνας ΠΚΧ) έγραψε πως ο Όμηρος φαντάστηκε τις περιπλανήσεις σαν να συνέβησαν σε κάποια παραμυθένια χώρα τού Ατλαντικού. Στον Ατλαντικό αναφέρθηκε κι ο Στράβων (1ος αιώνας ΠΚΧ – 1ος ΚΧ): τουλάχιστον η Ὠγυγία και η Σχερία–Φαιακία, είπε, δηλαδή τα νησιά τής Καλυψώς και της Ναυσικᾶς αντίστοιχα, ήταν “αποκυήματα της φαντασίας” τού Ομήρου κάπου στον Ατλαντικό. Έσπευσε, ωστόσο, να υπογραμμίσει πως οποιαδήποτε υπόθεση, ακόμη κι εξωφρενική, είναι προτιμότερη από το να λες “δεν ξέρω”… Όμως, ο Ἐρατοσθένης (3ος – 2ος αιώνας ΠΚΧ), αρκετά σαρκαστικά, παρατήρησε: “Θα βρείτε την σκηνή των περιπλανήσεων του Οδυσσέα, όταν βρείτε τον μάστορα που έφτιαξε τον ασκό των ανέμων”!

• ⁽⁵⁾ Από τον μυθογράφο τής Ἱερᾶς Ἀναγραφῆς, Εὐήμερο: η άποψη πως οι θεοί ήταν άνθρωποι που θεοποιήθηκαν και πως οι μύθοι έχουν ιστορική βάση.

Χάρτης τού Rio de Janeiro (1600)

Ο Πλούταρχος (1ος – 2ος αιώνας ΚΧ) ήταν βέβαιος πως η Ωγυγία βρισκόταν στον Ατλαντικό, δυτικά τής Βρετανίας. Επανέλαβε, παράλληλα, και την περιγραφή τού Πλάτωνα για μιαν ήπειρο στην άλλη πλευρά τού Ατλαντικού, με την επισήμανση πως η Ωγυγία απείχε από αυτήν την ήπειρο περίπου 900 χιλιόμετρα. Ο Γερμανός αστρονόμος και μαθηματικός Κέπλερ (1571–1630) εκτίμησε πως τούτη “η μεγάλη ήπειρος” ήταν η Αμερική, κι επιχείρησε να εντοπίσει το νησί τής Καλυψοῦς.

● Η Αμερικανίδα Henriette Mertz, στο βιβλίο The Wine Dark Sea (Ο οίνωψ πόντος, 1964), υποστήριξε πως το νησί τής Κίρκης ήταν η Μαδέρα, της Καλυψώς κάποιο νησί στις Αζόρες, ενώ κατά τα ενδιάμεσα ταξίδια καταγράφεται η ανακάλυψη της Βόρειας Αμερικής: η Σκύλλα και η Χάρυβδη ήταν στη Νέα Σκωτία τού Καναδά, στον κόλπο Fundy, ενώ η Σχερία, η χώρα των Φαιάκων, στον κόλπο τού Μεξικού, στην Καραϊβική, ή μάλλον στην Florida. Αυτά τα ταξίδια έγιναν με τη βοήθεια των θαλασσίων ρευμάτων, που τα μελέτησε. Ήταν αυτά, κυρίως το Ρεύμα τού Κόλπου (τού Μεξικού), που έφεραν τον Οδυσσέα στις Σειρήνες (Αϊτή ή Κούβα), καθώς και στο νησί τού Ἡλίου (Νέα Σκωτία ή Νέα Γη).

Ο Enrico Mattievich, ένας Ιταλοπερουβιανός συνταξιούχος καθηγητής φυσικής στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Rio de Janeiro (όπου έγινε και το φεστιβάλ, Τόσο μακριά, τόσο κοντά), “έφερε” τον Οδυσσέα στη Νότια Αμερική, προτείνοντας πως, στην πραγματικότητα, η μετάβασή του στον Κάτω κόσμο συνέβη εκεί. Ο ποταμός Αχέροντας ήταν ο Αμαζόνιος, υποστήριξε στο Journey to the Mythological Inferno (Ταξίδι στη μυθολογική κόλαση, 1992). Διανύοντας μεγάλη απόσταση, οδεύοντας αντίθετα στο ρεύμα, ο Οδυσσέας συνάντησε τα πνεύματα των νεκρών στο σημείο συμβολής των ποταμών Marañon και Ucayali – στην αφετηρία τού Αμαζονίου.

Άλλη μελέτη, που συνδέεται μ’ εκείνην της Mertz, είναι η Ὀδύσσεια – μία ναυτικὴ ἐποποιία τῶν Ἑλλήνων εἰς τὴν Ἀμερικήν (1994), του Ζίγκφριντ Πετρίδη. Η ελληνική γραμματεία έχει πλήθος αναφορών στις γεωγραφικές και αστρονομικές γνώσεις των Ελλήνων, που τους επέτρεπαν να ρυθμίζουν την ρότα τους, βλέποντας τους αστερισμούς. Η μακρά πείρα τού Πετρίδη στη ναυσιπλοΐα τού επέτρεψε είτε να επιβεβαιώσει, ή να αποσαφηνίσει, τα συμπεράσματα της Mertz, με περισσότερες λεπτομέρειες για την κατεύθυνση των ανέμων, τις θαλάσσιες ρότες, τα νησιά, κλπ. Μια αποσαφήνιση ήταν πως οι Έλληνες θαλασσοπόροι δεν βασίζονταν στην τύχη για να φτάσουν στην Αμερική, αλλ’ ότι διέθεταν ταχύπλοα κι ευέλικτα σκάφη, με τα οποία διέσχιζαν άνετα τον Ατλαντικό. Μπορούσαν, επιπλέον, να συνδυάζουν και να εκμεταλλεύονται τόσο τα πανιά, όσο και τα κουπιά, καλύπτοντας έτσι πολύ μεγάλες αποστάσεις.

Επίσης ο Δημήτρης Μιχαλόπουλος, του Ινστιτούτου Ελληνικής Ναυτιλιακής Ιστορίας, μας αφηγείται μια μεγάλη Περιπέτεια στον Ατλαντικό: τα ταξίδια τού Οδυσσέα μεταξύ Ευρώπης και Αμερικής – παραπέμποντας, μεταξύ άλλων, στον Πετρίδη. Η κοινώς αποδεκτή αφετηρία του είναι οι Λωτοφάγοι, στα παράλια της Λιβύης. Από εκεί φαίνεται πολύ κοντά ο επόμενος σταθμός, η χώρα των Κυκλώπων, η Σικελία, ή ἐν γένει η Μεγάλη Ελλάδα, όπως πίστευαν όλοι στην ύστερη αρχαιότητα. Όμως, ο Όμηρος δεν κάνει καμιά μνεία στην Ιταλία. Το μόνο που λέει είναι πως κατά το παρελθόν, οι Κύκλωπες ήταν “γείτονες” των Φαιάκων, στην “ἀχανῆ Ὑπερία”. Οι τελευταίοι, όμως, αναγκάστηκαν να μετοικίσουν στην Σχερία, αφού οι Κύκλωπες κάθε άλλο παρά φιλικοί ήταν. Το θέμα είναι πού βρισκόταν αυτή η Υπερία. Αν τώρα πιστέψουμε αυτό που μόλις απορρίψαμε, ἤτοι την κοινή πεποίθηση της ύστερης αρχαιότητας, οι Κύκλωπες ζούσαν κοντά στους Λαιστρυγόνες, κάπου στη Μεσόγειο. Το ομηρικό κείμενο μας δίνει κάποιες ενδείξεις για τους δεύτερους: στην χώρα τους, “ἐγγὺς γὰρ νυκτός τε καὶ ἤματός εἰσι”. Ο Μιχαλόπουλος εικάζει πως οι Λαιστρυγόνες ζούσαν σε μέρος, όπου στο καλοκαίρι, οι μέρες είναι μεγάλες και οι νύχτες σύντομες, ἤτοι στην Σκανδιναβία. Παραπέμπει και στον Τάκιτο, που λέει πως ο Οδυσσέας έφτασε τουλάχιστον ως τη Γερμανία. Άρα, η Υπερία ήταν κάπου εκεί. Υπάρχει όμως ένα “προβληματάκι”: μεταξύ Κυκλώπων και Λαιστρυγόνων, ο Οδυσσέας φτάνει στην Αἰολία που, αν και “πλεούμενη”, ταυτίζεται μάλλον με τη Μαγιόρκα. Μα το ταξίδι μετ’ επιστροφής Σκανδιναβία-Βαλεαρίδες παραπάει…

