Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

/ENGLISH/ Chronicle 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

● Φοίνικες και Καρχηδόνιοι ● Αποικισμός ● Αντίκτυπος της Περσικής Επέκτασης
● Ταρτησσός: τὸ Μῆλον τῆς Ἔριδος ● Ναυμαχία Ἀλαλίας ● Αφανισμός Ταρτησσού
και Καρχηδόνας ● Μακεδονία και Ρώμη

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Επιστροφή στην ταραγμένη θάλασσα της αρχαίας Μεσογείου

Πλώρη πλοίου σε καρχηδονιακό νόμισμα

ΑΝ ΟΙ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ παρουσίαζαν πορτραίτα λαών, θα μπορούσε κάλλιστα να παραλληλίσει κανείς τους Μινωίτες με τους Χαναναίους, και τους Μυκηναίους με τους Καρχηδονίους:⁽¹⁾ οι τελευταίοι εξαπλώθηκαν όχι μόνο με τις αποικίες, αλλά και με τις κατακτήσεις. Η Κρήτη και η Φοινίκη, αντίθετα, με την περιορισμένη τους έκταση, δεν μπορούσαν ν’ αποτελέσουν εφαλτήρια για πολεμικές εξορμήσεις. Η επέκταση ήταν εφικτή μόνο με το εμπόριο και τον αποικισμό, χάρη στους θαλασσοπόρους τους.

• ⁽¹⁾ Σε αυτό το Χρονικό ειδικά, είναι απαραίτητο να διακρίνουμε σαφώς τους Χαναναίους, από τους Καρχηδονίους, ώστε ν’ αποφύγουμε τυχόν συγχύσεις. Με τον όρο Φοίνικες, εννοούμε το σύνολο αυτής της οικογένειας, σε όλη την έκταση της Μεσογείου.

Οι περιορισμοί που αντιμετώπισαν οι Ἕλληνες, μόλις αφυπνίστηκαν από τους “σκοτεινούς χρόνους” τους, για την ἐκ νέου επέκτασή τους προς δυσμάς, ήταν τα “τετελεσμένα” που είχαν δημιουργήσει στο μεταξύ οι Φοίνικες. Οι Έλληνες δεν είχαν πρόβλημα να διασχίζουν το Αἰγαῖον, καθώς ήταν ελληνικό πέλαγος. Με την Τροία κατεστραμμένη, κανένας δεν μπορούσε να τους εμποδίσει την είσοδο στη Μαύρη θάλασσα – μόνον η Φύση. Ήταν ο λόγος που ευφημιστικά την ονόμασαν Εὔξεινο Πόντο, “φιλόξενη θάλασσα”, θέλοντας να εξευμενίσουν τον Ποσειδῶνα, κι έτσι να κυριαρχήσουν. Όμως, ήξεραν πως στη Μεσόγειο ο ανταγωνισμός ήταν σφοδρός. Οι Φοίνικες, που απέφευγαν τις “κρουαζιέρες” στο Αιγαίο και τη Μαύρη θάλασσα,⁽²⁾ ήταν “πανταχού παρόντες” οπουδήποτε αλλού, έχοντας στήσει το εμπορικό τους δίκτυο σ’ εποχή που ταξίδευαν στις θάλασσες σχεδόν μόνοι. Κίνητρό τους ήταν το κέρδος μέσω των συναλλαγών. Μέρος των κερδών, ωστόσο, έπρεπε να καταβληθεί ως φόρος υποτέλειας στις μητροπόλεις, ή και στις αυτοκρατορίες, που διαδέχονταν η μια την άλλη στον ρόλο τού αφέντη τής Φοινίκης.

Αττική υδρία (στάμνα), 6ος αιώνας ΠΚΧ

• ⁽²⁾ Δεν υπονοώ, φυσικά, πως οι Φοίνικες απέφευγαν το Αιγαίο. Ούτε και οι Έλληνες απέφευγαν την Χαναάν. Οι σχέσεις τους ήταν πανάρχαιες, και οι ανταλλαγές τους γίνονταν βάσει της αμοιβαιότητας. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι το Αιγαίο σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσε να γίνει Ταρτησσός: ένας Χαναναίος έμπορος που ταξίδευε στην Ελλάδα ήταν απλώς ένας έμπορος· το ίδιο πρόσωπο στην Ιβηρία ενεργούσε ως μονοπωλητής.

Σε γενικές γραμμές, η αρχαία ἀποικία διέφερε από τη σύγχρονη, κυρίως στο ότι η πρώτη ήταν μια πόλις (και όχι χώρα), που είχε ιδρύσει μια άλλη πόλη, η μητρόπολις. Επιπλέον, μια ελληνική αποικία ήταν συνήθως κυρίαρχη ἐξ ἀρχῆς. Αντίθετα, οι φοινικικές αποικίες, αν και αυτόνομες, έπρεπε να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στη μητρόπολη: η Καρχηδόνα λ.χ. ήταν υποτελής στην Τύρο. Τούτο προέκυψε ἐξ ἀνάγκης: οι Φοίνικες δεν είχαν αρκετό πληθυσμό για να ιδρύσουν μεγάλες και αυτάρκεις αποικίες· έτσι, οι πιο πολλές είχαν λιγότερους από χίλιους κατοίκους: η Καρχηδόνα αποτελούσε μια από τις λίγες εξαιρέσεις.

Μεγάλη Ελλάδα, Καρχηδόνα και Ετρουρία

Οι Έλληνες είχαν άλλα προβλήματα ή κίνητρα: η πείνα, οι πόλεμοι, οι ποικίλες διενέξεις, οδηγούσαν πολλούς στην ξενιτιά. Η αύξηση του πληθυσμού και η στενότητα χώρου στην Ἑλλάδα, αλλά και η επιθυμία επέκτασης της σφαίρας οικονομικής επιρροής, παρακίνησαν τους Έλληνες να εγκατασταθούν στην Ιταλία από το 800 ΠΚΧ και μετά. Ήταν το επόμενο μέρος προς αποικισμό κι εξελληνισμό, μετά από τα παράλια της Μικράς Ασίας ή του Ευξείνου Πόντου. Στα επόμενα 150 χρόνια, διάφορες πόλεις ίδρυσαν παράκτιες αποικίες στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, κυριαρχώντας πλήρως στο στενό τής Μεσσήνης, κι ελέγχοντας τους εμπορικούς δρόμους. Αυτή η ζώνη έγινε σταδιακά γνωστή ως Μεγάλη Ελλάδα (Magna Graecia). Οι Φοίνικες απέφευγαν τις αναμετρήσεις με τους Έλληνες, εκτός εάν διακυβευόταν περιοχή στρατηγικής σημασίας, λ.χ. η Σικελία. Στα βόρεια, οι Έλληνες βρέθηκαν αντιμέτωποι με τους Ετρούσκους, που είχαν αναβαθμιστεί ως περιφερειακή δύναμη στην Ιταλία, κι επεκτάθηκαν και στη δυτική Μεσόγειο, χάρη στην εξόρυξη κι εμπορία μετάλλων. Η ελληνική παρουσία υπονόμευε τα συμφέροντά τους, ιδίως αφότου οι Φωκαεῖς άρχισαν να ιδρύουν αποικίες στην Κορσική, τη Γαλατία, και την Ιβηρία. Αυτό ανάγκασε τους Ετρούσκους να συμμαχήσουν με τους Καρχηδονίους, που είχαν επίσης αντίθετα συμφέροντα, τα οποία τους έφερναν σε ρήξη με τους Έλληνες.

