Σύνοψη 10*. Πλώρη για Rio de Janeiro!

ΙΝΤΕΡΛΟΥΔΙΟ

.

Σύνοψη 10*. Πλώρη για Rio de Janeiro!

/ENGLISH/ Sailing to Rio de Janeiro!
/PORTUGUÊS/ Navegando para o Rio de Janeiro!

Αφρο-Βραζιλιάνικο Μουσείο

3ο Φεστιβάλ

ΤΟΣΟ ΜΑΚΡΙΑ ΤΟΣΟ ΚΟΝΤΑ

Μουσική και Ποίηση
στην Πορτογαλική Γλώσσα

Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο
του Rio de Janeiro, Μάης 2013

Tão Longe Tão Perto: το Φεστιβάλ οργανώθηκε σε συνεργασία με το σύνολο Música Surda: Andréia Pedroso, Antônio Jardim, Artur Gouvêa κι Eduardo Gatto.

Εισήγηση του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΌΤΑΝ ΞΕΚΙΝΗΣΕ Η ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ μας με την Amélia Muge, αναζητώντας και ανταλλάσσοντας πληροφορίες, καταγραφές, ή άλλα στοιχεία, από τις παραδόσεις των χωρών μας, της Ελλάδας και της Πορτογαλίας, αρκετοί έσπευσαν να μας αμφισβητήσουν, χαμογελώντας ειρωνικά:

“Τρελοί κι αιθεροβάμονες”, σκέφτηκαν – κάποιοι το είπαν κιόλας. “Η Πορτογαλία και η Ελλάδα βρίσκονται τόσο μακριά. Αδύνατο να υπάρχουν κοινά στοιχεία”…

Φανταστείτε τι θα πουν “οι άνθρωποι με τα ειρωνικά χαμόγελα”, τώρα που μιλάμε για κάποιο τρίγωνο (όχι των… Βερμούδων): Πορτογαλία, Βραζιλία και Ελλάδα. Πορτογαλία και Βραζιλία, εντάξει, η σχέση είναι προφανής: πρώην μητρόπολη και αποικία. Όμως και… Ελλάδα;(!)

Flamenco, του Hyatt Moore: μια σπουδαία τέχνη
που συνδέει Ιβηρία και Ινδίες

Το αποτέλεσμα της συνεργασίας μας, μπορώ να πω, εξέπληξε κι εμάς τους ίδιους! Ακόμη και μένα, που ερευνώ το θέμα εδώ και χρόνια, καταλήγοντας στο συμπέρασμα πως ο πολιτισμός, η κουλτούρα, προέκυψαν με το “πάρε-δώσε” μεταξύ των ανθρώπων: είναι αποτέλεσμα ανταλλαγών. Στις εκπομπές μου στο ραδιόφωνο (Μεσογείου παράπλους, 9,58 fm, ΕΡΤ-3) απέδειξα επίσης ότι χώρες τόσο μακρινές, όπως – ας πούμε – οι Ινδίες και η Ιβηρία, βρίσκονται σ’ επαφή εδώ και χιλιάδες χρόνια, από την αρχαιότητα. Και η “αρχαιότητα” για τους Έλληνες ανάγεται στην ΠΚΧ (προ κοινής χρονολογίας) εποχή, την π.Χ. (προ Χριστού), αν προτιμάτε.

Όταν αρχίσαμε με την Αμέλια να επεξεργαζόμαστε τον Περίπλου, όλες αυτές οι ιδέες ενισχύθηκαν περαιτέρω. Φυσικά, υπάρχουν ακόμα κάποια “σκοτεινά σημεία”, ερωτήματα που μένουν αναπάντητα. Μια μεγάλη μου απορία λ.χ. είναι η εξής: πώς είναι δυνατόν η Αμέλια, μια Πορτογαλίδα γεννημένη στη Μοζαμβίκη, να συνθέτει σε ύφος αρχαίο; Το λέω αυτό γιατί και τα τρία αρχαιοελληνικά θέματα που έχουμε στον Περίπλου (ο Επιτάφιος του Σείκιλου, ο πρώτος Δελφικός Ύμνος στον Απόλλωνα, μάλλον του Αθήναιου, και ο Ύμνος εις Νέμεσιν, του Μεσομήδη) περιλήφθηκαν, επειδή κάποιες δικές της συνθέσεις μού θύμισαν τα προαναφερθέντα αρχαία ελληνικά τραγούδια. Όντως, είναι πολύ παράξενο.

Ανδαλουσιανή ελεφάντινη κυλινδρική πυξίς (θήκη καλλυντικών ή κοσμημάτων), κατά την αρχική ευρεία έννοια του όρου (10ος αιώνας)

Όμως, πέρα από αυτά τα “σκοτεινά σημεία”, που πάντα θα μας προκαλούν ώστε να προτείνουμε κάποιες ικανοποιητικές απαντήσεις, μπορέσαμε να συμπληρώσουμε το puzzle με αρκετή άνεση, θα έλεγα. Και όταν κυκλοφόρησε ο Περίπλους μας, ήμουν σε θέση να πω:

“Υπάρχουν τα σημεία επαφής, κι εξαρτάται από εμάς να τα φέρουμε στο φως. Αρκεί να ψάξουμε, φυσικά μεθοδικά, χωρίς να χάνουμε τον μπούσουλα”, ή bússola, όπως λέγεται στα πορτογαλικά.^(α)

• ^(α) Έχουμε την ίδια λέξη που προέρχεται από τα ελληνικά (πύξος > πυξίς-πυξίδα > buxis-buxida > box, boîte, και bussola), με αφετηρία τη λέξη που αναφέρεται στο φυτό πύξος, ή πυξός (πυξάρι, boxwood), με πολύ σκληρό, συμπαγές και ανθεκτικό ξύλο, που χρησιμοποιείται, από την αρχαιότητα ως σήμερα, στην κατασκευή αγγείων, όπως η πυξίς, αλλά και μουσικών οργάνων, εγχόρδων και πνευστών. Σημειωτέον πως οι σπόροι του βρίσκονται σε κάψουλες, που επίσης ονομάζονται πυξίδες. Ποιος μη ειδήμων, πράγματι, θα μπορούσε να φανταστεί πως το αγγλικό box έχει ελληνική προέλευση;

Μηχανισμός των Αντικυθήρων

Η ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ δεν υπήρξαν η αφετηρία τής παγκόσμιας ιστορίας. Οι Έλληνες παρέλαβαν τη σοφία εξ ανατολών (Μικρά Ασία, Μεσοποταμία, Αίγυπτος), μετατρέποντάς την σε επιστήμη.^(β) Τεράστιο επίτευγμα, όντως! Και μας άφησαν μιαν εκπληκτική γραμματεία – uma literatura maravilhosa! Έτσι, ο ελληνικός πολιτισμός έγινε το θεμέλιο της κουλτούρας των δυτικών χωρών.