Ακολουθεί το ταξίδι στην Αμερική. Στα πέρατα της γης θα πρέπει να ήταν η Αἰαία τής Κίρκης, ο Κάτω κόσμος, οι Εσπερίδες, μα και οι Γοργόνες, κατά τον Ησίοδο. Ως προς την Ωγυγία, ο Πλούταρχος γράφει πως ήταν σε απόσταση ενός πενθήμερου ταξιδιού από την Βρετανία, όπου είναι “η θάλασσα βαριά, λασπώδης, ταραγμένη από ρεύματα”. Πρόκειται ίσως για την Θάλασσα των Σαργασσών, στον Ατλαντικό, με τη Βερμούδα ως πιθανή θέση τού νησιού τής Καλυψώς. Η νύμφη έδωσε στον Οδυσσέα οδηγίες να πλέει με τον αστερισμό τής Μεγάλης Ἄρκτου στ’ αριστερά του. Έτσι, μετά από 18 ημέρες, έφτασε στην Σχερία, που βρισκόταν στην Ιβηρία. Ο βασιλιάς τής Ιθάκης, όπως και άλλοι ήρωες του Τρωικού, έκαναν την παρουσία τους αισθητή στην χερσόνησο (βλέπε Χρονικό 5, Οδύσσειες του Τρωικού). Κατά τον Στράβωνα, ως και πόλη υπήρχε εκεί που ονομάστηκε προς τιμήν τού Οδυσσέα. Γνωρίζουμε την παράδοση, που υιοθετεί και ο Camões, πως η ετυμολογία τής Λισαβόνας μάς οδηγεί στο λατινικό όνομα του ήρωα, Ulysses. Επομένως, ο “ομηρικός” ποταμός των Φαιάκων είναι ο Τάγος, που έφερε τόσον πλούτο σε πολύτιμα μέταλλα, ώστε τον χαρακτήρισαν “ισοδύναμον του Πακτωλοῦ”, του περίφημου για τον χρυσό ποταμού τής Μικράς Ασίας (Silius Italicus).

Ίσως ο Οδυσσέας να μην ήταν ο πρώτος Έλληνας (ή Ευρωπαίος) που πάτησε πόδι στην Αμερική: κατά τη Mertz, αρκετά πριν από τον Τρωικό και την Οδύσσεια, περί το 1300 ΠΚΧ, ή γύρω στο 1225, σύμφωνα με άλλους,⁽⁶⁾ οι Αργοναύτες διέσχισαν τον Ατλαντικό, χάρη στο Ρεύμα τού Κόλπου, μα και την Θάλασσα των Σαργασσών (τις “πλεούμενες νήσους”, κατά τον Ἀπολλώνιο Ῥόδιο), κι έφτασαν στο Πουέρτο Ρίκο. Παραπλέοντας τη Νότια Αμερική, πέρασαν από τις εκβολές τού Αμαζόνιου και το Rio de Janeiro, πλέοντας ως το Río de la Plata τής Αργεντινής. Έπειτα, πηγαίνοντας αντίθετα στο ρεύμα, έφτασαν στο υψίπεδο της Βολιβίας και μπήκαν στην Κολχίδα, το Tiwanaku, όπου φυλασσόταν το χρυσόμαλλο δέρας.⁽⁷⁾ Το Τιουανάκου έγινε, μετά από αιώνες, το θρησκευτικό, κοσμολογικό, πολιτισμικό κι εμπορικό κέντρο μιας προκολομβιανής αυτοκρατορίας, που εκτεινόταν γύρω από τη λίμνη Τιτικάκα, στη σημερινή δυτική Βολιβία, βόρεια Χιλή, και νότιο Περού, από το 300 ως το 1150 ΚΧ. Όμως, η περιοχή αυτή θα πρέπει να ήταν κατοικημένη ήδη από το 1500 ΠΚΧ.

• ⁽⁶⁾ Ο Μιχαλόπουλος (Οι Αργοναύτες στη Μαύρη Θάλασσα) μεταθέτει την εκστρατεία στο πολύ απώτερο παρελθόν τού πρώτου μισού τού 19ου αιώνα ΠΚΧ. Στα πανάρχαια χρόνια, λέει, τα θαλάσσια ταξίδια ήταν μακρύτερα και πιο περιπετειώδη από εκείνα της ύστερης αρχαιότητας – ενώ ο Εύξεινος ήταν ανέκαθεν κέντρο τού διεθνούς εμπορίου. Οι Αργοναύτες ήταν Μινύες, οι ισχυρότεροι των Πελασγών. Οι τελευταίοι θεωρούνται πρόγονοι των Ελλήνων, αποικιστές όχι μόνον του Ευξείνου, μα και της Ιταλίας, εκπολιτιστές και γεννήτορες του αλφάβητου.

• ⁽⁷⁾ Τόσο η Ἀργοναυτικὴ ἐκστρατεία, όσο και ο Τρωικός πόλεμος που ακολούθησε, σκοπό είχαν τον έλεγχο του Ευξείνου από τους Έλληνες. Και ο μύθος τού χρυσόμαλλου δέρατος προέκυψε από μια συνήθεια των ντόπιων φυλών, οι οποίες βύθιζαν προβιές μες στα ρέματα έτσι ώστε να συλλέξουν την χρυσόσκονη που κατέβαζαν τα νερά. Το ίδιο γίνεται σε ορισμένα μέρη εκεί μέχρι σήμερα. Η κολχική πρωτεύουσα, Αἴα (Κουτάισι), ήταν, λέει, μια από τις πολλές πόλεις που ίδρυσαν οι Αιγύπτιοι στην Ευρασία. Η ιστορία αυτή συνδυάζεται με μια πληροφορία τού Ηροδότου, που του παρέθεσαν Αιγύπτιοι ιερείς. Κατά τα λεγόμενά τους, ο θρυλικός φαραώ Σέσωστρις κινήθηκε κάποτε με τον στρατό του προς βορράν, κι έφτασε μέσω Λεβάντε και Μικρασίας στην Κολχίδα. Εκεί εγκατέστησε αποίκους στον ποταμό Φᾶσι (νῦν Ριόνι), και μετά στράφηκε δυτικά, διασχίζοντας την Ρωσία, και νότια, μέσω Ρουμανίας και Βουλγαρίας, για να φτάσει στην ανατολική Ελλάδα, απ’ όπου γύρισε στην Αίγυπτο. Ο Ηρόδοτος επισημαίνει μεν πως η πληροφορία αυτή δεν μπορεί να διασταυρωθεί, αλλά παραδέχεται πως ήταν κοινή πεποίθηση τότε πως την Κολχίδα την αποίκισαν οι Αιγύπτιοι. Κατά τον Στράβωνα και τον Διόδωρο Σικελιώτη, ο Σέσωστρις κατέκτησε όλον τον κόσμο, από την Αιθιοπία στον Νότο, ως την Σκυθία στον Βορρά – ποιος ξέρει, μπορεί και ως τη Λατινική Αμερική στη Δύση!