Θαλασσοπόρος στη Ζάκανθα (Sagunto)

Η κατάσταση άρχισε ν’ αλλάζει δραματικά λίγο μετά από το 640 ΠΚΧ, όταν ο πρώτος Έλληνας έμπορος κατέπλευσε στην Ταρτησσό. Ήταν, όπως φαίνεται, η πρώτη άφιξη Έλληνα των ιστορικών χρόνων στην Ιβηρία, ύστερα από τα ταξίδια των Μυκηναίων και των μυθικών ηρώων τους (λ.χ. του Ηρακλή) στην χερσόνησο. Ο ἐν λόγῳ ναυτικός ήταν ο Κωλαῖος, ένας Σάμιος εξερευνητής κι έμπορος αργύρου που, κατά τον Ἡρόδοτο, έφτασε στην Ταρτησσό γύρω στο 640. Σε μιαν εποχή που οι έμποροι ήταν κατά κανόνα ανώνυμοι, ο ιστορικός θεώρησε τον Κωλαίο αρκετά σημαντικό ώστε να τον κατονομάσει. Αφού την Ταρτησσό δεν την είχε επισκεφθεί κανένας άλλος Έλληνας κατά το παρελθόν, ο Κωλαίος εξασφάλισε ένα μεγάλο φορτίο μετάλλου (150 κιλά ασήμι), που το μετέφερε με ασφάλεια στη Σάμο, πραγματοποιώντας ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέρδη τής εποχής. Οι Φωκαείς τής Μασσαλίας ακολούθησαν την ρότα τού Κωλαίου χρόνια αργότερα, κι έριξαν άγκυρα στην Ταρτησσό. Όπως λέει ο Ηρόδοτος, οι Φωκαείς ήταν οι πρώτοι Έλληνες που έκαναν θαλάσσια ταξίδια μακρινών αποστάσεων, κι έτσι ανακάλυψαν τις ακτές τής Αδριατικής, της Τυρρηνίας, της Ιβηρίας και της Ταρτησσού. Ο Αργανθώνιος, ο περιώνυμος Ταρτήσσιος βασιλιάς κατά την Ἡροδότειον Ἱστορία, χαιρέτησε τους Έλληνες και τους προέτρεψε εἰς μάτην να εγκατασταθούν εκεί. Αλλά γιατί “εἰς μάτην”; Τελικά εγκαταστάθηκαν όντως εκεί. Και γιατί, άραγε, ο βασιλιάς επιθυμούσε τόσο διακαώς να τους έχει εκεί; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δίνεται με τις μετέπειτα ιστορικές εξελίξεις.

Η εδραίωση των Αχαιμενιδών οδήγησε στην αναδιάταξη του χάρτη
στη Μεσόγειο, σε Ανατολή και Δύση. Υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Φωκαεύς πολεμιστής (500-480 ΠΚΧ)

Μαθαίνοντας πως οι Πέρσες γίνονταν μια ολοένα και πιο επικίνδυνη δύναμη στην περιοχή τής μητρόπολής τους, Φώκαιας, ο βασιλιάς τούς έδωσε 1500 κιλά ασήμι για να οικοδομήσουν αμυντικό τείχος που να την περιβάλλει. Αλλ’ ακόμη και με το τείχος, η Φώκαια έπεσε το 546 ΠΚΧ. Για να μην υποταχθούν στον περσικό ζυγό, οι περισσότεροι Φωκαείς την εγκατέλειψαν. Ορισμένοι κατέφυγαν στην Χίο, άλλοι στις αποικίες τους στην Κορσική και άλλα μέρη τής Μεσογείου, ιδρύοντας επίσης την Ἐλέα γύρω στο 540 ΠΚΧ, ενώ αρκετοί τελικά επέστρεψαν στην πόλη τους. Ήταν η περίοδος που η Περσία καταλάμβανε τις ελληνικές πόλεις στα παράλια της Μικράς Ασίας. Κατά ιστορική ειρωνεία, οι Έλληνες δεν ήταν μόνοι σε αυτήν τη συμφορά. Οι Φοίνικες μάλλον υπέφεραν ακόμη περισσότερο: η Τύρος καταστράφηκε από τον Βαβυλώνιο βασιλιά, τον Ναβουχοδονόσωρα, το 572. Ακολούθησε ο Πέρσης βασιλιάς, Κύρος ο Μέγας, που κατέλαβε την Χαναάν, το 539 ΠΚΧ. Η Φοινίκη βυθίστηκε πιο πολύ στην παρακμή. Τότε ἐξ ἀνάγκης παρέδωσε την σκυτάλη στην Καρχηδόνα. Αρκετοί Χαναναίοι εγκαταστάθηκαν στην ανερχόμενη μητρόπολη, καθώς και σε άλλες αποικίες. Ἐν τέλει, η εδραίωση της μεγάλης αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών οδήγησε στην αναδιάταξη του χάρτη σε όλη την έκταση της Μεσογείου, όχι μονάχα στην Ανατολή, αλλά και στη Δύση. Όπως αποδείχθηκε, ο 6ος αιώνας υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Φοινικικό πλοίο, μαρμάρινο ψηφιδωτό

ΦΟΙΝΙΚΙΚΕΣ ΑΠΟΙΚΙΕΣ ιδρύθηκαν στους δυο δρόμους που οδηγούσαν στον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας: α) στις ακτές τής Βόρειας Αφρικής, και β) στη βόρεια νησιωτική ρότα (Σικελία, Σαρδηνία, και Βαλεαρίδες.⁽³⁾ Είχαν, όπως είπαμε, την υποχρέωση να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στην Τύρο, ή τη Σιδώνα, χωρίς να βρίσκονται όντως υπό τον έλεγχό τους. Αυτός ο κανόνας άλλαξε, μόλις η Καρχηδόνα ανέκτησε την ανεξαρτησία της από την Τύρο, γύρω στο 650 ΠΚΧ. Σταδιακά, επέβαλε την ηγεμονία της στη Δύση, σε άλλες φοινικικές αποικίες. Κάποιες υποτάχτηκαν εθελούσια, καταβάλλοντας πλέον στην Καρχηδόνα τον φόρο υποτέλειας, ενώ της παρέδωσαν και την ευθύνη της εξωτερικής τους πολιτικής. Άλλες, πάλι, κυρίως στην Ιβηρία και τη Σαρδηνία, αντιστάθηκαν. Οι Καρχηδόνιοι έστειλαν στρατό, και διόρισαν τις τοπικές αρχές, διατηρώντας τον άμεσο έλεγχο. Η πολιτική αυτή εφαρμόστηκε άτεγκτα κατά τους Καρχηδονιακούς πολέμους, όταν πλέον η Καρχηδόνα θα γινόταν ο αδιαφιλονίκητος ηγεμόνας όλων ανεξαιρέτως των Φοινίκων, με συνέπεια αρκετές ιβηρικές αποικίες να ταχθούν στο πλευρό των Ρωμαίων. Αν αυτή ήταν η μεταχείριση που επεφύλασσαν στους δικούς τους ανθρώπους, στ’ αδέρφια τους, μπορεί να φανταστεί κανείς τι περίμενε τους υπόλοιπους.

• ⁽³⁾ Ποιος ο σκοπός των φοινικικών αποικιών στον δεύτερο δρόμο προς τον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας; Ο πρώτος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Φοινίκη με την Ιβηρία, παραπλέοντας τα παράλια της Βόρειας Αφρικής. Ο δεύτερος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Ελλάδα με την Ιβηρία, πλέοντας από νησί σε νησί. Άρα, οι αποικίες εδώ προφανέστατα δεν εξυπηρετούσαν την εμπορική δραστηριότητα των Φοινίκων. Κύριος σκοπός τους ήταν να εμποδίσουν τους Έλληνες να πλεύσουν προς δυσμάς: είχαν πρωτίστως στρατηγική σημασία.

