ARCHiPELAGOS • X. O QUE AS ONDAS CONTAM

AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS

ARCHiPELAGOS / Passagens

 

X. O QUE AS ONDAS CONTAM

 

● Ondas do mar de Vigo
● Contas do mar (Bulería de Sines)

.

/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS • X. SEA WAVES TELLING TALES
/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • X. ΜΥΘΟΙ ΤΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ

ARCHiPELAGOS / Passagens: o novo projeto de AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS

27. Ondas do mar de Vigo / Kýmata mýria tou pelágou

– Martín Codax (adaptado para grego por Michales Loukovikas) / Panagiotis Tountas
• Adaptação: Amélia Muge / Arranjo: M. Loukovikas

Cantiga de amigo galaico-portuguesa com melodia de rebético de Esmirna

Ondas do mar de Vigo, / Se vistes meu amigo? / E ai Deus, se verrá cedo!

Se vistes meu amigo, / O por que eu sospiro? / E ai Deus, se verrá cedo!

Ondas do mar levado, / Se vistes meu amado? / E ai Deus, se verrá cedo!

Se vistes meu amado, / Por que ei gran coidado? / E ai Deus, se verrá cedo!

Ondas do mar… Miríades de ondas… Contas do mar…

O pergaminho Vindel, manuscrito das cantigas de amigo de Martín Codax.

• Canto: M. Loukovikas, A. Muge / Coro: Rui Vaz • Clarino: Manos Achalinotópoulos
Contrabaixo: António Quintino / Guitarra, tzourás: Dimitris Mystakidis
Guitarra portuguesa: Ricardo Parreira / Ney: Harris Lambrakis / Percussão: José Salgueiro
Violino: Kyriakos Gouventas / Violoncelo: Catarina Anacleto

●

Panagiotis Tountas

● Panagiotis Tountas (1886-1942): famoso compositor grego do início do século XX, provavelmente o melhor representante da ‘escola’ de Esmirna de rebético; viaja bastante pela diáspora helénica; após o incêndio de Esmirna, seu local de nascimento, instala-se em Atenas; trabalha com todas as principais gravadoras na Grécia, sendo responsável pela maioria das gravações da época e, nalgumas delas, assumindo o cargo de diretor artístico. ● Rebético, tzourás: ver ARCHiPELAGOS • VI. NA TAVERNA DO PORTO. ● Martín Codax (meio do séc. XIII-início do séc. XIV): nascido provavelmente em Vigo, Espanha, é um jogral medieval, galego (jogral – do povo; trovador – da nobreza); em 1914 Pedro Vindel, um bibliógrafo, encontra na sua biblioteca, a servir de folha de guarda de um livro, um pergaminho com sete cantigas de amigo sem título (são citadas pelo primeiro verso), que conserva ainda a respectiva notação musical e onde Martín figura como seu autor; durante mais de setenta anos, foram o único testemunho deste tipo de expressão; assim, apesar da pequena quantidade de composições que se conhecem, as cantigas deste jogral são consideradas como das mais importantes da lírica trovadoresca galaico-portuguesa. ● Cantiga de amigo: forma da lírica medieval galaico-portuguesa, composta para ser cantada; com provável origem na tradição (extensa e antiga) do discurso em voz feminina, são inicialmente pertença dos jograis; apropriadas também pelos trovadores, foram-se adaptando a esses diferentes universos (cortês e palaciano versus quotidiano popular e espaços naturais); algumas retomam antiquíssimas temáticas tal como as que se encontram em Safo, evocando a dor da espera de um amor que não chega… Neste Archipelagos, a combinação das Ondas do mar de Vigo, com a melodia de um rebético, resultou numa agradabilíssima surpresa: ambas se encaixam tão bem quanto se pertencessem uma a outra desde sempre; acaso ou ADN cultural?

A fada e o dragón, de Xaime Quessada (escultura de bronze em Vigo): uma fada com duas flautas montada num dragão alado, homenageando a cultura oral galega, os poetas medievais, jograis e trovadores, como Martín Codax, Mendinho ou Paio Gómez Chariño.

28. Contas do mar (Bulería de Sines)

– Amélia Muge / Michales Loukovikas, tradicional português
• Arranjo: M. Loukovikas, A. Muge

Este mar – o primeiro
A unir – por inteiro
E as ilhas – são as contas
De um colar – a enfeitar o mar
Contas contas – a contar
Que há sempre outro barco a chegar.

No lugar que tem amor / Duas ilhas vão crescer
S’o mar entr’elas der flôr / Tudo pod’ acontecer.

Cada hora que vivemos / Entra nas contas do mar
E se há ilhas que não vemos / Estão por nós sempre a chamar.

Ondas do mar… Contas do mar… Contas nas ondas do mar…

A-a, a-a, / Contas contas que são um colar – a enfeitar o mar
Contas contas qu’estão a contar – outro barco a chegar.

Amélia Muge e Michales Loukovikas apresentaram o seu projeto anterior, Periplus, no Festival Músicas do Mundo em Sines em 2012 com: Catarina Anacleto (violoncelo, coro), Manuel Maio (violino, bandolim), Nikos Paraoulakis (ney, flauta de bisel), António Quintino (contrabaixo), José Salgueiro (percussão), e Miguel Tapadas (piano). A Bulería de Sines (Contas do mar) foi composta nesta cidade e tocada na sua forma inicial durante este concerto.

• Canto: Catarina Moura, Teresa Campos / Coro: Maria Monda, A. Muge,
Coro de crianças, dir. Catarina Anacleto • Acordeão: M. Loukovikas / Clarino: Manos Achalinotópoulos
Contrabaixo: António Quintino / Guitarra: Dimitris Mystakidis / Guitarra de flamenco: Thomás Natsis
Guitarra portuguesa: Ricardo Parreira / Ney: Harris Lambrakis / Palmas: Niovi Benou, T. Natsis
Percussão: José Salgueiro / Piano: Filipe Raposo / Violino: Kyriakos Gouventas

●

● Bulería: dança, canto, peça instrumental, do repertório flamenco baseada numa medida de 12 tempos; aceita diversas variações rítmicas, com tendência a ser mais lenta se não for dançada; nasce na 2a metade do séc. XIX, provavelmente entre os ciganos de Jerez; a etimologia é incerta: se tomada como uma deformação de burleías (gracejos), explica o tom jocoso de muitas delas; se proveniente de boléras (dança cantada familiar do bolero), justifica um modelo mais intimista; também se aponta como origem o termo bulla (grito de encorajamento aos músicos); actualmente já não se encontram tantas bulerías com sentido humorístico, mas o lado passional continua a ser importante; dentro dos estilos do flamenco, é aquele que permite maior liberdade de improvisação (música e letra). ● Sines: cidade portuguesa da costa alentejana, local de nascimento de Vasco da Gama, acolhe o Festival Músicas do Mundo (FMM), da iniciativa da Câmara Municipal, um dos maiores eventos deste tipo organizado em Portugal. A Bulería de Sines (Contas do mar) foi composta e apresentada, na sua forma inicial, no FMM de 2012.

Festival Músicas do Mundo dentro do castelo de Sines

• << ARCHiPELAGOS • IX. JÁ SE DÃO AS VOLTAS TODAS

ARCHiPELAGOS • IX. JÁ SE DÃO AS VOLTAS TODAS

AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS

ARCHiPELAGOS / Passagens

 

IX. JÁ SE DÃO AS VOLTAS TODAS

 

● Nostalgia: A queixa do imigrante
● Cantar de emigração ● Alegria

.

/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS • IX. NOSTALGIA AND NOSTOS
/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ• IX. ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΚΑΙ ΝΟΣΤΟΣ

ARCHiPELAGOS / Passagens: o novo projeto de AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS

24. Nostalgia: To parápono tou metanásti
(A queixa do imigrante, excerto)

– Vasilis Tsitsanis
• Arranjo: Michales Loukovikas

Sem nada banido por todos
em terra estrangeira e hostil
viver sózinho sem ninguém, não é viver
aqui tão longe de um abraço de mãe.

Choram aves se lhes falta céu
seca a planta se água não tem
choro eu também, meu lindo amor, por não te ver
são tantos anos sem nunca te esquecer.

• Adaptação para português de Amélia Muge

• Canto, coro: M. Loukovikas • Acordeão: M. Loukovikas / Bouzouki: Dimitris Mystakidis
Contrabaixo: António Quintino / Flauta de bisel: Harris Lambrakis / Guitarra portuguesa: Ricardo Parreira
Piano: Filipe Raposo / Violino: Kyriakos Gouventas / Violoncelo: Catarina Anacleto

25. Nostalgia: Cantar de emigração

a. Run-Run se fue pa’l norte (excerto)
– Violeta Parra

b. To parápono tou metanásti
– Vasilis Tsitsanis
• Adaptação: Amélia Muge

c. Cantar de emigração (excerto)
– Rosalía de Castro (Adaptação para português de José Niza) / J. Niza

Citações: Sodade (Armando Soares) & provérbio português
• Arranjo: Michales Loukovikas, A. Muge

Sodade / Run-Run se fue…
Sodade / Este parte…
Sodade dess nha terra… / todos se vão…

Quem parte saudades leva, / Quem fica saudades tem.

Este parte, aquele parte, / e todos, todos se vão.
Galiza, ficas sem homens / que possam cortar teu pão.

Sodade / Run-Run se fue…
Sodade / pa’l Norte… / saudade!
Sodade dess nha terra, sodade!
No sé cuándo vendrá / saudade!
Vendrá para el cumpleaños
de nuestra soledad.

• Canto: Paló, Mariana Abrunheiro, Rita Maria, A. Muge, Catarina Moura, Teresa Campos,
M. Loukovikas / Coro: Maria Monda, Cramol, Rui Vaz, José Manuel David, Pedro Casaes
• Acordeão: M. Loukovikas / Contrabaixo: António Quintino / Flauta de bisel, ney: Harris Lambrakis
Guitarra: Dimitris Mystakidis / Guitarra portuguesa: Ricardo Parreira / Percussão: José Salgueiro
Piano: Filipe Raposo / Violino: Kyriakos Gouventas / Violoncelo: Catarina Anacleto

●

● Vasilis Tsitsanis, Rebético, Bouzouki: ver ARCHiPELAGOS • VI. NA TAVERNA DO PORTO. ● Violeta Parra (1917-1967): nome incontornável da música popular Chilena, mas também de toda a américa latina, desenvolve uma intensa actividade como cantautora, etnomusicologista e folclorista, a que acrescenta a de artista plástica, também inspirada em temas e modos de expressão tradicionais; pioneira da Nova Canção Chilena, recolhe, cataloga, renova e reinventa a tradição musical do seu país, cuja influência se alastra e amplia para além do Chile; compõe ainda temas de cariz combativo e comprometido com a defesa dos oprimidos e explorados (La carta, Rin del Angelito); conjuga um sentido de vida individual e de responsabilidade social solidária, com uma capacidade de expressão poética e musical muito raras (Gracias a la vida, Volver a los 17, Run run se fue pa’l norte); é chamada por muitos de “Mãe do Povo latino- americano” mas é, de facto, uma referência para todo o mundo. ● Rosalía de Castro (1837-1885): poeta e escritora galega, é considerada a fundadora daliteratura galega moderna; a sua primeira obra – Cantares Galegos, 1863 – escrita na sua própria língua (quando estava extinta como língua escrita) marca o começo de uma nova era para a poesia de expressão galega, sendo a base do Rexurdimento (“Ressurgimento”) da sua literatura; o feriado local de 17 de Maio (data em que Rosalía assina e dedica essa obra ao município espanhol de Fernán Caballero) constituiu-se, em 1963, como Dia das Letras Galegas. Muitos dos poemas do seu primeiro livro são glosas de cantigas populares, que denunciam a miséria, a pobreza e a emigração massiva a que os galegos (à semelhança dos portugueses) são obrigados a recorrer. A sua obra, por mostrar um lado consciente de si no seu contexto e simultaneamente um outro, desafiador das fronteiras do ser, enquadra-se no movimento romântico. O Cantar de emigração (de que aqui se canta um excerto) corresponde à última parte do seu longo poema ¡Pra a Habana!, traduzido e adaptado para português pelo autor da música, José Niza. ● Original do excerto inserido em Nostalgia – Cantar de Emigração: ¡Pra a Habana! (Para Havana!) – Éste vaise i aquél vaise, / e todos, todos se van./ Galicia, sin homes quedas / que te poidan traballar. ● José Niza (1938-2011): compositor, médico e político socialista português, deputado da Assembleia da República em várias legislaturas, promove e colabora em diversas iniciativas e diplomas legislativos relacionados com Direitos de Autor, Protecção da Música Portuguesa, Redução do Imposto sobre Importação de Instrumentos musicais, entre outros. É autor da letra da canção E depois do adeus, (uma das senhas desencadeadoras das operações militares do 25 Abril de 1974, que levaram ao final da ditadura em Portugal); compõe Cantar de emigação, com poema de Rosalía de Castro, que adapta para português. ● Armando Soares (1920-2007): comerciante da Praia Branca, na ilha de São Nicolau (Cabo-Verde), é autor do tema Sodade, composto nos anos 50 do século XX, na despedida de uns amigos que iam embarcar para S. Tomé e Príncipe, como contratados a prazo, para roças de cacau e de café, onde por norma eram tratados como escravos; o dilema ‘quero ficar’ – ‘tenho de partir’, de todos os emigrantes da pobreza e da esperança, é descrito de modo simples e emotivo em Sodade; após a interpretação de Cesária Évora, passou a ter o valor de representação das gentes e da cultura de Cabo-Verde, com peso de ‘Hino’ não-oficial deste arquipélago.

Rosalía de Castro, mural

26. Alegria

– José Saramago / Giorgos Andreou
• Adaptação: Amelia Muge, António José Martins / Arranjo: G. Andreou

Já ouço gritos ao longe / Já diz a voz do amor
A alegria do corpo / O esquecimento da dor

Já os ventos recolheram / Já o verão se nos oferece
Quantos frutos quantas fontes / Mais o sol que nos aquece

Já colho jasmins e nardos / Já tenho colares de rosas
E danço no meio da estrada / As danças prodigiosas

Alegria!

Já os sorrisos se dão / Já se dão as voltas todas
Ó certeza das certezas / Ó alegria das bodas

• Canto, coro: A. Muge • Guitarra portuguesa: Ricardo Parreira
Orquestra de cordas palhetadas ‘Thanassis Tsipinakis’ do município de Patras

●

● José Saramago (1922-2010): escritor português; Prémio Camões (1995), o mais importante prémio literário da língua portuguesa e Prémio Nobel de Literatura (1998); com um estilo comunicativo e vivaz, familiar ao dos contos populares da tradição oral, entende que a melhoria da condição humana passa pela generosidade e a abertura aos sentimentos do amor, pelo que é profundamente crítico de instituições como a Igreja Católica, a União Europeia ou o Fundo Monetário Internacional; defensor intransigente dos Direitos Humanos, a sua vida é marcada por diversas polémicas, uma das quais o leva a ir viver para fora de Portugal (em 1992, o governo português, ordena a remoção do Evangelho segundo Jesus Cristo da candidatura ao Prémio Literário Europeu, alegando ser religiosamente ofensivo); escolhe Lanzarote: uma das ilhas do Arquipélago das Canárias (Espanha), onde fica a morar até ao fim da vida. ● Giorgos Andreou (1961): compositor e letrista grego, e também técnico de som; explorou a relação da música grega com as linguagens musicais do ocidente e do oriente; os numerosos ciclos de canções que gravou, são ‘fruto’ dessas pesquisas musicais, em que tanto utiliza os seus próprios textos, como os de importantes poetas e letristas gregos. Colabora com frequência com a Orquestra de Cordas Palhetadas ‘Thanasis Tsipinakis’ do município de Patras. Desde 2000, actua como diretor artístico pro bono do Festival Astypalaia. Compõe música para cinema e teatro. No verão de 2016, apresenta ‘Diário de bordo III’, um trabalho sinfônico com letras tiradas do trabalho, com o mesmo nome, do laureado com o Prémio Nobel, Giorgos Seferis.

• >> ARCHiPELAGOS • X. O QUE AS ONDAS CONTAM
• << ARCHiPELAGOS • VIII. EM TEMPO DE INDIGÊNCIA

ARCHiPELAGOS • VI. NA TAVERNA DO PORTO

AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS

ARCHiPELAGOS / Passagens

 

VI. NA TAVERNA DO PORTO

 

● Versos quaisquer (Pedidos com instância)
● O Nicólas o psarás (Nicolas, o pescador)

.

/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS • VI. IN A HARBOUR’S TAVERN

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • VI. Η ΤΑΒΕΡΝΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ

ARCHiPELAGOS / Passagens: o novo projeto de AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS

12. Versos quaisquer
(Pedidos com instância, excerto)

– João de Deus / Amélia Muge
• Arranjo: António José Martins

Havia na Transilvânia, / Ao pé de Casco de rolhas
Um rei chamado Dencolhas, / Imperador da Circânia;
Tinha por cetro a catânea / Com que cortava o presunto,
E não gostava de assunto / Que não fosse de manérea
Que aquela cabeça aérea / Se risse e sorrisse muito.

Pescava às vezes nos mares / Com anzóis de caparrosa,
E tinha sempre uma cousa / No pensamento elevádeo:
Era que o imenso rádio / Que o sol descreve nas márcheas
Exerce sobre as enxárcias / Influência tamanha,
Que só cabeça tacanha / Ainda põe em problêmea
Se acaso banhos de sêmea / Curam sezões na Alemanha.