● Ορισμένοι συγγραφείς ερμηνεύουν τα ομηρικά έπη ως “βρετανικές μπαλάντες” ή “σάγκα των Βίκινγκ”, πλασάροντας έτσι την αμφιλεγόμενη θεωρία τής διάδοσης – τάχα – του πολιτισμού από τον Βορρά στον Νότο. Οι ἐν λόγῳ ψευτοθεωρίες είναι αιώνες παλαιότερες του γερμανικού εθνικισμού και σίγουρα εμπνέουν το σύνολο των Βορείων – που μάλλον θαρρούν πως είναι απόγονοι των… Ὑπερβορείων!⁽⁸⁾ Η ιδέα λ.χ. πως η έμπνευση του Πλάτωνα περί Ατλαντίδας βρίσκεται στη Βαλτική, υπήρξε ο “παππούς” όλων των συναφών θεωριών που ξεφύτρωσαν μετά. Στον “ηρωικό” 17ο αιώνα τής Σουηδίας, ο βασικός εκφραστής ήταν ο αναγεννησιακός πανεπιστήμονας (γιατρός, αστρονόμος, “αρχαιοϊστορικός” και βάλε!) Olaus ή Olof Rudbeck, που προκάλεσε σύγχυση μ’ ένα έργο-μαμούθ, 2500 σελίδων, το οποίο είχε ως τίτλο Atland eller Manheim, μεταφρασμένο στα λατινικά, για λόγια χρήση, ως Atlantica. Υποστήριξε εκεί, μεταξύ άλλων, ότι το ιστορικό κέντρο τής ιδιαίτερής του πατρίδας, της Ουψάλας, ήταν το κέντρο τής “χαμένης Ατλαντίδας”· συνεπώς, βάσει της εξωφρενικής λογικής τής πολιτισμικής διάχυσης, η Σουηδία αποτελούσε λίκνο τού δυτικού πολιτισμού, που ανάγεται στην εποχή τού Αδάμ και της Εύας! Παρά τον χλευασμό του από την πλευρά των συναδέλφων του, καθηγητών στο εκεί πανεπιστήμιο (που τον κατηγόρησαν και ως πλαστογράφο), ο Rudbeck έγινε εθνικός ήρωας – και όχι μόνον: θαυμάστηκε στην Αυλή τού Louis “l’état c’est moi!”, προτάθηκε ως μέλος τής Βασιλικής Εταιρείας τού Λονδίνου, εγκωμιάστηκε σε café, σαλόνια, και πλείστες ακαδημίες τής κοσμοπολίτικης “Πολιτείας των Γραμμάτων”, διαβάστηκε μανιωδώς από τους Leibniz και Montesquieu, ενώ ο Isaac Newton τού ζήτησε ένα αντίγραφο της Atlantica με αφιέρωση! Ώσπου έφτασε η στιγμή, μετά θάνατον, η στέψη των Σουηδών μοναρχών να γίνεται “ενώπιον” του τάφου του! Συνεχίζει, μάλιστα, να έχει φανατικούς οπαδούς, κι έγινε ήρωας γελοιογραφίας με λεζάντα: “Ο αρχαιολόγος Olof Rudbeck αποκαλύπτει στους ‘Προκατόχους’ του – Ἡσίοδο, Πλάτωνα, Ἀριστοτέλη, Ἀπολλόδωρο, Τάκιτο, Ὀδυσσέα, Πτολεμαῖο, Ὀρφέα και Πλούταρχο – την ‘Αλήθεια’ για την Ατλαντίδα”…

Η Αρκτική ήπειρος σε χάρτη τού Gerardus Mercator (1595)

• ⁽⁸⁾ Μαζί με την Θούλη, η γη των Υπερβορείων συγκαταλέγεται μεταξύ των terrae incognitae της αρχαιότητας. Οι Υπερβόρειοι ήταν μια φυλή γιγάντων, μέχρι τρία μέτρα ύψος, που ζούσαν σε απόλυτη ευτυχία ως και χίλια χρόνια! Ο ήλιος εκεί ανέτειλε κι έδυε μια φορά τον χρόνο. Άρα, το να ζεις χίλια χρόνια ή χίλιες μέρες ήταν το ίδιο! Αυτό επιπλέον σημαίνει (τουλάχιστον για τους σύγχρονους ανθρώπους) πως η γη τους θα βρισκόταν κάπου στον Αρκτικό κύκλο. Ήταν οι πιο ευλογημένοι άνθρωποι, ζώντας σε μια ιδανική χώρα, “πέρα από τον Βορέα” (ή Βορρά, τον βόρειο άνεμο). Η παγωνιά στις βόρειες χώρες οφείλεται σε αυτόν τον άνεμο. Άρα, η γη “πέρα” από αυτόν θα ήταν ηλιόλουστη και ζεστή! Άλλωστε, ο μόνος από τους Ολύμπιους που λατρευόταν εκεί ήταν ο Ἀπόλλων: εκεί ξεχειμώνιαζε, πίστευαν οι Έλληνες. Και οι Υπερβόρειοι ανταπέδιδαν, στέλνοντας αντιπροσωπεία τους και προσφορές στο ιερό του νησί, την Δήλο! Ένας ποιητής που τους τιμούσε πάρα πολύ ήταν ο Πίνδαρος, περιγράφοντας τον “υπέροχο δρόμο προς τη συνέλευσή” τους: “Ποτέ η Μούσα δεν είναι απούσα | από τα ἔθη τους: λύρες κρούουν, αυλοί θρηνούν | παντού χοροί παρθένων στροβιλίζουν. | Μήτε ασθένεια ούτε πικρά γηρατειά ρέουν | στο ιερό τους αίμα· δίχως κόπο κι αγώνα είναι η ζωή τους”.

● “Βόρειοι και Υπερβόρειοι”: λογοπαίγνιο έκανα, μα… φλομώσαμε στις σβάστικες! Οι Βόρειοι, ιδίως οι Σκανδιναβοί, για ν’ αντιπαρατεθούν στον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό τής Μεσογείου, ταυτίστηκαν με τους Υπερβόρειους. Η τάση αυτή ήταν ιδιαίτερα ισχυρή κατά τον 17ο αιώνα στη Σουηδία, που είχε γίνει μεγάλη δύναμη, όταν οι θιασώτες τής ιδεολογίας τού γοτθισμού διακήρυσσαν πως η Σκανδιναβία ήταν η χαμένη Ατλαντίδα και η γη των Υπερβορείων! Εκεί, άλλωστε, βρίσκεται ο Αρκτικός κύκλος… Η ευρωπαϊκή κουλτούρα, ἐν γένει, ταυτίστηκε με την υπερβόρεια. Αναπόφευκτα, το θέμα κατόπιν εξειδικεύτηκε από τον εθνολόγο Karl Penka (Η καταγωγή των Αρίων, 1883), τον John Bennett (Η υπερβόρεια καταγωγή τής ινδοευρωπαϊκής κουλτούρας, 1963), και αρκετούς άλλους. Κάποιοι εσωτεριστές θεωρούν την Υπερβόρεια γη ως το πολικό κέντρο πολιτισμού και πνευματικότητας κατά τον Χρυσοῦν Αἰῶνα, του Χρύσεου γένους – όπου, βεβαίως, υπάγονται και οι ίδιοι… Ο άνθρωπος, διακηρύσσουν, δεν κατάγεται από τον πίθηκο, αλλά κατατείνει σταδιακά στον πίθηκο, αφού αποκόβεται σωματικά, μα και πνευματικά, από τη μυστικιστική, αλλόκοσμη πατρίδα στον Άπω Βορρά, υποκύπτοντας στις δαιμονικές ενέργειες του Νοτίου Πόλου… Υπάρχουν, βέβαια, κι οι γραφικοί: ο Robert Charroux, το alter ego τού Erich von Däniken, συνδέει τους Υπερβόρειους με μια φυλή αστροναυτών τής αρχαιότητας, που ήταν “πολύ σωματώδεις, πολύ λευκοί” κι επέλεξαν να ζήσουν στη “λιγότερο θερμή περιοχή τής γης, επειδή έμοιαζε πιο πολύ με το κλίμα τού πλανήτη τους”…

● Εκτός ίσως των τελευταίων, που μάλλον “πουλάνε τρέλα”, όλοι οι υπόλοιποι είναι ρατσιστές και φασίστες! Και για να τους την “σπάσω”, να υπενθυμίσω πως, ως terra incognita, η γη των Υπερβορείων εντοπιζόταν από τους αρχαίους στον Βορρά μεν, μα σε ολόκληρη την έκταση της Ευρασίας, από ΒΔ Ευρώπη ως ΒΑ Ασία. Βρέθηκαν έτσι κάποιοι… “σχιστομάτηδες” να πουν πως οι Υπερβόρειοι ήταν μάλλον Κινέζοι – άποψη που θ’ απορρίπτεται μετά βδελυγμίας ιδίως στην Ιαπωνία, ή και σε Μογγολία και Σιβηρία! (Θούλη και Ναζί: βλέπε Χρονικό 16, υποσημείωση 7).