• ^(β) Δεν μπορεί να υπάρξει μεγάλος πολιτισμός δίχως την ανάλογη τεχνολογία. Ένα θαύμα στον τομέα αυτόν είναι ο μηχανισμός των Αντικηθύρων, ο παλαιότερος αναλογικός υπολογιστής, που χρησίμευε ως όργανο αστρονομικών παρατηρήσεων. Χρονολογημένος γύρω στο 100 ΠΚΧ, ανασύρθηκε το 1901 από ένα ναυάγιο στ’ Αντικύθηρα, μεταξύ Πελοποννήσου και Κρήτης, όμως η σπουδαιότητα και πολυπλοκότητά του κατανοήθηκαν έναν αιώνα αργότερα. Συσκευές παρομοίου επιπέδου εμφανίστηκαν και πάλι στην Ευρώπη μόλις στον 14ο αιώνα, με την κατασκευή των αστρονομικών ρολογιών. Ο καθηγητής Michael Edmunds, του Πανεπιστημίου τού Cardiff, που το 2006 ήταν επικεφαλής μιας έρευνας για τον μηχανισμό, σχολίασε:

“Αυτή η συσκευή είναι όντως εξαιρετική, η μοναδική στο είδος της. Ο σχεδιασμός είναι υπέροχος, η αστρονομία απολύτως ακριβής. Βλέποντας πώς είναι φτιαγμένα τα μηχανικά μέρη, μένεις με ανοιχτό το στόμα… Από άποψη ιστορικής αξίας και σπανιότητας, θεωρώ αυτόν τον μηχανισμό ως πολυτιμότερο από τη Μόνα Λίζα.”

Η “Βικτωρία”, το μοναδικό σκάφος τού στόλου τού Μαγγελάνου που ολοκλήρωσε τον περίπλου τής γης (λεπτομέρεια χάρτη τού Ορτέλιους, 1590)

Οι σωζόμενοι περίπλοι έγιναν στη Μεσόγειο, στον Ινδικό και τον Ατλαντικό ωκεανό. Ο Ηρόδοτος έγραψε επίσης για έναν περίπλου τής Αφρικής από Φοίνικες, για λογαριασμό ενός φαραώ τής Αιγύπτου. Κάποιος Αλεξανδρινός Έλληνας περιέγραψε τις ακτές τού Ινδικού ωκεανού, από την ανατολική Αφρική ως την Ινδία. Ο Πυθέας, από την ελληνική αποικία τής Μασσαλίας, ταξίδεψε προς βορράν, ως τις Βρετανικές νήσους και την Σκανδιναβία, ολοκληρώνοντας έναν περίπλου τής Ευρώπης, πλέοντας μέσω ποταμών από τη Βαλτική στη Μαύρη θάλασσα (Εύξεινο Πόντο), κι επιστρέφοντας στη Μεσόγειο. Αρκετοί επίσης πιστεύουν πως οι Μινωίτες Κρήτες, οι Έλληνες, οι Αιγύπτιοι, οι Φοίνικες και οι Καρχηδόνιοι, όπως και άλλοι αρχαίοι λαοί, οι Κινέζοι λ.χ., ταξίδεψαν ως τη Βόρεια και τη Νότια Αμερική, πολύ πριν από τους Βίκινγκ, ή τον Κολόμβο – ή, βέβαια, τον Μαγγελάνο, που επιχείρησε έναν περίπλου τής γης, αλλά δεν είχε την τύχη να τον φέρει σε πέρας.

Συνεπώς, όλα αυτά τα ταξίδια θα πρέπει ν’ άρχισαν πολύ πριν από την καταγεγραμμένη ιστορία, στην Εποχή τού κρατερώματος-μπρούντζου (Bronze Age). Υπάρχουν ενδείξεις πως οι Μινωίτες, κατά την θαλασσοκρατορία τους, έφτασαν ως την Κορνουάλλη τής Βρετανίας, αναζητώντας κασσίτερο – ή, σε διαφορετική περίπτωση, εξασφάλιζαν αυτό το σημαντικό μετάλλευμα σε λιμάνια τής νότιας Γαλατίας. Ο κασσίτερος είναι απαραίτητο συστατικό στοιχείο τού μπρούντζου (± 90% χαλκός συν ± 10% κασσίτερος). Υπήρχαν τεράστιες ποσότητες χαλκού στη Μεσόγειο. Η Κύπρος λ.χ. ήταν γεμάτη χαλκό, και τ’ όνομά της προέρχεται από το μέταλλο αυτό, ή και αντιστρόφως. Όμως, κασσίτερος; Δεν υπήρχαν πολλά μέρη στη Μεσόγειο με κασσίτερο, και ήταν μάλιστα σε περιορισμένες ποσότητες.

Οι Μινωίτες, και αργότερα οι Έλληνες και οι Φοίνικες, έφτασαν αρχικά στην Ιβηρία, που ήταν πλούσια στα εν λόγω μεταλλεύματα. Οι Ανδαλουσιανοί, προφανώς, οδήγησαν τους Κρήτες στη Γαλικία, την Βρετάνη, την Κορνουάλλη: ήξεραν τον δρόμο. Όλα αυτά τα μέρη, ιδίως η Κορνουάλλη, διέθεταν τεράστια αποθέματα κασσίτερου. Εκεί, κοντά στη Γαλικία, ή πιθανόν στην Κορνουάλλη, θα πρέπει να ήταν και οι περίφημες Κασσιτερίδες νήσοι. Ο Ηρόδοτος και άλλοι ιστορικοί αναφέρονται επίσης στους δεσμούς τόσο των Ελλήνων, όσο και των Φοινίκων, με την Ταρτησσό, στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ, και πολλοί σήμερα συσχετίζουν την θρυλική ανδαλουσιανή πολιτεία, με τη μυθική Ατλαντίδα…

Ανδαλουσία: η Ταρτησσός, που εδώ ταυτίζεται με τη Sanlúcar de Barrameda (;) και η φοινικική αποικία Gadir-Γάδειρα-Gades-Cádiz, σε τρία νησιά με ελληνικά ονόματα (Ερύθεια, Κοτινούσσα και Αντίπολις), με πολιούχο τον Μελκάρτ, που ήταν σωσίας τού Ηρακλή, του ιδρυτή των Γαδείρων, κατά την ελληνική μυθολογία…

ΩΣ ΑΦΕΤΗΡΙΑ, Η ΕΡΕΥΝΑ αυτή είχε κάποια πολύ απλά ερωτήματα, που ζητούσαν την απάντησή τους:

● Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος τής εποχής τού μπρούντζου για την παραγωγή μπρούντζου;

● Ποιοι ήταν οι καθιερωμένοι θαλασσοπόροι έμποροι της εποχής για να μεταφέρουν το κρίσιμο μετάλλευμα στη Μεσόγειο, και πού το έβρισκαν;

Ένα από τα δυο περίφημα ελληνικά αγάλματα γυμνών πολεμιστών σε φυσικό μέγεθος, τα Μπρούντζινα του Riace, (περί το 460–450 ΠΚΧ): ανασύρθηκαν από την θάλασσα το 1972, κι
έγιναν ένα από τα σύμβολα της Καλαβρίας.

