ΙΝΤΕΡΛΟΥΔΙΟ
.
Σύνοψη 10*. Πλώρη για Rio de Janeiro!
/ENGLISH/ Sailing to Rio de Janeiro!
/PORTUGUÊS/ Navegando para o Rio de Janeiro!
3ο Φεστιβάλ
ΤΟΣΟ ΜΑΚΡΙΑ ΤΟΣΟ ΚΟΝΤΑ
Μουσική και Ποίηση
στην Πορτογαλική Γλώσσα
Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο
του Rio de Janeiro, Μάης 2013
Tão Longe Tão Perto: το Φεστιβάλ οργανώθηκε σε συνεργασία με το σύνολο Música Surda: Andréia Pedroso, Antônio Jardim, Artur Gouvêa κι Eduardo Gatto.
Εισήγηση του Μιχάλη Λουκοβίκα
ΌΤΑΝ ΞΕΚΙΝΗΣΕ Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ μας με την Amélia Muge, αναζητώντας και ανταλλάσσοντας πληροφορίες, καταγραφές, ή άλλα στοιχεία, από τις παραδόσεις των χωρών μας, της Ελλάδας και της Πορτογαλίας, αρκετοί έσπευσαν να μας αμφισβητήσουν, χαμογελώντας ειρωνικά:
-
“Τρελοί κι αιθεροβάμονες”, σκέφτηκαν – κάποιοι το είπαν κιόλας. “Η Πορτογαλία και η Ελλάδα βρίσκονται τόσο μακριά. Αδύνατο να υπάρχουν κοινά στοιχεία”…
Φανταστείτε τι θα πουν “οι άνθρωποι με τα ειρωνικά χαμόγελα”, τώρα που μιλάμε για κάποιο τρίγωνο (όχι των… Βερμούδων): Πορτογαλία, Βραζιλία και Ελλάδα. Πορτογαλία και Βραζιλία, εντάξει, η σχέση είναι προφανής: πρώην μητρόπολη και αποικία. Όμως και… Ελλάδα;(!)

Flamenco, του Hyatt Moore: μια σπουδαία τέχνη
που συνδέει Ιβηρία και Ινδίες
Το αποτέλεσμα της συνεργασίας μας, μπορώ να πω, εξέπληξε κι εμάς τους ίδιους! Ακόμη και μένα, που ερευνώ το θέμα εδώ και χρόνια, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως ο πολιτισμός, η κουλτούρα, προέκυψαν με το “πάρε-δώσε” μεταξύ των ανθρώπων: είναι αποτέλεσμα ανταλλαγών. Στις εκπομπές μου στο ραδιόφωνο (Μεσογείου παράπλους, 9,58 fm, ΕΡΤ-3) απέδειξα επίσης ότι χώρες τόσο μακρινές, όπως – ας πούμε – οι Ινδίες και η Ιβηρία, βρίσκονται σ’ επαφή εδώ και χιλιάδες χρόνια, από την αρχαιότητα. Και η “αρχαιότητα” για τους Έλληνες ανάγεται στην ΠΚΧ (προ κοινής χρονολογίας) εποχή, την π.Χ. (προ Χριστού), αν προτιμάτε.
Όταν αρχίσαμε με την Αμέλια να επεξεργαζόμαστε τον Περίπλου, όλες αυτές οι ιδέες ενισχύθηκαν περαιτέρω. Φυσικά, υπάρχουν ακόμα κάποια “σκοτεινά σημεία”, ερωτήματα που μένουν αναπάντητα. Μια μεγάλη μου απορία λ.χ. είναι η εξής: πώς είναι δυνατόν η Αμέλια, μια Πορτογαλίδα γεννημένη στη Μοζαμβίκη, να συνθέτει σε ύφος αρχαίο; Το λέω αυτό γιατί και τα τρία αρχαιοελληνικά θέματα που έχουμε στον Περίπλου (ο Επιτάφιος του Σείκιλου, ο πρώτος Δελφικός Ύμνος στον Απόλλωνα, μάλλον του Αθήναιου, και ο Ύμνος εις Νέμεσιν, του Μεσομήδη) περιλήφθηκαν, επειδή κάποιες δικές της συνθέσεις μού θύμισαν τα προαναφερθέντα αρχαία ελληνικά τραγούδια. Όντως, είναι πολύ παράξενο.