Όμήρου Οδύσσεια. Λιθογραφίες τού Marc Chagall

Κανένας από τους επιγόνους του δεν σημείωσε ποτέ τέτοιον Θρίαμβο. Πιο άτυχος υπήρξε ο Βέλγος δικηγόρος Théophile Cailleux (Pays atlantiques décrits par Homère: Ibérie, Gaule, Bretagne, Archipels, Amériques· Théorie nouvelle. Ατλαντικές χώρες σε περιγραφή τού Ομήρου: Ιβηρία, Γαλατία, Βρετανία, Αρχιπελάγη, Β.-Ν. Αμερική· Νέα θεωρία. 1878). Τοποθέτησε την Τροία στην ανατολική Αγγλία, στα υψώματα έξω από το Cambridge, στους λόφους Gog Magog (μάλλον μακριά από την θάλασσα), και την Ιθάκη στη νότια Ανδαλουσία, ανάμεσα στο Jerez και το Cádiz, στο Δέλτα τού Guadalete (όπου λένε πως εγκαταστάθηκε ένας άλλος ήρωας του Τρωικού, ο Μενεσθεύς· βλέπε Χρονικό 22). Μα λίγο μετά από την έκδοση του βιβλίου του, ο Heinrich Schliemann μπόρεσε ν’ αποδείξει θριαμβευτικά πως οι Μυκήνες και η Τροία ήταν υπαρκτές, ισχυρές πόλεις, στην κατάλληλη στιγμή, στο κατάλληλο μέρος, για να εμπλακούν σε πόλεμο, όπως τον περιγράφουν τα έπη. Αποτέλεσμα ήταν να μην υπάρχει τότε στην αγορά ζήτηση για γεωιστορικές εικοτολογίες…

Αφού πέρασε πάνω από ένας αιώνας, ο Ολλανδός Iman Wilkens ξανασερβίρισε την ιδέα (Where Troy Once Stood, Όπου υψωνόταν κάποτε η Τροία, 1990), και μας οδήγησε και πάλι στους ίδιους λόφους που επεσήμανε ο Cailleux, αλλά με κάπως τροποποιημένο σενάριο: ο Τρωικός πόλεμος έγινε γύρω στο 1200 ΠΚΧ μεταξύ Κελτών, υποστήριξε. Εκείνοι τού Cambridgeshire δέχτηκαν επίθεση από άλλους Κέλτες προερχόμενους από την Ευρώπη, που ήθελαν να εξασφαλίσουν πρόσβαση στα κερδοφόρα κοιτάσματα κασσίτερου της Κορνουάλλης. Υπέθεσε επίσης πως οι Λαοί τής Θάλασσας (βλέπε Χρονικά 18, 19, 20) ήταν Κέλτες που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα και το Αἰγαῖον ως Ἀχαιοί, ή Πελασγοί, φέρνοντας μαζί και την προφορική τους παράδοση, η οποία μεταφράστηκε και γράφτηκε στα ελληνικά γύρω στο 750, αποτελώντας τη βάση τής Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Η Σκύλλα και η Χάρυβδη, κατά το “όραμά” του, βρίσκονταν στη νησίδα St. Michael’s Mount, στο άκρον τής χερσονήσου τής Κορνουάλλης, η Ιθάκη όχι πλέον στο Δέλτα τού Γουαδαλέτε, αλλά παραδίπλα, στο Κάδιξ, ενώ η τοπογραφία τής Τηλεπύλου (του “Απομακρυσμένου λιμανιού”) των Λαιστρυγόνων, του “θύμισε” εκείνην της Αβάνας. Είχε, όμως, μιαν ἀχίλλειον πτέρνα· ήταν (και αυτός) εθνικιστής:

“Φαίνεται πως τα ελληνικά τού Ομήρου περιέχουν μεγάλον αριθμό δανείων από δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες, πιο συχνά από τα ολλανδικά, και λιγότερο από τ’ αγγλικά, τα γαλλικά, ή τα γερμανικά”, έγραψε απερίσκεπτα, αναφερόμενος σε γλώσσες που γεννήθηκαν τουλάχιστον μια χιλιετία μετά από τον Όμηρο…⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ Αν πάρουμε τους Cailleux και Wilkens τοῖς μετρητοῖς, οι Τρώες έφυγαν από την Βρετανία μετά από τον πόλεμο για να εγκατασταθούν τελικά στην Ιταλία, αλλά τρεις γενιές αργότερα επέστρεψαν για να ιδρύσουν το “βρετανικό έθνος”! Η Ιστορία των βασιλέων τής Βρετανίας (Historia regum Britanniae), που γράφτηκε γύρω στο 1136 από τον Geoffrey τού Monmouth, αρχίζει με τον Τρώα Αινεία, ο οποίος, κατά τον ρωμαϊκό μύθο, εγκαταστάθηκε στην Ιταλία, μετά από τη λήξη τού πολέμου. Όμως, ο δισέγγονός του, Βρούτος, εξορίστηκε και άρχισε να περιπλανιέται, ώσπου τελικά η θεά Diana (Ἄρτεμις) τον οδήγησε στον δυτικό ωκεανό, για να εγκατασταθεί στο νησί τής Αλβιόνας, που το “βάφτισε” Βρετανία από τ’ όνομά του. Κατόπιν νίκησε τους γίγαντες, που ήταν οι μοναδικοί κάτοικοι του νησιού, και στις όχθες τού Τάμεση ίδρυσε την πρωτεύουσά του, τη Νέα Τροία, η οποία αργότερα μετονομάστηκε σε Λονδίνο.

Ποσειδωνίς στην Ἀτλαντίδα : ό,τι υποτίθεται απέμεινε από την χαμένη ήπειρο

Μια ακόμη παραλλαγή τής “θεωρίας” τής μετάδοσης του πολιτισμού από Βορρά σε Νότο έλεγε πως οι πρώιμοι Έλληνες θαλασσοπόροι, που μάλλον έφτασαν στα βόρεια για να εμπορευτούν κυρίως κασσίτερο, παρέλαβαν και τα υπέροχα έπη, τα μεταμόρφωσαν, καταγράφοντάς τα σε στίχους, κι έτσι απέκτησαν τα εθνικά τους έπη. Οι βόρειοι λαοί απέφευγαν να καταγράψουν τις συνθέσεις τους, αφού ήταν περίφημοι για τις τεχνικές απομνημόνευσης (όπως έλεγε ο Καίσαρ για τους Κέλτες βάρδους). Σὺν τῷ χρόνῳ, λόγω πολέμων, ή μεταναστεύσεων, αυτή η παράδοση μάλλον χάθηκε. Άλλοι, πάλι, υπέθεσαν πως οι Λαοί τής Θάλασσας ήταν βόρειες φυλές που, μεταξύ άλλων, επιτέθηκαν και στην Ελλάδα γύρω στο 1200 ΠΚΧ. Όσοι Έλληνες επέζησαν, αφομοίωσαν τις ιστορίες που έλεγαν οι επιδρομείς τα βράδια, γύρω από την φωτιά, στα στρατόπεδά τους, τις έκαναν δικές τους και, μόλις οι Σκοτεινοί Χρόνοι των Ελλήνων τέλειωσαν, τις κατέγραψαν, συμβάλλοντας έτσι και στην άνθιση του πολιτισμού τους.