Ele tinha o cabelo aúreo / A modo de flor sulfúrea,
Cor um pouco, um tanto espúria / Mas de beleza nevrálgica.
E como na fronte mágica / Lhe brilhava a estrela fausta,
Um dia uma dama causta / De encontros superfinórios
Pôs-se com tais avelórios / A cativar-lhe os dois lúzios,
Que foram como dois búzios / À busca de promontórios.

No Cabo da Boa Esperança / Se acaso a esperança tem cábeo,
É que ele viu no astrolábio, / Sua coragem hercúlea;
Mas com a face cerúlea / Tinha não sei que fatídico
Na mesma cerúlea fácea, / Agarrado à Musa Engrácia
Partiu no vapor Magnífico.

Nunca mais voltou das plagas / A que aportou […]

• Canto: A. Muge • Acordeão: Filipe Raposo / Bouzouki, guitarra: Dimitris Mystakidis
Contrabaixo: António Quintino / Guitarra portuguesa: Ricardo Parreira / Violino: Kyriakos Gouventas

João de Deus

●

● João de Deus (1830-1896): poeta e pedagogo português (Algarve), o bardo, que diz ser, intuitivo e observador da sociedade do seu tempo, leva uma vida de privações, sem procurar nem encontrar um modo estável de ganhar o seu sustento; sempre rodeado de grandes amigos, no final do curso de direito e no então agitado ambiente estudantil de Coimbra, escreve sátiras no mesmo estilo que marca o seu lirismo: uma poética de inspiração popular e tradicional, muito à maneira do que ainda hoje se encontra entre os poetas populares e repentistas do barrocal algarvio. Os Versos quaisquer (Pedidos com instância), talvez escritos nesta altura, foram aqui submetidos a uma interpretação livre; o jogo com os sons das palavras, de populismos casados com academismos, ou com o ‘latinário’ da evocação de Virgílio, têm um sabor muito próprio a troça estudantil. Segundo o poeta e ensaísta Theófilo Braga, isso que é bello porque não é exclusivamente individual, essa vibração que fascina e inspira, é uma orientação tradicional que depois de Camões os poetas portuguezes perderam, e que João de Deus por um tino genial soube tornar a achar (em As melhores ideias na literatura portuguesa). ● Versos quaisquer – chaves de uma leitura livre do texto: quiçá dedicado a um colega, figura de tipologia perene, novo-rico extravagante que não distingue jóia verdadeira de falsa, confuso de ideias, aflito pregador de crendices muito científicas (muito actual portanto), vítima do esplendor que em si mesmo vê e acrescenta, mas sem malignidade que estrague a dignidade de ser lembrado pelos colegas, eis alguns dos termos arrebanhados para a narrativa da história: Dencolhas – de + encolhas, retraimento, covardia / Circânia – as redondezas/ catânea – catana, faca de cortar mato/ anzóis de caparrosa – caparrosa é um sulfato de ferro e os anzóis feitos deste material eram os mais caros do mercado/ márcheas – marchas (do sol) / sêmea – farinha fina, ‘flor de farinha’/ sezões – febres altas, paludismo / estrela fausta – ‘estrela do luxo’ / causta – misto de casta (pura) e de cáustica (perigosa, ardente, que queima) / avelórios – bijuterias/ promontórios – sítios elevados onde se chega trepando; cábeo – cabo, como em final, que se acaba e como em cabimento ou razão de ser / cerúlea – cianosada, da cor dos afogados/ musa Engrácia – musa com graça, engraçada, por quem se engraçou / vapor Magnífico – barco idêntico àquele onde todos um dia embarcaremos, mas de luxo. ● Cabo da Boa Esperança: promontório rochoso na costa atlântica da África do Sul (150 km do Cabo das Agulhas, que divide o Atlântico do Índico). A primeira dobragem moderna do Cabo é feita por Bartolomeu Dias em 1488; inicialmente chamado de Cabo das Tormentas, devido ao mar muito agitado que Bartolomeu apanhou na viagem de ida, foi depois baptizado, provavelmente por D. João II, como o da Boa Esperança, por constituir um marco histórico nas tentativas portuguesas em descobrir uma ligação por mar com os mercados do oriente. Permanece na memória como um lugar inóspito e remoto, apenas ao alcance de corajosos e intrépidos navegadores; coisas de Hércules (a quem existiu um forte culto na Península Ibérica), capazes de vencer o monstro Adamastor das crenças lusitanas, herdado da mitologia greco-romana e referido em Os Lusíadas de Luiz Vaz de Camões.

Bartolomeu Dias numa nota de 2000 escudos de Portugal (1992)

13. O Nicólas o psarás / Nicolas, o pescador

– Giorgos Mitsakis / Vasilis Tsitsanis
• Arranjo: Michales Loukovikas

P’la madrugada regressaram
todos os barcos mais velozes,
só o Nicolas pescador – pescador,
ninguém ainda avistou – avistou.

Em frente ao mar quem está de pé
uma mulher toda de negro
ali parada e assustada – assustada
é a mãe de Nicolas pescador.

Nenhum lhe queria falar
explicar o que se passou
que o seu Nicolas se’afogou – se’afogou
e que do mar nunca mais vai regressar.

Passaram meses muitos meses
lá continua em frente ao mar
só vive a esperança no seu peito – no seu peito
de ver seu Nicolas chegar, regressar.

• Adaptação para português de Amélia Muge

• Canto, coro: M. Loukovikas • Acordeão: M. Loukovikas
Baglamás, bouzouki, guitarra: Dimitris Mystakidis / Contrabaixo: António Quintino
Guitarra portuguesa: Ricardo Parreira / Ney: Harris Lambrakis / Violin: Kyriakos Gouventas

Giorgos Mitsakis (esq.) e Vasilis Tsitsanis (dir.)

●

● Giorgos Mitsakis (1921 – 1993): nascido em Constantinopla, vem com a família para a Grécia em 1923; cedo atraído e interessado pela música popular, começa a estudar música contra a vontade da família que queria que se fizesse pescador; aos 16 anos foge para Tessalónica onde conhece Vasilis Tsitsanis e toca com vários outros músicos; prolífico compositor e letrista de muitas canções rebético e laïkó, foi apelidado de “mestre” como tocador de bouzouki, mantendo até hoje um lugar especial nesse género. ● Vasilis Tsitsanis (1915-1984): extraordinário escritor de canções e tocador de bouzouki, ganhou proeminência entre os mais importantes compositores gregos do seu tempo; é considerado como um dos fundadores da música popular urbana da modernidade (rebético e laïkó), preparando e abrindo caminho a outros grandes compositores como Manos Hadjidakis e Mikis Theodorakis ● Rebético: música popular urbana grega, que reflecte sobretudo os ambientes de vida dos mais pobres e marginalizados, que foi evoluindo desde o final do séc. XIX até à década 50 do séc. XX. Do ponto de vista musical, resulta de uma síntese de música grega (continente e ilhas) – canto eclesiástico bizantino – tradições modais da arte oriental – música do tipo café-amán e ainda de vários elementos da música europeia. Apesar de as melodias da maioria das músicas do rebético seguirem um ou mais modos musicais, são harmonizadas de uma maneira que não corresponde à harmonia nem da música europeia convencional, nem da música oriental monofônica. Existem duas ‘escolas’ de rebético: a de Esmirna (a mais antiga, onde se inclui a música de Constantinopla e de outras cidades otomanas, em que tocavam instrumentos como a lyra ou o violino, o qanun ou o santur) e a do Pireu (que abrange também a música de Atenas, de Salónica e de outras cidades gregas), tendo o bouzouki como instrumento central e comum a todas elas. A laïkó é um tipo de canção popular grega que aparece no seguimento da comercialização do rebético nos anos 50 do Séc. XX. ● Bouzouki: instrumento musical da família do alaúde, com larga tradição na Grécia, Líbano e Síria, de caixa de madeira achatada à frente, bojuda atrás e com um braço longo; o bouzouki árabe possui trastes móveis, que permitem a produção de intervalos microtonais; na Grécia, é modificado em conformidade com o bandolim napolitano (passa a ter trastes fixos, que produzem intervalos temperados) e rapidamente se torna no instrumento central do rebético. O seu nome pode vir dos termos persas tanbur (vários instrumentos de cordas) e bozorg (‘amplo’/’grande’); é semelhante ao tambur, à thaboura e à antiga pandura; tanto ele como as suas versões mais pequenas – tzourás e baglamás, descendem desses instrumentos.

Musa a tocar pandura. Detalhe de um baixo relevo de Mantineia (c 330-320 a.C.). É a mais antiga imagem de pandura conhecida.

• >> ARCHiPELAGOS • VII. ILHAS IMAGINÁRIAS
• << ARCHiPELAGOS • V. CANSAÇO DE SER

ARCHiPELAGOS • I. REVISITANDO O ARQUIPÉLAGO

AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS

ARCHiPELAGOS / Passagens

 

I. REVISITANDO O ARQUIPÉLAGO
 

● O arquipélago
(Está Jónia em flôr? Onde está Atenas?)
● Katolophýromae (É tão profunda a dor)

 

/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS • I. THE ARCHIPELAGO REVISITED

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • I. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

ARCHiPELAGOS / Passagens: o novo projeto de AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS

01. O arquipélago
a. Está Jónia em flôr? – b. Onde está Atenas?
(1800-1801, excertos)

– Friedrich Hölderlin (adaptação para português: Amélia Muge)
/ a. Tradicional do Egeu – b. Michales Loukovikas
• Arranjo: M. Loukovikas, António José Martins

Está Jónia em flôr?

Estão as garças de regresso à tua porta? Retomaram
Os barcos seu curso até às tuas costas? Já acalmaram as ondas
Na respiração das brisas por nós tão aguardadas? […]
Está Jónia em flôr? Está na altura? […]

Onde está Atenas?

Diz, onde está Atenas? Talvez por cima das urnas dos mestres
A tua amada cidade
[…] afundou-se por completo por entre as cinzas?
Resta ainda algum sinal dela, para que o marinheiro
De passagem a possa mencionar ou lembrar? […]

O deus délfico silenciou, os caminhos são longos
Desolados e sós […]

• Voz falada: Maria José & A. Muge / Coros: Cramol, Maria Monda, Teresa Campos
• Clarino: Manos Achalinotópoulos / Contrabaixo: António Quintino / Guitarra: Dimitris Mystakidis
Guitarra portuguesa: Ricardo Parreira / Ney: Harris Lambrakis / Piano: Filipe Raposo
Violin, viola: Kyriakos Gouventas / Violoncelo: Catarina Anacleto

●

Friedrich Hölderlin, grande poeta lírico,
de Johanna Ebertz (1979)

● Friedrich Hölderlin (1770 – 1843): poeta lírico e romancista alemão, conhecedor e admirador profundo da cultura grega antiga, tradutor exímio de algumas obras de grego para alemão, consegue aliar romantismo, cristianismo (não ortodoxo) e helenismo da Grécia Antiga. A sua obra, largamente desconhecida até bem depois da sua morte, merece hoje destaque mundial, sendo citado por diversas áreas: Hölderlin, no acto de estabelecer a essência da poesia, determina primeiro um novo tempo. É o tempo dos deuses que fugiram e do deus que vem. É o tempo indigente, porque jaz sob uma ausência dupla e sobre um Não duplo: o Já-não dos deuses que fugiram e o Ainda-não do deus que vem. (Heidegger, 1889-1976, filósofo alemão, no ensaio “Hölderlin e a Essência da Poesia”). PALLAKSCH, é o neologismo que Holderlin gostava de repetir, carregado de indizível e de inacessível, próprios da crença no mistério da linguagem que, se devidamente evocada e convocada, mostra uma fração do que o espírito oculta; é essa crença que O arquipélago (o seu poema mais longo) também traz à tona, sublinhando que, a cultura humana e a natureza divina, harmoniosamente entrelaçadas nas pólis gregas, estão dolorosamente esmagadas e à espera de voltarem, juntas, a florescer. PALLAKSCH – dizemos nós. ● Egeu: mar localizado entre as penínsulas da Grécia e da Anatólia; a origem do seu nome perde-se no tempo; entre outras explicações encontra-se o caso de nele se ter afogado ou Egeu (rei de Atenas, pai de Teseu), ou Egea (rainha das Amazonas); outra, está numa derivação da palavra grega αἶγες – aiges – “cabras”, usada como metáfora de “ondas”, a que se liga a ideia de “mar ondulado”. Conhecido como “o arquipélago” (αρχιπέλαγος – “o grande mar”), o termo acabou por significar Ilhas do Egeu, dada a notável quantidade de ilhas que o povoam; o seu uso leva a que passe a designar qualquer grupo de ilhas. ● Jónia: antiga região costeira da Ásia Menor, recebe o nome dos Jónios, uma das quatro maiores tribos helénicas que, entre os séculos XI e IX a.C., ocuparam as costas e as ilhas do mar Egeu. ● Atenas: pólis helénica (cidade-estado), centro de arte, aprendizagem e filosofia no período clássico; é vista como o berço da civilização ocidental e o local de nascimento da democracia, estabelecida em 508 a.C. ● Délfico: de Delfos, antiga cidade grega e o mais importante local de adoração a Apolo; aí também se encontra o seu oráculo, consultado para a tomada de importantes decisões.

Ruínas do Santuário de Atena em Delfos

02. Katolophýromae / É tão profunda a dor

– Eurípides • Tragédia “Orestes” (408 a.C., fragmentos)
• Adaptação / Arranjo: Michales Loukovikas

Estrofe

[…] eu a implorar, eu a implorar,
em pleno céu aberto como setas lançais
castigos pelo sangue, castigos pelo crime,
deixem que o pobre filho
de Agamemnon esqueça o seu desatino,
sua loucura, tão obsessiva. Tentando em vão,
ó pobre criatura, rastejar p’lo chão […]

Antístrofe

[…] é tão profunda a dor,
é tão profunda a dor.
Esse materno sangue, põe-te num desvario?
A ventura não vem todo o tempo aos mortais.
Como a vela que está,
num barco tão veloz por um deus sacudido
atormentado, tão agitado por pavores
num furioso mar de desastrosas ondas. […]

• Adaptação para português de Amélia Muge

• Canto: M. Loukovikas / Coro: Amélia Muge, M. Loukovikas, Andreas Karakotas,
Manos Achalinotópoulos • Clarino: M. Achalinotópoulos / Contrabaixo: António Quintino
Ney, flauta de bisel: Harris Lambrakis / Percurssão: José Salgueiro / Piano: Filipe Raposo
Violin, viola: Kyriakos Gouventas

●

Eurípides

● Eurípides (c. 480-c. 406 a.C.): o mais novo dos três principais autores da tragédia grega da Atenas clássica, no seguimento de Ésquilo e de Sófocles; autor do maior número de peças trágicas da Grécia, entre elas Orestes, apresentada pela primeira vez nas Festas Dionísicas de Atenas em 408 a.C.; trata de acontecimentos decorrentes da loucura de Orestes, dela fazendo parte a passagem anotada Katolophýromae. ● Katolophýromae: é uma passagem anotada, mas mutilada, da música da tragédia de Orestes (a antístrofe do primeiro estásimo, linhas 338-344) de Eurípides; encontrada no Egito num papiro de Hermópolis, da coleção do arquiduque Rainer Ferdinand da Áustria, e publicada em 1892, está datada do 3o século a.C., o que coloca dúvidas quanto à sua real autoria; no entanto, algumas evidências mostram que a melodia que aí aparece pode ter sido composta muito antes da data em que foi registada: por um lado, o fragmento está de acordo com a complexidade do estilo de Eurípides (famoso pelo seu espírito inovador) e por outro lado, é legítimo supor que os músicos e musicólogos da era helenística poderão ter copiado e reproduzido as obras musicais clássicas, tal como os bibliotecários e os gramáticos fizeram com a literatura. Nesta passagem, o coro suplica às Erínias (deusas primitivas, implacáveis, indiferentes a sacrifícios, suplícios, ou outras atenuantes) para parar de atormentar Orestes, interpelando-o a ele de seguida. Na abordagem a este tema escolheu-se: repetir as notas sobreviventes nas correspondentes frases musicais em falta, em vez de preencher as lacunas com invenções próprias; apresentar não apenas a antístrofe, mas também a estrofe; encontrar um equilíbrio entre a monofonia e a polifonia, esperando que Eurípides sorria e aplauda em aprovação, apesar dos brickbats de Aristófanes e dos éforos espartanos. ● Tragédia (Τραγῳδία): no grego antigo τραγῳδία (tragodía) – “tragédia”, é composta das palavras τράγος (trágos) – “bode” e ᾠδή (odí) – “ode”, resultando algo como “ode ou canção dos bodes” (ou dos Sátiros – criaturas masculinas meio homens, meio bodes, parceiros itifálicos de Dionísio e por vezes de Pã); τραγούδι (tragoudi), derivado de “tragédia”, significa “canção” no grego moderno. Como forma de drama é marcada pelas características de seriedade, elevação e dignidade dos temas; apesar das suas origens obscuras, existe uma relação clara entre o termo “tragédia” e os ditirambos – cantos e danças em honra de Dionísio (o romano Baco).