Η Διδώ οικοδομεί την Καρχηδόνα (Η ανερχόμενη Καρχηδονιακή αυτοκρατορία),
του J. M. W. Turner (1815)

Ιδρυτής τής Καρχηδόνας, σύμφωνα μ’ Έλληνες ιστορικούς, υπήρξε η Ἐλίσσα, που ο Βιργίλιος στην Αἰνειάδα του, την ονόμασε Διδώ. Η πόλη χτίστηκε σε ακρωτήρι, που επέτρεπε τον έλεγχο του θαλάσσιου εμπορίου στη Μεσόγειο. Όλα τα πλοία που διέσχιζαν την θάλασσα, έπρεπε να περάσουν ανάμεσα στην Τυνησία και τη Σικελία, εξασφαλίζοντας στην πόλη μεγάλη δύναμη κι επιρροή. Ιδρύθηκε το 814 ΠΚΧ, και αναδείχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες πόλεις τής ελληνιστικής περιόδου (ορισμένοι υπολογίζουν ότι μόνον η Ἀλεξάνδρεια ήταν μεγαλύτερη). Σε αντίθεση με όλους τους υπόλοιπους Φοίνικες, οι Καρχηδόνιοι διέθεταν αριστοκρατία γαιοκτημόνων, έχοντας υπό την κυριότητά τους την ενδοχώρα τής Βόρειας Αφρικής, και τους δρόμους τού εμπορίου μέσω της Σαχάρας. Επιπλέον, σε αντίθεση με τους Ρωμαίους, και παρά τις ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό, η καρχηδονιακή ιθαγένεια ήταν αποκλειστικό προνόμιο. Το κύριο μέλημα της πολιτείας ήταν η προστασία τού εμπορίου. Οι πολίτες εξαιρούνταν από την φορολογία, και απασχολούνταν πρωτίστως σε αυτόν τον τομέα, ως έμποροι ή εργαζόμενοι. Υπό αυτές τις συνθήκες, η Καρχηδόνα δεν μπορούσε ν’ αντέξει τη διεξαγωγή μακροχρόνιων πολέμων, εξαιτίας των αρνητικών επιπτώσεων στις εμπορικές δραστηριότητες.⁽⁴⁾

Η Διδώ και η περιτειχισμένη Καρχηδόνα (μετάλλιο, 1550 ΚΧ)

• ⁽⁴⁾ Αυτή η αντίφαση αποτελεί την ἀχίλλειον πτέρνα όλων ανεξαιρέτως των υπερδυνάμεων. Ως εμπορική αυτοκρατορία, η Καρχηδόνα θα προτιμούσε την ειρήνη· αλλ’ όμως, ως εμπορική αυτοκρατορία, ήταν υποχρεωμένη να πολεμά διαρκώς – όπως πράγματι συνέβη: εναντίον των Ελλήνων πρώτα, και των Ρωμαίων έπειτα. Παράλληλα, η άρνηση των Καρχηδονίων να δώσουν πολιτικά δικαιώματα σε γείτονες για να τους ενσωματώσουν στην κοινωνία τους, είχε ως αποτέλεσμα να παραμείνουν ως το τέλος μια μικρή, προνομιούχα, αλλά κι ευάλωτη μειονότητα, αναγκασμένη να χρησιμοποιεί όλο και πιο πολύ μισθοφόρους στους πολέμους. Αυτό θα ήταν μοιραίο για την Καρχηδόνα…

Πόλεμοι κατά των Ελλήνων, λόγω της αδυναμίας τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό: τα προϊόντα
της ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες απειλούσαν:
α) να υπονομεύσουν τους Φοίνικες, προσφέροντας καλύτερα
προϊόντα, και β) ν’ αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Η πολεμική μηχανή, πάντως, ήταν άκρως αποτελεσματική. Το ναυτικό της ήταν από τα μεγαλύτερα της Μεσογείου, αφού χρησιμοποιούσε τη μαζική παραγωγή, για υψηλή αποδοτικότητα, με χαμηλό κόστος, ενώ ο στρατός της διέθετε τους εκπαιδευμένους για πόλεμο ελέφαντες της βόρειας Αφρικής, που έχουν πλέον εκλείψει. Η Καρχηδόνα στράφηκε προς δυσμάς, κι έτσι έγινε ο “μεσάζοντας” μεταξύ τής πλούσιας σε ορυκτά Ιβηρίας και της Ανατολής. Ο δρόμος τής επέκτασής της προς ανατολάς, κατά μήκος των αφρικανικών παραλίων (μέσω της Λιβύης), ήταν κλειστός εξαιτίας τής ελληνικής αποικίας τής Κυρήνης, που είχε ιδρυθεί το 630 ΠΚΧ. Οι πόλεμοι εναντίον των Ελλήνων οφείλονταν στην αδυναμία τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό, με δεδομένο ότι τα προϊόντα “Καρχηδονιακής κατασκευής” ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες άποικοι συνιστούσαν διπλή απειλή, μήπως και: α) υπονομεύσουν τους Φοίνικες, με την προσφορά καλύτερων προϊόντων, και β) αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Καρχηδονιακό χρυσό νόμισμα με άλογο

Η αυτοκρατορία εξαρτιόταν υπέρ το δέον από την Ταρτησσό, κι ἐν γένει την Ιβηρία, απ’ όπου και προμηθευόταν τεράστιες ποσότητες αργύρου, μολύβδου, χαλκού και κασσίτερου, που ήταν αναγκαίος για την παραγωγή μπρούντζου. Οι εμπορικές σχέσεις τής Καρχηδόνας με τους Ίβηρες, ιδίως την Ταρτησσό, και η ναυτική ισχύς για την επιβολή τού μονοπωλίου σε αυτές τις συναλλαγές, ή ακόμη με την πλούσια σε κασσιτερίτη Αγγλία, της έδωσαν τη δυνατότητα να καταστεί ο κυριότερος, σχεδόν αποκλειστικός, προμηθευτής κασσίτερου και παραγωγός μπρούντζου. Το μονοπώλιο αυτό, μια από τις σημαντικότερες πηγές ευημερίας και δύναμης της Καρχηδόνας, έπρεπε να διαφυλαχθεί πάσῃ θυσίᾳ: ένας Καρχηδόνιος καπετάνιος θα προτιμούσε να ρίξει το πλοίο του στα βράχια των ακτών τής Βρετανίας, παρά ν’ αποκαλύψει σε ανταγωνιστή πώς θα μπορούσε να την προσεγγίσει με ασφάλεια. Η Καρχηδόνα δεν ήταν απλώς ο μοναδικός σημαντικός προμηθευτής κασσίτερου: η στρατηγική της θέση στη Μεσόγειο, ελέγχοντας την θαλάσσια περιοχή μεταξύ Σικελίας και Τυνησίας, τις εσωτερικές “Ηράκλειες στήλες” τής mare nostrum, της έδινε τη δυνατότητα να ελέγχει ως και τον εφοδιασμό των χωρών τής Ανατολής με κασσίτερο. Ήταν επίσης ο μεγαλύτερος παραγωγός αργύρου, από τα ορυχεία τής Ιβηρίας, αλλά και της Βόρειας Αφρικής και, παράλληλα με το μονοπώλιο κασσίτερου, το εμπόριο αυτό ήταν από τα πλέον κερδοφόρα. Η πορφύρα, επιπλέον, ήταν ένα από τα πιο πολύτιμα προϊόντα, με τιμή που ήταν 15-20 φορές το βάρος της σε χρυσό. Αρχαίες πηγές συμπεραίνουν ότι, μέσω του εμπορίου της, η Καρχηδόνα είχε γίνει ίσως η πλουσιότερη πόλη στον κόσμο. Ωστόσο, χωρίς το μονοπώλιο στις συναλλαγές με την Ταρτησσό, και γενικά την Ιβηρία, η Καρχηδονιακή Αυτοκρατορία θα ήταν αδιανόητη. Οι ηγέτες της το είχαν συνειδητοποιήσει αυτό, όταν αντικαθιστούσαν τους Χαναναίους ως ηγεμόνες τής Ιβηρίας περί το 575 ΠΚΧ. Δεν θα πρέπει να πέρασε πολύς καιρός και στην Ταρτησσό κατέφθασαν οι Μασσαλιώτες Φωκαείς. Οι φιλικές σχέσεις τού βασιλιά Αργανθώνιου με τους Έλληνες θα πρέπει να ενόχλησαν τὰ μάλα την Καρχηδόνα, καθώς ένιωσε ν’ απειλείται το μονοπώλιό της. Έπρεπε άμεσα ν’ αναλάβει δράση εναντίον των “παρείσακτων”, προκειμένου να εδραιωθεί ως η μεγαλύτερη οικονομική και στρατιωτική δύναμη της δυτικής Μεσογείου.