Ένας από τους πρώτους που λάνσαρε αυτήν την “θεωρία”, σε αρκετά βιβλία που εξέδωσε, ήταν ο Γερμανός Jurgen Spanuth (1907-98), πάστορας, κλασικός λόγιος κι ερασιτέχνης αρχαιολόγος. Θέση του ήταν πως εκείνα τα γεγονότα επιβιώνουν σε παραποιημένη μορφή όχι μόνον στον Όμηρο, μα και στην πλατωνική Ατλαντίδα. Ο Spanuth συνέκρινε τις περιγραφές Ομήρου και Πλάτωνα σημείο προς σημείο, υποστηρίζοντας πως όλες έχουν κοινή προέλευση. Ήταν η άνοδος και πτώση ενός πανίσχυρου έθνους θαλασσοπόρων τής εποχής τού μπρούντζου, που ζούσε στην περιοχή τής Γιουτλάνδης, και κατέρρευσε όταν ένας “Ατλάντειος” κατακλυσμός τούς εξώθησε προς τη Μεσόγειο. Ήταν οι Λαοί τής Θάλασσας, που ηττήθηκαν στο Δέλτα τού Νείλου από τους Αιγύπτιους: αυτοί έγραψαν την ιστορία τής πτώσης τής βόρειας αυτοκρατορίας – η οποία έφτασε στον Πλάτωνα, μέσω του Σόλωνα, όταν εκείνος είχε επισκεφτεί την Αίγυπτο και συνομίλησε με ιερείς (Das Entratselte Atlantis [1953], Ατλαντίς / Η λύση τού μυστηρίου, ως Die Atlanter [1976], Ατλαντίδα τού Βορρά, κ.ά.). Ο γερμανικός εθνικισμός “ξεχείλιζε”, όντως, στους υπερφίαλους ισχυρισμούς τού Spanuth – που θέλησε ουσιαστικά να ιδιοποιηθεί τα πολιτισμικά θεμέλια ενός άλλου λαού. Ήταν, λοιπόν, ψυχρή η υποδοχή που επεφύλαξαν στα βιβλία αυτά τα μεγάλα μέσα ενημέρωσης. Τότε ο πάστορας στράφηκε σε ορισμένα ακροδεξιά γερμανικά περιοδικά, γεγονός που τον περιθωριοποίησε περαιτέρω. Αν κάτι πέτυχε έμμεσα ήταν ότι αναζωπύρωσε το ενδιαφέρον για νέες ανασκαφές σε βυθισμένα λιμάνια τής Βόρειας θάλασσας, και πιο συγκεκριμένα το Rungholt, όπου βρέθηκαν αγγεία που δείχνουν εμπορικές ανταλλαγές τής Φρισίας με τη μινωική Κρήτη, οι οποίες ανάγονται στο 1600–1400 ΠΚΧ!

Η επιστροφή τού Οδυσσέα, του Giorgio de Chirico (1968)

Μια άλλη εκδοχή αυτής της “θεωρίας” μετάδοσης της κουλτούρας από τον Βορρά στον Νότο, σε φόντο κυρίως σκανδιναβικό, έχει μιαν ιδιομορφία: ο “παραμυθάς” τώρα είναι Ιταλός, ο πυρηνικός μηχανικός Felice Vinci, ο μοναδικός Μεσόγειος, μάλλον, που δέχεται πως οι πρόγονοί του πήραν τα “φώτα τού πολιτισμού” από τους Βόρειους. Ως συνήθως, η υποδοχή ήταν αρνητική, και οι Φινλανδοί έσπευσαν να χαρακτηρίσουν το βιβλίο “ενδιαφέρον καλαμπούρι”! Τιτλοφορείται Omero nel Baltico (Ο Όμηρος στη Βαλτική, 1998), ή The Baltic Origins of Homer’s Epic Tales: The Iliad, the Odyssey, and the Migration of Myth (Η βαλτική προέλευση των επών τού Ὁμήρου: η Ἰλιάς, η Ὀδύσσεια, και η αποδημία τού μύθου). Οι Αχαιοί, διατείνεται ο Vinci, στις αρχές της 2ης χιλιετίας ΠΚΧ, ήταν λαός τής Βαλτικής, και ήρθαν στην Ελλάδα γύρω στον 16ο αιώνα, μετά από τον Τρωικό πόλεμο (που έγινε στον 18ο αιώνα), φέροντας τις παραδοσιακές τους προφορικές σάγκα στο Αιγαίο. Τα νησιά τού βασιλείου τού Οδυσσέα (που ήταν… Ολλανδός!) – Ιθάκη, Δουλίχιον, Κεφαλονιά και Ζάκυνθος – υπάγονταν στο δανέζικο αρχιπέλαγος του Νότιου Funen, ενώ η Τροία ήταν στην Toija τής ΝΔ Φινλανδίας. Ο Ἑλλήσποντος δεν ταυτίζεται μάλλον με τα Δαρδανέλλια, μα με τον Φινλανδικό κόλπο. Οι Μυκήνες θα βρίσκονταν εκεί που είναι τώρα η Κοπεγχάγη. Όσο για τον Οδυσσέα, μάλλον περιπλανήθηκε στις ακτές τής Νορβηγίας: η Ωγυγία μπορεί να ταυτιστεί με μια από τις Νήσους Φερόες (ανάμεσα σε Βρετανία, Ισλανδία και Σκανδιναβία), η Σχερία των Φαιάκων με τα περίχωρα του Bergen, το δε νησί τής Κίρκης και τα μέρη που εκείνη περιγράφει (Σειρήνες, Σκύλλα και Χάρυβδη) θα ήταν μάλλον στο αρχιπέλαγος Lofoten, στα βόρεια της Νορβηγίας, και το νησί τού Αἰόλου στα Shetland, το αρχιπέλαγος ΒΑ τής Σκωτίας. Κατά τον Vinci, στην ίδια περιοχή εκτυλίχθηκαν και άλλοι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι, όπως η Αργοναυτική εκστρατεία. Αναφερόμενος στον πλατωνικό διάλογο Κριτίας, ισχυρίστηκε πως η Αθήνα ήταν κάποτε σε μια επίπεδη εύφορη ζώνη τής Βαλτικής, ίσως κοντά στην πόλη Karlskrona της νότιας Σουηδίας.

● Ο Φλαμανδός Karel Jozef de Graeve υπέδειξε ως φόντο των ομηρικών επών την περιοχή τού Δέλτα των Ρήνου-Μεύση-Σκάλδη (République des Champs Elysées, ou Monde ancien· Πολιτεία των Ηλυσίων Πεδίων, ή Αρχαίος κόσμος, 1806).

● Ο Γάλλος Gilbert Pillot (Le code secret de l’Odyssée – Les grecs dans l’atlantique· Ο μυστικός κώδικας της Οδύσσειας – Οι Έλληνες στον Ατλαντικό, 1969) “είδε” τον Οδυσσέα να διασχίζει τις Ηράκλειες στήλες και να ταξιδεύει στον Ατλαντικό: στο Μαρόκο, τα Κανάρια και τη Μαδέρα αρχικά, ενώ στη συνέχεια κατευθύνθηκε βόρεια προς την Ιρλανδία, την Σκωτία και την Ισλανδία. Ο Pillot σκέφτηκε – πολύ σωστά – πως οι “μυστικοί κώδικες” μοσχοπουλιούνται! Ισχυρίστηκε, λοιπόν, πως ανακάλυψε ένα “μυστικό μήνυμα στην Οδύσσεια”, με μια “κρυφή” διαδρομή στον Ατλαντικό, από Κανάρια ως Ισλανδία μέσω Βρετανικών νήσων. Το έπος, εξήγησε, ήταν ο τρόπος συγκάλυψης από τους Έλληνες των στοιχείων ναυσιπλοΐας σε μια μορφή “ψυχαγωγίας”, που επιπλέον μπορούσε να απομνημονευτεί ευκολότερα. Έτσι οι αρχαίοι Έλληνες ναυτικοί μπορούσαν να θυμούνται, και να προστατεύουν συνάμα, τις βασικές λεπτομέρειες (κατευθύνσεις πλοήγησης, χρόνοι, κίνδυνοι) της βόρειας εμπορικής οδού, με την τόσο μεγάλη σπουδαιότητα, αφού οδηγούσε στις πηγές τού κασσίτερου: τις Κασσιτερίδες νήσους – που ο Ηρόδοτος παραπονιόταν πως ήταν άλλη μια terra incognita, αδύνατον να εντοπιστούν, αλλ’ αποτελούσαν το κλειδί τής ευημερίας στην εποχή τού μπρούντζου κυρίως.