Orestes de Eurípides: Katolophyromae, a antístrofe
do primeiro estásimo (Vienna Papyrus G 2315)

● Agamemnon (Ἀγαμέμνων): rei de Micenas, conduz os helenos aos dez anos da Guerra de Tróia, ocorrida algures no período entre 1260 a.C. e 1180 a.C; é obrigado a sacrificar a filha, Ifigénia, para que a sua frota viaje a salvo; no regresso, é assassinado a mando da esposa Clitemnestra (talvez, entre outras razões, para se vingar da morte da filha); por sua vez o filho, Orestes, assassina a mãe para vingar o pai, acto que o leva à loucura, sendo por isso objecto de vários mitos e peças de teatro. ● Coro (χορός): grupo de artistas que, numa tragédia, dança, canta ou diz as suas falas em uníssono (coro, em grego, também significa dança, tropa, ou ‘um lugar para dançar’ – em que é sinónimo de “orquestra”). Os estásimos são cantados pelo coro imóvel (στάσιμον – “estático”/”estacionário”), na orquestra; acompanhado de lira ou aulo (flauta) e mostrando emoções, o coro comenta e analisa a situação dramática, com a função de reflectir a ‘opinião pública’ sobre os assuntos da peça.

O Remorso de Orestes (Orestes Perseguido pelas Erínias ou Fúrias, 1862),
de William-Adolphe Bouguereau

• >> ARCHiPELAGOS • II. CANTOS DA ARGILA

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • X. ΜΥΘΟΙ ΤΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ

AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι

 

X. ΜΥΘΟΙ ΤΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ

 

● Κύματα μύρια τού πελάγου –
Κύματα της θάλασσας του Vigo
● Μύθοι των κυμάτων (Bulería τού Sines)

.

/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS • X. O QUE AS ONDAS CONTAM
/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS • X. SEA WAVES TELLING TALES

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ – Δίαυλοι: το νέο εγχείρημα των AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑ

27. Κύματα μύρια τού πελάγου / Κύματα της θάλασσας του Vigo

– Martín Codax (και ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας) / Παναγιώτης Τούντας
• Προσαρμογή: Amélia Muge / Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

Cantiga de amigo ενός σπουδαίου μεσαιωνικού Γαλικιανού βάρδου
με μια μελωδία τού κορυφαίου συνθέτη τού σμυρναίικου ρεμπέτικου

Κύματα μύρια τού πελάγου,
την φίλη μου γυρεύω.
Αχ! και να ερχόταν γρήγορα,
την θάλασσα αγναντεύω!

Μην είδατε την φίλη μου,
που έχω καημό μεγάλο;
Αχ! και να ερχόταν σύντομα,
για δεν αντέχω άλλο!

Cantigas de Amigo: η χειρόγραφη παρτιτούρα τού Martín Codax

Τρικυμισμένη θάλασσα,
Μην είδες την αγάπη μου;
Αχ! Θεέ μου, νά ’ρθει γρήγορα,
να ’ρθεί γοργά σε μένα!

Μην είδες την αγάπη μου;
Γι’ αυτήν εγώ φοβάμαι.
Αχ! Θεέ μου, νά ’ρθει γρήγορα,
να ’ρθεί γοργά σε μένα!

Θαλάσσιο κύμα… Κύματα μύρια… Μύθοι κυμάτων…

• Φωνές: Μ. Λουκοβίκας, A. Muge / Φωνητικά: Rui Vaz • Βιολί: Κυριάκος Γκουβέντας
Κιθάρα, Τζουρά: Δημήτρης Μυστακίδης / Κλαρίνο: Μάνος Αχαλινωτόπουλος
Κ. μπάσο: António Quintino / Κρουστά: José Salgueiro / Νέυ: Χάρης Λαμπράκης
Πορτογαλική κιθάρα: Ricardo Parreira / Τσέλο: Catarina Anacleto

●

Παναγιώτης Τούντας

● Παναγιώτης Τούντας (1886 – 1942): περίφημος συνθέτης των αρχών τού 20ού αιώνα, ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της σμυρναίικης σχολής τού ρεμπέτικου. Ταξίδεψε πολύ, ιδίως σε παροικίες τού απόδημου Ελληνισμού. Όταν οι Τούρκοι έκαψαν τη γενέτειρά του, την Σμύρνη, εγκαταστάθηκε στην Ελλάδα. Διηύθυνε τις περισσότερες ηχογραφήσεις εκείνης της περιόδου ως καλλιτεχνικός διευθυντής δισκογραφικών εταιριών. ● Σμύρνη: αρχαία ελληνική πόλη σε κεντρικό και στρατηγικό σημείο των μικρασιατικών ακτών τού Αιγαίου. Λόγω της πλεονεκτικής της θέσης, κατέστη περίοπτη και απέκτησε μητροπολιτικές διαστάσεις στα ρωμαϊκά χρόνια. Στην οθωμανική περίοδο η ελληνική επιρροή παρέμεινε τόσο ισχυρή που οι Τούρκοι την αποκαλούσαν Σμύρνη των απίστων. Κατά τα τέλη τού 19ου αιώνα και στις αρχές τού 20ού η πόλη αποτελούσε σημαντικό οικονομικό και πολιτισμικό κέντρο τού ελληνικού κόσμου. Το 1919, με το τέλος τού Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, παραχωρήθηκε στην Ελλάδα, ως το 1922, όταν ανακατελήφθη από τους Τούρκους, που έβαλαν φωτιά στις συνοικίες των Ελλήνων και των Αρμενίων, τερματίζοντας τον πολυπολιτισμικό χαρακτήρα τής πόλης. Το κύριο κέντρο τού ρεμπέτικου στην πρώτη περίοδο υπήρξε αυτό το πολυεθνικό λιμάνι. Οι Σμυρνιοί μουσικοί επηρεάστηκαν όχι μόνον από τους ήχους τής Ανατολής, αλλά και από τη δυτική μουσική των πολλών ευρωπαϊκών κοινοτήτων τής πόλης, πρωτίστως από τους Ιταλούς, δημιουργώντας τον ιδιόμορφο ήχο τής σμυρναίικης σχολής. ● Ρεμπέτικο, τζουράς: βλέπε ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • VI. Η ΤΑΒΕΡΝΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ ● Martín Codax (μέσα 13ου – αρχές 14ου αιώνα): εξαίρετος Γαλικιανός μεσαιωνικός βάρδος (xograr, jongleur, μουσικός ζογκλέρ, δηλαδή συνθέτης κι ερμηνευτής που δεν ανήκε στην αριστοκρατική τάξη, σε αντίθεση με τον τροβαδούρο, τον trobador). Γεννήθηκε μάλλον στο Vigo, τη μεγαλύτερη πόλη τής Γαλικίας, που βρέχεται από τον Ατλαντικό, στην Pontevedra τής ΒΔ Ισπανίας, λίγο πιο πάνω από τα σύνορα της Πορτογαλίας, με κοντινότερο μεγάλο αστικό κέντρο το Πόρτο. ● Cantiga de amigo (Τραγούδι τού φίλου): είδος μεσαιωνικής λυρικής ποίησης, με ρίζες στην τραγουδιστική παράδοση της βορειοδυτικής Ιβηρίας. Το βασικό της χαρακτηριστικό είναι πως επικεντρώνεται στον κόσμο των γυναικών και τις συζητήσεις τους.

A fada e o dragón, του Xaime Quessada (μπρούντζινο γλυπτό): νεράιδα με δυο φλογέρες στην ράχη φτερωτού δράκοντα, φόρος τιμής στην προφορική παράδοση της Γαλικίας, στους μεσαιωνικούς ποιητές, βάρδους και τροβαδούρους, σαν τον Martín Codax ή τον Mendinho, που τραγούδησαν το Vigo

28. Μύθοι των Κυμάτων (Bulería τού Sines)

– Amélia Muge / Μιχάλης Λουκοβίκας, πορτογαλικό παραδοσιακό
• Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, A. Muge

Θάλασσα – περιδέραιο
που ενώνει – στο ακέραιο
τα νησιά μας – είναι οι χάντρες
τού κολιέ – σαν αβρός αφρός,
χάντρες-μύθοι – για να πεις
πάντα υπάρχει άλλο πλοίο να ’ρθείς!

Όπου η αγάπη σβήνει μίση
κει γεννιούνται δυο νησιά
αν η θάλασσα καρπίσει
όλα είναι πιθανά.

Μες στους μύθους των κυμάτων
είναι η κάθε μας στιγμή
το νησί των αθανάτων
πάντοτε θα μας καλεί.

Κύματα μύρια… Μύθοι κυμάτων…
Μύθοι σε κύματα μύρια…

• Απόδοση στα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας

Οι Amélia Muge και Μιχάλης Λουκοβίκας παρουσίασαν το 2012 την προηγούμενη δουλειά τους, Periplus, στο Festival Músicas do Mundo τού Sines με τους: Catarina Anacleto (τσέλο), Manuel Maio (βιολί, μαντολίνο), Νίκο Παραουλάκη (ney, φλογέρα με ράμφος), António Quintino (κοντραμπάσο), José Salgueiro (κρουστά), και Miguel Tapadas (πιάνο). Η Bulería τού Sines (Μύθοι των κυμάτων), μια σύνθεση που έγινε σε αυτήν την πόλη, παίχτηκε στην αρχική της μορφή στην εν λόγω συναυλία.

• Φωνές: Catarina Moura, Teresa Campos / Φωνητικά: Maria Monda, A. Muge,
Παιδική χορωδία, διεύθ. Catarina Anacleto • Ακορντεόν: Μ. Λουκοβίκας
Βιολί: Κυριάκος Γκουβέντας / Κιθάρα: Δημήτρης Μυστακίδης
Κιθάρα flamenco: Θωμάς Νάτσης / Κλαρίνο: Μάνος Αχαλινωτόπουλος
Κ. μπάσο: António Quintino / Κρουστά: José Salgueiro / Νέυ: Χάρης Λαμπράκης
Παλαμάκια: Νιόβη Μπένου, Θ. Νάτσης / Πιάνο: Filipe Raposo
Πορτογαλική κιθάρα: Ricardo Parreira

●

● Bulería: γρήγορος 12σημος ρυθμός τού flamenco. Προέρχεται από το Jerez τού 19ου αιώνα, αρχικά ως γρήγορη, τονωτική κατάληξη των soleares ή των alegrías (που έχουν τον ίδιο ρυθμό και συχνά τελειώνουν έτσι ακόμη και τώρα). Είναι από τις πιο αγαπητές και δραματικές μορφές τού flamenco με την οποία τελειώνει συνήθως μια βραδιά flamenco. Το όνομά της προέρχεται από το ισπανικό ρήμα burlar, που πάει να πει περιπαίζω, ή από τη λέξη bullería, δηλαδή βαβούρα, φασαρία, πανδαιμόνιο. Είναι το είδος τού flamenco που επιτρέπει την μεγαλύτερη ελευθερία αυτοσχεδιασμών. ● Sines: παράκτια πόλη τής Πορτογαλίας στο Alentejo, γενέτειρα του Vasco da Gama. Φιλοξενεί το ετήσιο Festival Músicas do Mundo (World Music Festival) που παρουσιάζει λαϊκή και παραδοσιακή μουσική από όλον τον κόσμο, καθώς επίσης jazz και crossover pop/rock.

Το Festival Músicas do Mundo γίνεται μέσα στο κάστρο τού Sines

• << ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • IX. ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΚΑΙ ΝΟΣΤΟΣ

ARCHiPELAGOS • X. SEA WAVES TELLING TALES

AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS

ARCHiPELAGOS / Passages

 

X. SEA WAVES TELLING TALES

 

● Waves of the Sea of Vigo
(Myriad Waves of the Sea)
● Sea Tales of Pearls (Bulería of Sines)

.

/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS • X. O QUE AS ONDAS CONTAM
/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • X. ΜΥΘΟΙ ΤΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ

ARCHiPELAGOS / Passages: AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS’ new project

27. Waves of the Sea of Vigo / Kýmata Mýria tou Pelágou
(Myriad Waves of the Sea)

– Martín Codax (also in Greek: Michales Loukovikas) / Panagiotis Tountas
• Adapted by Amélia Muge / Arranged by M. Loukovikas

A major medieval Galician minstrel’s Cantiga de amigo combined
with a melody by the greatest composer of the rebetiko of Smyrna

Myriad waves of the ocean,
I’m looking for my dear friend.
Oh, yes, if only he’d come soon,
I keep my eyes fixed on the sea!

Have you perchance seen my dear friend,
for whom I have a great yearning?
Oh, yes, if only he’d come soon,
for I can take it no more!

Cantigas de Amigo, the manuscript of Martín Codax

Waves of the sea, stormy sea,
Have you perchance seen my loved one?
Oh, my God, I wish he’d come soon!

Have you perchance seen my loved one,
For whom I worry so much?
Oh, my God, I wish he’d come soon!

Waves of the sea… Myriad waves… Sea tales of pearls…

• Adapted into English by Michales Loukovikas

• Voices: M. Loukovikas, A. Muge / Vocals: Rui Vaz • Cello: Catarina Anacleto
Clarino: Manos Achalinotópoulos / D. Bass: António Quintino
Guitar, Tzourás: Dimitris Mystakidis / Ney: Harris Lambrakis / Percussion: José Salgueiro
Portuguese guitar: Ricardo Parreira / Violin: Kyriakos Gouventas

●

Panagiotis Tountas

● Panagiotis Tountas (1886 – 1942): a great composer of the early 20th century, probably the best representative of the Smyrna school of rebetiko. He traveled a lot, especially to the Hellenic diaspora. After the burning of his birthplace, Smyrna, by the Turks, he settled in Greece. He was responsible for most of the recordings of the era as art director for several recording companies. ● Smyrna: a Hellenic city dating back to antiquity located at a central and strategic point on the Aegean coast of Asia Minor. Due to its advantageous position, it rose to prominence and reached metropolitan proportions during the Roman Empire. In the Ottoman period, Greek influence remained so strong in the area that the Turks called it Smyrna of the infidels. During the late 19th and early 20th century, the city was an important financial and cultural center of the Greek world. In 1919, with the end of the First World War, it was assigned to Hellas, until 1922 when it was retaken by the Turks, who set fire to the Greek and Armenian quarters, ending the city’s multi-cultural character. The main centre of rebetiko in its early period was this multi-national port. The Smyrnaean musicians were influenced not only from the sounds of the Orient, but also from the Occidental music of the many European communities of the city, most notably the Italians, creating the peculiar sound of the school of Smyrna. ● Rebetiko, tzourás: see ARCHiPELAGOS • VI. IN A HARBOUR’S TAVERN. ● Martín Codax (middle of 13th – early 14th centuries): an eminent Galician medieval minstrel (a xograr, jogral, joglar, juglar, or jongleur, i.e. a non-noble composer and performer, as opposed to a troubadour, trobador, trovador, or trouvère). He was probably born in Vigo, the most populous city of Galicia on the Atlantic Ocean, in Pontevedra of north-west Spain. It is located just north of the border with Portugal and its nearest larger city is Porto. ● Cantiga de amigo (A friend’s song): a genre of medieval lyric poetry, rooted in a song tradition native to northwest Iberia. Its main characteristic is its focus on a world of female-voiced communication.

A fada e o dragón, by Xaime Quessada (bronze sculpture): a fairy with two flutes on a winged dragon, a tribute to Galicia’s oral culture, the medieval poets, minstrels and troubadours, like Martín Codax or Mendinho, who celebrated Vigo’s bounties

28. Sea Tales of Pearls (Bulería of Sines)

– Amélia Muge / Michales Loukovikas, Portuguese traditional
• Arranged by M. Loukovikas, A. Muge

Here’s the sea – it’s the primary
To unite – so entirely
And the islands – are the pearls
Of a necklace – to ornament the sea
Tales of pearls – you will see
There is always a boat to appear.

In the place where there is love
Two isles are going to emerge
If the sea between them thrives
Everything will soon converge.

Every hour that we live here
Is within these tales of pearls
And those islands we can’t see
Are there always calling us.

Waves of the sea… Sea tales of pearls…
Tales on the waves of the sea…

• Adapted into English by Michales Loukovikas

Amélia Muge and Michales Loukovikas presented their previous project, Periplus, at the Festival Músicas do Mundo in Sines in 2012 with: Catarina Anacleto (cello), Manuel Maio (violin, mandolin), Nikos Paraoulakis (ney, recorder), António Quintino (double bass), José Salgueiro (percussion), and Miguel Tapadas (piano). The Bulería of Sines (Sea Tales of Pearls) was composed in this town and was played in its initial form during this concert.

• Voices: Catarina Moura, Teresa Campos / Vocals: Maria Monda, A. Muge,
Children’s Choir dir. Catarina Anacleto • Accordion: M. Loukovikas
Claps: Niovi Benou, Thomás Natsis / Clarino: Manos Achalinotópoulos
D. Bass: António Quintino / Flamenco guitar: T. Natsis / Guitar: Dimitris Mystakidis
Ney: Harris Lambrakis / Percussion: José Salgueiro / Piano: Filipe Raposo
Portuguese guitar: Ricardo Parreira / Violin: Kyriakos Gouventas

●

● Bulería: a fast flamenco rhythm in 12 beats. It originated in Jerez in the 19th century, initially as a fast, upbeat ending to soleares or alegrías (which share the same rhythm and are still often ended this way). It is among the most popular and dramatic forms of flamenco and usually ends any flamenco gathering. Its name comes from the Spanish word burlar, meaning to mock, or from bullería, that is racket, shouting, din. It is the flamenco style that permits the greatest freedom for improvisation. ● Sines: a Portuguese city on the Alentejo coast, Vasco da Gama‘s birthplace. It hosts the annual Festival Músicas do Mundo (World Music Festival) dedicated to folk and traditional music from all over the planet, and also jazz and crossover pop/rock acts.

Festival Músicas do Mundo inside the castle of Sines

• << ARCHiPELAGOS • IX. NOSTALGIA AND NOSTOS

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • IX. ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΚΑΙ ΝΟΣΤΟΣ

AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι

 

IX. ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΚΑΙ ΝΟΣΤΟΣ

 

● Νοσταλγία: Το παράπονο του μετανάστη
● Νοσταλγία: Τραγουδώντας την ξενιτιά
● Ευθυμία (Alegria)

.