Μπορείτε να βρείτε τις απαντήσεις που επιχειρούμε να δώσουμε στα Χρονικά μας (Κασσιτερίδων περίπλους), τα οποία ακολουθούν τις Περιηγήσεις μας (Μεσογείου παράπλους).

● Μεσογείου παράπλους: Προ του απόπλου | Η οικουμενική Μεσόγειος | Όλα άρχισαν εδώ… | Περί δημοκρατίας | Ιβήρου Οδύσσεια | Το ινδοϊβηρικό τόξο (jondo) | Το ινδοϊβηρικό τόξο (duende) | Υβριδίων ύβρις… | Το περιώνυμον τρίχορδον | Η… γλώσσα-ήλιος | “Θρακία και ασιάτις η μουσική” | “Μη κακούργει την μουσικήν!” | Αυτοδίδακτοι ή “ωδειακοί”; | Μουσική ψυχή τε και σώματι.
● Κασσιτερίδων περίπλους: Μεσογείου παράπλους-περίπλους | Κρητομινωική θαλασσοκρατορία | Αιγαίον – Κνωσός, Μυκήναι, Ίλιον | Φοινίκη – η εύνοια της τύχης | Οι αινιγματικοί Λαοί τής Θάλασσας | Ιβηρικό “El Dorado” | Αναβίωση περίπλου τής Ιβηρίας | “We don’t need no thought control!” | “Carthago delenda est” | Μια “τρίτη ματιά” στην Ιβηρία | Το Βατερλώ ενός αρχαιολόγου.

Ένα γενικό συμπέρασμα είναι πως κάποιες ανάγκες υπήρξαν το κίνητρο για τη συμβίωση, την επικοινωνία, τις ανταλλαγές μεταξύ των ανθρώπων. Έτσι γεννήθηκε η κοινωνία, δημιουργήθηκαν οι πόλεις, εμφανίστηκαν οι τάξεις και ο καταμερισμός εργασίας, κι έτσι επινοήθηκε η γραφή. Η συντονισμένη δράση αφορούσε υλικές ανάγκες, αλλά ταυτόχρονα μεταμόρφωσε τους ανθρώπους που συνεργάζονταν, ανταλλάσσοντας επίσης ιδέες και ιδεώδη, διαδικασία που οδήγησε στη γέννηση της κουλτούρας, του πολιτισμού.

Η Σαπφώ και ο Αλκαίος, του Lawrence Alma-Tadema

ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΤΟΣΟ ΠΡΟΦΑΝΕΣ, όμως κάτι ανάλογο με τους περίπλους παρατηρείται και σε διάφορα άλλα ανθρώπινα εγχειρήματα. Η μουσική γεννήθηκε ταυτόχρονα με την ομιλία, τον λόγο. Σ’ ένα προχωρημένο στάδιο, η μουσική ήταν είτε οργανική, ή τραγούδι. Η ποίηση στην κλασική Ελλάδα ήταν αδιανόητη χωρίς μουσική. Οι δυο τέχνες πήραν… διαζύγιο αργότερα, κατά τον 4ο αιώνα ΠΚΧ. Ωστόσο, είτε πριν, ή και μετά, ήταν (και είναι ακόμη) απαραίτητος ένας επιπλέον “περίπλους”, για να συνδυαστούν οι ήχοι με τις λέξεις και να εκφραστεί το νόημα των λέξεων μέσω των ήχων. Κάτι ανάλογο συμβαίνει επίσης στη μετάφραση: τότε ο “περίπλους” αφορά δυο γλώσσες. Είναι το ταξίδι ενός κειμένου, του νοήματος και του ύφους του, του περιεχομένου και της μορφής του, ενώ προσαρμόζεται έτσι ώστε ν’ αρχίσει ν’ αναπνέει σ’ ένα διαφορετικό γλωσσικό περιβάλλον…

Η Ομήρου Οδύσσεια είναι ένα είδος ποιητικού περίπλου. Οι περιπλανήσεις τού Οδυσσέα για τους Λουζιτανούς έχουν και πορτογαλική διάσταση: ο βασιλιάς τής Ιθάκης ίδρυσε τη Λισαβόνα και απέκτησε απόγονο με την πριγκίπισσα της Ιβηρίας, Καλυψώ. Ο Όμηρος περιγράφει την κάθοδο του Οδυσσέα στον Άδη, στον κάτω κόσμο, που βρισκόταν έξω από τις Ηράκλειες Στήλες, δηλαδή το στενό τού Γιβραλτάρ. Οι Έλληνες τοποθετούσαν στην ίδια περιοχή τον κήπο των Εσπερίδων και τις Μακάρων νήσους, τα Ηλύσια πεδία, που ταυτίζονται τώρα με τη Μακαρονησία (Αζόρες, Μαδέρα, Κανάρια, και Πράσινο Ακρωτήρι).

Στην Κόλασή του, ο Δάντης παραπέμπει σε μιαν άλλην εκδοχή τής καθόδου τού Οδυσσέα στον κάτω κόσμο – χωρίς επιστροφή. Ο βασιλιάς τής Ιθάκης, γράφει, βγαίνοντας από τις Ηράκλειες Στήλες, διέσχισε τον Ισημερινό, κι έπλεε για πέντε μήνες στο νότιο ημισφαίριο, ώσπου έφτασε σ’ έναν κόλπο με ψηλό βουνό. Τότε ένας ανεμοστρόβιλος βύθισε το πλοίο του. Εκεί πνίγηκαν όλοι.

Δεν ξέρω για ποιον λόγο, όμως πιστεύω ακράδαντα πως αυτός ο κόλπος με το μεγάλο βουνό, είναι ο “Ποταμός τού Γενάρη”, το Rio de Janeiro! Θα ήθελα πάρα πολύ να το επιβεβαιώσω…

Η κατάκτηση της Λισαβόνας, του Roque Gameiro (1917)

● Όπως πολύ εύστοχα μας επισημαίνει ο νεοέλληνας ομηριστής Ιωάννης Κακριδής, η Οδύσσεια είναι ποίηση, και όχι ταξιδιωτικό ημερολόγιο (ή περίπλους κάποιου θαλασσοπόρου). Κατά τον W. B. Stanford, ο Καβομαλιάς και τα Κύθηρα, όπου ο Οδυσσέας βρήκε θαλασσοταραχή (Οδύσσεια, ραψωδία ι), είναι “τα τελευταία σαφώς αναγνωρίσιμα μέρη στις περιπλανήσεις του. Στη συνέχεια εγκαταλείπει την σφαίρα τής Γεωγραφίας και εισέρχεται στην Χώρα των Θαυμάτων”…

Λόγω, όμως, της μεγάλης απήχησης των ομηρικών επών, η απόπειρα δημιουργίας μιας “Γεωγραφίας τής Οδύσσειας” ξεκίνησε πολύ νωρίς, ήδη από τον Ησίοδο, που πρέπει να ήταν σύγχρονος του Ομήρου, και ως την ελληνιστική περίοδο, η σχετική φιλολογία ήταν σε πλήρη άνθηση. Είχαν, μάλιστα, προκύψει και διαφωνίες μεταξύ των μελετητών για το αν οι περιπλανήσεις τού Οδυσσέα περιορίζονταν εντός τής Μεσογείου, ή αν είχαν επεκταθεί και στον Ατλαντικό – ενδεικτικό πως γι’ αυτούς ο ωκεανός δεν ήταν “terra” (mare) incogita.