Αδιανόητη η Καρχηδονιακή Αυτοκρατορία χωρίς την Ιβηρία.
Η “καδμεία νίκη” των Ελλήνων στη ναυμαχία τής Ἀλαλίας…

Τριήρης, ψηφιδωτό από την Καρχηδόνα

Η “δράση” αυτή έλαβε χώρα στο Τυρρηνικό πέλαγος περί το 537 ΠΚΧ: ήταν η ιστορική Ναυμαχία τής Ἀλαλίας. Όταν αλώθηκε η μητρόπολη, Φώκαια, από τους Πέρσες, οι περισσότεροι πολίτες της προτίμησαν να εγκατασταθούν στην κορσικανική αποικία τους, την Αλαλία (ή Aléria για τους Ρωμαίους). Αλλ’ αυτό απετέλεσε πλήγμα για το ετρουσκικό και το καρχηδονιακό εμπόριο στο νησί, και οδήγησε στη συμμαχία Καρχηδόνας και Ετρουρίας. Ο κοινός τους πολεμικός στόλος, καμουφλαρισμένος ως πειρατικός, αριθμούσε 120 πλοία· όμως νικήθηκε από μόλις 60 ελληνικά πλοία, τα οποία μετέφεραν αποίκους στην Αλαλία. Θ’ αποτελούσε θρίαμβο τακτικής τής ελληνικής πλευράς, αφού κατάφερε να καταστρέψει μια διπλάσια σε μέγεθος εχθρική δύναμη· αλλά οι Φωκαείς έχασαν σχεδόν τα δύο τρίτα τού στόλου τους. Επρόκειτο, κατά τον Ηρόδοτο, για καδμεία νίκη – αργότερα θα την χαρακτήριζαν πύρρειο νίκη.⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Καδμεία είναι η νίκη που συνοδεύεται από την δική μας καταστροφή. Ο όρος προέρχεται από τον Κάδμο, τον θρυλικό ιδρυτή των Θηβών, που ζήτησε να του φέρουν νερό από πηγή, την οποία φρουρούσε ένας δράκος των υδάτων, με συνέπεια να χάσει τους συντρόφους του. Ο Ηρόδοτος δεν μπορούσε να γνωρίζει τη μεταγενέστερη ανάλογη φράση, πύρρειος νίκη, που επιτυγχάνεται με τόσο καταστροφικό κόστος, ώστε αποτελεί προοίμιο της ήττας. Πήρε τ’ όνομά της από τον Πύρρο, βασιλιά τής Ηπείρου, που ο στρατός του υπέστη δυσαναπλήρωτες απώλειες, νικώντας τούς Ρωμαίους δύο φορές, το 280-279 ΠΚΧ, κατά τον Πύρρειο πόλεμο. Οι Ρωμαίοι υπέστησαν πολύ μεγαλύτερες απώλειες, αλλά είχαν περισσότερες εφεδρείες. Λέγεται πως ο Πύρρος τότε μονολόγησε: “Άλλη μια τέτοια νίκη και θα γυρίσω στην Ήπειρο μονάχος”.

Ο βασιλιάς Πύρρος τής Ηπείρου

Συνειδητοποιώντας ότι δεν θ’ άντεχαν μια νέα επίθεση, οι Έλληνες εκκένωσαν την Κορσική, αναζητώντας καταφύγιο στο Ῥήγιο. Θρυλείται πως οι Ετρούσκοι λιθοβόλησαν μέχρι θανάτου τούς Έλληνες αιχμαλώτους. Αντίθετα, οι (πολύ πιο πρακτικοί) Καρχηδόνιοι τους πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα. Η Ετρουρία πήρε την Κορσική, ενώ η Καρχηδόνα διατήρησε τη Σαρδηνία. Οι Καρχηδόνιοι διεξήγαγαν άλλες δύο σημαντικές ναυμαχίες με τους Μασσαλιώτες, έφυγαν ηττημένοι και από τις δυο, μα παρ’ όλα αυτά, κατόρθωσαν να διασφαλίσουν την Ιβηρία και να κλείσουν τις Ηράκλειες στήλες, το στενό τού Γιβραλτάρ, για την ελληνική ναυσιπλοΐα, συγκρατώντας, με αυτόν τον τρόπο, την ελληνική επέκταση στην Ιβηρία ως και το 480 ΠΚΧ. Παρά τις νίκες, οι Μασσαλιώτες δεν εξασφάλισαν καθόλου οφέλη, διατηρώντας απλώς τον έλεγχο των ιβηρικών τους αποικιών. Όλα έδειχναν πως δεν είχε διαταραχθεί το status quo στην Ιβηρία. Αλλά στην πραγματικότητα, στην χερσόνησο εκτυλισσόταν μια μεγάλη τραγωδία, που οδήγησε στην κατάρρευση και τον αφανισμό τής Πολιτείας και του πολιτισμού τής Ταρτησσού.

Tartessos… delenda est!