Ανδαλουσιανή ελεφάντινη κυλινδρική πυξίς (θήκη καλλυντικών ή κοσμημάτων), κατά την αρχική ευρεία έννοια του όρου (10ος αιώνας)
Όμως, πέρα από αυτά τα “σκοτεινά σημεία”, που πάντα θα μας προκαλούν ώστε να προτείνουμε κάποιες ικανοποιητικές απαντήσεις, μπορέσαμε να συμπληρώσουμε το puzzle με αρκετή άνεση, θα έλεγα. Και όταν κυκλοφόρησε ο Περίπλους μας, ήμουν σε θέση να πω:
-
“Υπάρχουν τα σημεία επαφής, κι εξαρτάται από εμάς να τα φέρουμε στο φως. Αρκεί να ψάξουμε, φυσικά μεθοδικά, χωρίς να χάνουμε τον μπούσουλα”, ή bússola, όπως λέγεται στα πορτογαλικά.(α)
- (α) Έχουμε την ίδια λέξη που προέρχεται από τα ελληνικά (πύξος > πυξίς-πυξίδα > buxis-buxida > box, boîte, και bussola), με αφετηρία τη λέξη που αναφέρεται στο φυτό πύξος, ή πυξός (πυξάρι, boxwood), με πολύ σκληρό, συμπαγές και ανθεκτικό ξύλο, που χρησιμοποιείται, από την αρχαιότητα ως σήμερα, στην κατασκευή αγγείων, όπως η πυξίς, αλλά και μουσικών οργάνων, εγχόρδων και πνευστών. Σημειωτέον πως οι σπόροι του βρίσκονται σε κάψουλες, που επίσης ονομάζονται πυξίδες. Ποιος μη ειδήμων, πράγματι, θα μπορούσε να φανταστεί πως το αγγλικό box έχει ελληνική προέλευση;
Η ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ δεν υπήρξαν η αφετηρία τής παγκόσμιας ιστορίας. Οι Έλληνες παρέλαβαν τη σοφία εξ ανατολών (Μικρά Ασία, Μεσοποταμία, Αίγυπτος), μετατρέποντάς την σε επιστήμη.(β) Τεράστιο επίτευγμα, όντως! Και μας άφησαν μιαν εκπληκτική γραμματεία – uma literatura maravilhosa! Έτσι, ο ελληνικός πολιτισμός έγινε το θεμέλιο της κουλτούρας των δυτικών χωρών.
- (β) Δεν μπορεί να υπάρξει μεγάλος πολιτισμός δίχως την ανάλογη τεχνολογία. Ένα θαύμα στον τομέα αυτόν είναι ο μηχανισμός των Αντικηθύρων, ο παλαιότερος αναλογικός υπολογιστής, που χρησίμευε ως όργανο αστρονομικών παρατηρήσεων. Χρονολογημένος γύρω στο 100 ΠΚΧ, ανασύρθηκε το 1901 από ένα ναυάγιο στ’ Αντικύθηρα, μεταξύ Πελοποννήσου και Κρήτης, όμως η σπουδαιότητα και πολυπλοκότητά του κατανοήθηκαν έναν αιώνα αργότερα. Συσκευές παρομοίου επιπέδου εμφανίστηκαν και πάλι στην Ευρώπη μόλις στον 14ο αιώνα, με την κατασκευή των αστρονομικών ρολογιών. Ο καθηγητής Michael Edmunds, του Πανεπιστημίου τού Cardiff, που το 2006 ήταν επικεφαλής μιας έρευνας για τον μηχανισμό, σχολίασε:
-
“Αυτή η συσκευή είναι όντως εξαιρετική, η μοναδική στο είδος της. Ο σχεδιασμός είναι υπέροχος, η αστρονομία απολύτως ακριβής. Βλέποντας πώς είναι φτιαγμένα τα μηχανικά μέρη, μένεις με ανοιχτό το στόμα… Από άποψη ιστορικής αξίας και σπανιότητας, θεωρώ αυτόν τον μηχανισμό ως πολυτιμότερο από τη Μόνα Λίζα.”