Άλλοι, πάλι, αντιτάχθηκαν σε αυτόν τον ευημερισμό·^(γ) κάποιοι μάλιστα στράφηκαν και κατά του μεγάλου ραψωδού. Ο μυθογράφος-γραμματικός Απολλόδωρος ο Αθηναίος (2ος αιώνας ΠΚΧ) έγραψε πως ο Όμηρος φαντάστηκε τις περιπλανήσεις σαν να συνέβησαν σε κάποια παραμυθένια χώρα τού Ατλαντικού. Αλλά και κατά τον Στράβωνα (1ος αιώνας ΠΚΧ – 1ος ΚΧ), τουλάχιστον η Ωγυγία και η Σχερία–Φαιακία, τα νησιά τής Καλυψώς και της Ναυσικάς αντίστοιχα, ήταν “αποκυήματα της φαντασίας” κάπου στον Ατλαντικό.

• ^(γ) Από τον μυθογράφο τής Ιεράς Αναγραφής, Ευήμερο: η άποψη πως οι θεοί είναι άνθρωποι που θεοποιήθηκαν και πως οι μύθοι έχουν ιστορική βάση.

Ο Πλούταρχος (1ος–2ος αιώνας ΚΧ) ήταν σίγουρος πως η Ωγυγία βρισκόταν στον Ατλαντικό, δυτικά τής Βρετανίας. Επανέλαβε, μάλιστα, και την περιγραφή τού Πλάτωνα για μιαν ήπειρο στην άλλη πλευρά τού Ατλαντικού, επισημαίνοντας πως η Ωγυγία απείχε από αυτήν την ήπειρο περίπου 900 χιλιόμετρα. Ο Γερμανός αστρονόμος και μαθηματικός Κέπλερ (1571–1630) εκτίμησε πως αυτή “η μεγάλη ήπειρος” ήταν η Αμερική, κι επιχείρησε να εντοπίσει το νησί τής Καλυψώς.

● Η Αμερικανίδα Henriette Mertz, στο βιβλίο της The Wine Dark Sea (Ο οίνωψ πόντος, 1964), υποστήριξε πως το νησί τής Κίρκης είναι η Μαδέρα, της Καλυψώς κάποιο νησί στις Αζόρες, ενώ στα ενδιάμεσα ταξίδια καταγράφεται η ανακάλυψη της Βόρειας Αμερικής: η Σκύλλα και η Χάρυβδη είναι στον κόλπο Fundy, στη Νέα Σκωτία τού Καναδά, ενώ η Σχερία στην Καραϊβική, στον κόλπο τού Μεξικού.

Ο Enrico Mattievich, ένας Ιταλοπερουβιανός συνταξιούχος καθηγητής φυσικής στο Ομοσπονδιακό Πανεπιστήμιο του Rio de Janeiro (όπου έγινε το φεστιβάλ Τόσο μακριά, τόσο κοντά), “έφερε” τον Οδυσσέα στη Νότια Αμερική, προτείνοντας πως το ταξίδι του στον Κάτω Κόσμο, στην πραγματικότητα συνέβη εκεί. Ο ποταμός Αχέρων είναι ο Αμαζόνιος, υποστήριξε στο Journey to the Mythological Inferno (Ταξίδι στη μυθολογική κόλαση, 1992). Διανύοντας μεγάλη απόσταση, οδεύοντας αντίθετα στο ρεύμα, ο Οδυσσέας συνάντησε τα πνεύματα των νεκρών στη συμβολή των ποταμών Marañon και Ucayali – όπου αρχίζει ο Αμαζόνιος.

Ίσως ο Οδυσσέας να μην ήταν ο πρώτος Έλληνας (ή κι Ευρωπαίος) που πάτησε στην Αμερική: κατά τη Mertz, έναν αιώνα πριν από τον Τρωικό και την Οδύσσεια, γύρω στο 1300 ΠΚΧ, οι Αργοναύτες διέσχισαν τον Ατλαντικό και, παραπλέοντας τη Νότια Αμερική, πέρασαν από τις εκβολές τού Αμαζόνιου και το Rio de Janeiro, φτάνοντας στο Río de la Plata τής Αργεντινής. Κατόπιν, πηγαίνοντας αντίθετα στο ρεύμα, έφτασαν στο υψίπεδο της Βολιβίας και μπήκαν στην Κολχίδα, το Tiwanaku, όπου φυλασσόταν το χρυσόμαλλο δέρας. Αιώνες αργότερα, το Τιουανάκου έγινε θρησκευτικό, κοσμολογικό, πολιτισμικό κι εμπορικό κέντρο μιας προκολομβιανής αυτοκρατορίας, που εκτεινόταν γύρω από τη λίμνη Τιτικάκα, στη σημερινή δυτική Βολιβία, βόρεια Χιλή, και νότιο Περού, από το 300 ως το 1150 ΚΧ. Όμως, η περιοχή αυτή πρέπει να ήταν κατοικημένη ήδη από το 1500 ΠΚΧ.

Η επιστροφή τού Οδυσσέα, του Giorgio de Chirico (1968)

● Ορισμένοι συγγραφείς ερμηνεύουν τα ομηρικά έπη ως “βρετανικές μπαλάντες” ή “σάγκα των Βίκινγκ”! Ο Βέλγος Théophile Cailleux (Pays atlantiques décrits par Homère: Ibérie, Gaule, Bretagne, Archipels, Amériques· Théorie nouvelle· Ατλαντικές χώρες που περιγράφει ο Όμηρος: Ιβηρία, Γαλατία, Βρετανία, Αρχιπέλαγα, Β. και Ν. Αμερική· Νέα θεωρία, 1878) τοποθέτησε την Τροία στην ανατολική Αγγλία, στα υψώματα έξω από το Cambridge, στους λόφους Gog Magog (μάλλον μακριά από την θάλασσα), ενώ η Ιθάκη, όπως πίστευε, θα έπρεπε ν’ αναζητηθεί στη νότια Ανδαλουσία, κάπου ανάμεσα στο Jerez και το Cádiz, στο δέλτα τού Guadalete (όπου υποτίθεται πως εγκαταστάθηκε ο Μενεσθεύς, ένας ήρωας του Τρωικού: βλέπε Χρονικό 17). Αλλά ο Cailleux ήταν άτυχος: λίγο μετά από την έκδοση του βιβλίου του, ο Ερρίκος Σλήμαν (Heinrich Schliemann) απέδειξε θριαμβευτικά πως η Τροία και οι Μυκήνες ήταν υπαρκτές, ισχυρές πόλεις στην κατάλληλη στιγμή και στο κατάλληλο μέρος, για να εμπλακούν σε πόλεμο όπως τον περιγράφουν τα έπη. Γι’ αυτό εκείνη την στιγμή δεν υπήρχε στην αγορά μεγάλη δίψα για γεωιστορικές εικοτολογίες…