ΚΑΠΟΙΟΙ ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ θεωρούν πως η ελληνική νίκη/ήττα στην Αλαλία, όπως και η απουσία Ελλήνων εμπόρων στην Ταρτησσό, οδήγησαν στην κατάρρευση… Άντε πάλι! Σε όλη τη διάρκεια των αιώνων ανάπτυξης, οι ἐν λόγῳ συγγραφείς έβλεπαν μόνον Φοίνικες να συναλλάσσονται εκεί. Αἴφνης, το εμπόριο με τους Έλληνες απέκτησε τόσο ζωτική σημασία για την επιβίωση των Ταρτησσίων, ώστε εξέπνευσαν, μόλις οι Καρχηδόνιοι τους έκοψαν το… “οξυγόνο”! Υπάρχουν επίσης μελετητές που προσφέρουν μεν την εναλλακτική ιδέα μιας “ένοπλης σύρραξης”, αλλά σε γενικές γραμμές, αποφεύγοντας να προσδιορίσουν ποιος πολεμούσε ποιον. Σε ορισμένες εκδοχές τής ταρτήσσιας τραγωδίας, όχι μόνον οι δράστες, αλλά και ο χρόνος, αναφέρονται ρητά: “Οι Καρχηδόνιοι προκάλεσαν την κατάρρευση περί το 530 π.Χ.” Η Καρχηδόνα θα πρέπει να είχε θέσει την Ταρτησσό σε “καραντίνα”, λίγο μετά από τον θάνατο του Αργανθώνιου το 550 ΠΚΧ. Αυτός είναι, μάλλον, ο λόγος που δέκα χρόνια αργότερα, με Καρχηδόνιους κι Ετρούσκους να συμμαχούν κατά των Ελλήνων, οι Ταρτήσσιοι δεν ενήργησαν με “σύνεση”, ώστε να παραμείνουν ουδέτεροι: στάθηκαν στο πλευρό των Ελλήνων – και το πλήρωσαν ακριβά. Η κατάσταση δεν επέτρεπε “πολυτέλειες” ουδετερότητας…

Νήσος Γαδείρων > Gadir > Gades > Cádiz

Οι Καρχηδόνιοι, αναθαρρημένοι από την έκβαση της ναυμαχίας τής Αλαλίας, θα πρέπει να εξαπέλυσαν τέτοιο “κράτος τρόμου”, ώστε ακόμα και τ’ αδέρφια τους των Γαδείρων στράφηκαν εναντίον τους. Οι Καρχηδόνιοι πολιόρκησαν αμέσως την χαναανική πόλη, παρά τη συγγένεια αίματος, και την κατέλαβαν. Οι Γαδιτάνοι υπέφεραν τόσο πολύ, και ἐπὶ μακρόν, ώστε κατά τον δεύτερο Καρχηδονιακό πόλεμο, το 206 ΠΚΧ, στασίασαν εναντίον της Καρχηδόνας, και όταν η πόλη τους έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων, καλωσόρισαν τους νικητές. Φυσικά, οι νέοι ηγεμόνες δεν ήταν καλύτεροι: δεν πέρασε ούτε χρόνος και η ρωμαϊκή παρουσία συγκλονίστηκε από ανταρσία κι εξέγερση των Ιβήρων εναντίον τους… Οι Χαναναίοι, πάντως, αποδείχθηκαν σε τουλάχιστον έναν τομέα ανώτεροι των Καρχηδονίων: Λίγο μετά από την άλωση των Γαδείρων από τους τελευταίους, και συγκεκριμένα το 525 ΠΚΧ, ο βασιλιάς των Περσών, Καμβύσης, έγινε κύριος της Αιγύπτου. Τότε η Καρχηδόνα γλύτωσε μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία απέναντι στην Περσική Αυτοκρατορία, αφού οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν τα πλοία τους στους Μήδους, για μιαν αφρικανική εκστρατεία εναντίον των αδελφών τους. Φαίνεται ότι, τουλάχιστον για τους Χαναναίους, σε αντίθεση με τους Καρχηδονίους, οι δεσμοί αίματος συνέχιζαν να είναι σημαντικοί. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, έστω και αν δεν υπέστη κάποιαν ήττα, η Καρχηδόνα ίσως να κατέβαλλε περιστασιακά φόρο υποτέλειας στον Μεγάλο Βασιλέα των Βασιλέων.

Οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν πλοία στους Μήδους
για να εκστρατεύσουν εναντίον των Καρχηδονίων αδελφών
τους, που έτσι γλύτωσαν μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία.

Bronce Carriazo: ταρτήσσια μπρούντζινη πλάκα
(περιοχή Σεβίλλης) αναπαριστά μια ντόπια θεά
των βάλτων, παρόμοια με τις Αστάρτη και Άθωρ

Η Καρχηδόνα προχώρησε στην καταστροφή τής Ταρτησσού, κι εκδίωξε τους Έλληνες από την νότια Ιβηρία, υπερασπιζόμενη με άγρυπνο μάτι το εμπορικό της μονοπώλιο στη δυτική Μεσόγειο, μ’ επιθέσεις μέχρι και σ’ εμπορικά πλοία των αντιπάλων. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία, η Ταρτησσός φαίνεται να είχε περιορισμένες αμυντικές δυνατότητες, αφού η επιτυχία της ανέκαθεν βασιζόταν στο εμπόριο και τις φιλικές σχέσεις με τους γείτονές της. Όμως, κάτι τέτοιο είναι μάλλον απίθανο: το βασίλειο είχε τόσο πλούτο, ώστε οὐκ ὀλίγες ιβηρικές φυλές θα το εποφθαλμιούσαν. Άρα, θα πρέπει να υπήρχαν αμυντικά τείχη και αποτρεπτικές δυνάμεις ξηράς και θάλασσας, ἤτοι στρατός και ναυτικό. Όσον αφορά την χρονολογία τής καταστροφής, κάποια ιστορικά κείμενα την προσδιορίζουν στο 533 ΠΚΧ, είναι δηλαδή σύμφωνη μ’ εκείνη που αναφέρθηκε προηγουμένως (“περί το 530 π.Χ.”), κι άλλα λίγο αργότερα, γύρω στο 500 ΠΚΧ. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν αυτές οι δύο χρονολογίες αναφέρονται στο ίδιο επεισόδιο, ή αν η “ένοπλη σύρραξη” Ταρτησσίων και Καρχηδονίων διήρκεσε πάνω-κάτω τριάντα χρόνια. “Λέγεται”, διαβάζουμε σ’ ένα από τα ἐν λόγῳ κείμενα, “ότι γύρω στο 500 π.Χ., η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που κατέστρεψαν την πρωτεύουσα και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα”. Είναι πληροφορία σημαντική, αν θυμηθούμε τις περιγραφές τής Ταρτησσού, ότι διέθετε εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων τού παλιρροϊκού ποταμού της, καθώς επίσης την υποτιθέμενη ομοιότητά της με την Ατλαντίδα.

“Η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που την
κατέστρεψαν και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα.”

Αυλητρίς, ιβηρικό ανάγλυφο της Osuna (επαρχία Σεβίλλης, τέλη 3ου ή αρχές 2ου αιώνα ΠΚΧ)

Η απότομη εξαφάνιση, και το γεγονός πως η πρωτεύουσα δεν βρέθηκε ποτέ, προκάλεσε πολλές εικασίες: όντως, πώς είναι δυνατόν να εξαφανίστηκε ένας τόσο σημαντικός πολιτισμός, χωρίς ν’ αφήσει ίχνη; Εάν η πρωτεύουσα μας διαφεύγει, υπάρχουν άλλες ταρτήσσιες πόλεις που μπορούν να μας πουν την αλήθεια. Η Tavira–Balsa, στο Algarve, καταστράφηκε βίαια στα τέλη τού 6ου αιώνα, ίσως μαζί με την πρωτεύουσα και άλλες πόλεις, όταν οι Καρχηδόνιοι επέβαλαν την “σιδηρὰ πυγμή” τους (βλέπε Χρονικό 21, υποσημείωση 13). Λέγεται πως η Μαινάκη, η ελληνική πόλη που ιδρύθηκε κοντά στη Μάλαγα και υπό την αιγίδα τής Ταρτησσού, επίσης καταστράφηκε γύρω στο 500 ΠΚΧ. Γνωρίζουμε, επιπλέον, ότι την ίδια εποχή αρκετές χαναανικές αποικίες ερημώθηκαν. Είναι άγνωστον αν η συμφορά συνδεόταν με την παρακμή τής Φοινίκης, ή με τις επιχειρήσεις “εθνοκάθαρσης” της Καρχηδόνας, ή τις εξεγέρσεις των ντόπιων. Παρ’ όλες τις ανασκαφές, δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστούν με βεβαιότητα η Μαινάκη, είτε η Άκρα Λευκή στο Alicante, αλλά ούτε και η ίδια η πόλη τής Ταρτησσού. Όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα των συνεχιζόμενων ερευνών, δεν μπορούμε ν’ αγνοήσουμε τ’ αρχαία κείμενα που μνημονεύουν τις πόλεις αυτές. Αλλιώς, και οι μαρτυρίες για την θρυλική Πολιτεία και τον όλεθρό της θα θεωρηθούν ως θρύλοι, ή ως ιστορίες φαντασίας…