/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS • IX. JÁ SE DÃO AS VOLTAS TODAS
/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS • IX. NOSTALGIA AND NOSTOS

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι: το νέο εγχείρημα των AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑ

24. Νοσταλγία: Το παράπονο του μετανάστη (απόσπασμα)

– Βασίλης Τσιτσάνης
• Ενορχήστρωση: Μιχάλης Λουκοβίκας

Σαν απόκληρος γυρίζω
στην κακούργα ξενιτιά,
περιπλανώμενος, δυστυχισμένος,
μακριά απ’ της μάνας μου την αγκαλιά.

Κλαίνε τα πουλιά για αέρα
και τα δέντρα για νερό,
κλαίω καρδούλα μου κι εγώ για σένα
που έχω χρόνια αχ! να σε ιδώ.

• Φωνή, φωνητικά: Μ. Λουκοβίκας • Ακορντεόν: Μ. Λουκοβίκας / Βιολί: Κυριάκος Γκουβέντας
Κ. μπάσο: António Quintino / Μπουζούκι: Δημήτρης Μυστακίδης / Πιάνο: Filipe Raposo
Πορτογαλική κιθάρα: Ricardo Parreira / Τσέλο: Catarina Anacleto / Φλογέρα: Χάρης Λαμπράκης

25. Νοσταλγία: Τραγουδώντας την ξενιτιά

α. Run-Run se fue pa´l norte (απόσπασμα)
– Violeta Parra

β. Το παράπονο του μετανάστη
– Βασίλης Τσιτσάνης
• Διασκευή: Amélia Muge

γ. Cantar de emigração (απόσπασμα)
– Rosalía de Castro (απόδοση στα πορτογαλικά: José Niza) / J. Niza

Μνείες: Sodade (Armando Soares) & πορτογαλική παροιμία
• Ενορχήστρωση: Μιχάλης Λουκοβίκας, A. Muge

Ξενιτιά – Λεν πως πάει…
Ξενιτιά – κι άλλος πάει…
Ξενιτιά, αχ! πατρίδα, αχ! ξενιτιά…

Κι αν φεύγουν, αχ! κι αν μένουν
τους τρώνε οι μαύροι καημοί.

Αυτός πάει, ο άλλος πάει
κι όλοι θα ξενιτευτούν.
Πατρίδα, σου λείπουν οι άνδρες
να οργώσουν, ψωμί να γευτούν.

Ξενιτιά – Λεν πως πάει…
Ξενιτιά – … στον βορρά…
Ξενιτιά, την πατρίδα νοσταλγώ.
… Πίσω πότε θα ’ρθεί;
Θά ’ρθει στα γενέθλια της μαύρης μοναξιάς.

• Απόδοση στα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας

• Φωνές: Paló, Mariana Abrunheiro, Rita Maria, A. Muge, Catarina Moura, Teresa Campos,
Μ. Λουκοβίκας / Φωνητικά: Maria Monda, Cramol, Rui Vaz, José Manuel David, Pedro Casaes
• Ακορντεόν: Μ. Λουκοβίκας / Βιολί: Κυριάκος Γκουβέντας / Κιθάρα: Δημήτρης Μυστακίδης
Κ. μπάσο: António Quintino / Κρουστά: José Salgueiro / Νέυ, Φλογέρα: Χάρης Λαμπράκης
Πιάνο: Filipe Raposo / Πορτογαλική κιθάρα: Ricardo Parreira / Τσέλο: Catarina Anacleto

●

● Βασίλης Τσιτσάνης, Ρεμπέτικο, Μπουζούκι: βλέπε ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • VI. Η ΤΑΒΕΡΝΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ. ● Violeta Parra (1917 – 1967): Χιλιανή τραγουδοποιός, εθνομουσικολόγος, λαογράφος, και εικαστικός, πρωτοπόρος τού Χιλιανού νέου τραγουδιού (Nueva canción chilena), που έδωσε νέα πνοή στην ντόπια λαϊκή μουσική, με την σφαίρα επιρροής του να επεκτείνεται πολύ πέρα από την Χιλή. Αναγνωρίστηκε ως η Μητέρα τής λαϊκής μουσικής τής Λατινικής Αμερικής. ● Rosalía de Castro (1837 – 1885): διακεκριμένη ποιήτρια και συγγραφέας τής Γαλικίας, σημαντική μορφή τού ντόπιου ρομαντικού κινήματος, γνωστού ως Rexurdimento (Αναγέννηση). Η ποίησή της, στα γαλικιανά, χαρακτηρίζεται από saudade, έναν σχεδόν απροσδιόριστο συνδυασμό νοσταλγίας, καημού και μελαγχολίας. ● José Niza (1938 – 2011): Πορτογάλος συνθέτης, γιατρός, και σοσιαλιστής πολιτικός. ● Armando Soares (1920 – 2007): συνθέτης από το Πράσινο Ακρωτήρι, δημιουργός τού περίφημου Sodade, που αναφέρεται στη μετανάστευση μιας ομάδας εργατών από το Πράσινο Ακρωτήρι στο São Tomé, όπου τους φέρθηκαν σαν σκλάβους, κατά τη διάρκεια της δικτατορίας Salazar.

Rosalía de Castro, τοιχογραφία

26. Ευθυμία / Alegria

– José Saramago / Γιώργος Ανδρέου
• Προσαρμογή: Amelia Muge, António José Martins / Ενορχήστρωση: Γ. Ανδρέου

Ακούω κραυγές μακριά
Φωνή γλυκιά τής αγάπης
Η ευθυμία τής σάρκας
Η λησμοσύνη τού πόνου

Οι ανέμοι τραβηχτήκαν
Μας προσφέρεται το θέρος
Τόσα φρούτα και ανάβρες
Συν η θέρμη αυτού του ήλιου

Δένω γιασεμί και νάρδους
Έχω και κολιέ από ρόδα
Και χορεύω μες στον δρόμο
Τους υπέροχους χορούς

Ευθυμία! Αλεγρία!

Τα χαμογέλια που δίνω
Τα πηγαινέλα τέλειωσαν
Βεβαιότητα βεβαία
Ω ευθυμία των γάμων

• Απόδοση στα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας

• Φωνή, φωνητικά: A. Muge • Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων τού Δήμου Πατρέων
Πορτογαλική κιθάρα: Ricardo Parreira

●

● José Saramago (1922 – 2010): Πορτογάλος συγγραφέας, που τιμήθηκε το 1998 με το Βραβείο Nobel Λογοτεχνίας. Τα έργα του, συχνά αλληγορικά, παρουσιάζουν τα ιστορικά γεγονότα με ανατρεπτική σκοπιά, τονίζοντας τον ανθρώπινο παράγοντα. Υπήρξε αναρχικός κομμουνιστής και άθεος, υπερασπιζόμενος την αγάπη ως μέσο βελτίωσης τής ζωής τού ανθρώπου. Ωστόσο, επικρίθηκε από θεσμούς όπως η Καθολική Εκκλησία, η Ευρωπαϊκή Ένωση και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, με τους οποίους διαφωνούσε σε πολλά ζητήματα. Το 1992, ο Aníbal Cavaco Silva, τότε πρωθυπουργός τής Πορτογαλίας, διέταξε την αφαίρεση του Κατά Ιησού Χριστόν Ευαγγελίου από τον διαγωνισμό για το Αριστείον Βραβείο, με τον ισχυρισμό πως προσβάλλει την θρησκεία. Δυσαρεστημένος από αυτήν την πολιτική λογοκρισία τού έργου του, ο Saramago αυτοεξορίστηκε στο ισπανικό νησί Lanzarote, στα Κανάρια, όπου έζησε το υπόλοιπο της ζωής του. ● Γιώργος Ανδρέου: συνθέτης, στιχουργός, και ηχολήπτης, που διερεύνησε την σχέση τής ελληνικής μουσικής με δυτικά και ανατολικά μουσικά ιδιώματα. Συνέθεσε πολλούς κύκλους τραγουδιών, μελοποιώντας και άλλους Έλληνες ποιητές και στιχουργούς. Έγραψε επίσης μουσική για το θέατρο και τον κινηματογράφο. Το 2016 παρουσίασε το Ημερολόγιο καταστρώματος Γ’, ένα συμφωνικό έργο πάνω σε ποίηση του νομπελίστα Γιώργου Σεφέρη από το ομώνυμο έργο του. Συνεργάζεται συχνά με την Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων τού δήμου Πατρέων. Από το 2000 προσφέρει αφιλοκερδώς τις υπηρεσίες του ως καλλιτεχνικός διευθυντής τού Φεστιβάλ τής Αστυπάλαιας.

• >> ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • X. ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΤΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ
• << ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • VIII. ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΝΔΕΙΑΣ

ARCHiPELAGOS • IX. NOSTALGIA AND NOSTOS

AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS

ARCHiPELAGOS / Passages

 

IX. NOSTALGIA AND NOSTOS

 

● Nostalgia: A Migrant’s Yearning
● Nostalgia: Singing of Emigration
● Jubilation (Alegria)

.

/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS • IX. JÁ SE DÃO AS VOLTAS TODAS
/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ• IX. ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΚΑΙ ΝΟΣΤΟΣ

ARCHiPELAGOS / Passages: AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS’ new project

24. Nostalgia: To Parápono tou Metanásti
(A Migrant’s Yearning, excerpt)

– Vasilis Tsitsanis
• Arranged by Michales Loukovikas

Like an outcast I’m drifting about
in this evil, hostile foreign land,
wandering all around, blue, so unhappy
so far away I’m from my mother’s hug.

Birds cry in despair for air
and trees for water so they’ll grow,
I also cry, sweetheart, the blues for your eyes,
I haven’t seen them for many years.

• Adapted into English by Michales Loukovikas

• Voice, vocals: M. Loukovikas • Accordion: M. Loukovikas / Bouzouki: Dimitris Mystakidis
Cello: Catarina Anacleto / D. Bass: António Quintino / Piano: Filipe Raposo
Portuguese guitar: Ricardo Parreira / Recorder: Harris Lambrakis / Violin: Kyriakos Gouventas

25. Nostalgia: Singing of Emigration

a. Run-Run se Fue pa´l Norte (excerpt)
– Violeta Parra

b. To Parápono tou Metanásti
– Vasilis Tsitsanis
• Adapted by Amélia Muge

c. Cantar de emigração (excerpt)
– Rosalía de Castro (adapted into Portuguese by José Niza) / J. Niza

Citations: Sodade (Armando Soares) & a Portuguese proverb
• Arranged by Michales Loukovikas, A. Muge

I long – They say he’s gone…
I long – The other goes…
I long for my homeland…
Everyone goes…

Departing or staying back home,
The pain is there in your heart.

This one goes, the other goes
and everyone goes abroad,
Galicia, you’re left with no souls
to work and toil your soil.

I long – They say he’s gone…
I long – … gone up North…
I long for my homeland, oh, I long!
… I ignore when he’ll be back.
He’ll be for the day of birth
of our own solitude.

• Adapted into English by Michales Loukovikas

• Voices: Paló, Mariana Abrunheiro, Rita Maria, A. Muge, Catarina Moura, Teresa Campos,
M. Loukovikas / Vocals: Maria Monda, Cramol, Rui Vaz, José Manuel David, Pedro Casaes
• Accordion: M. Loukovikas / Cello: Catarina Anacleto / D. Bass: António Quintino
Guitar: Dimitris Mystakidis / Ney, Recorder: Harris Lambrakis / Percussion: José Salgueiro
Piano: Filipe Raposo / Portuguese guitar: Ricardo Parreira / Violin: Kyriakos Gouventas

●

● Vasilis Tsitsanis, Rebetiko, Bouzouki: see ARCHiPELAGOS • VI. IN A HARBOUR’S TAVERN. ● Violeta Parra (1917 – 1967): a Chilean songwriter, ethnomusicologist, folklorist, and visual artist, who pioneered the Chilean New Song (Nueva canción chilena), a renewal and reinvention of local folk music that extended its sphere of influence well beyond Chile, being acknowledged as the Mother of Latin American folk. ● Rosalía de Castro (1837 – 1885): a prominent Galician poet and writer, an important figure of the local Romantic movement, known as the Rexurdimento (Renaissance). Her poetry, in Galician, is marked by saudade, an almost ineffable combination of nostalgia, longing and melancholy. Our excerpt is from her poem ¡Pra a Habana! (To Havana!); the original in Galician is as follows: Éste vaise i aquél vaise, / e todos, todos se van, / Galicia, sin homes quedas / que te poidan traballar. ● José Niza (1938 – 2011): a Portuguese composer, doctor, and socialist politician. ● Armando Soares (1920 – 2007): a Cape Verdean composer, author of the famous song Sodade, which refers to the migration of a group of contract laborers from Cape Verde to São Tomé, where they were treated as slaves, during the Salazar dictatorship.

Rosalía de Castro, mural

26. Jubilation / Alegria

– José Saramago / Giorgos Andreou
• Adapted by Amelia Muge, António José Martins / Arranged by G. Andreou

I can hear shouts in the distance
Speaking the voice of love
How jubilant is the body
Leaving behind all pain

Winds have fled to their shelters
Summer is offering itself
So many fruits also fountains
Plus the sun that’s warming us

I gather jasmins and spikenards
Necklaces made up of roses
And I dance in streets and alleys
All of the prodigious dances

Jubilation! Alegria!

Already smiles have been given
All the turns by now have been taken
Oh certainty of all certainties
Oh jubilation of weddings

• Adapted into English by Michales Loukovikas

• Voice, vocals: A. Muge • Plucked Strings Orchestra of Patras Municipality
Portuguese guitar: Ricardo Parreira

●

● José Saramago (1922 – 2010): a Portuguese writer and recipient of the 1998 Nobel Prize in Literature. His works, often allegoric, present subversive perspectives on historic events, emphasizing the human factor. A libertarian communist and atheist, he defended love as an instrument to improve the human condition. He was criticized, however, by institutions such as the Catholic Church, the European Union and the International Monetary Fund, with whom he disagreed on various issues. In 1992, Aníbal Cavaco Silva, then Prime Minister of Portugal, ordered the removal of The Gospel According to Jesus Christ from the Aristeion Prize‘s competition, claiming it was religiously offensive. Dismayed by this political censorship of his work, Saramago went into exile on the Spanish island of Lanzarote, in the Canaries, where he lived the rest of his life. ● Giorgos Andreou: a Greek composer, lyricist, and sound engineer, who explored the relation of Greek music to Western and Eastern musical idioms. He composed numerous song cycles, based on other Greek poets and lyricists, as well. He also wrote music for the theatre and the cinema. In 2016 he presented his Logbook III, a symphonic work with lyrics taken from the Nobelist Giorgos Seferis’ homonymous poetic work. He worked with the Plucked Strings Orchestra of the Municipality of Patras several times. Since 2000 he serves as the pro bono artistic director of the Festival of Asypalaea, an Aegean island in the Dodecanese.

• >> ARCHiPELAGOS • X. SEA WAVES TELLING TALES
• << ARCHiPELAGOS • VIII. IN TIMES OF INDIGENCE

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • VI. Η ΤΑΒΕΡΝΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ

AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι

 

VI. Η ΤΑΒΕΡΝΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ

 

● Στιχοπλοκαί τινές (Επίμονα αιτήματα)
● Ο Νικόλας ο ψαράς

.