Η “Βικτωρία”, το μοναδικό σκάφος τού στόλου τού Μαγγελάνου που ολοκλήρωσε τον περίπλου τής γης (λεπτομέρεια χάρτη τού Ορτέλιους, 1590)
Οι σωζόμενοι περίπλοι έγιναν στη Μεσόγειο, στον Ινδικό και τον Ατλαντικό ωκεανό. Ο Ηρόδοτος έγραψε επίσης για έναν περίπλου τής Αφρικής από Φοίνικες, για λογαριασμό ενός φαραώ τής Αιγύπτου. Κάποιος Αλεξανδρινός Έλληνας περιέγραψε τις ακτές τού Ινδικού ωκεανού, από την ανατολική Αφρική ως την Ινδία. Ο Πυθέας, από την ελληνική αποικία τής Μασσαλίας, ταξίδεψε προς βορράν, ως τις Βρετανικές νήσους και την Σκανδιναβία, ολοκληρώνοντας έναν περίπλου τής Ευρώπης, πλέοντας μέσω ποταμών από τη Βαλτική στη Μαύρη θάλασσα (Εύξεινο Πόντο), κι επιστρέφοντας στη Μεσόγειο. Αρκετοί επίσης πιστεύουν πως οι Μινωίτες Κρήτες, οι Έλληνες, οι Αιγύπτιοι, οι Φοίνικες και οι Καρχηδόνιοι, όπως και άλλοι αρχαίοι λαοί, οι Κινέζοι λ.χ., ταξίδεψαν ως τη Βόρεια και τη Νότια Αμερική, πολύ πριν από τους Βίκινγκ, ή τον Κολόμβο – ή, βέβαια, τον Μαγγελάνο, που επιχείρησε έναν περίπλου τής γης, αλλά δεν είχε την τύχη να τον φέρει σε πέρας.
Συνεπώς, όλα αυτά τα ταξίδια θα πρέπει ν’ άρχισαν πολύ πριν από την καταγεγραμμένη ιστορία, στην Εποχή τού κρατερώματος-μπρούντζου (Bronze Age). Υπάρχουν ενδείξεις πως οι Μινωίτες, κατά την θαλασσοκρατορία τους, έφτασαν ως την Κορνουάλλη τής Βρετανίας, αναζητώντας κασσίτερο – ή, σε διαφορετική περίπτωση, εξασφάλιζαν αυτό το σημαντικό μετάλλευμα σε λιμάνια τής νότιας Γαλατίας. Ο κασσίτερος είναι απαραίτητο συστατικό στοιχείο τού μπρούντζου (± 90% χαλκός συν ± 10% κασσίτερος). Υπήρχαν τεράστιες ποσότητες χαλκού στη Μεσόγειο. Η Κύπρος λ.χ. ήταν γεμάτη χαλκό, και τ’ όνομά της προέρχεται από το μέταλλο αυτό, ή και αντιστρόφως. Όμως, κασσίτερος; Δεν υπήρχαν πολλά μέρη στη Μεσόγειο με κασσίτερο, και ήταν μάλιστα σε περιορισμένες ποσότητες.
Οι Μινωίτες, και αργότερα οι Έλληνες και οι Φοίνικες, έφτασαν αρχικά στην Ιβηρία, που ήταν πλούσια στα εν λόγω μεταλλεύματα. Οι Ανδαλουσιανοί, προφανώς, οδήγησαν τους Κρήτες στη Γαλικία, την Βρετάνη, την Κορνουάλλη: ήξεραν τον δρόμο. Όλα αυτά τα μέρη, ιδίως η Κορνουάλλη, διέθεταν τεράστια αποθέματα κασσίτερου. Εκεί, κοντά στη Γαλικία, ή πιθανόν στην Κορνουάλλη, θα πρέπει να ήταν και οι περίφημες Κασσιτερίδες νήσοι. Ο Ηρόδοτος και άλλοι ιστορικοί αναφέρονται επίσης στους δεσμούς τόσο των Ελλήνων, όσο και των Φοινίκων, με την Ταρτησσό, στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ, και πολλοί σήμερα συσχετίζουν την θρυλική ανδαλουσιανή πολιτεία, με τη μυθική Ατλαντίδα…

Ανδαλουσία: η Ταρτησσός, που εδώ ταυτίζεται με τη Sanlúcar de Barrameda (;) και η φοινικική αποικία Gadir-Γάδειρα-Gades-Cádiz, σε τρία νησιά με ελληνικά ονόματα (Ερύθεια, Κοτινούσσα και Αντίπολις), με πολιούχο τον Μελκάρτ, που ήταν σωσίας τού Ηρακλή, του ιδρυτή των Γαδείρων, κατά την ελληνική μυθολογία…
ΩΣ ΑΦΕΤΗΡΙΑ, Η ΕΡΕΥΝΑ αυτή είχε κάποια πολύ απλά ερωτήματα, που ζητούσαν την απάντησή τους:
-
● Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος τής εποχής τού μπρούντζου για την παραγωγή μπρούντζου;
● Ποιοι ήταν οι καθιερωμένοι θαλασσοπόροι έμποροι της εποχής για να μεταφέρουν το κρίσιμο μετάλλευμα στη Μεσόγειο, και πού το έβρισκαν;

Ένα από τα δυο περίφημα ελληνικά αγάλματα γυμνών πολεμιστών σε φυσικό μέγεθος, τα Μπρούντζινα του Riace, (περί το 460–450 ΠΚΧ): ανασύρθηκαν από την θάλασσα το 1972, κι
έγιναν ένα από τα σύμβολα της Καλαβρίας.
