Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

/ENGLISH/ Chronicle 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

● Φοίνικες και Καρχηδόνιοι ● Αποικισμός ● Αντίκτυπος της Περσικής Επέκτασης
● Ταρτησσός: τὸ Μῆλον τῆς Ἔριδος ● Ναυμαχία Ἀλαλίας ● Αφανισμός Ταρτησσού
και Καρχηδόνας ● Μακεδονία και Ρώμη

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Επιστροφή στην ταραγμένη θάλασσα της αρχαίας Μεσογείου

Πλώρη πλοίου σε καρχηδονιακό νόμισμα

ΑΝ ΟΙ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ παρουσίαζαν πορτραίτα λαών, θα μπορούσε κάλλιστα να παραλληλίσει κανείς τους Μινωίτες με τους Χαναναίους, και τους Μυκηναίους με τους Καρχηδονίους:⁽¹⁾ οι τελευταίοι εξαπλώθηκαν όχι μόνο με τις αποικίες, αλλά και με τις κατακτήσεις. Η Κρήτη και η Φοινίκη, αντίθετα, με την περιορισμένη τους έκταση, δεν μπορούσαν ν’ αποτελέσουν εφαλτήρια για πολεμικές εξορμήσεις. Η επέκταση ήταν εφικτή μόνο με το εμπόριο και τον αποικισμό, χάρη στους θαλασσοπόρους τους.

• ⁽¹⁾ Σε αυτό το Χρονικό ειδικά, είναι απαραίτητο να διακρίνουμε σαφώς τους Χαναναίους, από τους Καρχηδονίους, ώστε ν’ αποφύγουμε τυχόν συγχύσεις. Με τον όρο Φοίνικες, εννοούμε το σύνολο αυτής της οικογένειας, σε όλη την έκταση της Μεσογείου.

Οι περιορισμοί που αντιμετώπισαν οι Ἕλληνες, μόλις αφυπνίστηκαν από τους “σκοτεινούς χρόνους” τους, για την ἐκ νέου επέκτασή τους προς δυσμάς, ήταν τα “τετελεσμένα” που είχαν δημιουργήσει στο μεταξύ οι Φοίνικες. Οι Έλληνες δεν είχαν πρόβλημα να διασχίζουν το Αἰγαῖον, καθώς ήταν ελληνικό πέλαγος. Με την Τροία κατεστραμμένη, κανένας δεν μπορούσε να τους εμποδίσει την είσοδο στη Μαύρη θάλασσα – μόνον η Φύση. Ήταν ο λόγος που ευφημιστικά την ονόμασαν Εὔξεινο Πόντο, “φιλόξενη θάλασσα”, θέλοντας να εξευμενίσουν τον Ποσειδῶνα, κι έτσι να κυριαρχήσουν. Όμως, ήξεραν πως στη Μεσόγειο ο ανταγωνισμός ήταν σφοδρός. Οι Φοίνικες, που απέφευγαν τις “κρουαζιέρες” στο Αιγαίο και τη Μαύρη θάλασσα,⁽²⁾ ήταν “πανταχού παρόντες” οπουδήποτε αλλού, έχοντας στήσει το εμπορικό τους δίκτυο σ’ εποχή που ταξίδευαν στις θάλασσες σχεδόν μόνοι. Κίνητρό τους ήταν το κέρδος μέσω των συναλλαγών. Μέρος των κερδών, ωστόσο, έπρεπε να καταβληθεί ως φόρος υποτέλειας στις μητροπόλεις, ή και στις αυτοκρατορίες, που διαδέχονταν η μια την άλλη στον ρόλο τού αφέντη τής Φοινίκης.

Αττική υδρία (στάμνα), 6ος αιώνας ΠΚΧ

• ⁽²⁾ Δεν υπονοώ, φυσικά, πως οι Φοίνικες απέφευγαν το Αιγαίο. Ούτε και οι Έλληνες απέφευγαν την Χαναάν. Οι σχέσεις τους ήταν πανάρχαιες, και οι ανταλλαγές τους γίνονταν βάσει της αμοιβαιότητας. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι το Αιγαίο σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσε να γίνει Ταρτησσός: ένας Χαναναίος έμπορος που ταξίδευε στην Ελλάδα ήταν απλώς ένας έμπορος· το ίδιο πρόσωπο στην Ιβηρία ενεργούσε ως μονοπωλητής.