/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS • VI. NA TAVERNA DO PORTO

/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS • VI. IN A HARBOUR’S TAVERN

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι: το νέο εγχείρημα των AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑ

12. Στιχοπλοκαί τινές
(Επίμονα αιτήματα, απόσπασμα)

– João de Deus / Amélia Muge
• Ενορχήστρωση: António José Martins

Ελεύθερα σατιρικά (μα ουχί σατυρικά):

Κατόπιν “επιμόνων αιτημάτων”, ο João μας
εβάλθη να συνθέσει δράμα τι σατυρικόν
εις το ύφος τού Ευριπιδείου “Κύκλωπος”,
με τους σατύρους και τον Σειληνό,
τον Οδυσσέα και τον Κύκλωπα·
μα εν τέλει κατέληξε να γράψει
“Στιχοπλοκάς τινάς”
με ανορθογραφίας σατιρικάς…

Πριν φτάσουμε λοιπόν στην τραγωδία
για τον “Νικόλα τον Ψαρά”,
κηρύσσουμε την έναρξη της διλογίας μας
εκ της Τρανσυλβανίας,
με ήρωα τον βασιλιά Συρρίκνωνα,
μεγάλο αυτοκράτορα της Τσιρκονίας…

Μια φορά κι έναν καιρό, ένιωσε ως μονάρχις
την ακατανίκητη παρόρμηση
να δοξασθεί ως Οδυσσεύς με Ηράκλειον το κλέος
εις αναζήτησιν ωσαύτως χέρσων-νήσων…

Ο άναξ, τα μάλα ατυχής, εθεάθη για έσχατη φορά
στην εσχατιά τού Ακρωτηρίου τής Καλής Ελπίδος
– εάν υποθέσουμε πως η καλή ελπίς
(μήπως υπάρχει και κακή;) έχει και ακρωτήρι –
κι έκτοτε “μαρμαρωμένος”
είναι για τους Τρανσυλβανούς…

• Σατιρίζοντας τη… σάτιρα: Μιχάλης Λουκοβίκας

João de Deus

• Φωνή: A. Muge • Ακορντεόν: Filipe Raposo / Βιολί: Κυριάκος Γκουβέντας
Κιθάρα, Μπουζούκι: Δημήτρης Μυστακίδης / Κ. μπάσο: António Quintino
Πορτογαλική κιθάρα: Ricardo Parreira

●

● João de Deus (1830–1896): από τους σπουδαιότερους Πορτογάλους ποιητές τής γενιάς του.
● Σάτυροι: σύντροφοι του Διονύσου με τραγόμορφα (τραγικά) χαρακτηριστικά και συχνά σε διαρκή στύση. Στην ρωμαϊκή μυθολογία βρίσκουμε παρόμοια όντα, τους φαύνους. Λάτρεις του κρασιού και των γυναικών, οι σάτυροι ήταν ανοιχτοί σε κάθε ηδονή. Οργίαζαν υπό τους ήχους αυλών και ασκαύλων, κυμβάλων και κροτάλων, αρέσκονταν να κυνηγούν μαινάδες (βάκχες), ή να χορεύουν με νύμφες. Αρχηγό είχαν τον Σειληνό, έναν ήσσονος σημασίας δαίμονα της γονιμότητας. ● Σατυρικόν δράμα: ένα από τα τρία είδη τού δράματος, μαζί με την τραγῳδία και την κωμῳδία. Επρόκειτο για μια σύντομη, ανάλαφρη κατάληξη της τετραλογίας που παρουσίαζε κάθε τραγωδός στις διονυσιακές γιορτές και παιζόταν μετά από την τριλογία των τραγωδιών. Το μοναδικό πλήρες σατυρικό δράμα που έχει διασωθεί είναι ο Κύκλωψ τού Ευριπίδη. ▪ (Αντί τετραλογίας ή τριλογίας, εμείς παρουσιάσαμε μια… διλογία, όρος που σημαίνει σειρά δυο σχετικών έργων, αλλά και αμφιλεγόμενος ή διφορούμενος λόγος). ▪ Τραγικός (< τράγος): I. αυτός που ανήκει σε τράγο, όμοιος με τράγο. II. α) αυτός που ανήκει ή αρμόζει στην τραγῳδία· β) τραγικός, επίσημος, μεγαλοπρεπής· γ) (με αρνητική σημασία) κομπαστικός, πομπώδης. ▪ Τραγῳδία σημαίνει τράγων ῳδή. Το νεοελληνικό άσμα, το τραγούδι, επίσης προέρχεται από την ωδή των τράγων και την τραγωδία: οι Έλληνες αρέσκονταν να τραγουδούν τις καλύτερες άριες των παλιών τραγωδιών. Οι τράγοι δεν τραγουδούν φυσικά. Υποθέτουμε λοιπόν πως, προτού να διαφοροποιηθούν τα δραματικά είδη, οι ηθοποιοί και τα μέλη τού χορού ήταν ντυμένοι με δέρματα τράγου, παραπέμποντας στους σάτυρους, εφόσον η παράσταση δινόταν προς τιμήν τού Διονύσου. Αργότερα η τραγῳδία εμπλουτίστηκε με λαμπρά ενδύματα για τους υποκριτές και, συνεπώς, εμπλουτίστηκε και ο όρος τραγικός. Καθώς μάλιστα ο τραγικός λόγος κατάντησε στομφώδης, προστέθηκαν και αρνητικές σημασίες.

Μαινάδα και δυο σάτυροι σε διονυσιακή πομπή

● Τρανσυλβανία: ιστορική περιοχή στη σημερινή κεντρική Ρουμανία. Είναι γνωστή για την φυσική ομορφιά τού τοπίου της όπου κυριαρχούν τα Καρπάθια, αλλά και για την πλούσια ιστορία της. Στη Δύση έχει συνδεθεί με τους βρυκόλακες, λόγω του περίφημου μυθιστορήματος Δράκουλας, του Bram Stoker, με τις πάμπολλες κινηματογραφικές προσαρμογές. ● Ακρωτήρι τής Καλής Ελπίδας: βραχώδης κάβος στις Ατλαντικές ακτές τής Νότιας Αφρικής. Υπάρχει η λανθασμένη αντίληψη πως είναι το νότιο άκρο τής Αφρικής, το σύνορο μεταξύ Ατλαντικού και Ινδικού Ωκεανού. Στην πραγματικότητα, το νοτιότερο σημείο είναι το Ακρωτήρι Agulhas, περίπου 150 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά. Ωστόσο, όταν παραπλέει κανείς τη δυτική πλευρά τής Αφρικής νοτίως τού ισημερινού, το Ακρωτήρι τής Καλής Ελπίδας είναι το σημείο όπου το πλοίο αρχίζει να ταξιδεύει περισσότερο ανατολικά παρά νότια. Ο πρώτος νεώτερος παράπλους τού ακρωτηρίου από τον εξερευνητή Βαρθολομαίο Ντιάζ το 1488 υπήρξε ορόσημο στις προσπάθειες των Πορτογάλων να αποκαταστήσουν απευθείας εμπορικές σχέσεις με την Ανατολή. Ο όρος Ακρωτήριον τής Καλής Ελπίδος είναι ευφημισμός που υιοθετήθηκε αργότερα, αφού ο Dias αρχικά το ονόμασε Cabo das Tormentas (Ακρωτήρι των Τρικυμιών), λόγω της μεγάλης θαλασσοταραχής που αντιμετώπισε εκεί. Οι Πορτογάλοι δεν ήταν οι πρώτοι που περιέπλευσαν το ακρωτήρι. Οι Φοίνικες, κατά τον Ηρόδοτο, ίσως να είχαν πραγματοποιήσει έναν δεξιόστροφο περίπλου τής Αφρικής γύρω στο 600 ΠΚΕ. Επιπλέον, ο Εύδοξος από την Κύζικο, Έλληνας θαλασσοπόρος στην υπηρεσία των Πτολεμαίων τής Αιγύπτου (περί το 130 ΠΚΕ), βρήκε το ναυάγιο ενός πλοίου στον Ινδικό Ωκεανό, πιθανότατα προερχόμενο από τα Γάδειρα (ή Gades, το σημερινό Cádiz τής Ισπανίας). Δύο φορές επιχείρησε και ο ίδιος να περιπλεύσει την ήπειρο αριστερόστροφα μα δεν τα κατάφερε.

Πορτογαλικό χαρτονόμισμα των 2000 escudos με τον Bartolomeu Dias (1992)

13. Ο Νικόλας ο ψαράς

– Γιώργος Μητσάκης / Βασίλης Τσιτσάνης
• Ενορχήστρωση: Μιχάλης Λουκοβίκας

Πρωί-πρωί γυρίσανε / τα τρεχαντήρια όλα,
μα ο Νικόλας ο ψαράς, / δε φάνηκε ακόμα στην στεριά.

Μπρος στ’ ακρογιάλι στέκεται / μια μάνα μαυροφόρα,
είναι αυτή που ανησυχεί, / η μάνα του Νικόλα τού ψαρά.

Διστάζουν ποιος να της το πει, / να την πληροφορήσει,
πως ο Νικόλας πνίγηκε, / και πια δε θα γυρίσει στην στεριά.

Πέρασαν μήνες, πέρασαν, / κι η μάνα του Νικόλα
με την ελπίδα στην καρδιά, / τον περιμένει ακόμα στην στεριά.

• Φωνή, φωνητικά: Μ. Λουκοβίκας • Ακορντεόν: Μ. Λουκοβίκας / Βιολί: Κυριάκος Γκουβέντας
Κιθάρα, Μπουζούκι, Μπαγλαμά: Δημήτρης Μυστακίδης / Κ. μπάσο: António Quintino
Νέυ: Χάρης Λαμπράκης / Πορτογαλική κιθάρα: Ricardo Parreira

Γιώργος Μητσάκης (αριστερά) και Βασίλης Τσιτσάνης (δεξιά)

●

● Γιώργος Μητσάκης (1921 – 1993): εξαίρετος συνθέτης και στιχουργός πολλών ρεμπέτικων και λαϊκών τραγουδιών, αλλά και μπουζουξής γνωστός με το προσωνύμιο ο μάστορας. ● Βασίλης Τσιτσάνης (1915 – 1984): κορυφαίος τραγουδοποιός και μπουζουξής που αναδείχθηκε σε έναν από τους σπουδαιότερους Έλληνες συνθέτες τού 20ού αιώνα. Συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση του σύγχρονου ρεμπέτικου και λαϊκού τραγουδιού, ανοίγοντας τον δρόμο σε μεγάλους συνθέτες όπως οι Μάνος Χατζιδάκις και Μίκης Θεοδωράκης. ● Ρεμπέτικο: το αστικό λαϊκό τραγούδι των Ελλήνων, κυρίως των πιο φτωχών και περιθωριακών, από τα τέλη τού 19ου αιώνα ως τη δεκαετία τού 1950. Από μουσική άποψη αποτελεί σύνθεση της μουσικής τής κυρίως Ελλάδας και των νησιών, του βυζαντινού εκκλησιαστικού μέλους, των τροπικών παραδόσεων της λόγιας και αστικής μουσικής τής Ανατολής, συν διάφορα στοιχεία ευρωπαϊκής μουσικής. Έτσι οι μελωδίες των περισσότερων ρεμπέτικων ακολουθούν μεν έναν ή περισσότερους μουσικούς τρόπους (δρόμους), αλλά έχουν εναρμονιστεί με τρόπο που δεν ανταποκρίνεται ούτε στη συμβατική ευρωπαϊκή αρμονία, ούτε στη μονοφωνική ανατολίτικη λόγια μουσική. Υπάρχουν δυο σχολές ρεμπέτικου: η σμυρναίικη, η παλαιότερη, όπου περιλαμβάνεται η μουσική τής Κωνσταντινούπολης και άλλων οθωμανικών κέντρων, και στην οποία παίζουν όργανα όπως η λύρα ή το βιολί, το κανονάκι ή το σαντούρι, και η νεώτερη, η πειραιώτικη, όπου εντάσσεται και η μουσική τής Αθήνας, της Θεσσαλονίκης, και άλλων ελληνικών πόλεων, με το μπουζούκι να είναι το κύριο όργανο. ● Μπουζούκι: νυκτό έγχορδο όργανο της οικογένειας του λαούτου, που παίζεται στην Ελλάδα, τον Λίβανο, τη Συρία, και τελευταία στην Ιρλανδία. Το αραβικό μπουζούκι έχει κινητούς περντέδες στο μπράτσο και μπορεί να αποδίδει τα μικροδιαστήματα των διαφόρων μουσικών τρόπων (δρόμων). Στην Ελλάδα τροποποιήθηκε με βάση το ναπολιτάνικο μαντολίνο, αποκτώντας σταθερά μεταλλικά τάστα που αποδίδουν τα συγκερασμένα διαστήματα, και σύντομα έγινε το βασικό όργανο του ρεμπέτικου. Το όνομά του ίσως να προέρχεται από το περσικό tanbur e bozorg, ένα μεγάλο ταμπουροειδές. Το μπουζούκι είναι παρόμοιο με τον ταμπουρά, την θαμπούρα, και την αρχαία πανδούρα που κατάγεται πιθανόν από την Ασσυρία. Σε ελληνικό μαρμάρινο ανάγλυφο του 330–320 ΠΚΕ βλέπουμε μια μούσα να παίζει πανδούρα. Ο τζουράς και ο μπαγλαμάς είναι οι μικρότερες εκδοχές τού μπουζουκιού. Όσο για το ιρλανδικό μπουζούκι, με μάλλον επίπεδη ράχη και διαφορετικό κούρδισμα, αποτελεί μια πρόσφατη εξέλιξη, όταν το ελληνικό όργανο εισήχθη στην ιρλανδική μουσική γύρω στο 1965.

Μούσα που παίζει πανδούρα. Λεπτομέρεια ανάγλυφου από τη Μαντίνεια (330-320 ΠΚΕ). Είναι η παλαιότερη γνωστή απεικόνιση της πανδούρας.

• >> ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • VII. ΝΗΣΙΑ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
• << ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • V. Η ΚΟΠΩΣΗ ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ

ARCHiPELAGOS • VI. IN A HARBOUR’S TAVERN

AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS

ARCHiPELAGOS / Passages

 

VI. IN A HARBOUR’S TAVERN

 

● Verses Whatever (Insistent Requests)
● O Nicólas o Psarás
(Nicolas, the Fisherman)

.

/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS • VI. NA TAVERNA DO PORTO

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • VI. Η ΤΑΒΕΡΝΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ

ARCHiPELAGOS / Passages: AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS’ new project

12. Verses Whatever
(Insistent Requests, excerpt)

– João de Deus / Amélia Muge
• Arranged by António José Martins

There was in Transylvania / Nearby Far Away Land
A king known as Shrinkand, / Emperor of Circusania;
He had as sceptre a katanea / That he used to cut prosciutto,
You know, he liked no subjeutto / If not discussed in a manneread
Which had this majestic airhead / Smiling and laughing muchutto.

Sometimes he fished in the seas / Using hooks of copper-ass
Had always one thing to pass / Through his mind thoroughly higho:
It was that colossal radio / The sun described in his marches
Exerted over those shroudches / Influence utterly strongany,
Only a narrow headongany / Would still put deep into problemsome
If baths in seeds helped one really come / To cure one’s fever in Germany.

The colour of his hair was aureate / Just like a sulfurous flowerous
A colour slightly, somewhat spurious / But beautifully neuralgic.
And as his forehead was magic / Made his lucky star brilliant,
One day, a chastic lady-ant / Of supercunning conclavities
Started with such trivialities / To captivate his two eye bulbs,
They went just like two sea shellbs / In search of promontorities.

Down to the Cape of Good Hope / If by chance hope has a cape, babe,
Was where he saw in the astrolabe / That his courage was Herculean;
But his face rather cerulean / I don’t know what was so fateful
About this cerulean faceia, / Clinging to the Muse Engratia
He left on the steamboat Magnificul.

Never was he seen back from lands / Where he had been […]

• Adapted into English by Michales Loukovikas

João de Deus

• Voice: A. Muge • Accordion: Filipe Raposo / Bouzouki, Guitar: Dimitris Mystakidis
D. Bass: António Quintino / Portuguese guitar: Ricardo Parreira / Violin: Kyriakos Gouventas

●

● João de Deus (1830 – 1896): one of the greatest Portuguese poets of his generation. ● Due to insistent requests, João set out to write a satyric drama à la Euripides’ Cyclops, featuring Silenus and his satyrs, Odysseus and the Cyclops; eventually what he wrote were Verses Whatever with satiric misspellings… Before the tragic Nicolas, the Fisherman, our… dilogy starts in Transylvania, with King Shrinkand, Emperor of Circusania. (Instead of a tetralogy or trilogy, we have a… dilogy, which means not only a series of two related works, but also ambiguous or equivocal speech). Once upon a time, our hero felt the irresistible urge to act like Odysseus with Herculean, albeit cerulean, vigour in search of promontorities. He was last seen at the Cape of Good Hope – if by chance good hopes have capes (what about bad hopes, if there are any?) – and is deemed as the desired by the Transylvanians…
● Satyrs (σάτυροι) in Greek mythology: ithyphallic companions of Dionysus with goat-like (tragic) features and often permanent erection. The Roman equivalent of a satyr was a faun or faunus. The satyrs loved wine and women, and were ready for every physical pleasure. They roamed to the music of pipes and bagpipes, cymbals and crotals, chased maenads (bacchants), or danced with nymphs. Their chief was Silenus, a minor deity of fertility. ● The satyr play, one of the three forms of drama together with tragedy and comedy, was a short, lighthearted tailpiece of the tetralogy each tragedian presented in the Dionysian festivals, performed after each trilogy of tragedies. The only complete surviving satyric drama is Cyclops. ▪ Tragic (< tragos, “male goat”): I) relating to or resembling a goat; IIa) relating to tragedy; b) tragic, majestic, solemn; c) (negative meaning) boastful, pompous. ▪ Tragedy (τραγῳδία) means goat ode (τράγων ῳδή); tragoudi (τραγούδι), deriving from tragedy, means song in modern Greek, because the Hellenes used to sing the best arias of the old tragedies. Goats don’t sing, of course; thus we presume that, before the differentiation of the dramatic forms, actors and chorus members were dressed with goat skins, resembling satyrs, for the show was given in honour of Dionysus. Later tragedy was enriched with splendid garments; consequently the term tragic was enriched; as tragic speech degraded becoming bombastic, negative connotations were also added.

Two satyrs and a maenad in a Dionysiac procession

● Transylvania: a historical region located in what is today the central part of Romania. It is known for the scenic beauty of its Carpathian landscape and its rich history. It has been associated in the West with vampires, due to Bram Stoker‘s famous novel Dracula and its many film adaptations. ● Katana (katanea): a traditional Japanese sword used by the samurai. It is characterized by its curved, single-edged blade with a long grip to accommodate two hands. ● Copperas (copper-ass): ferrous sulphate. ● Cape of Good Hope: a rocky promontory on the Atlantic coast of South Africa. There is a misconception that it is the southern tip of Africa, the dividing point between the Atlantic and Indian Oceans. The southernmost point, in fact, is Cape Agulhas, about 150 km to the southeast. However, when following the western side of the African coastline from the equator southwards, the Cape of Good Hope marks the point where a ship begins to travel more eastward than southward. The first modern rounding of the cape in 1488 by the explorer Bartolomeu Dias was a milestone in the Portuguese attempts to establish direct trade relations with the East. Cape of Good Hope is a euphemism adopted later, as Dias called it Cabo das Tormentas (Cape of Storms), due to the high seas he encountered. The Portuguese were not the first to round the Cape. According to Herodotus, the Phoenicians may have carried out a clockwise periplus of Africa circa 600 BCE. Eudoxus of Cyzicus (fl. ca. 130 BCE), a Greek navigator for the Hellenistic Ptolemaic dynasty in Egypt, found the wreck of a ship in the Indian Ocean that appeared to have come from Gades (today’s Cádiz in Spain). He attempted twice to circumnavigate anti-clockwise the continent but unsuccessfully.