Μπορείτε να βρείτε τις απαντήσεις που επιχειρούμε να δώσουμε στα Χρονικά μας (Κασσιτερίδων περίπλους), τα οποία ακολουθούν τις Περιηγήσεις μας (Μεσογείου παράπλους).
-
● Μεσογείου παράπλους: Προ του απόπλου | Η οικουμενική Μεσόγειος | Όλα άρχισαν εδώ… | Περί δημοκρατίας | Ιβήρου Οδύσσεια | Το ινδοϊβηρικό τόξο (jondo) | Το ινδοϊβηρικό τόξο (duende) | Υβριδίων ύβρις… | Το περιώνυμον τρίχορδον | Η… γλώσσα-ήλιος | “Θρακία και ασιάτις η μουσική” | “Μη κακούργει την μουσικήν!” | Αυτοδίδακτοι ή “ωδειακοί”; | Μουσική ψυχή τε και σώματι.
● Κασσιτερίδων περίπλους: Μεσογείου παράπλους-περίπλους | Κρητομινωική θαλασσοκρατορία | Αιγαίον – Κνωσός, Μυκήναι, Ίλιον | Φοινίκη – η εύνοια της τύχης | Οι αινιγματικοί Λαοί τής Θάλασσας | Ιβηρικό “El Dorado” | Αναβίωση περίπλου τής Ιβηρίας | “We don’t need no thought control!” | “Carthago delenda est” | Μια “τρίτη ματιά” στην Ιβηρία | Το Βατερλώ ενός αρχαιολόγου.
Ένα γενικό συμπέρασμα είναι πως κάποιες ανάγκες υπήρξαν το κίνητρο για τη συμβίωση, την επικοινωνία, τις ανταλλαγές μεταξύ των ανθρώπων. Έτσι γεννήθηκε η κοινωνία, δημιουργήθηκαν οι πόλεις, εμφανίστηκαν οι τάξεις και ο καταμερισμός εργασίας, κι έτσι επινοήθηκε η γραφή. Η συντονισμένη δράση αφορούσε υλικές ανάγκες, αλλά ταυτόχρονα μεταμόρφωσε τους ανθρώπους που συνεργάζονταν, ανταλλάσσοντας επίσης ιδέες και ιδεώδη, διαδικασία που οδήγησε στη γέννηση της κουλτούρας, του πολιτισμού.

Η Σαπφώ και ο Αλκαίος, του Lawrence Alma-Tadema
ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΠΡΟΦΑΝΕΣ, όμως κάτι ανάλογο με τους περίπλους παρατηρείται και σε διάφορα άλλα ανθρώπινα εγχειρήματα. Η μουσική γεννήθηκε ταυτόχρονα με την ομιλία, τον λόγο. Σ’ ένα προχωρημένο στάδιο, η μουσική ήταν είτε οργανική, ή τραγούδι. Η ποίηση στην κλασική Ελλάδα ήταν αδιανόητη χωρίς μουσική. Οι δυο τέχνες πήραν… διαζύγιο αργότερα, κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΧ. Ωστόσο, είτε πριν, ή και μετά, ήταν (και είναι ακόμη) απαραίτητος ένας επιπλέον “περίπλους”, για να συνδυαστούν οι ήχοι με τις λέξεις και να εκφραστεί το νόημα των λέξεων μέσω των ήχων. Κάτι ανάλογο συμβαίνει επίσης στη μετάφραση: τότε ο “περίπλους” αφορά δυο γλώσσες. Είναι το ταξίδι ενός κειμένου, του νοήματος και του ύφους του, του περιεχομένου και της μορφής του, ενώ προσαρμόζεται έτσι ώστε ν’ αρχίσει ν’ αναπνέει σ’ ένα διαφορετικό γλωσσικό περιβάλλον…
Η Ομήρου Οδύσσεια είναι ένα είδος ποιητικού περίπλου. Οι περιπλανήσεις τού Οδυσσέα για τους Λουζιτανούς έχουν και πορτογαλική διάσταση: ο βασιλιάς τής Ιθάκης ίδρυσε τη Λισαβόνα και απέκτησε απόγονο με την πριγκίπισσα της Ιβηρίας, Καλυψώ. Ο Όμηρος περιγράφει την κάθοδο του Οδυσσέα στον Άδη, στον κάτω κόσμο, που βρισκόταν έξω από τις Ηράκλειες Στήλες, δηλαδή το στενό τού Γιβραλτάρ. Οι Έλληνες τοποθετούσαν στην ίδια περιοχή τον κήπο των Εσπερίδων και τις Μακάρων νήσους, τα Ηλύσια πεδία, που ταυτίζονται τώρα με τη Μακαρονησία (Αζόρες, Μαδέρα, Κανάρια, και Πράσινο Ακρωτήρι).