Ομήρου Οδύσσεια: χαρτογραφήσεων οὐκ ἔστιν τέλος

ΣΤΗΝ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΗΣ ΟΜΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑΣ, που επιχείρησε ο Armin Wolf, έφτασε στο (ρεαλιστικό;) συμπέρασμα πως η Σχερία-Φαιακία θα ήταν στην Καλαβρία, καθώς βρίσκεται ανάμεσα σε δυο θάλασσες: το Τυρρηνικό και το Ιόνιο πέλαγος. Κατά τα λεγόμενά του, η πρωτεύουσα των Φαιάκων ήταν χτισμένη στην περιοχή Tiriolo και Marcellinara, στην επαρχία Catanzaro. Αναφέρθηκε επίσης στις δεκάδες (ή κι εκατοντάδες;) χαρτογραφήσεις τής Οδύσσειας, παραθέτοντας πολλές από αυτές που εκθέσαμε ήδη, και προσθέτοντας κάποιες άλλες ακόμη:

Το 1898, ένας άγνωστος συγγραφέας, με το ψευδώνυμο Εὔμαιος, υποστήριξε πως ο Οδυσσέας πραγματοποίησε έναν περίπλου τής Αφρικής, πολύ πριν από τους Φοίνικες, που αναφέρει ο Ηρόδοτος, ενώ παράλληλα ανακάλυψε και την Αμερική. Ο ψευτο-Εύμαιος (ο αληθινός ήταν ο πιστός χοιροβοσκός τού Οδυσσέα) μελέτησε πρώτος τα ρεύματα του ωκεανού έτσι ώστε να εντοπίσει την ρότα τού Ιθακήσιου βασιλιά. Το 1925, ακόμη και ο διακεκριμένος αρχαιολόγος Wilhelm Dörpfeld, πέρα από τις “καθιερωμένες” στάσεις τής Οδύσσειας, σε χάρτη τού ομηρικού κόσμου που επιμελήθηκε, σημείωσε το νοτιότατο άκρο τής Αφρικής, όπου βρισκόταν, λέει, η Τηλέπυλος των Λαιστυγόνων, καθώς επίσης η Αιαία τής Κίρκης – σημείο όπου συμφωνεί με τον “Εύμαιο”.

Χρυσός ηλιακός δίσκος των Ίνκας, που ήταν αστρικός χάρτης. Χάθηκε αφού έφτασαν
εκεί οι Ισπανοί κονκισταδόροι.

Μετά από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, οὐκ ὀλίγοι χάρτες εντόπιζαν την Οδύσσεια στον Ατλαντικό και τη Βόρεια θάλασσα: Βρετανικά νησιά, Ισλανδία, Νορβηγία. Ο Ελβετός F. J. Wil, το 1950, πρόσθεσε στη λίστα τις Φερόες, ενώ ο Γερμανός Otto Zeller, το 1959, διεύρυνε τον χάρτη από το στενό τού Γιβραλτάρ και τις Αζόρες, ως τη Νορβηγία και την Ἑλιγολάνδη. Αλλά και ο καθηγητής αρχαιογαιοδεσίας, Karl Bartholomäus, το 1977, επιχείρησε ν’ αποδείξει με αστρονομικούς υπολογισμούς πως η πορεία από την Καλυψώ στη Ναυσικά οδηγεί στην Ελιγολάνδη από τις Αζόρες. Ο Γερμανός δικαστής, Hans Steuerwald, το 1978, “έστειλε” τον Οδυσσέα στην Κορνουάλλη και την Σκωτία. Άλλωστε, εξήγησε, ήταν σκωτσέζικο ουίσκι το κρασί που έφτιαχναν στο νησί τής Κίρκης – που το ταύτισε με μια από τις Ἑβρίδες.

Πληθώρα συγγραφέων χάραξαν φανταστικές ρότες στους ωκεανούς τής γης. Η μανία επινόησης “θεωριών” έφτασε μάλλον στο αποκορύφωμά της το 1983, με την Αυστριακή εθνολόγο Christine Pellech, που εξέφρασε τη βεβαιότητά της πως ο Οδυσσέας ταξίδεψε σε ολόκληρο τον κόσμο, πολύ πριν από τον Μαγγελάνο! Ούτε διεπίστωσε κανένα πρόβλημα στο ότι μέσα σε μόλις επτά ημέρες, ο μέγας ήρωας έφτασε από τη Μεσόγειο στη Νορβηγία κωπηλατώντας! Και ότι μετά κάλυψε την απόσταση Νορβηγία-Καναδάς αυθημερόν! Εννοείται, φυσικά, πως ανακάλυψε τον πορθμό τού Μαγγελάνου και την Αυστραλία…

● Κάθε τόσο εμφανίζονται όλο και πιο ακραίες απόψεις σχετικά με τη γεωγραφία των ομηρικών επών, που είτε επικεντρώνονται στον Ατλαντικό, ή επεκτείνονται σε ολόκληρη την υδρόγειο. Κάποιοι άλλοι μυθοπλόκοι, πιο “ανήσυχοι”, έστρεψαν πρόσφατα το βλέμμα τους στον ουρανό, ισχυριζόμενοι πως εκεί αποτυπώνεται η ομηρική γεωγραφία: η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μπορούν ν’ αποκωδικοποιηθούν ως ένας αστρικός χάρτης, διατείνονται. Τι άλλο θ’ ακούσουμε άραγε; Προφανώς πως ο Τρωικός Πόλεμος ήταν, στην πραγματικότητα, Πόλεμος των… Άστρων!