Είναι προφανής ο πειρασμός που νιώθει κανείς, ώστε να παρουσιάσει τους Χαναναίους ως “φιλήσυχους αποίκους”, ενώ αντίθετα τους Καρχηδόνιους ως “πολεμοχαρείς αποικιοκράτες”. Έχουμε, όμως, δει τους Φοίνικες να ενεργούν με τρόπο κάθε άλλο παρά ειρηνόφιλο, όποτε ο αντίπαλος ήταν “του χεριού τους”.⁽⁶⁾ Σε κείμενο για την Ιστορία τής αρχαίας Onuba (Huelva), εκτός από τα πολλά ανοικτά ερωτήματα και τις ποικίλες εικασίες, υπάρχουν και ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία. Καθώς φαίνεται, η Ταρτησσός βυθιζόταν σταδιακά στην κρίση και την παρακμή, στη διάρκεια του 8ου ΠΚΧ αιώνα, σε μιαν εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως ήταν τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν, ο οποίος εδώ προσδιορίζεται ως πόλη των Φωκαέων.⁽⁷⁾ Ο συντάκτης δεν κρύβει την έκπληξή του για το πόσο κοντά στην πρωτεύουσα ήταν πράγματι ο ελληνικός οικισμός, κι επισημαίνει αυτό που παρατήρησαν οι αρχαιολόγοι στην Ουέλβα, ότι δηλαδή τα φοινικικά κεραμικά μειώνονταν, ενώ παράλληλα αυξάνονταν τα ελληνικά αγγεία, που ήταν σαφώς ανώτερης ποιότητας.⁽⁸⁾

Ελληνική περικεφαλαία στο Jerez, την Asta Regia, κοντά στον Μενεσθέως λιμένα

• ⁽⁶⁾ Η ἐν λόγῳ νοοτροπία, οπωσδήποτε, δεν αποτελεί φοινικική ιδιαιτερότητα, αλλ’ ανθρώπινο χαρακτηριστικό: όλοι σχεδόν πράττουν αναλόγως. Οι Έλληνες λ.χ. ενεργούσαν συχνά-πυκνά ως οι “τσαμπουκάδες” τής αρχαιότητας (αν και κάποιες φορές, αυτός ο “τσαμπουκάς” τούς έσωσε, όπως κατά τους Περσικούς πολέμους). Μιλώντας για τους Χαναναίους, ας πάμε πίσω στο Χρονικό 20, για τους αινιγματικούς Λαούς τής Θάλασσας. Ένας από αυτούς, οι Tjeker,

“φτάνοντας στην Χαναάν, κατέλαβαν την πόλη-κράτος τής Dor και τη μετέτρεψαν σε μεγάλη και καλά οχυρωμένη πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Η Dor καταστράφηκε βίαια, στα μέσα τού 11ου αιώνα ΠΚΧ, από τους επεκτατικούς τότε Φοίνικες, που ανακόπηκαν αρχικά από τους Φιλισταίους, και κατόπιν από τους Εβραίους.”

Φυσικά, εκτός από αυτές τις μικρές τοπικές δυνάμεις που εμπόδισαν την φοινικική επέκταση, υπήρχαν και οι υπερδυνάμεις, όπως οι Ασσύριοι, οι Βαβυλώνιοι, και οι Πέρσες. Συμπέρασμα: είναι σίγουρο πως δεν υπήρχαν διόλου περιθώρια για επέκταση των Φοινίκων στο Λεβάντε.

• ⁽⁷⁾ Ἐν μέσῳ των ποικίλων εικασιών και υπονοιών του, διατείνεται πως ο 8ος αιώνας ΠΚΧ, ήταν μια “εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν”. Πότε, όντως, έγινε αυτή η συνύπαρξη; Ήταν κατά τον 8ο, ή τον 6ο αιώνα; Στο Χρονικό 22, παρουσιάστηκαν και οι δυο εκδοχές:

“… το πιθανότερο είναι πως οι ελληνικές αποικίες, στα μεσογειακά παράλια της Ιβηρίας, εμφανίστηκαν στον ‘χάρτη’ μετά από την ίδρυση της Μασσαλίας, περί το 600 ΠΚΧ.” Όμως, “οι Έλληνες της ομηρικής εποχής – ή τα προϊόντα τους – άρχισαν να καταφθάνουν στα ιβηρικά λιμάνια κατά τον 9ο-8ο αιώνα. Ως προς το ποιοι μετέφεραν τα ελληνικά αγγεία και λοιπά αγαθά, αυτοί κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι οι Φοίνικες… Αυτό που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, κ.ο.κ.”

Ο βασιλιάς Αργανθώνιος
της Ταρτησσού

• ⁽⁸⁾ Ο συντάκτης διακατέχεται μάλλον από προκατάληψη έναντι των Ελλήνων, παρουσιάζοντάς τους ως αποσταθεροποιητικό παράγοντα, καθώς τρομοκρατούσαν, δήθεν, την ύπαιθρο και προωθούσαν τα προϊόντα τους διὰ τῆς βίας… Αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι τα προϊόντα αυτά ήταν ανώτερης ποιότητας! Μα εκείνοι που καταφεύγουν στη βία είναι οι μονοπωλητές με τα λιγότερο ελκυστικά προϊόντα, ώστε ν’ αποφύγουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Παραδέχεται, πάντως, πως όλες αυτές οι εικασίες δεν στηρίζονται σε αρχαιολογικά ευρήματα.

Η επιδείνωση της κατάστασης κατά τον επόμενο αιώνα εκδηλώνεται με την σχεδόν πλήρη εξαφάνιση των ανοικτών οικισμών: οι πόλεις περιτειχίζονται πλέον. Κατά τον 6ο αιώνα ΠΚΧ, παρατηρούμε το ξέσπασμα άλλης μιας κρίσης, που φαίνεται από την πτώση των εξαγωγών ορυκτών. Η τραγική κορύφωσή της έρχεται με την καταστροφή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους, μια και συμμάχησε με τους Έλληνες. Οι κατακτητές, σημειωτέον, δεν είχαν καμιά πρόθεση να συντρίψουν απλώς την αντίσταση των κατακτημένων, κάτι που δείχνει πόσο ανελέητη ήταν η σύγκρουση, ανάλογη με ό,τι σήμερα ορίζεται ως “γενοκτονία”. Η διάδοχη κουλτούρα των Τουρδητανών, ή και Τουρδούλων (των Turdetani) στη νότια Ανδαλουσία, σηματοδοτεί μιαν οπισθοδρόμηση στα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου στον Ατλαντικό, σε συνθήκες τής εποχής τού σιδήρου τού 5ου αιώνα ΠΚΧ – είναι δηλαδή πισωγύρισμα τουλάχιστον δυο ή τριών αιώνων.