Στην Κόλασή του, ο Δάντης παραπέμπει σε μιαν άλλην εκδοχή τής καθόδου τού Οδυσσέα στον κάτω κόσμο – χωρίς επιστροφή. Ο βασιλιάς τής Ιθάκης, γράφει, βγαίνοντας από τις Ηράκλειες Στήλες, διέσχισε τον Ισημερινό, κι έπλεε για πέντε μήνες στο νότιο ημισφαίριο, ώσπου έφτασε σ’ έναν κόλπο με ψηλό βουνό. Τότε ένας ανεμοστρόβιλος βύθισε το πλοίο του. Εκεί πνίγηκαν όλοι.
Δεν ξέρω για ποιον λόγο, όμως πιστεύω ακράδαντα πως αυτός ο κόλπος με το μεγάλο βουνό, είναι ο “Ποταμός τού Γενάρη”, το Rio de Janeiro! Θα ήθελα πάρα πολύ να το επιβεβαιώσω…

Η κατάκτηση της Λισαβόνας, του Roque Gameiro (1917)
-
● Όπως πολύ εύστοχα μας επισημαίνει ο νεοέλληνας ομηριστής Ιωάννης Κακριδής, η Οδύσσεια είναι ποίηση, και όχι ταξιδιωτικό ημερολόγιο (ή περίπλους κάποιου θαλασσοπόρου). Κατά τον W. B. Stanford, ο Καβομαλιάς και τα Κύθηρα, όπου ο Οδυσσέας βρήκε θαλασσοταραχή (Οδύσσεια, ραψωδία ι), είναι “τα τελευταία σαφώς αναγνωρίσιμα μέρη στις περιπλανήσεις του. Στη συνέχεια εγκαταλείπει την σφαίρα τής Γεωγραφίας και εισέρχεται στην Χώρα των Θαυμάτων”…
-
Λόγω, όμως, της μεγάλης απήχησης των ομηρικών επών, η απόπειρα δημιουργίας μιας “Γεωγραφίας τής Οδύσσειας” ξεκίνησε πολύ νωρίς, ήδη από τον Ησίοδο, που πρέπει να ήταν σύγχρονος του Ομήρου, και ως την ελληνιστική περίοδο, η σχετική φιλολογία ήταν σε πλήρη άνθηση. Είχαν, μάλιστα, προκύψει και διαφωνίες μεταξύ των μελετητών για το αν οι περιπλανήσεις τού Οδυσσέα περιορίζονταν εντός τής Μεσογείου, ή αν είχαν επεκταθεί και στον Ατλαντικό – ενδεικτικό πως γι’ αυτούς ο ωκεανός δεν ήταν “terra” (mare) incogita.
-
Άλλοι, πάλι, αντιτάχθηκαν σε αυτόν τον ευημερισμό·(γ) κάποιοι μάλιστα στράφηκαν και κατά του μεγάλου ραψωδού. Ο μυθογράφος-γραμματικός Απολλόδωρος ο Αθηναίος (2ος αιώνας ΠΚΧ) έγραψε πως ο Όμηρος φαντάστηκε τις περιπλανήσεις σαν να συνέβησαν σε κάποια παραμυθένια χώρα τού Ατλαντικού. Αλλά και κατά τον Στράβωνα (1ος αιώνας ΠΚΧ – 1ος ΚΧ), τουλάχιστον η Ωγυγία και η Σχερία–Φαιακία, τα νησιά τής Καλυψώς και της Ναυσικάς αντίστοιχα, ήταν “αποκυήματα της φαντασίας” κάπου στον Ατλαντικό.
- (γ) Από τον μυθογράφο τής Ιεράς Αναγραφής, Ευήμερο: η άποψη πως οι θεοί είναι άνθρωποι που θεοποιήθηκαν και πως οι μύθοι έχουν ιστορική βάση.
-
Ο Πλούταρχος (1ος–2ος αιώνας ΚΧ) ήταν σίγουρος πως η Ωγυγία βρισκόταν στον Ατλαντικό, δυτικά τής Βρετανίας. Επανέλαβε, μάλιστα, και την περιγραφή τού Πλάτωνα για μιαν ήπειρο στην άλλη πλευρά τού Ατλαντικού, επισημαίνοντας πως η Ωγυγία απείχε από αυτήν την ήπειρο περίπου 900 χιλιόμετρα. Ο Γερμανός αστρονόμος και μαθηματικός Κέπλερ (1571–1630) εκτίμησε πως αυτή “η μεγάλη ήπειρος” ήταν η Αμερική, κι επιχείρησε να εντοπίσει το νησί τής Καλυψώς.