ΛΑΒΥΡΙΝΘΟΣ ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΕΩΝ

● ΤΡΟΙΑ. ΒΔ Μ. Ασία, Τουρκία: Hisarlık || Α Αγγλία: Cambridgeshire || ΝΔ Φινλανδία: Toija.
● ΛΩΤΟΦΑΓΟΙ. Λιβύη: ακρωτήρι στην περιοχή των Gindanes | κόλπος Σύρτης || Τυνησία: νήσος Τζέρμπα (Μῆνιγξ).
● ΚΥΚΛΩΠΕΣ. Ιταλία: ΝΑ Σικελία, κοντά στην Αίτνα και τους Λεοντίνους | Μαρσάλα, Δ Σικελία | κόλπος Νάπολης || Ισπανία: αρχιπέλαγος Βαλεαρίδων || Σκανδιναβία.
● ΑΙΟΛΙΑ. Ιταλία, Β Σικελία: Αιολίδες νήσοι (Lipari [Μελιγουνίς], ή Stromboli [Στρογγύλη], ή Ustica) || Ισπανία: Βαλεαρίδες (Μαγιόρκα) || Σκωτία: αρχιπέλαγος Shetland.
● ΛΑΙΣΤΡΥΓΟΝΕΣ. Ιταλία: ΝΑ Σικελία | Β Σαρδηνία || Γαλλία: Ν Κορσική || Σκανδιναβία || Κούβα: Αβάνα || άκρο Ν Αφρικής.
● ΑΙΑΙΑ ΚΙΡΚΗΣ. Ιταλία: Κίρκειο ακρωτήρι (Monte Circeo) στο Λάτιο (Λατίνος, γιος Κίρκης) | Ίσκια, κόλπος Νάπολης || Πορτογαλία: Μαδέρα || Νορβηγία: αρχιπέλαγος Lofoten || άκρο Ν Αφρικής || Σκωτία: αρχιπέλαγος Ἑβρίδων.
● ΑΔΗΣ. ΒΔ Ελλάδα: ποταμός Ἀχέρων || Ιταλία: λίμνη Avernus (< Ἄορνος= χωρίς πουλιά), κοντά στην Κύμη τής Καμπανίας, όπου τον βρήκε και ο Αινείας || Περού: Αμαζόνιος.
● ΣΕΙΡΗΝΕΣ. Ιταλία: ακρωτήρι Faro, στα στενά τής Μεσσήνης | αρχιπέλαγος Σειρηνούσας, ή ακρωτήρι ανάμεσα στους κόλπους Νάπολης και Σαλέρνο | η ίδια η Νάπολη | ακτή Λουκανίας || Αϊτή ή Κούβα || Νορβηγία: αρχιπέλαγος Lofoten.
● ΣΚΥΛΛΑ & ΧΑΡΥΒΔΗ. Ιταλία: στενά Μεσσήνης || Καναδάς, Νέα Σκωτία: κόλπος Fundy || ΝΔ Αγγλία: St. Michael’s Mount, άκρον Κορνουάλλης || Νορβηγία: αρχιπέλαγος Lofoten.
● ΝΗΣΟΣ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ. Ιταλία: Σικελία || Καναδάς: Νέα Σκωτία ή Νέα Γη.
● ΩΓΥΓΙΑ ΚΑΛΥΨΩΣ. Αρχιπέλαγος Μάλτας: Γαῦδος, νῦν Gozo || Μαρόκο-Ισπανία: στήλες Ἡρακλέους (Ceuta) || Πορτογαλία: αρχιπέλαγος Αζορών || Βερμούδες || Δανία: Φερόες.
● ΣΧΕΡΙΑ-ΦΑΙΑΚΙΑ ΝΑΥΣΙΚΑΣ. ΒΔ Ελλάδα: Κέρκυρα || Κύπρος || ΗΠΑ: Καραϊβική-κόλπος Μεξικού-Florida || Πορτογαλία: Λισαβόνα || Νορβηγία: Bergen || Γερμανία: Ἑλιγολάνδη || Ιταλία: Καλαβρία.
● ΙΘΑΚΗ. Δ Ελλάδα: Ιθάκη, ή Κεφαλονιά, ή Λευκάδα || Ανδαλουσία, Ισπανία: Κάδιξ ή Δέλτα Guadalete || Δανία: Ν Funen.

Ουράνιος χάρτης τού Ολλανδού χαρτογράφου Frederik de Wit (17ος αιώνας)

Ομήρου μυστήριον: επιμύθιον μύθου

ΟΠΟΙΑΔΗΠΟΤΕ ΥΠΟΘΕΣΗ, έστω κι εξωφρενική, είναι προτιμότερη από το “δεν ξέρω”… Άλλωστε, τι δείχνουν όλες αυτές οι ιστορίες, ακόμη κι εκείνες που χαρακτηρίζονται τρελές και ανισόρροπες; Τι άλλο από το μεγαλείο τού Οδυσσέα, αλλά και του Ομήρου, του δημιουργού τής Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Δυο απαράμιλλα έπη που οι κλασικιστές θεώρησαν αρχικά ως γραπτή ποίηση, ή και τον ῥαψῳδὸ ως συγγραφέα. Ώσπου εμφανίστηκε, στη δεκαετία τού 1920, ο Milman Parry (1902–1935), που έδειξε πως επρόκειτο για προφορική μουσικοποιητική παράδοση. Η έρευνά του ως προς τη διαδικασία αυτοσχεδιασμού τής προφορικής ποίησης εντόπισε τόσο τις “τυποποιημένες φράσεις”, όσο και την “επανάληψη” (λέξεων, φράσεων, στίχων), που οδηγούν στη δημιουργία τύπων, οι οποίοι ενσωματώνονται άνετα στα εξάμετρα της προφορικής παράδοσης. Οι τυποποιημένες φράσεις δυο λέξεων ακούγονται ξανά και ξανά (λ.χ. “ἠώς ῥοδοδάκτυλος”), επιτρέποντας έτσι τον ραψωδό ν’ αυτοσχεδιάσει τη συνέχεια… Η έρευνα του Parry και του βοηθού του, Albert Lord, έγινε κυρίως στην (πρώην) Γιουγκοσλαβία.

Ο Όμηρος (όνομα ελληνικό των αιολικών περιοχών) γεννήθηκε στην Σμύρνη (στα όρια Αἰολίας–Ἰωνίας), ή στο νησί τής Χίου, και πέθανε στο κυκλαδικό νησί τής Ἴου. Τ’ όνομά του σημαίνει ὅμηρος, συνοδός-ακόλουθος, ή τυφλός (ὁ μὴ ὁρῶν). Ήταν πλανόδιος βάρδος, όπως ο Θάμυρις, ή ο Ησίοδος, και ήθελε να συγχρωτίζεται με απλούς ανθρώπους: με ψαράδες, ναυτικούς, αγγειοπλάστες, παπουτσήδες, και ηλικιωμένους, στα λιμάνια.⁽¹⁰⁾ Η εικόνα αυτή, φυσικά, απέχει από εκείνην ενός αυλικού ραψωδού. Η άνεση ή ταχύτητα των κινήσεών του, μαζί με την καθαρότητα της σκέψης ή έκφρασής του, δεν διακρίνουν άλλους μεγάλους επικούς ποιητές, όπως τους Βιργίλιο, Δάντη, και Milton. Διακρίνουν μάλλον την πιο “ταπεινή” επικολυρική σχολή. Όμως, ο Όμηρος δεν ανήκει σε αυτήν την σχολή, ούτε η ποίησή του έχει σχέση με την μπαλάντα. Φαίνεται αυτό από την ανώτερη καλλιτεχνική αξία και διάρθρωση των ῥαψῳδιῶν του. Είναι η ευγένεια, μα και η δύναμη του ύφους του, που διαχωρίζουν, σε τελική ανάλυση, τον Όμηρο από οποιαδήποτε μορφή λαϊκού έπους ή και μπαλάντας. Διαφοροποιείται και από τους Βιργίλιο, Δάντη και Milton, λόγω της σχετικής απουσίας κάποιων υποβοσκόντων κινήτρων, ή κι αισθημάτων. Η ποίηση του Βιργιλίου, λ.χ. διαπνέεται από το μεγαλείο τής Ρώμης, με ύφος παθιασμένο, ρητορικό, συγκαλυμμένο από τη μελετημένη λεπτότητα της γλώσσας του. Ο Dante και ο Milton είναι ακόμη πιο πιστοί εκφραστές τής θρησκείας και της πολιτικής τού καιρού τους. Τα γαλλικά έπη προδίδουν αισθήματα φόβου και μίσους έναντι των Σαρακηνών. Μα στον Όμηρο το ενδιαφέρον είναι καθαρά δραματικό. Καμιά αντιπάθεια φυλής ή θρησκείας δεν υφίσταται. Ο Όμηρος ενδιαφέρεται κυρίως για τ’ ανθρώπινα συναισθήματα και τις συγκινήσεις, και φυσικά, για το δράμα. Πολύ συχνά, τα έπη του χαρακτηρίζονται “δράματα”.