Portuguese banknote of 2000 escudos with Bartolomeu Dias (1992)

13. O Nicólas o Psarás / Nicolas, the Fisherman

– Giorgos Mitsakis / Vasilis Tsitsanis
• Arranged by Michales Loukovikas

By daybreak they have all returned
sailing their boats into the dock,
but Nicolas, the fisherman – fisherman,
has not yet shown up back on land – back on land.

On the seashore a woman stands,
a mother all dressed up in black,
she is the one who is concerned – so concerned,
the mother of poor Nicolas, the fisherman.

They hesitate who’ll talk to her,
inform her about her son’s fate,
tell her that Nicolas has drowned – he has drowned
and he will not return to land anymore.

Many months have already passed,
Nicolas’ mother is still there,
nothing but hope in her heart – in her heart,
she’s still expecting he’ll be back – back on land.

• Adapted into English by Michales Loukovikas

• Voice, vocals: M. Loukovikas • Accordion: M. Loukovikas
Bouzouki, Baglamá, Guitar: Dimitris Mystakidis / D. Bass: António Quintino
Ney: Harris Lambrakis / Portuguese guitar: Ricardo Parreira / Violin: Kyriakos Gouventas

Giorgos Mitsakis (left) and Vasilis Tsitsanis (right)

●

● Giorgos Mitsakis (1921 – 1993): a skillful Greek composer and lyricist of many rebetiko and laïko (popular) songs. As a bouzouki player, he was nicknamed the master. ● Vasilis Tsitsanis (1915 – 1984): an extraordinary songwriter and bouzouki player who rose to prominence as one of the leading Greek composers of his time. He is regarded as one of the founders of modern rebetiko and laïko songs, paving the way for great composers such as Manos Hadjidakis and Mikis Theodorakis. ● Rebetiko: the urban popular song of the Greeks, especially the poorest and marginalized, from the late 19th century to the 1950s. Musically speaking, it is a synthesis of the music of the Greek mainland and islands, Byzantine ecclesiastical chant, the modal traditions of Oriental art and café music, plus several elements of European music. Thus the melodies of most rebetiko songs follow one or more musical modes, but have been harmonized in a manner which corresponds neither with conventional European harmony, nor with the monophonic Oriental art music. There are two schools of rebetiko: that of Smyrna, the older one, including also the music of Constantinople and other Ottoman cities, played on instruments such as lyra or violin, qanun or santur; and the new one, that of Piraeus, encompassing also the music of Athens, Thessaloniki, and other Greek cities, with bouzouki being the central instrument. ● Laïkó: Greek popular song, especially what followed after the commercialization of rebetiko in the 1950s. ● Bouzouki: a plucked musical instrument of the lute family, played in Greece, Lebanon, Syria, and lately Ireland. The Arab buzuq has movable frets tied to the neck and can produce the microtonal intervals used in several musical modes. In Greece it was modified according to the Neapolitan mandolin, acquiring stable metallic frets that produce the tempered intervals, and quickly became the central instrument of rebetiko. Its name may come from the Persian tanbur e bozorg, a large tanbur-style lute. The bouzouki is similar to the tanbur, thaboura, and ancient pandura that possibly originated in Assyria. A marble relief, dating from 330–320 BCE, shows a Greek muse playing a pandura. The tzourás and baglamás are smaller versions of the bouzouki. The Irish bouzouki, with a flatter back and different tuning, is a recent development, when the Greek instrument was introduced into Irish music around 1965.

Muse playing a pandura. Detail of a bas relief from Mantineia (c. 330-320 BCE). It is the oldest image
of a pandoura currently known.

• >> ARCHiPELAGOS • VII. IMAGINARY ISLANDS
• << ARCHiPELAGOS • V. WEARINESS OF BEING

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • I. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι

 

I. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ
 

● Το αρχιπέλαγος
(Ανθοφορεί η Ιωνία; Πού είναι η Αθήνα;)
● Κατολοφύρομαι (Ὀρέστης)

 

/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS • I. REVISITANDO O ARQUIPÉLAGO

/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS • I. THE ARCHIPELAGO REVISITED

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι: το νέο εγχείρημα των AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑ

01. Το αρχιπέλαγος
α. Ανθοφορεί η Ιωνία; – β. Πού είναι η Αθήνα;
(1800-1801, αποσπάσματα)

– Friedrich Hölderlin (απόδοση στα πορτογαλικά: Amélia Muge)
/ α. Παραδοσιακό Αιγαίου – β. Μιχάλης Λουκοβίκας
• Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, António José Martins

Ανθοφορεί η Ιωνία;

Ξανάρχονται στην πόρτα σου οι γερανοί; Αναζητούν
Πάλι τις όχθες σου τα πλοία; Άνεμοι περιπόθητοι
Φυσούν με την πνοή τους την ήσυχη παλίρροια; […]
Ανθοφορεί η Ιωνία; Ήρθε η ώρα; […]

Πού είναι η Αθήνα;

Πες, πού είναι η Αθήνα; […]
Μήπως πάνω απ’ τις τεφροδόχους των δασκάλων
Η πόλη σου η πιο αγαπημένη
[…] βυθίστηκε ολάκαιρη μέσα στις στάχτες;
Μήπως υπάρχει ακόμη κάποιο της σημάδι, ώστε ο ναυτικός
Περνώντας να τη μνημονεύει και να την θυμάται; […]

Σώπασε ο δελφικός θεός, έρημα και μοναχικά
Μένουν από καιρό τα μονοπάτια […]

• Απόδοση στα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας

• Απαγγελία: Maria José & A. Muge / Φωνητικά: Cramol, Maria Monda, Teresa Campos
• Βιολί, Βιόλα: Κυριάκος Γκουβέντας / Κιθάρα: Δημήτρης Μυστακίδης
Κλαρίνο: Μάνος Αχαλινωτόπουλος / Κ. μπάσο: António Quintino / Νέυ: Χάρης Λαμπράκης
Πιάνο: Filipe Raposo / Πορτογαλική κιθάρα: Ricardo Parreira / Τσέλο: Catarina Anacleto

●

Friedrich Hölderlin, ο φιλέλληνας λυρικός ποιητής από την Johanna Ebertz (1979)

● Friedrich Hölderlin (1770 – 1843): σπουδαίος Γερμανός λυρικός ποιητής που συνδεόταν με το κίνημα του ρομαντισμού. Συνέθεσε το αρχαιοελληνικό πνεύμα με τον πανθεϊσμό του και μια ανορθόδοξη εκδοχή τού χριστιανισμού. Το αρχιπέλαγος, που γράφτηκε το 1800-1801, είναι το μεγαλύτερο ποίημά του (296 στίχοι). Εν μέρει επικό και λυρικό, εν μέρει ελεγειακό και υμνητικό, αναδεικνύει την πεποίθησή του πως η θεϊκή φύση και η ανθρώπινη κουλτούρα είχαν συνενωθεί αρμονικά στις ελληνικές πόλεις, ιδίως στην Αθήνα, αλλά συνεθλίβησαν στο παρόν οδυνηρά, και την κρυφή του ελπίδα ότι στο μέλλον θα ξανανθίσουν όπως παλιά. ● Αιγαίο: το πέλαγος μεταξύ της ελληνικής και μικρασιατικής χερσόνησου ήταν παλιά γνωστό ως Αρχιπέλαγος, ενώ αργότερα επεκτάθηκε ο όρος και στα Νησιά τού Αιγαίου, αφού η θάλασσα είναι κατάμεστη από νησίδες. Κάθε ανάλογη νησιωτική ομάδα χαρακτηρίζεται πλέον ως αρχιπέλαγος. Ως προς το όνομα του πελάγους, μεταξύ διαφόρων εξηγήσεων που δόθηκαν στην αρχαιότητα, έλεγαν πως πήρε το όνομα του Αθηναίου βασιλιά Αιγέα, πατέρα τού Θησέα, ή της Αμαζόνας βασίλισσας Αιγέας, αφού και οι δυο πνίγηκαν στα νερά του. Ετυμολογικά πιθανόν να προέρχεται από τη λέξη αἶγες, που μεταφορικά σήμαινε κύματα, άρα ταραγμένη θάλασσα. ● Ιωνία: περιοχή στα κεντρικά παράλια της Μικρασίας, που πήρε το όνομά της από τους Ίωνες, ένα από τα τέσσερα ελληνικά φύλα, που αποίκισαν τα παράλια και τα νησιά τού Αιγαίου από τον 11ο ως τον 9ο αιώνα ΠΚΕ. ● Αθήναι: η περιώνυμη πόλις ήταν στα κλασικά χρόνια κέντρο τεχνών, παιδείας και φιλοσοφίας. Χαρακτηρίζεται ως το λίκνο τού δυτικού πολιτισμού, και γενέθλια πόλη τής δημοκρατίας που εγκαθιδρύθηκε το 508 ΠΚΕ. ● Δελφοί: ο σπουδαιότερος χώρος λατρείας τού Απόλλωνα (του δελφικού θεού), όπου βρισκόταν και το μαντείο του που το συμβουλεύονταν οι αρχαίοι πριν πάρουν σημαντικές αποφάσεις.

Σούρουπο στα ερείπια του Θόλου των Δελφών,
ενός κυκλικού κτηρίου που κοσμούσε το ιερό τής Αθηνάς

02. Κατολοφύρομαι

– Εὐριπίδης • Τραγῳδία “Ὀρέστης” (408 ΠΚΕ, σπαράγματα)
• Προσαρμογή / Ενορχήστρωση: Μιχάλης Λουκοβίκας

Στροφή

[…] καθικετεύομαι, καθικετεύομαι,
ταναόν αἰθέρ’ ἀμπάλλεσθ’, αἳματος
τινύμεναι δίκαν, τινύμεναι φόνον,
τὸν Ἀγαμέμνονος
γόνον ἐάσατ’ ἐκλαθέσθαι λύσσας
μανιάδος φοιταλέου. Φεῦ μόχθων,
οἳων, ὦ τάλας, ὀρεχθείς ἔρρεις […]

Αντιστροφή

[…] κατολοφύρομαι,
κατολοΦÝΡΟΜΑΙ.
ΜΑΤÉΡΟΣ αἷμα σᾶς, ὅ σ’ ἀναΒΑΚΧΕÝΕΙ;
Ὁ ΜÉΓΑΣ ὄλβος οὐ μόνιμος ἘΝ ΒΡΟΤΟĨΣ.
ἈΝÁ δὲ λαῖφος ὥς
τις ἈΚÁΤΟΥ ΘΟÃΣ ΤΙΝÁξας δαίμων
ΚΑΤÉΚΛΥΣΕΝ δεινῶν πόνων ὩΣ ΠÓΝτου,
λάβροις ὀλεΘΡÍοιΣΙΝ ἘΝ κύΜΑσιν. […]

ΚΕΦΑΛΑίΑ: συλλαβές με σωζόμενες τις νότες στον πάπυρο που φέρει την αρχαία σύνθεση.

Εὐριπίδου Ορέστης: Κατολοφύρομαι, αντιστροφή
πρώτου στασίμου (Πάπυρος Βιέννης G 2315)

Στροφή

[…] ω, σας εκλιπαρώ, ναι, σας εκλιπαρώ,
εις τους αιθέρες σεις πετάτε τιμωροί
για αίμα που χύθηκε, και φόνο τρομερό,
του Αγαμέμνονος
τον γιο αφήστε να σβήσει τη λύσσα
τη μανιακή και φρενήρη. Αχ! οι μόχθοι,
πόσο, ταλαίπωρε, έχεις ξεπέσει […]

Αντιστροφή

[…] κατολοφύρομαι,
κατολοφύρομαι.
Το αίμα το μητρικό σε αποτρέλανε;
Ο μέγας πλούτος δεν είναι για τους θνητούς.
Μα σαν το άρμενο
τρεχαντηριού που ένας θεός επέτα
και βύθισε σε πελάγη δεινών πόνων,
λάβρα και ολέθρια γύρω τα κύματα. […]

• Απόδοση στα νέα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας

• Φωνή: Μ. Λουκοβίκας / Φωνητικά: Amélia Muge, Μ. Λουκοβίκας, Ανδρέας Καρακότας,
Μάνος Αχαλινωτόπουλος • Βιολί, Βιόλα: Κυριάκος Γκουβέντας / Κλαρίνο: Μ. Αχαλινωτόπουλος
Κ. μπάσο: António Quintino / Κρουστά: José Salgueiro / Νέυ, Φλογέρα: Χάρης Λαμπράκης
Πιάνο: Filipe Raposo

●

Εὐριπίδης

● Εὐριπίδης (± 480 – ± 406 ΠΚΕ): ο νεώτερος των τριών μεγάλων τραγωδών τής Αθήνας, μετά από τους Αισχύλο και Σοφοκλή. ● Κατολοφύρομαι: σπάραγμα με σημειογραφία τής μουσικής από την τραγωδία Ορέστης (η αντιστροφή τού πρώτου στάσιμου, στίχοι 338-344), που βρέθηκε σε πάπυρο από την Ερμούπολη της Αιγύπτου στη συλλογή τού αρχιδούκα Rainer Ferdinand της Αυστρίας και δημοσιεύτηκε το 1892. Ο Πάπυρος Βιέννης G 2315 χρονολογείται στον 3ο αιώνα ΠΚΕ. Άρα το ερώτημα αν πρόκειται για την αυθεντική μουσική που συνέθεσε ο Ευριπίδης παραμένει ανοιχτό. Υπάρχουν πάντως κάποιες ενδείξεις πως η μελωδία αυτή θα πρέπει να είχε συντεθεί πολύ παλαιότερα: είναι γνωστό πως ο ποιητής υπήρξε τολμηρός νεωτεριστής και ο πάπυρος συνάδει με όσα ξέρουμε για την πολυπλοκότητα του ύφους του. Αν μουσικοί και μουσικολόγοι τής ελληνιστικής εποχής μιμούνταν και αντέγραφαν τα κλασικά έργα μουσικής όπως έκαναν βιβλιοθηκάριοι και γραμματικοί με τη λογοτεχνία, αυτό θα ήταν ένα ακόμη επιχείρημα υπέρ τής αυθεντικότητας. ● Κατά τον Πλούταρχο (Βίοι Παράλληλοι, των Νικία και Λυσάνδρου), ήταν η μουσική τού Ευριπίδη (κι όχι εκείνη των Αισχύλου, Σοφοκλή, ή και Αριστοφάνη) που υπήρξε σωτήρια για πολλούς Αθηναίους, μα και για την ίδια την Αθήνα, κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Μετά από την καταστροφική για τους Αθηναίους εκστρατεία στη Σικελία (415 – 413 ΠΚΕ), πολλοί από αυτούς έσωσαν ως αιχμάλωτοι την ζωή τους επειδή ήξεραν να τραγουδούν Ευριπίδη. Και το 404 ΠΚΕ, μετά από την ήττα τής Αθήνας, όταν οι νικητές Σπαρτιάτες στρατηγοί συσκέφθηκαν για να καθορίσουν την τύχη τού κλεινού άστεως, αποφάσισαν να καταστραφεί η πόλη ολοσχερώς και οι πολίτες της να υποδουλωθούν. Ώσπου στους εορτασμούς τής νίκης κάποιος τραγούδησε μια ωδή από την Ηλέκτρα τού Ευριπίδη. Οι στρατηγοί συγκινήθηκαν τόσο πολύ ώστε μεταμελήθηκαν: Θεώρησαν βαρβαρότητα την καταστροφή μιας πόλης που ανέδειξε τέτοιους άνδρες… Τα επεισόδια αυτά συνηγορούν υπέρ τής αυθεντικότητας της μουσικής τού Κατολοφύρομαι: συνθέσεις με τέτοια τεράστια απήχηση ήταν επόμενο να αντιγράφονται ξανά και ξανά. ● Στην προσέγγισή μας επιλέξαμε να: α) επαναλάβουμε τις σωζόμενες νότες στις αντίστοιχες ελλιπείς μουσικές φράσεις, αντί να συμπληρώσουμε τα κενά με δικά μας επινοήματα· β) παρουσιάσουμε όχι μόνον την αντιστροφή, αλλά και την στροφή· και γ) ισορροπήσουμε μεταξύ μονοφωνίας και πολυφωνίας, ελπίζοντας πως θα χαμογελάσει ο Ευριπίδης και θα χειροκροτήσει με επιδοκιμασία, κι ας εξαπολύσουν μύδρους ο Αριστοφάνης και οι Σπαρτιάτες έφοροι. ● Αγαμέμνων: βασιλιάς των Μυκηνών, αρχηγός των Ελλήνων στον Τρωικό πόλεμο (χρονολογημένος ποικιλοτρόπως από το ± 1260 ως το ± 1180 ΠΚΕ). Επιστρέφοντας από την Τροία, δολοφονήθηκε από τη σύζυγό του, Κλυταιμνήστρα, και τον εραστή της. ● Ο γιος του, Ορέστης, είναι το θέμα διαφόρων μύθων και τραγωδιών, επειδή τρελάθηκε όταν σκότωσε τη μητέρα του για να εκδικηθεί τον πατέρα του. ● Όμως, πριν από την όποια ετυμηγορία, πρέπει να πάρουμε υπόψη τί ένιωθε η Κλυταιμνήστρα για τον Αγαμέμνονα. Το πιο σημαντικό: πριν από τον πόλεμο, ο βασιλιάς αναγκάστηκε να θυσιάσει την κόρη τους, Ιφιγένεια, για να μπορέσει ο στόλος του να ταξιδέψει με ασφάλεια στην Τροία. Ο Ορέστης τελικά βρήκε την αδελφή του στην Ταυρίδα ή Ταυρική (Κριμαία), όπου τη μετέφερε, αφού την έσωσε, η Άρτεμις. Ο Ευριπίδης έγραψε δύο σχετικές τραγωδίες: Ιφιγένεια εν Αυλίδι, όπου έγινε η θυσία, και Ιφιγένεια εν Ταύροις. ● Στάσιμον: στάσιμη ωδή με στροφές και αντιστροφές, που ερμηνεύει ο χορός στην ὀρχήστρα, τον χώρο όπου ο χορός χορεύει. Ο χορός, συμπάσχων αν και στατικός, σχολιάζει και αναλύει την δραματική κατάσταση μετά από κάθε επεισόδιο, συνοδεία λύρας ή αυλού. ● Χορός: ομάδα ερμηνευτών που, τραγουδώντας ή μιλώντας εν χορώ, και χορεύοντας, σχολιάζει τα τεκταινόμενα. ● Στο εν λόγω στάσιμο, ο χορός αρχικά εκλιπαρεί τις Ερινύες, τις θεότητες-προστάτιδες της μητριαρχίας (τύψεις), να σταματήσουν το μαρτύριο του Ορέστη, και μετά στρέφονται προς αυτόν…