Η ναυμαχία τής Σαλαμίνας, του Wilhelm von Kaulbach (1868)

Η διπλή πανωλεθρία των Φοινίκων σε Σικελία και Σαλαμίνα

ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΗΣ “PAX PUNICA” (“καρχηδονιακής ειρήνης”) στη νότια Ιβηρία, η Καρχηδόνα έστρεψε την προσοχή της σε μιαν άλλη περιοχή μεγάλης στρατηγικής σημασίας, που βρισκόταν κυρίως υπό ελληνικό έλεγχο: τη Σικελία. Οι Καρχηδόνιοι σχεδίασαν τη μεγαλύτερη ως τότε εκστρατεία τους σε άλλη χώρα και, ύστερα από προετοιμασία τριών χρόνων, αποβιβάστηκαν στη Σικελία. Ήταν ο Α’ Σικελικός πόλεμος,⁽⁹⁾, που συνέπεσε με την εκστρατεία τού Ξέρξη κατά της Ελλάδας το 480 ΠΚΧ, γεννώντας υπόνοιες για το ενδεχόμενο μιας συμμαχίας ανάμεσα στην Καρχηδόνα και την Περσία. Όμως, έστω και χωρίς επίσημο σύμφωνο, η Καρχηδόνα φρόντισε να συμπέσει χρονικά η εκστρατεία της μ’ εκείνην των Αχαιμενιδών, ώστε ν’ αποκλείσει το ενδεχόμενο αποστολής ενισχύσεων από την Ελλάδα στη Σικελία. Το τελικό αποτέλεσμα και στις δυο εκστρατείες ήταν καταστροφικό για τους εισβολείς. Ιδίως για τους Φοίνικες, η ήττα ήταν διπλή: μια πανωλεθρία, όχι μόνον των Καρχηδονίων στη Σικελία, αλλά επίσης των Χαναναίων, που πολέμησαν στη ναυμαχία τής Σαλαμίνας υπό τις διαταγές των Περσών. Οι επιπτώσεις τής συντριβής ήταν καταλυτικές στην Καρχηδόνα, με την προώθηση σαρωτικών μεταρρυθμίσεων: τότε εγκαθιδρύθηκε ολιγαρχική Πολιτεία,⁽¹⁰⁾ που ακολούθησε πολιτική απομονωτισμού κατά τα επόμενα εβδομήντα χρόνια, στη διάρκεια των οποίων δεν προχώρησε σε καμιά ενέργεια εναντίον των Ελλήνων, ούτε καν βοήθησε κάποιον από τους αντιπάλους τους. Ως προς τον οικονομικό τομέα, το θαλάσσιο εμπόριό της με την Ανατολή είχε αποκοπεί από τους Έλληνες στην Ελλάδα, ενώ και οι πόλεις τής Μεγάλης Ελλάδας μποϋκοτάρανε τους εμπόρους τής Καρχηδόνας. Αυτό οδήγησε στην χρήση καραβανιών για τις συναλλαγές της με την Ανατολή, και στην ανάπτυξη του εμπορίου με τη Δύση, αφού επικεντρώθηκε στην εξερεύνηση κι επέκτασή της στην Αφρική και την Εὐρώπη. Ο απομονωτισμός είναι η εξήγηση που οι δύο μεγάλες θαλάσσιες δυνάμεις τού 5ου αιώνα, Καρχηδόνα και Αθήνα, δεν ενεπλάκησαν σε πόλεμο. Είναι η εποχή που οι Αθηναίοι άρχισαν μαζικές εξαγωγές αγγείων στην Ιβηρία, κυρίως στα νοτιοανατολικά της. Αλλά και πάλι, όπως και στην προηγούμενη χαναανική περίοδο της Ιβηρίας, οι αρχαιολόγοι δεν γνωρίζουν ακόμη αν τα πλοία που μετέφεραν τα προϊόντα ήταν καρχηδονιακά, ή αθηναϊκά.

Το αρχαίο θέατρο στο Ταυρομένιον (Taormina) στη Σικελία

• ⁽⁹⁾ Οι επτά Σικελικοί πόλεμοι (ελληνο-καρχηδονιακοί) ήταν ουσιαστικά η θλιβερή συνέχεια της ανηλεούς “παράδοσης” του εμφύλιου σπαραγμού μεταξύ Ελλήνων, μα και με την Καρχηδόνα μεταξύ των εμπλεκομένων, αλλάζοντας στρατόπεδα, κι εξασφαλίζοντας συνήθως τη μερίδα τού λέοντος στο τέλος. Οι Σικελικοί πόλεμοι ήταν οι πιο μακρόχρονοι της αρχαιότητας (600–265), κορυφώθηκαν με τους (ρωμαιο-)Καρχηδονιακούς πολέμους (264–146 ΠΚΧ), κι έληξαν με την ισοπέδωση της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους.

• ⁽¹⁰⁾ Η “καθιερωμένη” μετάφραση της φράσης oligarchic Republic στα ελληνικά είναι ολιγαρχική Δημοκρατία – με αυτό το κεφαλαίο “Δ” να διευκρινίζει πως ο όρος αφορά όχι την ουσία, αλλά το σύστημα διακυβέρνησης (δηλαδή, το αντίθετο της μοναρχίας). Ωστόσο, η μεταφραστική ανεπάρκεια είναι προφανής, καθώς το αντίθετο της δημοκρατίας είναι, φυσικά, η ολιγαρχία, ή η αριστοκρατία. Σε ανάλογο παραλογισμό καταλήγει κανείς αν προσπαθήσει να μεταφράσει την φράση democratic Republic, ή αν σκεφτεί πως μια “Δημοκρατία” μπορεί κάλλιστα να είναι δικτατορία, ενώ μια μοναρχία “δημοκρατία”! Τα νέα ελληνικά και στον τομέα αυτό υστερούν. Όμως, αντί να χρησιμοποιήσουμε τον ρωμαϊκό όρο (res publica: ρεπούμπλικα), ας μιμηθούμε ελληνομαθείς Ρωμαίους, όπως ο Κικέρων, που κάποιες φορές χρησιμοποιούσαν τον ελληνικό όρο πολιτεία – δηλαδή πόλη, αλλά και κράτος, και σύστημα διακυβέρνησης.

Οι Καρχηδόνιοι γλύτωσαν από μια νέα μεγάλη δοκιμασία
όταν έσβησε ο Αλέξανδρος, ενώ δημιουργούσε στόλο για
να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Ο Αλέξανδρος με τη λεοντοκεφαλή
τού Ηρακλή, πλάκα από χυτή πέτρα,
1ος-4ος αιώνας ΚΧ