Πάνω απ’ όλα, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως ο Όμηρος απήγγειλε τα έπη του· ο Βιργίλιος, ο Δάντης και όλοι οι άλλοι τα κατέγραφαν…

• ⁽¹⁰⁾ Λέγεται πως ο Όμηρος, σε προχωρημένη ηλικία, στον τελευταίο σταθμό τής ζωής του, την Ίο, τριγύριζε με παιδιά, τραγουδώντας τα κάλαντα της εποχής…

● Επιρροές έχουν εντοπιστεί στην Οδύσσεια από τη μυθολογία και λογοτεχνία τής Εγγύς Ανατολής. Ο Martin West σημειώνει τους παραλληλισμούς ανάμεσα στον Οδυσσέα και τον Γιλγαμές τού ομώνυμου έπους. Και οι δυο τους ταξιδεύουν στα πέρατα της γης, ως και στον Κάτω κόσμο. Ο Οδυσσέας ακολουθεί συστάσεις τής Καλυψώς, ή της Κίρκης, κόρης τού θεού Ήλιου, που τα νησιά τους βρίσκονται στις άκρες τού κόσμου. Ο Γιλγαμές παίρνει οδηγίες από την θεά Siduri, που ζει επίσης δίπλα στην θάλασσα, στις εσχατιές τής γης. Κάποιοι άλλοι συσχετίζουν τον Όμηρο με την επική ποίηση των Χετταίων. Φαίνεται πως ο μέγας ραψωδός ήταν τελικά πολύτροπος, σαν τον ήρωά του…

Η “ΚΛΑΣΙΚΗ” ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

● [1] ΤΡΟΙΑ. Σαλπάροντας, ο Οδυσσέας συνάντησε ήρεμη θάλασσα. Δεν είχε ακόμη διαπράξει ὕβρι…
● [2] ΙΣΜΑΡΟΣ, ΓΗ ΤΩΝ ΚΙΚΟΝΩΝ. Ο Οδυσσέας και οι άνδρες του λεηλάτησαν την πόλη κι έκλεψαν όλα της τ’ αγαθά. Κι έπειτα αποκοιμήθηκαν στην παραλία. Οι Κίκωνες επέστρεψαν δριμύτεροι μ’ ενισχύσεις το επόμενο πρωί. Ο μεν Οδυσσέας γλύτωσε αλλά έχασε πολλούς άνδρες. Στη συνέχεια, τα δώδεκα πλοία του παρασύρθηκαν από σφοδρές καταιγίδες.
● [3] ΝΗΣΟΣ ΛΩΤΟΦΑΓΩΝ. Οι ανιχνευτές τού Οδυσσέα συνάντησαν ντόπιους που τους προσέφεραν λωτούς. Τα φρούτα τούς προκάλεσαν υπνηλία κι έπαψαν να νιώθουν νοσταλγία.
● [4] ΝΗΣΟΣ ΚΥΚΛΩΠΩΝ. Ο γίγαντας μονόφθαλμος Κύκλωπας Πολύφημος καταβρόχθιζε δύο άντρες καθημερινά. Ο Οδυσσέας τον μέθυσε με κρασί και μετά τον τύφλωσε με ξύλινο πάσσαλο. Τότε ο πατέρας τού Κύκλωπα, ο Ποσειδώνας, καταράστηκε τον Οδυσσέα να περιπλανιέται αιωνίως στην θάλασσα.
● [5] ΑΙΟΛΙΑ. Ο Αίολος, θεός των ανέμων, φιλοξένησε τον Οδυσσέα για έναν μήνα και μετά του έδωσε έναν δερμάτινο ασκό, έχοντας βάλει μέσα όλους τους ανέμους, εκτός από τον δυτικό, για να επιστρέψει με ασφάλεια στο νησί του. Όμως το ανόητο πλήρωμα άνοιξε τον ασκό ενώ ο Οδυσσέας κοιμόταν, κι ενώ η Ιθάκη είχε εμφανιστεί στον ορίζοντα, νομίζοντας ότι περιείχε χρυσό. Η καταιγίδα που ακολούθησε οδήγησε τα πλοία πίσω στην Αιολία, αλλά ο θεός αρνήθηκε να παράσχει οποιαδήποτε περαιτέρω βοήθεια.
● [6] ΤΗΛΕΠΥΛΟΣ ΤΩΝ ΛΑΙΣΤΡΥΓΟΝΩΝ. Οι ανθρωποφάγοι γίγαντες επιτέθηκαν στον στόλο με ογκόλιθους, βυθίζοντας όλα τα πλοία εκτός από ένα, και σκοτώνοντας εκατοντάδες.
● [7] ΑΙΑΙΑ, ΝΗΣΟΣ ΤΗΣ ΚΙΡΚΗΣ. Η Κίρκη μεταμόρφωσε τους άντρες του Οδυσσέα σε γουρούνια προσφέροντάς τους τυρί και κρασί. Ο Ἑρμής έδωσε στον Οδυσσέα ένα μαγικό βοτάνι από μῶλυ για ν’ αντισταθεί στα μάγια τής Κίρκης, που συμφώνησε να ξαναδώσει στους άνδρες τού Οδυσσέα την ανθρώπινη μορφή τους με αντάλλαγμα την αγάπη του. Έμειναν στο νησί έναν χρόνο πίνοντας και γλεντώντας.
● [8] ΑΔΗΣ. Ακολουθώντας τις οδηγίες τής Κίρκης, ο Οδυσσέας διέσχισε τον ωκεανό και έφτασε σ’ ένα λιμάνι στη δυτική άκρη τού κόσμου, όπου θυσίασε στους νεκρούς και κάλεσε το πνεύμα του προφήτη Τειρεσία να τον συμβουλεύσει.
● [9] ΣΕΙΡΗΝΕΣ. Ο Οδυσσέας γλύτωσε βουλώνοντας με κερί τ’ αυτιά των συντρόφων του, που πρώτα το έδεσαν στο κατάρτι. Ακούγοντας τ’ όμορφο τραγούδι τους, τους εκλιπαρούσε να τον λύσουν αλλ’ αυτοί τον αγνοούσαν.
● [10] ΣΚΥΛΛΑ & ΧΑΡΥΒΔΙΣ. Βάσει των οδηγιών τής Κίρκης, ο Οδυσσέας πέρασε πιο κοντά προς το εξακέφαλο τέρας, την Σκύλλα, γιατί η δίνη της Χάρυβδης θα μπορούσε να βυθίσει το πλοίο. Η Σκύλλα κατάφερε έτσι να καταβροχθίσει έξι άνδρες.
● [11] ΘΡΙΝΑΚΙΑ, ΙΕΡΗ ΝΗΣΟΣ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ. Παρά τις προειδοποιήσεις τού Οδυσσέα, οι άνδρες του δεν υπάκουσαν και σκότωσαν κάποια ιερά βόδια τού Ήλιου, αλλά τους είδαν οι κόρες τού θεού. Οργισμένος αυτός, βύθισε το πλοίο και αφάνισε τους πάντες εκτός από τον Οδυσσέα.
● [12] ΩΓΥΓΙΑ, ΝΗΣΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΥΨΩΣ. Η νύμφη τον είχε εραστή της για επτά χρόνια. Τελικά, ο Ερμής, ως αγγελιαφόρος τού Δία και της Αθηνάς, ζήτησε από στην Καλυψώ ν’ αφήσει ελεύθερο τον Οδυσσέα.
● [13] ΣΧΕΡΙΑ, ΝΗΣΟΣ ΤΩΝ ΦΑΙΑΚΩΝ. Ο Οδυσσέας ξεβράστηκε στην ακτή και τον βρήκε η Ναυσικά, κόρη τού βασιλιά Αλκίνοου, που τον βοήθησε να επαναπατριστεί.
● [14] ΙΘΑΚΗ. Μετά από εικοσαήμερο ταξίδι, ο Οδυσσέας επιτέλους πάτησε στη γεννέθλια γη.

Επόμενο Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ ● Παράπλους-Περίπλους ● Θαλασσοπόροι και Διανοούμενοι ● Πελοποννησιακός Πόλεμος κι Εὐριπίδης ● Νόμοι (Αδόμενοι)

• >> Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ
• << Χρονικό 14. ΜΟΥΣΙΚΗ ΨΥΧῌ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