-
● Η Αμερικανίδα Henriette Mertz, στο βιβλίο της The Wine Dark Sea (Ο οίνωψ πόντος, 1964), υποστήριξε πως το νησί τής Κίρκης είναι η Μαδέρα, της Καλυψώς κάποιο νησί στις Αζόρες, ενώ στα ενδιάμεσα ταξίδια καταγράφεται η ανακάλυψη της Βόρειας Αμερικής: η Σκύλλα και η Χάρυβδη είναι στον κόλπο Fundy, στη Νέα Σκωτία τού Καναδά, ενώ η Σχερία στην Καραϊβική, στον κόλπο τού Μεξικού.
-
Ο Enrico Mattievich, ένας Ιταλοπερουβιανός συνταξιούχος καθηγητής φυσικής στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Rio de Janeiro (όπου έγινε το φεστιβάλ Τόσο μακριά, τόσο κοντά), “έφερε” τον Οδυσσέα στη Νότια Αμερική, προτείνοντας πως το ταξίδι του στον Κάτω Κόσμο, στην πραγματικότητα συνέβη εκεί. Ο ποταμός Αχέρων είναι ο Αμαζόνιος, υποστήριξε στο Journey to the Mythological Inferno (Ταξίδι στη μυθολογική κόλαση, 1992). Διανύοντας μεγάλη απόσταση, οδεύοντας αντίθετα στο ρεύμα, ο Οδυσσέας συνάντησε τα πνεύματα των νεκρών στη συμβολή των ποταμών Marañon και Ucayali – όπου αρχίζει ο Αμαζόνιος.
-
Ίσως ο Οδυσσέας να μην ήταν ο πρώτος Έλληνας (ή κι Ευρωπαίος) που πάτησε στην Αμερική: κατά τη Mertz, έναν αιώνα πριν από τον Τρωικό και την Οδύσσεια, γύρω στο 1300 ΠΚΧ, οι Αργοναύτες διέσχισαν τον Ατλαντικό και, παραπλέοντας τη Νότια Αμερική, πέρασαν από τις εκβολές τού Αμαζόνιου και το Rio de Janeiro, φτάνοντας στο Río de la Plata τής Αργεντινής. Κατόπιν, πηγαίνοντας αντίθετα στο ρεύμα, έφτασαν στο υψίπεδο της Βολιβίας και μπήκαν στην Κολχίδα, το Tiwanaku, όπου φυλασσόταν το χρυσόμαλλο δέρας. Αιώνες αργότερα, το Τιουανάκου έγινε θρησκευτικό, κοσμολογικό, πολιτισμικό κι εμπορικό κέντρο μιας προκολομβιανής αυτοκρατορίας, που εκτεινόταν γύρω από τη λίμνη Τιτικάκα, στη σημερινή δυτική Βολιβία, βόρεια Χιλή, και νότιο Περού, από το 300 ως το 1150 ΚΧ. Όμως, η περιοχή αυτή πρέπει να ήταν κατοικημένη ήδη από το 1500 ΠΚΧ.

Η επιστροφή τού Οδυσσέα, του Giorgio de Chirico (1968)
-
● Ορισμένοι συγγραφείς ερμηνεύουν τα ομηρικά έπη ως “βρετανικές μπαλάντες” ή “σάγκα των Βίκινγκ”! Ο Βέλγος Théophile Cailleux (Pays atlantiques décrits par Homère: Ibérie, Gaule, Bretagne, Archipels, Amériques· Théorie nouvelle· Ατλαντικές χώρες που περιγράφει ο Όμηρος: Ιβηρία, Γαλατία, Βρετανία, Αρχιπέλαγα, Β. και Ν. Αμερική· Νέα θεωρία, 1878) τοποθέτησε την Τροία στην ανατολική Αγγλία, στα υψώματα έξω από το Cambridge, στους λόφους Gog Magog (μάλλον μακριά από την θάλασσα), ενώ η Ιθάκη, όπως πίστευε, θα έπρεπε ν’ αναζητηθεί στη νότια Ανδαλουσία, κάπου ανάμεσα στο Jerez και το Cádiz, στο δέλτα τού Guadalete (όπου υποτίθεται πως εγκαταστάθηκε ο Μενεσθεύς, ένας ήρωας του Τρωικού: βλέπε Χρονικό 17). Αλλά ο Cailleux ήταν άτυχος: λίγο μετά από την έκδοση του βιβλίου του, ο Ερρίκος Σλήμαν (Heinrich Schliemann) απέδειξε θριαμβευτικά πως η Τροία και οι Μυκήνες ήταν υπαρκτές, ισχυρές πόλεις στην κατάλληλη στιγμή και στο κατάλληλο μέρος, για να εμπλακούν σε πόλεμο όπως τον περιγράφουν τα έπη. Γι’ αυτό εκείνη την στιγμή δεν υπήρχε στην αγορά μεγάλη δίψα για γεωιστορικές εικοτολογίες…