Οι Τύψεις τού Ορέστη (Ο Ορέστης Καταδιωκόμενος από τις Ερινύες, 1862),
του William-Adolphe Bouguereau

• >> ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • II. ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΑΠΟ ΠΗΛΟ

ARCHiPELAGOS • I. THE ARCHIPELAGO REVISITED

AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS

ARCHiPELAGOS / Passages

 

I. THE ARCHIPELAGO REVISITED
 

● The Archipelago
(Is Ionia in Bloom? Where Is Athens?)
● Katolophýromae (I’m Wailing in Lament)

 

/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS • I. REVISITANDO O ARQUIPÉLAGO

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • I. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

ARCHiPELAGOS / Passages: AMÉLIA MUGE & MICHALES LOUKOVIKAS’ new project

01. The Archipelago
a. Is Ionia in Bloom? – b. Where Is Athens?
(1800-1801, excerpts)

– Friedrich Hölderlin (adapted into Portuguese by Amélia Muge)
/ a. Aegean traditional tune – b. Michales Loukovikas
• Arranged by M. Loukovikas, António José Martins

Is Ionia in Bloom?

Are the cranes back at your door? Have the ships
Resumed their course to your shores? Do breaths of breezes
We longed for stir the calm waves? […]
Is Ionia in bloom? Is it time? […]

Where Is Athens?

Say, where is Athens? Perhaps above the teachers’ urns
Your most beloved city
[…] has sunk entirely amid the ashes?
Is there still some sign of her, so that a sailor
Passing by would mention and remember her? […]

The Delphic god fell silent, the paths are long
Desolate and lonely […]

• Adapted into English by Michales Loukovikas

• Recitation: Maria José & A. Muge / Vocals: Cramol, Maria Monda, Teresa Campos
• Cello: Catarina Anacleto / Clarino: Manos Achalinotópoulos / D. Bass: António Quintino
Guitar: Dimitris Mystakidis / Ney: Harris Lambrakis / Piano: Filipe Raposo
Portuguese guitar: Ricardo Parreira / Violin, Viola: Kyriakos Gouventas

●

Friedrich Hölderlin, a major philhellene lyric poet, by Johanna Ebertz (1979)

● Friedrich Hölderlin (1770 – 1843): a major German lyric poet associated with Romanticism. He synthesized the spirit of ancient Greece with his pantheism and an unorthodox version of Christianism. Written in 1800-1801, The Archipelago is his longest poem (296 verses). Partly epic and lyrical, partly elegiac and hymnic, it brings to the fore his belief that divine nature and human culture had been harmoniously connected in the Greek poleis, especially Athens, but were painfully crushed in the present, and his hope that they would blossom together again in the future. ● Aegean Sea: located between the Greek and Anatolian peninsulas, it was known as the Archipelago (Αρχιπέλαγος, i.e. chief sea), while later usage of the term shifted to refer to the Aegean Islands, since the sea is remarkable for its large number of isles. Any such island group is now described as an archipelago. Regarding the name of the sea, among several explanations in antiquity, it was said to have been named after Aegeus, a king of Athens, father of Theseus, or Aegea, a queen of the Amazons, who both drowned there. A possible etymology is a derivation from the Greek word αἶγες, aiges, i.e. goats, used metaphorically to mean waves, hence wavy sea. ● Ionia: an ancient region of central coastal Asia Minor, named after the Ionians, one of the four major Hellenic tribes, who settled the shores and islands of the Aegean Sea between the 11th and 9th centuries BCE. ● Athens: a notable Hellenic polis (city-state), a centre for the arts, learning and philosophy in the classical period. It is regarded as the cradle of Western Civilization, and the birthplace of democracy that was established in 508 BCE. ● Delphi: the major site for the worship of Apollo (the Delphic god), as well as the seat of his oracle that was consulted on important decisions throughout the ancient world.

Twilight bathes the ruins of the Tholos of Delphi,
a circular building that adorned the Sanctuary of Athena

02. Katolophýromae / I’m Wailing in Lament

– Euripides • Tragedy “Orestes” (408 BCE, fragments)
• Adapted / Αrranged by Michales Loukovikas

Strophe

[…] oh, I am begging you, yes, I am begging you,
in spacious aether you dart along to exact
a penalty for blood, a murder penalty,
oh, please, allow the son
of Agamemnon to forget his frenzy,
his manic rage, twisting madness. Toils in vain,
that you, poor creature, so strove to drag yourself […]

Antistrophe

[…] I’m wailing in lament,
I’m wailing in lament.
Alas, your mother’s blood, which drives you raving mad?
Great happiness is not in mortals permanent.
But like a sail it is,
that of a rapid boat, shaken by some god,
plunged in a sea of dire troubles in the tempest,
furious and disastrous the waves all around. […]

• Adapted into English by Michales Loukovikas

• Voice: M. Loukovikas / Vocals: Amélia Muge, M. Loukovikas, Andreas Karakotas,
Manos Achalinotópoulos • Clarino: M. Achalinotópoulos / D. Bass: António Quintino
Ney, Recorder: Harris Lambrakis / Percussion: José Salgueiro / Piano: Filipe Raposo
Violin, Viola: Kyriakos Gouventas

●

Euripides

● Euripides (c. 480 – c. 406 BCE): the youngest of the three great tragedians of classical Athens, coming after Aeschylus and Sophocles. ● Katolophýromae (I’m wailing): a notated but mutilated passage of the music from the tragedy Orestes (the antistrophe of the first stasimon, lines 338-344), found on a papyrus from Hermopolis, Egypt, in the collection of Archduke Rainer Ferdinand of Austria, and published in 1892. The Vienna Papyrus G 2315 dates to the 3rd century BCE. Thus the question whether the fragment represents the original music Euripides composed is still open. There is, however, some evidence that the melody recorded there must have been composed much earlier: the tragedian has been famous for his innovative spirit, and the fragment accords with what we know about the complexity of his style. If the Hellenistic era musicians and musicologists imitated and reproduced the classical works of music the same way librarians and grammarians did for literature, this would be another argument in favour of the authenticity. ● According to Plutarch (Parallel Lives, in Nicias and Lysander), it was the music of Euripides (not that of Aeschylus, Sophocles, or even Aristophanes) that saved many Athenians, and Athens itself, during the Peloponnesian War. After the disastrous for the Athenians Sicilian expedition (415 – 413 BCE), many of them held captives saved their lives because they could sing Euripides. And in 404 BCE, after Athens’ defeat, the victorious Spartan generals had a meeting to decide the fate of the city. They concluded that it should be demolished and its citizens enslaved. Then, during the victory celebrations, someone sang an ode from Euripides’ Electra. The generals were so much moved that they changed their minds: They felt it would be a barbarous act to annihilate a polis where such men were born… These episodes also support the arguments in favour of the authenticity: it would be natural to copy again and again compositions with such an enormous appeal, such as Katolophýromae. ● In our approach, we have chosen to: a) repeat the surviving notes in the corresponding missing musical phrases, instead of filling up the gaps with our own inventions; b) present not only the antistrophe, but also the strophe; and c) balance ourselves between monophony and polyphony, hoping that Euripides would smile and applaud approvingly, despite the brickbats thrown by Aristophanes and the Spartan ephori.

Euripides’ Orestes: Katolophyromae, the antistrophe
of the first stasimon (Vienna Papyrus G 2315)

● Agamemnon (Ἀγαμέμνων): king of Mycenae, who led the Hellenes in the Trojan War (dated variously from around 1260 to around 1180 BCE). Upon his return from Troy, he was murdered by his wife, Clytemnestra, and her lover. ● His son, Orestes, is the subject of several myths and plays connected with his madness, after murdering his mother to avenge his father. ● But before passing a verdict, one needs to take into account Clytemnestra’s feelings towards Agamemnon. Most important event: before the war, the king was obliged to sacrifice their daughter, Iphigenia, so his fleet could voyage safely to Troy. Orestes finally found his sister in Taurida or Taurica (Crimea), where she had been taken by Artemis, who intervened the last moment and saved her. Euripides wrote two related tragedies: Iphigenia in Aulis, where the sacrifice took place, and Iphigenia in Tauris. ● Stasimon: a stationary (i.e. στάσιμον) song composed of strophes and antistrophes and performed by the chorus in the orchestra (ὀρχήστρα), the place where the chorus dances. Static but showing emotions, the chorus comments and analyzes the dramatic situation after an episode of a tragedy, accompanied by lyre or aulos (pipe). ● Chorus: a group of performers who comment on the dramatic action, singing or speaking their lines in unison, and dancing (chorus in Greek means also dance, choir, troop, as well as a place for dancing, where it is synonymous with the orchestra). ● In this stasimon, the chorus is initially pleading with the Erinyes, the demonic spirits protecting matriarchy (remorses), to stop tormenting Orestes, and then turns to him…

The Remorse of Orestes (Orestes Pursued by the Erinyes or Furies, 1862),
by William-Adolphe Bouguereau

• >> ARCHiPELAGOS • II. SONGS OF CLAY

ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ – βιογραφικό

ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ – βιογραφικό

/ENGLISH/ MICHALES LOUKOVIKAS – bio

Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ, γόνος μουσικής οικογένειας της Θράκης, διδάχθηκε μουσική από τον πατέρα του, στο πλευρό τού οποίου έκανε τα πρώτα του επαγγελματικά βήματα στα 15 του ως μουσικός (ακορντεόν, κιθάρα και τραγούδι), ασχολούμενος με διάφορα είδη: ποικίλη μουσική τού κόσμου, rock, μελοποιημένη ποίηση, τραγουδοποιία, μουσική για θέατρο και κινηματογράφο, ρεμπέτικο, ιδίως σμυρναίικο, και τροπική (modal) μουσική.

Σπουδάζοντας στη Θεσσαλονίκη, διηύθυνε φοιτητικά μουσικά σχήματα, και αργότερα συμμετείχε σε ρεμπέτικα και λαϊκά συγκροτήματα. Υπήρξε μέλος τής ομάδας Ευρυδίκη, που έγραφε και ανέβαζε έργα για ποικίλα θεατρικά είδη (θέατρο, κουκλοθέατρο, θέατρο σκιών), επιμελούμενος και τη μουσική τους (σύνθεση ή επιλογή μουσικών θεμάτων). Συνέβαλε επίσης στην ηχητική υπόκρουση της ταινίας Ιστορίες μιας κερήθρας (1981), του Νίκου Βεργίτση, ως δημιουργός τού μουσικού θέματος, τραγουδιστής και μουσικός.

Πτυχιούχος Αγγλικής Φιλολογίας τού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, εργάστηκε ως καθηγητής αγγλικών, μεταφραστής, εκδότης (εκδόσεις Έρευνα), και δημοσιογράφος (εφημερίδες Μακεδονία, Θεσσαλονίκη, και Αγγελιοφόρος, ραδιοσταθμοί ΕΡΤ3), με ειδικότητα τη διεθνή σκηνή και τον πολιτισμό (ειδησεογραφία, αναλύσεις, ιστορικά χρονικά, μουσική, τέχνη, εκπαίδευση, κύρια άρθρα). Έγραψε κείμενα περί μουσικής σε ειδικά έντυπα, και συνεργάστηκε σε ραδιοφωνικές μορφωτικές εκπομπές (κείμενα, μουσική επιμέλεια, παρουσίαση).

Θέλοντας να εμβαθύνει στις διαφορές τής μουσικής Δύσης και Ανατολής, εστίασε την προσοχή του στην τροπική παράδοση, λαϊκή ή κλασική. Κρίσιμοι σταθμοί στην έρευνά του ήταν η γνωριμία του με τον Ross Daly το 1987, και η συμμετοχή του στη Διεθνή Μουσικολογική Συνάντηση των Δελφών περί μεσογειακής μουσικής το 1988.

Μια σειρά άρθρων του για τις πολιτισμικές ανταλλαγές στη Μεσόγειο, με τίτλο Μεσογείου παράπλους (εφημερίδα Θεσσαλονίκη), μετεξελίχθηκε σε ραδιοφωνική εκπομπή μακράς διάρκειας (πάνω από δώδεκα χρόνια: 1998-2010, 9,58 fm, ΕΡΤ-3) και μεγάλης ακροαματικότητας. Είχαν προηγηθεί εκπομπές όπως Flamenco: το ρεμπέτικο της Ανδαλουσίας, προσαρμόζοντας στα ελληνικά το βιβλίο Η τέχνη τού flamenco, τού Donn Pohren, κι επισημαίνοντας τις ομοιότητες ανάμεσα στα δυο είδη. Συμμετείχε, επιπλέον, μαζί με μουσικούς παραγωγούς τού σταθμού, στον δίσκο Ραδιο…+θέσεις (2002).

Συνεργάστηκε ως μουσικός με τον συνθέτη και μουσικό παραγωγό Πάρι Παρασχόπουλο στη μουσική τού θεατρικού έργου Αλεξάνδρεια-Αθήνα (2003), για τους Βίους παραλλήλους των ποιητών Κωνσταντίνου Καβάφη και Κωστή Παλαμά, που ανέβασε το θέατρο τέχνης Ακτίς Αελίου. Επίσης συνέπραξε με τον συγγραφέα, ερευνητή και τραγουδοποιό Θωμά Κοροβίνη σε συναυλίες.

 

 

 
Αποτέλεσμα της έρευνάς του γύρω από την τροπική μουσική ήταν Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού (2008), ένα ταξίδι Δύσης-Ανατολής, σε ποίηση Άρη Αλεξάνδρου, με τη συμμετοχή 35 κορυφαίων μουσικών (όπως οι Ross Daly, Γιώργος Ανδρέου, Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Κυριάκος Γκουβέντας, Κώστας Θεοδώρου, Ανδρέας Καρακότας, Χάρης Λαμπράκης κι Ελένη Τσαλιγοπούλου). Παρουσίασε το Χρυσάφι (φωνή, πιάνο, ακορντεόν) στο Μικρό Θέατρο της Θεσσαλονίκης, παρέα με τον Κ. Θεοδώρου (κοντραμπάσο, κιθάρα, κρουστά).

Η γνωριμία του με την Amélia Muge στη “Διαδικτυακή θάλασσα” οδήγησε σε καρποφόρα συνεργασία, αρχικά με τη δική του απόδοση στ’ αγγλικά των τραγουδιών της στην έκδοση Uma Autora, 202 Canções (2009), κι έπειτα με την ερμηνεία της στα πορτογαλικά των ποιημάτων στο Χρυσάφι τ’ Ουρανού, στο δίγλωσσο βιβλίο με δίσκο, O Ouro do Céu / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas (2011), που παρουσιάστηκε στο βιβλιοπωλείο Buchholtz τής Λισαβόνας. Η Αμέλια και ο Μιχάλης εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στον ίδιο χώρο το 2010, παίζοντας παρέα με τον πιανίστα Filipe Raposo.

Οι δυο τους, δουλεύοντας on line, συνθέτοντας μουσική ή διασκευάζοντας αρχαία και παραδοσιακά τραγούδια, πραγματοποίησαν έναν ελληνοπορτογαλικό περίπλου: Periplus / deambulações luso-gregas (Luso-Hellenic Wanderings στη διεθνή έκδοση, 2012), με προσκεκλημένους την ποιήτρια Hélia Correia, την Ε. Τσαλιγοπούλου και το φωνητικό σύνολο Outra Voz. Ο Περίπλους παρουσιάστηκε στο Γκιμαράες (Centro Cultural Vila Flor), τη Λισαβόνα (Culturgest), το Sines (Festival Músicas do Mundo), την Θεσσαλονίκη (Δημήτρια, Womex), την Αθήνα (βιβλιοπωλείο Ιανός), και το Rio de Janeiro (Festival Tão Longe, Tão Perto, για τη μουσική και την ποίηση, στο Πανεπιστήμιο της Βραζιλίας), με τέσσερις συναυλίες, οι δυο σε σύμπραξη με το σχήμα Música Surda.