Αφού πέρασε πάνω από ένας αιώνας, ο Ολλανδός Iman Wilkens ξανασερβίρισε την ιδέα (Where Troy Once Stood, Όπου υψωνόταν κάποτε η Τροία, 1990), οδηγώντας μας στους ίδιους λόφους που επεσήμανε ο Cailleux, αλλά με κάπως τροποποιημένο σενάριο: ο Τρωικός πόλεμος έγινε γύρω στο 1200 ΠΚΧ μεταξύ Κελτών, υποστήριξε. Εκείνοι τού Cambridgeshire δέχτηκαν επίθεση από άλλους Κέλτες προερχόμενους από την Ευρώπη, που ήθελαν να εξασφαλίσουν πρόσβαση στα πολύ κερδοφόρα κοιτάσματα κασσίτερου της Κορνουάλλης. Υπέθεσε, παράλληλα, πως οι Λαοί τής Θάλασσας (βλέπε Χρονικά 13, 14, 15) ήταν Κέλτες που εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα και το Αιγαίο ως Αχαιοί και Πελασγοί, φέρνοντας μαζί και την προφορική τους παράδοση, που μεταφράστηκε και γράφτηκε στα ελληνικά γύρω στο 750 ΠΚΧ, αποτελώντας τη βάση τής Ιλιάδας και της Οδύσσειας. Η Σκύλλα και η Χάρυβδη, κατά το “όραμά” του, βρίσκονταν στη νησίδα St. Michael’s Mount, στο άκρον τής χερσονήσου τής Κορνουάλλης, η Ιθάκη όχι πλέον στο δέλτα τού Γουαδαλέτε, αλλά παραδίπλα, στο Κάδιξ, ενώ η τοπογραφία τής Τηλεπύλου (του “Απομακρυσμένου λιμανιού”) των Λαιστρυγόνων, του “θύμισε” εκείνην της Αβάνας. Όμως, η Αχίλλειος πτέρνα του ήταν ο εθνικισμός του:

“Φαίνεται πως τα ελληνικά τού Ομήρου περιέχουν μεγάλο αριθμό δανείων από δυτικοευρωπαϊκές γλώσσες, πιο συχνά από τα ολλανδικά, και λιγότερο από τ’ αγγλικά, τα γαλλικά, ή τα γερμανικά”, έγραψε απερίσκεπτα, αναφερόμενος σε γλώσσες που γεννήθηκαν τουλάχιστον μια χιλιετία μετά από τον Όμηρο…^(δ)

• ^(δ) Αν πάρουμε τους Cailleux και Wilkens τοις μετρητοίς, οι Τρώες έφυγαν από την Βρετανία μετά από τον πόλεμο για να εγκατασταθούν τελικά στην Ιταλία, αλλά τρεις γενιές αργότερα επέστρεψαν για να ιδρύσουν το βρετανικό έθνος! Η Ιστορία των βασιλέων τής Βρετανίας (Historia regum Britanniae), που γράφτηκε γύρω στο 1136 από τον Geoffrey τού Monmouth, αρχίζει με τον Τρώα Αινεία, ο οποίος, κατά τον ρωμαϊκό μύθο, εγκαταστάθηκε στην Ιταλία, μετά από τη λήξη τού πολέμου. Όμως, ο δισέγγονός του, Βρούτος, εξορίστηκε και άρχισε να περιπλανιέται, ώσπου τελικά η θεά Diana (Άρτεμις) τον οδήγησε στον δυτικό ωκεανό, για να εγκατασταθεί στο νησί τής Αλβιόνας, που τ’ ονόμασε Βρετανία από τ’ όνομά του. Κατόπιν νίκησε τους γίγαντες, που ήταν οι μόνοι κάτοικοι του νησιού, και στις όχθες του Τάμεση ίδρυσε την πρωτεύουσά του, τη Νέα Τροία, η οποία αργότερα μετονομάστηκε σε Λονδίνο.

Ο Ιταλός Felice Vinci (The Baltic Origins of Homer’s Epic Tales,, Η βαλτική προέλευση των ομηρικών επών, 1995) υποστήριξε πως οι Αχαιοί, στις αρχές της 2ης χιλιετίας ΠΚΧ, ήταν λαός τής Βαλτικής, και ήρθαν στην Ελλάδα γύρω στον 16ο αιώνα, μετά από τον Τρωικό πόλεμο, που έγινε στον 18ο αιώνα, φέρνοντας τις παραδοσιακές τους προφορικές σάγκα στο Αιγαίο. Τα νησιά τού βασιλείου τού Οδυσσέα (Ιθάκη, Δουλίχιον, Κεφαλονιά και Ζάκυνθος) θα πρέπει να ήταν στο δανέζικο αρχιπέλαγος του Νότιου Funen, ενώ η Τροία στην Toija τής ΝΔ Φινλανδίας. Ο Ελλήσποντος δεν ταυτίζεται μάλλον με τα Δαρδανέλλια, μα με τον Φινλανδικό κόλπο. Οι Μυκήνες θα βρίσκονταν εκεί που είναι τώρα η Κοπεγχάγη. Όσο για τον Οδυσσέα, μάλλον περιπλανήθηκε στις ακτές τής Νορβηγίας: η Ωγυγία μπορεί να ταυτιστεί με μια από τις Νήσους Φερόες (μεταξύ Βρετανίας, Ισλανδίας και Σκανδιναβίας), η Σχερία, η πατρίδα των Φαιάκων, με τα περίχωρα του Μπέργκεν, το νησί τής Κίρκης και τα μέρη που αυτή περιγράφει (Σειρήνες, Σκύλλα και Χάρυβδη) θα ήταν μάλλον στο αρχιπέλαγος Lofoten, στα βόρεια της Νορβηγίας, και το νησί τού Αιόλου στα Shetland, το αρχιπέλαγος ΒΑ τής Σκωτίας. Κατά τον Vinci, στην ίδια περιοχή εκτυλίχθηκαν και άλλοι αρχαίοι ελληνικοί μύθοι, όπως η Αργοναυτική εκστρατεία. Αναφερόμενος στον πλατωνικό διάλογο Κριτίας, ισχυρίστηκε πως η Αθήνα βρισκόταν κάποτε σε μια επίπεδη εύφορη ζώνη τής Βαλτικής, ίσως κοντά στην πόλη Κάρλσκρονα της νότιας Σουηδίας.