-
Αφού πέρασε πάνω από ένας αιώνας, ο Ολλανδός Iman Wilkens ξανασερβίρισε την ιδέα (Where Troy Once Stood, Όπου υψωνόταν κάποτε η Τροία, 1990), οδηγώντας μας στους ίδιους λόφους που επεσήμανε ο Cailleux, αλλά με κάπως τροποποιημένο σενάριο: ο Τρωικός πόλεμος έγινε γύρω στο 1200 ΠΚΧ μεταξύ Κελτών, υποστήριξε. Εκείνοι τού Cambridgeshire δέχτηκαν επίθεση από άλλους Κέλτες προερχόμενους από την Ευρώπη, που ήθελαν να εξασφαλίσουν πρόσβαση στα πολύ κερδοφόρα κοιτάσματα κασσίτερου της Κορνουάλλης. Υπέθεσε, παράλληλα, πως οι Λαοί τής Θάλασσας (βλέπε Χρονικά 13, 14, 15) ήταν Κέλτες που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα και το Αιγαίο ως Αχαιοί και Πελασγοί, φέρνοντας μαζί και την προφορική τους παράδοση, που μεταφράστηκε και γράφτηκε στα ελληνικά γύρω στο 750 ΠΚΧ, αποτελώντας τη βάση τής Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Η Σκύλλα και η Χάρυβδη, κατά το “όραμά” του, βρίσκονταν στη νησίδα St. Michael’s Mount, στο άκρον τής χερσονήσου τής Κορνουάλλης, η Ιθάκη όχι πλέον στο δέλτα τού Γουαδαλέτε, αλλά παραδίπλα, στο Κάδιξ, ενώ η τοπογραφία τής Τηλεπύλου (του “Απομακρυσμένου λιμανιού”) των Λαιστρυγόνων, του “θύμισε” εκείνην της Αβάνας. Όμως, η Αχίλλειος πτέρνα του ήταν ο εθνικισμός του:
-
“Φαίνεται πως τα ελληνικά τού Ομήρου περιέχουν μεγάλο αριθμό δανείων από δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες, πιο συχνά από τα ολλανδικά, και λιγότερο από τ’ αγγλικά, τα γαλλικά, ή τα γερμανικά”, έγραψε απερίσκεπτα, αναφερόμενος σε γλώσσες που γεννήθηκαν τουλάχιστον μια χιλιετία μετά από τον Όμηρο…(δ)
- (δ) Αν πάρουμε τους Cailleux και Wilkens τοις μετρητοίς, οι Τρώες έφυγαν από την Βρετανία μετά από τον πόλεμο για να εγκατασταθούν τελικά στην Ιταλία, αλλά τρεις γενιές αργότερα επέστρεψαν για να ιδρύσουν το βρετανικό έθνος! Η Ιστορία των βασιλέων τής Βρετανίας (Historia regum Britanniae), που γράφτηκε γύρω στο 1136 από τον Geoffrey τού Monmouth, αρχίζει με τον Τρώα Αινεία, ο οποίος, κατά τον ρωμαϊκό μύθο, εγκαταστάθηκε στην Ιταλία, μετά από τη λήξη τού πολέμου. Όμως, ο δισέγγονός του, Βρούτος, εξορίστηκε και άρχισε να περιπλανιέται, ώσπου τελικά η θεά Diana (Άρτεμις) τον οδήγησε στον δυτικό ωκεανό, για να εγκατασταθεί στο νησί τής Αλβιόνας, που τ’ ονόμασε Βρετανία από τ’ όνομά του. Κατόπιν νίκησε τους γίγαντες, που ήταν οι μόνοι κάτοικοι του νησιού, και στις όχθες του Τάμεση ίδρυσε την πρωτεύουσά του, τη Νέα Τροία, η οποία αργότερα μετονομάστηκε σε Λονδίνο.