Ο Μιχάλης συμμετείχε στη δουλειά τής Αμέλιας σε στίχους τής Amália Rodrigues, Amélia com versos de Amália (καλλιτεχνική συνδιεύθυνση, σύνθεση, ενορχήστρωση, και απόδοση των στίχων τής Αμάλιας στ’ αγγλικά, 2014). Πήρε επίσης μέρος σε συναυλίες τής Αμέλιας στο Alte (Αλγκάρβ), στην Αίθουσα Carlos Paredes (Μπενφίκα, Λισαβόνα), και στην Πόλη των Παραδόσεων (INATEL, Λισαβόνα).

Το τελευταίο εγχείρημα των Amélia Muge και Μιχάλη Λουκοβίκα, ARCHiPELAGOS / Passagens (ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι) (2017), πρωτοπαίχθηκε στο θέατρο Sãο Luiz τής Λισαβόνας τον Νοέμβρη τού 2017, με εξαιρετικές κριτικές στον Τύπο. Στην Ελλάδα, παρουσιάστηκε στον Ιανό τής Αθήνας, τον Μάιο του 2018, με ανάλογη υποδοχή. Ειδικοί προσκεκλημένοι στο Αρχιπέλαγος είναι η ποιήτρια H. Correia και πάλι, ο συνθέτης Γ. Ανδρέου, οι τραγουδιστές Teresa Campos, Α. Καρακότας, Catarina Moura και Rita Maria, το γυναικείο παραδοσιακό φωνητικό σύνολο Cramol, της Εργατικής Βιβλιοθήκης τής Oeiras, και η Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων Θανάσης Τσιπινάκης, του Δήμου Πατρέων.

Το ταξίδι συνεχίζεται…

● Με αφετηρία το Αρχιπέλαγος (το Αιγαίο) του Friedrich Hölderlin, και συγκινημένοι από την τραγωδία Ορέστης τού Ευριπίδη (408 ΠΚΧ), ταξιδεύουμε στη Συρία για ν’ ακούσουμε έναν αρχαίο ύμνο (1400 ΠΚΧ) ως νανούρισμα… αφύπνισης, ή ως μοιρολόι για τη Μάγισσα Θάλασσα και το δράμα των προσφύγων. Διασχίζοντας τη Μεσόγειο και τις Ηράκλειες Στήλες, περιπλέουμε τη Μακαρονησία (τις Μακάρων νήσους, τα Ηλύσια: Αζόρες, Μαδέρα, Κανάρια και Πράσινο Ακρωτήρι) αναζητώντας την Cesária Évora.

Επιστροφή στην Ελλάδα, με τη Σαπφώ να τραγουδά τον έρωτα και τη μοναξιά, αλλά και στην Πορτογαλία, με την κόπωση του είναι, του Fernando Pessoa. Από την ταβέρνα τού λιμανιού, όπου οι João de Deus, Γιώργος Μητσάκης και Βασίλης Τσιτσάνης τραγουδούν για ταξίδια δίχως γυρισμό, πετούμε σε νησιά τής φαντασίας: την Ουτοπία, την Ιθάκη τής Πηνελόπης, και την Χώρα τού Ποτέ, με τα παιδιά που χάθηκαν χορεύοντας… ζωναράδικο!

Η Hélia Correia μας “προσγειώνει” στην εποχή τής ένδειας, χωρίς θεούς ή Αργοναύτες, δίχως πόλη ή Αγορά, με τον Πάνα νεκρό στα νησιά τού Αιγαίου, στον χαμό τής Ελλάδας, ή στην Αλεξάνδρεια τυλιγμένη στις φλόγες, στον αντίποδα της δημοκρατίας τού Περικλή, υπό τους ήχους τού Πένθιμου εμβατηρίου τού Ludwig van Beethoven.

Στα τραγούδια τής νοσταλγίας, ο Τσιτσάνης συναντά τους Rosalía de Castro, José Niza, Armando Soares, και Violeta Parra, καθώς σμίγουν Ελλάδα, Γαλικία, Πορτογαλία, Πράσινο Ακρωτήρι και Χιλή, για ν’ ακολουθήσουν οι χαρές και οι χοροί τού νόστου, με τον José Saramago και τον Γιώργο Ανδρέου. Άλλη μια συνάντηση, στους μύθους των κυμάτων, είναι εκείνη του μεσαιωνικού βάρδου Martín Codax με τον συνθέτη τού σμυρναίικου ρεμπέτικου Παναγιώτη Τούντα, καταλήγοντας σ’ ένα γλέντι με μιαν ιδιόμορφη ελληνοπορτογαλική και αφροανδαλουσιανή bulería: όσοι πιστοί (στην τέχνη) προσέλθετε – είστε όλοι ευπρόσδεκτοι!

●

Κάποιες συναυλίες και φεστιβάλ

● Φεβρουάριος 2012: Centro Cultural Vila Flor (Guimarães, Πορτογαλία).
● Φεβρουάριος 2012: Culturgest (Λισαβόνα).
● Ιούλιος 2012: Festival Músicas do Mundo (Sines, Πορτογαλία).
● Οκτώβριος 2012: Womex (Θεσσαλονίκη).
● Οκτώβριος 2012: Ιανός (Αθήνα, Περίπλους).
● Μάιος 2013: Festival Tão Longe, Tão Perto (Rio de Janeiro, Βραζιλία).
● Οκτώβριος 2013: Δημήτρια (Θεσσαλονίκη).
● Νοέμβριος 2017: Θέατρο Sãο Luiz (Λισαβόνα, Αρχιπέλαγος).
● Μάιος 2018: Ιανός (Αθήνα, Αρχιπέλαγος).

Ο Περίπλους στο Guimarães με τους: Μάνο Αχαλινωτόπουλο (κλαρίνο, φωνή), Κυριάκο Γκουβέντα (βιολί πεντάχορδο, μαντολίνο), Χάρη Λαμπράκη (νέυ, φλογέρα με ράμφος), Ricardo Parreira (πορτογαλική κιθάρα), António Quintino (κοντραμπάσο), Filipe Raposo (πιάνο), José Salgueiro (κρουστά), και τη μαζική συμμετοχή τής χορωδίας Outra Voz.

Διακρίσεις τού Περίπλου

● Η Ένωση Πορτογάλων Δημιουργών (SPA) τον περιέλαβε στις τρεις κορυφαίες μουσικές παραγωγές τού 2012.
● Η κριτική επιτροπή τού ιστότοπου Sopa da Pedra τον ανέδειξε ως το καλύτερο album τής χρονιάς.
● Η εφημερίδα Expresso ως τον 2ο καλύτερο δίσκο.
● Οι Crónicas da Terra τής ραδιοφωνίας Terra Pura ως το 2ο καλύτερο album folk μουσικής στην Ευρώπη.
● Οι Mundofonias τής Ισπανικής Ραδιοτηλεόρασης τον περιέλαβαν στους καλύτερους δίσκους τής χρονιάς διεθνώς.
● Προτάθηκε επίσης στο βρετανικό περιοδικό fRoots για τα δέκα κορυφαία album τού 2012.

●

Οι αρπισμοί τής Εισαγωγής
τού Νανουρίσματος
από Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού

Δισκογραφία

● 2002: Ραδιο… +θέσεις, Μουσικοί παραγωγοί τού 9,58 fm
● 2003: Αλεξάνδρεια – Αθήνα, Πάρις Παρασχόπουλος, Ακτίς Αελίου
● 2008: Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, Μιχάλης Λουκοβίκας, Άρης Αλεξάνδρου
● 2009: Uma Autora, 202 Canções, Amélia Muge
● 2011: O Ouro do Céu / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas
● 2012: Periplus / deambulações luso-gregas, Amélia Muge, Μιχάλης Λουκοβίκας
● 2012: Periplus / Luso-Hellenic Wanderings (διεθνής έκδοση)
● 2014: Amélia com Versos de Amália, Amélia Muge, Amália Rodrigues
● 2017: ARCHiPELAGOS / Passagens, Amélia Muge, Μιχάλης Λουκοβίκας

Ο Περίπλους στις Μουσικές τού Κόσμου τού Sines με τους: Catarina Anacleto (τσέλλο), Manuel Maio (βιολί, μαντολίνο), Νίκο Παραουλάκη (νέυ, φλογέρα με ράμφος), António Quintino (κοντραμπάσο), José Salgueiro (κρουστά), Miguel Tapadas (πιάνο).

>> AMÉLIA MUGE – βιογραφικό

MICHALES LOUKOVIKAS – bio

MICHALES LOUKOVIKAS – bio

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ – βιογραφικό

MICHALES LOUKOVIKAS, born in a Thracian musical family, was taught music by his father, with whom he made his first professional steps at 15, as a musician (accordion, guitar) and singer, taking an interest in various genres: varied world music, rock, music based on poetry, songwriting, theatre and film music, rebetiko, especially the school of Smyrna, and modal music.

Studying in Thessaloniki, he directed student musical ensembles, and later participated in rebetiko and popular musical groups. He was a member of the Eurydice company, writing and producing plays for various genres (theatre, puppetry, shadow plays), where he also composed or selected musical themes. Besides, he contributed to the soundtrack of the film Stories of a Honeycomb (1981), by Nikos Vergitsis, as a composer (theme music), singer and musician.

He graduated in English Language and Literature from the Aristotle University of Thessaloniki and worked as a teacher and translator of English, publisher (Research publishers), and journalist (Macedonia, Thessaloniki, and Angeliophoros newspapers, Hellenic Broadcasting Corporation (ERT) radio stations), specializing on the international arena, and culture (news, analyses, chronicles, music, art, education, and editorials). He wrote texts on music for special publications, and collaborated on radio educational programs (texts, selection of music, presentation).

Wishing to delve into the differences between the Oriental and Occidental music, he focused on the modal tradition, folk or classical. Turning points in his research were his acquaintance with Ross Daly in 1987, and his participation in the International Musicological Symposium at Delphi on Mediterranean music in 1988.

A series of articles on cultural exchange in the Mediterranean, entitled Mediterranean Paraplus (a term similar to Periplus, Thessaloniki newspaper), evolved into a successful radio program lasting for more than twelve years (1998-2010, 9.58 fm, ERT3). It followed programs such as Flamenco: the Rebetiko of Andalusia, where he adapted Donn Pohren’s The Art of Flamenco, indicating the similarities between the two genres. In addition, he took part, together with other musical producers of the radio station, in the album Radio… com+positions (2002).

He worked as a musician with the composer and musical producer Paris Paraschópoulos for the theatrical play Alexandria–Athens (2003), on the Parallel Lives of the poets Constantine Cavafy and Kostís Palamás, produced by the art company Aktis Aeliou, Thessaloniki. He also teamed up with the writer, researcher and songwriter Thomás Korovinis in concerts.

 

 

 

 

A result of his research in modal music was The Gold in the Sky (2008), a West-to-East musical voyage based on Ares Alexandrou’s poetry, featuring 35 distinguished musicians (such as Manos Achalinotópoulos, Giorgos Andreou, Ross Daly, Kyriakos Gouventas, Andreas Karakotas, Harris Lambrakis, Kostas Theodorou, and Eleni Tsaligopoulou). He presented the Gold (voice, piano, accordion) in the Small Theatre, Thessaloniki, in company with K. Theodorou (double bass, guitar, percussion).

His meeting with Amélia Muge in the “Internet sea” led to a productive partnership, initially with his English adaptation of her songs in Uma Autora, 202 Canções (2009), and then with her Portuguese version of The Gold in the Sky poems, in the bilingual book-disc O Ouro do Céu / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas (2011), presented in the bookstores Buchholtz, Lisbon. Amélia and Michales appeared for the first time together in the same hall, playing in company with the pianist Filipe Raposo in 1910.

Adapting ancient and traditional songs, as well as composing originals on line, Amélia and Michales carried out their Periplus / deambulações luso-gregas (Luso-Hellenic Wanderings in the international edition, 2012), with the poetess Hélia Correia, the singer E. Tsaligopoulou, and the vocal ensemble Outra Voz, as special guests. Periplus was presented in Guimarães (Centro Cultural Vila Flor), Lisbon (Culturgest), Sines (Festival Músicas do Mundo), Thessaloniki (Demetria Festival, Womex), Athens (Ianos bookstores), and Rio de Janeiro (Festival Tão Longe, Tão Perto, on music and poetry, at the University of Brazil, in four concerts, two of them together with the ensemble Música Surda.

Michales participated in Amélia’s work on Amália Rodrigues’ verses, Amélia com versos de Amália (2014), as artistic co-director, composer, arranger, and with Amália’s verses adapted into an English version. He also took part as a guest in Amélia’s concerts in Alte (Algarve), Auditório Carlos Paredes (Benfica, Lisbon), and City of Traditions (INATEL, Lisbon).

Amélia and Michales’ latest project, ARCHiPELAGOS / Passages (2017), was premiered at the Sãο Luiz Theatre, Lisbon, in November 2017, with excellent reviews in the press. In Greece, it was presented at Ianos, Athens, in May 2018, with equal reception. Special guests in this venture were the poetess H. Correia again, the composer G. Andreou, the singers Teresa Campos, A. Karakotas, Catarina Moura and Rita Maria, the women’s traditional vocal ensemble Cramol of the Workers’ Library in Oeiras, and the Plucked Strings Orchestra Thanasis Tsipinakis of the Municipality of Patras.

The voyage goes on…

● With Friedrich Hölderlin’s Archipelago (i.e. the Aegean) as a starting point, and deeply moved with Euripides’ tragedy Orestes (408 BCE), we voyage to Syria to listen to an ancient hymn (1400 BCE) as a lullaby of… awakening, or as a lament on the Sorceress Sea and the refugees’ drama. Crossing the Mediterranean and the Pillars of Heracles, we sail around Macaronesia (Macárōn nẽsoe, or Elysium: the Azores, Madeira, the Canaries and Cape Verde) in search of Cesária Évora.

We sail back to Greece, with Sappho singing about love (Eros) and loneliness, or to Portugal, with Fernando Pessoa’s weariness of being. From a harbour’s tavern, where João de Deus, Giorgos Mitsakis and Vasilis Tsitsanis sing of voyages with no return, we fly to imaginary islands: Utopia, Ithaca of Penelope, and Neverland, where lost kids dance a… Thracian traditional dance!

Hélia Correia “takes us down to earth” in times of indigence, without gods or Argonauts, polis or agora, with Pan dead on the Aegean islands, in the ruin of Hellas, or in Alexandria engulfed in flames, in the antipode of Pericles’ democracy, to the accompaniment of Ludwig van Beethoven’s Marcia funebre.

In the songs of nostalgia, Tsitsanis meets Rosalía de Castro, José Niza, Armando Soares, and Violeta Parra, as Greece, Galicia, Portugal, Cape Verde, and Chile are joined together. Joys and dances of nostos follow, with José Saramago and Giorgos Andreou. Another meeting, on the sea waves, is that between the medieval minstrel Martín Codax and the rebetiko composer Panagiotis Tountas, concluding the voyage in a feast with a peculiar Greco-Portuguese and Afro-Andalusian bulería: o come, all ye faithful (to art) – you are all welcome!

●

Some concerts and festivals

• February 2012: Centro Cultural Vila Flor (Guimarães, Portugal).
• February 2012: Culturgest (Lisbon, Portugal).
• July 2012: Festival Músicas do Mundo (Sines, Portugal).
• October 2012: Womex (Thessalonica, Hellas).
• October 2012: Ianos (Athens, PERiPLUS).
• May 2013: Festival Tão Longe, Tão Perto (Rio de Janeiro, Brazil).
• October 2013: Demetria Festival (Thessaloniki, Hellas).
• November 2017: Teatro Sãο Luiz (Lisbon, ARCHiPELAGOS).
• May 2018: Ianos (Athens, ARCHiPELAGOS).

Periplus in Guimarães with: Manos Achalinotopoulos (folk clarinet, voice), Kyriakos Gouventas (5-string violin, mandolin), Harris Lambrakis (ney, blockflute), Ricardo Parreira (guitarra portuguesa), António Quintino (double bass), Filipe Raposo (piano), José Salgueiro (percussion), and the choir Outra Voz participating en masse.

Periplus distinctions

• The Society of Portuguese Authors (SPA) selected the disc among the three best albums of 2012.
• The jury of the Sopa da Pedra blogspot elected it as the best album of the year.
• The Expresso newspaper as the 2nd best disc.
• Crónicas da Terra of Terra Pura radio as the 2nd best folk album in Europe.
• Mundofonias of RTVE selected it among the best discs of 2012 in the world.
• Periplus was also nominated for the British fRoots charter with the ten best albums of the year.

●

Discography

Lullaby’s Intro from The Gold in the Sky

• 2002: Radio… com+positions, 9.58 fm music producers
• 2003: Alexandria – Athens, Paris Paraschopoulos, Actis Aeliou theatrical company
• 2008: The Gold in the Sky, Michales Loukovikas, Ares Alexandrou
• 2009: Uma Autora, 202 Canções, Amélia Muge
• 2011: O Ouro do Céu / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas
• 2012: Periplus / deambulações luso-gregas, Amélia Muge, Michales Loukovikas
• 2012: Periplus / Luso-Hellenic Wanderings (international edition)
• 2014: Amélia com Versos de Amália, Amélia Muge, Amália Rodrigues
• 2017: ARCHiPELAGOS / Passagens, Amélia Muge, Michales Loukovikas

Periplus at Sines Músicas do Mundo with: Catarina Anacleto (cello), Manuel Maio (violin, mandolin), Nikos Paraoulakis (ney, blockflute), António Quintino (double bass), José Salgueiro (percussion), Miguel Tapadas (piano).

>> AMÉLIA MUGE – bio