Χρυσός ηλιακός δίσκος των Ίνκα. Χάθηκε κατά την κατάκτηση της Αμερικής
από τους Ισπανούς.

Ο Φλαμανδός Karel Jozef de Graeve (République des Champs Elysées, ou Monde ancien· Πολιτεία των Ηλυσίων Πεδίων, ή Αρχαίος κόσμος, 1806) υπέδειξε ως φόντο των ομηρικών επών την περιοχή τού δέλτα των Ρήνου-Μεύση-Σκάλδη. Και τέλος, ο Γάλλος Gilbert Pillot (Le code secret de l’Odyssée – Les grecs dans l’atlantique· Ο μυστικός κώδικας της Οδύσσειας – Οι Έλληνες στον Ατλαντικό, 1969) “είδε” τον Οδυσσέα να διασχίζει τις Ηράκλειες Στήλες και να ταξιδεύει στον Ατλαντικό, αρχικά στο Μαρόκο, τα Κανάρια και τη Μαδέρα, ενώ στη συνέχεια κατευθύνθηκε βόρεια προς την Ιρλανδία, την Σκωτία και την Ισλανδία.

● Κάθε τόσο εμφανίζονται πιο ακραίες απόψεις, κατά τις οποίες η όλη γεωγραφία όχι μόνον της Οδύσσειας, αλλά και της Ιλιάδας, εντοπίζεται στις ακτές τού βόρειου Ατλαντικού, όπως είδαμε. Η Τροία, επιμένουν και νεότεροι μυθοπλόκοι, βρισκόταν στη νότια Αγγλία, προορισμός τού Τηλέμαχου στο ταξίδι του ήταν η Ανδαλουσία, ενώ ο Οδυσσέας περιπλανιόταν στις ακτές τού Ατλαντικού. Κάποιοι άλλοι, ακόμη πιο “ανήσυχοι”, έστρεψαν πρόσφατα το βλέμμα τους στον ουρανό, ισχυριζόμενοι πως εκεί αποτυπώνεται η ομηρική γεωγραφία, και πως η Ιλιάδα και η Οδύσσεια μπορούν ν’ αποκωδικοποιηθούν ως ένας αστρικός χάρτης. Τι άλλο θ’ ακούσουμε! Πιθανότατα, πως ο Τρωικός Πόλεμος ήταν, στην πραγματικότητα, Πόλεμος των… Άστρων!

Ουράνιος χάρτης τού Ολλανδού χαρτογράφου Frederik de Wit (17ος αιώνας)

• >> Χρονικό 1. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ
• << Περιήγηση 10η. ΜΟΥΣΙΚΗ ΨΥΧΗ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ

Sailing to Rio de Janeiro!

Interlude

Sailing to Rio de Janeiro!

/PORTUGUÊS/ Navegando para o Rio de Janeiro!
/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Πλώρη για Rio de Janeiro!

Afro-Brazilian Museum

ΙΙΙ Festival

TÃO LONGE, TÃO PERTO

Music and Poetry
in the Portuguese Language

Federal University of Rio de Janeiro
May 2013

The Festival was organized in collaboration with the ensemble Música Surda: Andréia Pedroso, Antônio Jardim, Artur Gouvêa and Eduardo Gatto.

Testimony by Michales Loukovikas

 
WHEN AMÉLIA MUGE AND I began researching and exchanging material from our traditions, the Lusitanic–Portuguese and the Hellenic–Greek, many people raised their brows in irony and disbelief:

“Oh, they are loucos”, they thought – some even said. “Portugal and Greece are so far apart. Impossible to find common ground”…

Imagine what people like them, with raised brows, will say now that we are talking about a triangle (not that of the… Bermuda): Portugal, Brazil and Greece. Well, Portugal and Brazil, OK, the relation is obvious: former metropolis and colony; but… Greece?!!

Flamenco (by Hyatt Moore): an exciting art interconnecting Iberia and India

I can say that our collaborative results astonished even us! Even me, I should add, that I have been researching this field for years, arriving to the conclusion that civilization, culture, is the result of give and take, of exchange. I have also shown in my radio programs that lands so far apart, like – say – India and Iberia, have been interconnected for thousands of years, since ancient times… Well, when the Hellenes say “ancient”, they mean BCE (before the common era), or BC (before Christ), if you like.

All these ideas were further reinforced when Amélia and I started working on Periplus. Of course, there are some “dark spots” still now; questions that remain unanswered. A big question for me e.g. is: how can Amélia, a Portuguese born in Mozambique, compose in an ancient style? You see, all three ancient Greek themes we have in Periplus (Seikilos’ Epitaph, the First Delphic Hymn to Apollo, and Mesomedes’ Hymn to Nemesis) were included because of her own compositions that reminded me of the ancient Hellenic songs mentioned above. It’s very strange, indeed.

Andalusian ivory cylindrical pyxis, i.e. a box to keep precious cosmetics or jewelery (10th century)

However, apart from these “dark spots”, which will always challenge us to come up with some satisfactory answers, we were able to assemble the rest of the puzzle rather easily. And when our Periplus was released, I could say:

“You know, the links are there, waiting for us to uncover them. One only needs to search, methodically, of course, with a proper compass”, a bússula, as we say in Greek or bússola as you say in Portuguese.^(a)

• ^(a) We have the same word coming from Greek (pyxos > pyxis-pyxida > buxis-buxida > box, boîte, and bussola), with the plant pyxos (> boxwood) as a starting point; its hard, compact and durable wood has been used since ancient times to construct vessels, such as pyxides, and also musical (string and wind) instruments. Note that its seeds are kept in a capsule also called pyxis. Indeed, who among the non-specialists would ever imagine that the English box is of a Greek origin?

Antikythera Mechanism

THE GREEK PENINSULA AND ARCHIPELAGO was not a beginning in world history. The Hellenes received the wisdom from the Orient (Asia Minor, Mesopotamia, Egypt) and turned it into science;^(b) it was a great feat! And what they left behind was a marvelous literature – uma literatura maravilhosa, indeed! Thus the Hellenic civilization became the foundation of the Occidental cultures.

• ^(b) There can be no great civilization without equivalent technology. A marvel in this domain is the Antikythera mechanism, the earliest analogue computer designed to calculate astronomical positions. Dated to ca 100 BCE, it was recovered in 1901 from a wreck between the Peloponnese and Crete, but its significance and complexity were not understood until a century later. Devices of a comparable level would reappear in the 14th century CE in Europe, with the construction of astronomical clocks. Professor Michael Edmunds of Cardiff University, who led a 2006 study of the mechanism, said:
  “This device is just extraordinary, the only thing of its kind. The design is beautiful, the astronomy is exactly right. The way the mechanics are designed just makes your jaw drop… In terms of historic and scarcity value, I have to regard this mechanism as being more valuable than the Mona Lisa.”