Ενώ οι Καρχηδόνιοι ήταν απασχολημένοι σ’ έναν ακόμη Σικελικό πόλεμο, οι ανερχόμενοι Μακεδόνες, με τους Φίλιππο και Ἀλέξανδρο επικεφαλής, νίκησαν τις πόλεις-κράτη τής Ελλάδας, κι επέφεραν την πτώση τής Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών. Όλες οι φοινικικές πόλεις στην Χαναάν υποτάχθηκαν, εκτός από την Τύρο, που πολιορκήθηκε και λεηλατήθηκε το 332 ΠΚΧ. Οι ακμάζοντες Έλληνες των ελληνιστικών χρόνων εκτόπισαν τα τελευταία απομεινάρια τής πάλαι ποτέ φοινικικής κυριαρχίας στους εμπορικούς δρόμους τής ανατολικής Μεσογείου, κι έγραψαν το τέλος τής ιστορίας τής Φοινίκης. Οι Καρχηδόνιοι ήταν οι τελευταίοι των Φοινίκων. Γλύτωσαν, μάλιστα, από μιαν ακόμη μεγάλη δοκιμασία, όταν έσβησε ο Αλέξανδρος το 323 ΠΚΧ, ενώ δημιουργούσε στόλο στην Κιλικία, για να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Οι μάχες των Διαδόχων, με την τριμερή διένεξη μεταξύ τής Μακεδονίας των Αντιγονιδών, της Αιγύπτου των Πτολεμαίων και της Συρίας των Σελευκιδών, ήταν επίσης πολύ καλές ειδήσεις για την Καρχηδόνα, που απέφευγε περιττές συγκρούσεις. Οι εμπορικές σχέσεις αποκαταστάθηκαν με την Αίγυπτο, μαζί με την θαλάσσια πρόσβαση στις ανατολικές αγορές για πρώτη φορά από το 480. Φαινόταν τότε σαν η Καρχηδόνα να είχε κληρονομήσει την καλοτυχία των Φοινίκων, αφού δύο υπερδυνάμεις, η Περσία και η Μακεδονία, δεν μπόρεσαν να υλοποιήσουν τα σχέδιά τους να εκστρατεύσουν εναντίον της. Ωστόσο, η αναμέτρηση με την Ρώμη αποδείχθηκε αναπόφευκτη. Οι τρεις Καρχηδονιακοί πόλεμοι κράτησαν κάτι παραπάνω από έναν αιώνα (264–146 ΠΚΧ). Ο πρώτος αφορούσε τον έλεγχο της Σικελίας. Η Καρχηδόνα, ως ηττημένη, την εκκένωσε και κατέβαλε μεγάλες πολεμικές αποζημιώσεις. Το τέλος τού πολέμου βρήκε την Ρώμη με ισχυρό ναυτικό, ικανό ν’ αποτρέπει τις θαλάσσιες εισβολές, να ελέγχει τους θαλάσσιους δρόμους και να εισβάλλει στις ακτές άλλων χωρών. Σαρδηνία και Κορσική πέρασαν επίσης στην κυριαρχία της, ενώ η Καρχηδόνα βυθιζόταν σ’ έναν ακόμη πόλεμο με τους μισθοφόρους της. Αναμφίβολα, το ισχυρότερο κράτος τής δυτικής Μεσογείου ήταν τελικά η Ρώμη.

Ο άθλος τού Αννίβα να διασχίσει τις Άλπεις με ελέφαντες έγινε θρύλος:
λεπτομέρεια νωπογραφίας τού Jacopo Ripanda, περί το 1510

Η Καρχηδόνα πέρασε τα μεταπολεμικά χρόνια βελτιώνοντας τα οικονομικά της, κι επεκτείνοντας την αυτοκρατορία της στην Ιβηρία, ενώ ετοιμαζόταν για τον επόμενο πόλεμο – που έμεινε στην ιστορία λόγω διέλευσης των Άλπεων από τον Ἁννίβα με τους ελέφαντές του. Παρά το γεγονός ότι συνέτριψε τους Ρωμαίους επανειλημμένα, δεν κατόρθωσε να προκαλέσει ρήγμα στις σχέσεις τής Ρώμης με τους συμμάχους της. Κι εξίσου σημαντικό ήταν ότι, παρά τις συνεχείς του εκκλήσεις, δεν εξασφάλισε ποτέ επαρκείς ενισχύσεις, καθώς η Καρχηδόνα επέλεξε να στείλει νέες δυνάμεις μόνο στην πηγή τού πλουτισμού της, την Ιβηρία. Έτσι, ο Αννίβας δεν μπόρεσε να πετύχει τον στόχο του να καταλάβει την Ρώμη, και να κερδίσει τον πόλεμο. Αυτό έδωσε αυτοπεποίθηση στους Ρωμαίους, που μάχονταν ταυτόχρονα στην Ιταλία, στη Σικελία, στην Ιβηρία, καθώς και κατά της συμμάχου τής Καρχηδόνας, της Μακεδονίας. Ο πόλεμος στην τελική φάση μεταφέρθηκε στην Αφρική, όπου η Καρχηδόνα νικήθηκε και η επικράτειά της συρρικνώθηκε στα όρια της πόλης και μόνον.

“Ceterum censeo, Carthago delenda est”. (Κάτων ο Πρεσβύτερος)

Καρχηδονιακό τετράδραχμο με την Ελίσσα-Διδώ κι ένα λιοντάρι

Η αναζωπύρωση των εχθροπραξιών ήρθε ύστερα από πενήντα χρόνια, ενώ η Καρχηδόνα είχε ανακτήσει πλούτο και δύναμη, και συνδέθηκε με αναταραχές εναντίον τής Ρώμης στην Ιβηρία και στην Ελλάδα. Ο Κάτων ο πρεσβύτερος έδινε συνέχεια το σύνθημα για την εξόντωση της Καρχηδόνας, τελειώνοντας όλες ανεξαιρέτως τις ομιλίες του, ασχέτως θέματος, με την φράση: “Carthago delenda est!” – “Η Καρχηδόνα πρέπει να καταστραφεί!”.⁽¹¹⁾

• ⁽¹¹⁾ Κάτων (234–149 ΠΚΧ): αντιδραστικός πολιτικός, ο πρώτος που συνέγραψε ρωμαϊκή ιστορία στα λατινικά, και φανατικός ανθέλληνας, αφού θεωρούσε τον ελληνισμό ως απειλή για την ρωμαϊκή κουλτούρα.

Η Ρώμη πρόβαλε μια σειρά από απαράδεκτες αξιώσεις, απαιτώντας στο τέλος την κατεδάφιση της Καρχηδόνας, προκειμένου να κτιστεί ἐκ νέου, μακριά από τα παράλια, και σε μεγάλο βάθος, στην ενδοχώρα τής Αφρικής. Μετά από τριετή πολιορκία, οι Ρωμαίοι τη λεηλάτησαν συστηματικά και την έκαψαν ολοσχερώς, το 146 ΠΚΧ, σπέρνοντας τα χωράφια με αλάτι, για να γίνει η γη άγονη και άχρηστη για τις μελλοντικές γενιές.⁽¹²⁾ Αρχεία τής Καρχηδόνας δεν έχουν διασωθεί, δεδομένου ότι τα βιβλία τής βιβλιοθήκης της μοιράστηκαν στις αφρικανικές φυλές, και τα ιστορικά χρονικά χάθηκαν.

Ἐν τέλει, η Ἐλίσσα-Διδώ στερήθηκε την υστεροφημία της – από τον Αἰνεία…

• ⁽¹²⁾ Άρη Αλεξάνδρου, Ανάβασις

(…) μεῖνε κεῖ καὶ κοίτα ὥς τὸ τέλος
κοίτα τους ποὺ ἄλλοι μὲ κλειδιὰ κι ἄλλοι μὲ χειροπέδες
θὰ γκρεμίζουν
ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ συμμαχοῦντες
γεφύρια στέγες φιλιατρὰ
κοίτα τους
καθὼς θὰ ἰσοπεδώνουν τὴν πολιτεία πούχτισες
καὶ θὰ τὴν σπέρνουν ἅλας.

Επόμενο Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων) ● Ναύκρατις ● Adolf Schulten και Dan Stanislawski ● Μετάλλων Δέλεαρ ● Κασσιτερίδες ● Βαλεαρίδες ● Αργανθώνιος ● Φιλία Ελλήνων-Ταρτησσίων Κόντρα σε Φοίνικες και Καρχηδόνιους

• >> Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων)
• << Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