-
Ο Ιταλός Felice Vinci (The Baltic Origins of Homer’s Epic Tales,, Η βαλτική προέλευση των ομηρικών επών, 1995) υποστήριξε πως οι Αχαιοί, στις αρχές της 2ης χιλιετίας ΠΚΧ, ήταν λαός τής Βαλτικής, και ήρθαν στην Ελλάδα γύρω στον 16ο αιώνα, μετά από τον Τρωικό πόλεμο, που έγινε στον 18ο αιώνα, φέρνοντας τις παραδοσιακές τους προφορικές σάγκα στο Αιγαίο. Τα νησιά τού βασιλείου τού Οδυσσέα (Ιθάκη, Δουλίχιον, Κεφαλονιά και Ζάκυνθος) θα πρέπει να ήταν στο δανέζικο αρχιπέλαγος του Νότιου Funen, ενώ η Τροία στην Toija τής ΝΔ Φινλανδίας. Ο Ελλήσποντος δεν ταυτίζεται μάλλον με τα Δαρδανέλλια, μα με τον Φινλανδικό κόλπο. Οι Μυκήνες θα βρίσκονταν εκεί που είναι τώρα η Κοπεγχάγη. Όσο για τον Οδυσσέα, μάλλον περιπλανήθηκε στις ακτές τής Νορβηγίας: η Ωγυγία μπορεί να ταυτιστεί με μια από τις Νήσους Φερόες (μεταξύ Βρετανίας, Ισλανδίας και Σκανδιναβίας), η Σχερία, η πατρίδα των Φαιάκων, με τα περίχωρα του Μπέργκεν, το νησί τής Κίρκης και τα μέρη που αυτή περιγράφει (Σειρήνες, Σκύλλα και Χάρυβδη) θα ήταν μάλλον στο αρχιπέλαγος Lofoten, στα βόρεια της Νορβηγίας, και το νησί τού Αιόλου στα Shetland, το αρχιπέλαγος ΒΑ τής Σκωτίας. Κατά τον Vinci, στην ίδια περιοχή εκτυλίχθηκαν και άλλοι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι, όπως η Αργοναυτική εκστρατεία. Αναφερόμενος στον πλατωνικό διάλογο Κριτίας, ισχυρίστηκε πως η Αθήνα βρισκόταν κάποτε σε μια επίπεδη εύφορη ζώνη τής Βαλτικής, ίσως κοντά στην πόλη Κάρλσκρονα της νότιας Σουηδίας.

Χρυσός ηλιακός δίσκος των Ίνκα. Χάθηκε κατά την κατάκτηση της Αμερικής
από τους Ισπανούς.
-
Ο Φλαμανδός Karel Jozef de Graeve (République des Champs Elysées, ou Monde ancien· Πολιτεία των Ηλυσίων Πεδίων, ή Αρχαίος κόσμος, 1806) υπέδειξε ως φόντο των ομηρικών επών την περιοχή τού δέλτα των Ρήνου-Μεύση-Σκάλδη. Και τέλος, ο Γάλλος Gilbert Pillot (Le code secret de l’Odyssée – Les grecs dans l’atlantique· Ο μυστικός κώδικας της Οδύσσειας – Οι Έλληνες στον Ατλαντικό, 1969) “είδε” τον Οδυσσέα να διασχίζει τις Ηράκλειες Στήλες και να ταξιδεύει στον Ατλαντικό, αρχικά στο Μαρόκο, τα Κανάρια και τη Μαδέρα, ενώ στη συνέχεια κατευθύνθηκε βόρεια προς την Ιρλανδία, την Σκωτία και την Ισλανδία.
-
● Κάθε τόσο εμφανίζονται πιο ακραίες απόψεις, κατά τις οποίες η όλη γεωγραφία όχι μόνον της Οδύσσειας, αλλά και της Ιλιάδας, εντοπίζεται στις ακτές τού βόρειου Ατλαντικού, όπως είδαμε. Η Τροία, επιμένουν και νεότεροι μυθοπλόκοι, βρισκόταν στη νότια Αγγλία, προορισμός τού Τηλέμαχου στο ταξίδι του ήταν η Ανδαλουσία, ενώ ο Οδυσσέας περιπλανιόταν στις ακτές τού Ατλαντικού. Κάποιοι άλλοι, ακόμη πιο “ανήσυχοι”, έστρεψαν πρόσφατα το βλέμμα τους στον ουρανό, ισχυριζόμενοι πως εκεί αποτυπώνεται η ομηρική γεωγραφία, και πως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μπορούν ν’ αποκωδικοποιηθούν ως ένας αστρικός χάρτης. Τι άλλο θ’ ακούσουμε! Πιθανότατα, πως ο Τρωικός Πόλεμος ήταν, στην πραγματικότητα, Πόλεμος των… Άστρων!

Ουράνιος χάρτης τού Ολλανδού χαρτογράφου Frederik de Wit (17ος αιώνας)