Victoria, the sole ship of Magellan’s fleet
to complete the periplus of the world
(detail from a map by Ortelius, 1590)

The extant peripli (plural of periplus) took place in the Mediterranean, the Indian and the Atlantic oceans. Herodotus also wrote about a periplus of Africa by Phoenicians on behalf of an Egyptian pharaoh. A Greek from Alexandria, Egypt, described the Indian Ocean coasts of eastern Africa and India. Pytheas, from the Hellenic colony of Massalia (modern Marseille, France), voyaged north to the British Isles and Scandinavia and concluded a periplus of Europe sailing via European rivers from the Baltic to the Black Seas and back to the Mediterranean. There are also people that believe the Minoan Cretans, the Greeks, the Egyptians, the Punics, and other ancient peoples sailed to the Americas long before the Vikings, Columbus – or, of course, Magellan, who attempted a periplus of the world but was not fortunate enough to conclude it.

Therefore, these voyages started long before recorded history, in the Bronze Age. There are some historical clues that the Minoans in the time of their thalassocracy travelled as far as Cornwall, Britain, in search of tin – or else they obtained this important metal at ports of southern Gaul. Tin is a necessary component of bronze (± 90% copper plus ± 10% tin). There were vast quantities of copper in the Mediterranean. Cyprus e.g. was full of copper and the name Cyprus comes from copper (and vice versa). But tin? There were very few places in the Mediterranean with tin and in limited quantities.

The Minoans, and later the Greeks and the Phoenicians, sailed initially to Iberia that was rich in these minerals. The Andalusians probably led the Cretans to Galicia, Brittany and Cornwall: they knew the way… All these places, especially Cornwall, had massive tin deposits. There, close to Galicia or even Cornwall, were the so-called Cassiterides Nesoe, the Tin Isles (cassíteros is tin in Greek). Herodotus and other historians write also about the links of the Hellenes and Phoenicians with Tartessos, at the mouth of the Guadalquivir, and many people nowadays correlate the legendary Tartessos with the elusive Atlantis…

Andalusia: Tartessos, identified with Sanlúcar de Barrameda (?) by the cartographer, and Gadir-Gadeira-Gades-Cádiz, a Phoenician colony on three islands with Greek names (Erytheia, Kotinoussa and Antipolis), while its patron, Melqart, was a lookalike of Heracles, the city’s founder, according to a Hellenic myth…

AS A STARTING POINT THIS RESEARCH had some very simple questions:

One of the two full-size Greek bronzes of nude bearded warriors, the Riace Bronzes, cast about 460–450 BCE, recovered in 1972, considered as one of the symbols of Calabria

• Where did the Bronze Age Mediterranean find tin to produce bronze?

• Who were the established maritime traders of the time to bring this most crucial metal to the Mediterranean and where did they find it?

All the answers are given in our Chronicles (Once Upon a… Wave), following our Voyages (during the Mediterranean Periplus)^(c).

• ^(c) • Mediterranean periplus: Before sailing off | The universal Mediterranean | It all started here… | On democracy | Iberia’s Odyssey | The Indo-Iberian arc | A hybrid’s hybris… | The celebrated “trichordon” | The… “sun language” | “All music is Thracian and Asian” | “Do not maltreat our music!” | Music made of body and soul.

  • Once upon a… wave: Sailing around / Periplus | Minoan Cretan thalassocracy | Mycenae: from Knossos to Troy | Phoenicia’s stroke of fortune | The enigmatic Sea Peoples | Iberian “El Dorado” | An Iberian periplus revival | “We don’t need no thought control!” | “Carthago delenda est” | Iberia impartially viewed | An archaeologist’s Waterloo.

Our conclusion is that certain needs motivated the humans to live together, to communicate, to exchange. That’s how society was born, the cities were created, the classes and division of labour emerged and writing was invented. The interaction concerned material needs but at the same time transformed the people that worked together exchanging also ideas and ideals, a process that led to the birth of civilization, of culture.

Sappho and Alcaeus, by Lawrence Alma-Tadema

IT IS NOT SO OBVIOUS but we have something like a periplus in other human endeavours, too. Music was born together with speech. In an advanced stage, in ancient Hellas, music was either instrumental or song. Poetry in classical Greece was inconceivable without music. The two arts got… divorce later, in the 4th century BCE. However, either before or after, a periplus was (and still is) needed to combine sounds with words, and to express the meaning of the words through sounds. Something similar also happens in a translation: then the periplus concerns two languages. It is the voyage of a text, its meaning and style, content and form, while it is adapted in order to start breathing in another language environment…

The Odyssey is a kind of poetic periplus. According to the Lusitanians, the wanderings of Odysseus (Ulysses) were Luso-Hellenic, as well: he founded Lisbon and had a child with the Iberian princess Calypso. Homer described Odysseus’ descent into Hades, the underworld, which was outside the Pillars of Heracles, that is, the Strait of Gibraltar. The Hellenes located in the same area the Garden of the Hesperides and the Makaron Nesoe, that is, the Fortunate Isles, the Islands of the Blessed, or Elysium, what today is thought to be Macaronesia (the Azores and Madeira, the Canaries and Cape Verde).

Dante, in his Inferno, cites another version of Odysseus’ descent into the underworld with no return. The king of Ithaca, he writes, went out of the Pillars of Hercules and sailed south, crossed the Equator, continued voyaging for months, until he reached a bay with a big mountain. Then a tornado sank his boat.

I don’t know why, but I think this bay with the big mountain is… the River of January: Rio de Janeiro! I would really love to confirm that…

The Conquest of Lisbon, by Roque Gameiro (1917)

• The modern Greek Homerist Ioannis Kakridis argues that the Odyssey is a work of poetry and not a travel log (or a navigator’s periplus). According to W. B. Stanford, Cape Maleas and the nearby island of Cythera, where Odysseus met storms (Odyssey, book 9), are “the last clearly identifiable places in his wanderings. After this he leaves the sphere of Geography and enters Wonderland.” (Wandering in Wonderland)…

Nevertheless, due to the great impact of the Homeric epics, the attempt to create the “Geography of the Odyssey” started as early as Hesiod, who must have been Homer’s contemporary, and by the Hellenistic period, the literature on the subject had really thrived. There were even disagreements among the scholars whether Odysseus’ wanderings were confined within the Mediterranean or if they expanded into the Atlantic – indicating that for them the ocean was not a “terra” (mare) incogita.

Other scholars, however, turned against this euhemerism –^(d) some of them even against the great rhapsode. The mythographer-grammarian Apollodorus of Athens (2nd century BCE) wrote that Homer imagined the wanderings as having taken place in a kind of fairyland in the Atlantic. Strabo (1st centuries BCE-CE) considered that at least Ogygia and Scheria-Phaeacia, the islands of Calypso and Nausicaa respectively, were “imagined in fantasy” as being in the Atlantic.

• ^(d) From the mythographer of Sacred History, Euhemerus: the view that the gods have been deified humans and that the myths have a historical basis.

Plutarch (1st-2nd centuries CE) also placed Ogygia in the Atlantic, and specifically west of Britain. Additionally he repeated what Plato had described as a continent on the other side of the Atlantic, claiming that from this continent Ogygia was about 900 kilometres distant. The German astronomer and mathematician Kepler (1571 – 1630) estimated that “the great continent” was America and attempted to locate Calypso’s island.

In her work entitled The Wine Dark Sea, the American Henriette Mertz argued that Circe’s island is Madeira, Calypso’s island one of the Azores, while the intervening travels record a discovery of North America: Scylla and Charybdis are in the Bay of Fundy, in Nova Scotia, Canada, while Scheria is in the Caribbean.

Enrico Mattievich, an Italian-Peruvian retired Professor of Physics from the Federal University of Rio de Janeiro (where our festival took place), “brought” Odysseus to South America, proposing that his journey to the Underworld actually took place there. The river Acheron is the Amazon, he argued in his Journey to the Mythological Inferno (1992). After a long voyage upstream Odysseus met the spirits of the dead at the confluence of the rivers Marañon and Ucayali – the starting point of the Amazon.

Odysseus may not have been the first Hellene to go down there: according to Mertz, a century before the Trojan War and the Odyssey, in the 13th century BCE, the Argonauts travelled across the Atlantic Ocean, down the east coast of South America, past the mouth of the Amazon and Rio de Janeiro to the Río de la Plata of Argentina, and, following it upstream, reached the altiplano of Bolivia arriving at Colchis or Tiwanaku, where the Golden Fleece was kept. Centuries later Tiwanaku became the religious, cosmological, cultural and commercial centre of a pre-Columbian empire that extended around Lake Titicaca in present-day western Bolivia, southern Peru and northern Chile from 300 to 1150 CE. But this area must have been inhabited as early as 1500 BCE.

Some writers interpret the Homeric epics as “British ballads” or “Viking sagas”. The Belgian Théophile Cailleux suggested in his Pays atlantiques décrits par Homère (Atlantic lands described by Homer, 1878) that Troy was situated in East Anglia, on the heights outside Cambridge known as the Gog Magog Hills (rather far from the sea); while Ithaca, he believed, should be sought in southern Andalusia, somewhere between Jerez and Cádiz, in the delta of the Guadalete (where another Trojan War hero, Menestheus, supposedly settled: see Chronicle 7). But Cailleux was unlucky: some time after his book was published, Heinrich Schliemann triumphantly proved that Troy and Mycenae existed as powerful cities at the right time and in the right place to have fought a Trojan War such as the epics describe. Thus there was no great thirst for geohistorical speculation then in the market.

Il Ritorno di Ulisse (Odysseus’ Return), by Giorgio De Chirico (1968)

More than a century later, the Dutch Iman Wilkens presented the same idea again. His book Where Troy Once Stood (1990) takes us to the same hills that Cailleux pinpointed, but with the screenplay somewhat modified: the Trojan War was fought around 1200 BCE between groups of Celts, says Wilkens. Those living in Cambridgeshire were attacked by fellow Celts from the Continent to win access to the very profitable tin mines in Cornwall. He further hypothesizes that the Sea Peoples (see Chronicles 3-5) were Celts who settled in Greece and the Aegean as Achaeans and Pelasgians, bringing with them the oral poems that were translated and written down in Hellenic around 750 BCE, forming the basis of the Iliad and Odyssey. He locates Scylla and Charybdis at present day St Michael’s Mount, at the tip of Cornwall, he moves a bit Ithaca from Guadalete to Cádiz, while the topography of the Laestrygonian Telepylos (“Far-off port”) looks to him similar to that of Havana. Alas! His nationalism turned out to be his Achilles’ heel: “It appears that Homer’s Greek contains a large number of loan words from western European languages, more often from Dutch rather than English, French or German”, he thoughtlessly wrote, speaking of tongues that have not existed until at least 1000 years after Homer…^(e)

• ^(e) If one takes Cailleux and Wilkens for granted, the Trojans left Britain after the war to settle in Italy, but three generations later they returned to found the British nation! Historia Regum Britanniae (The History of the Kings of Britain), written around 1136 by Geoffrey of Monmouth, begins with the Trojan Aeneas who, according to Roman legend, settled in Italy after the war. But when his great-grandson Brutus was banished, he started wandering and was finally directed by the goddess Diana (Artemis) to settle on the island Albion in the western ocean. He named the island Britain after himself, defeated the giants who were the only inhabitants there, and on the banks of the Thames he established his capital, Troia Nova, which was later renamed London.

In The Baltic Origins of Homer’s Epic Tales (1995), the Italian Felice Vinci assumed that the Achaeans were a Baltic people at the beginning of the 2nd millennium BCE, coming to Greece around the 16th century, after the Trojan War that took place in the 18th century BCE, and bringing their traditional oral sagas to the Aegean. The islands of Odysseus’ kingdom, Ithaca, Dulichium, Cephalonia, and Zakynthos, would correspond with islands in the Danish archipelago of South Funen, and Troy with Toija in SW Finland; the Hellespont could not be identified with Dardanelles, but with the Gulf of Finland; Mycenae would have stood in the same place as modern Copenhagen; and Odysseus’ voyage would have taken place along the coasts of Norway: Ogygia could be identified with one of the Faroe Islands (among Britain, Scandinavia and Iceland); Scheria, home of the Phaeacians, with the environs of Bergen; Circe’s island, and the places she describes (the Sirens, Scylla and Charybdis) may be placed in the Lofoten archipelago of northern Norway; and Aeolus’ island in the Shetland archipelago, NE of Scotland. According to Vinci, the same region is the setting of other Hellenic mythological tales, such as the Argonauts’ voyage. Referring to Plato’s dialogue Critias, he maintains that Athens used to rise formerly on a flat fertile zone in the Baltic, perhaps near the town of Karlskrona in southern Sweden.

Incan Golden Solar disc, used as a star map.
It was lost during the Conquista.

Regarding the background of Homer’s epics, the Flemish Karel Jozef de Graeve, in his République des Champs Elysées (Republic of the Elysian Fields, 1806), pointed out the area around the Rhine-Meuse-Scheldt delta. Finally, the French Gilbert Pillot, in Le Code secret de l’Odyssée (The Secret Code of the Odyssey, 1969), “saw” Odysseus crossing the Pillars of Heracles and voyaging in the Atlantic, initially to Morocco, the Canaries and Madeira, and then heading north to Ireland, Scotland and Iceland.

More extreme views have occasionally surfaced that the whole geography of the Iliad and the Odyssey can be mapped on the coasts of the northern Atlantic. According to this, Troy was in southern England, Telemachus’ journey took him to Andalusia, while Odysseus wandered around the Atlantic coast. Some others turned recently their eyes to the sky arguing that the Homeric geography is to be found there, and that the Iliad and Odyssey can be decoded as a star map. What we will hear next, I suppose, would be that the Trojan War was actually a Star War…

Celestial map by the Dutch cartographer Frederik de Wit (17th century)