Σε γενικές γραμμές, η αρχαία ἀποικία διέφερε από τη σύγχρονη, κυρίως στο ότι η πρώτη ήταν μια πόλις (και όχι χώρα), που είχε ιδρύσει μια άλλη πόλη, η μητρόπολις. Επιπλέον, μια ελληνική αποικία ήταν συνήθως κυρίαρχη ἐξ ἀρχῆς. Αντίθετα, οι φοινικικές αποικίες, αν και αυτόνομες, έπρεπε να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στη μητρόπολη: η Καρχηδόνα λ.χ. ήταν υποτελής στην Τύρο. Τούτο προέκυψε ἐξ ἀνάγκης: οι Φοίνικες δεν είχαν αρκετό πληθυσμό για να ιδρύσουν μεγάλες και αυτάρκεις αποικίες· έτσι, οι πιο πολλές είχαν λιγότερους από χίλιους κατοίκους: η Καρχηδόνα αποτελούσε μια από τις λίγες εξαιρέσεις.

Μεγάλη Ελλάδα, Καρχηδόνα και Ετρουρία

Οι Έλληνες είχαν άλλα προβλήματα ή κίνητρα: η πείνα, οι πόλεμοι, οι ποικίλες διενέξεις, οδηγούσαν πολλούς στην ξενιτιά. Η αύξηση του πληθυσμού και η στενότητα χώρου στην Ἑλλάδα, αλλά και η επιθυμία επέκτασης της σφαίρας οικονομικής επιρροής, παρακίνησαν τους Έλληνες να εγκατασταθούν στην Ιταλία από το 800 ΠΚΧ και μετά. Ήταν το επόμενο μέρος προς αποικισμό κι εξελληνισμό, μετά από τα παράλια της Μικράς Ασίας ή του Ευξείνου Πόντου. Στα επόμενα 150 χρόνια, διάφορες πόλεις ίδρυσαν παράκτιες αποικίες στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, κυριαρχώντας πλήρως στο στενό τής Μεσσήνης, κι ελέγχοντας τους εμπορικούς δρόμους. Αυτή η ζώνη έγινε σταδιακά γνωστή ως Μεγάλη Ελλάδα (Magna Graecia). Οι Φοίνικες απέφευγαν τις αναμετρήσεις με τους Έλληνες, εκτός εάν διακυβευόταν περιοχή στρατηγικής σημασίας, λ.χ. η Σικελία. Στα βόρεια, οι Έλληνες βρέθηκαν αντιμέτωποι με τους Ετρούσκους, που είχαν αναβαθμιστεί ως περιφερειακή δύναμη στην Ιταλία, κι επεκτάθηκαν και στη δυτική Μεσόγειο, χάρη στην εξόρυξη κι εμπορία μετάλλων. Η ελληνική παρουσία υπονόμευε τα συμφέροντά τους, ιδίως αφότου οι Φωκαεῖς άρχισαν να ιδρύουν αποικίες στην Κορσική, τη Γαλατία, και την Ιβηρία. Αυτό ανάγκασε τους Ετρούσκους να συμμαχήσουν με τους Καρχηδονίους, που είχαν επίσης αντίθετα συμφέροντα, τα οποία τους έφερναν σε ρήξη με τους Έλληνες.

Θαλασσοπόρος στη Ζάκανθα (Sagunto)

Η κατάσταση άρχισε ν’ αλλάζει δραματικά λίγο μετά από το 640 ΠΚΧ, όταν ο πρώτος Έλληνας έμπορος κατέπλευσε στην Ταρτησσό. Ήταν, όπως φαίνεται, η πρώτη άφιξη Έλληνα των ιστορικών χρόνων στην Ιβηρία, ύστερα από τα ταξίδια των Μυκηναίων και των μυθικών ηρώων τους (λ.χ. του Ηρακλή) στην χερσόνησο. Ο ἐν λόγῳ ναυτικός ήταν ο Κωλαῖος, ένας Σάμιος εξερευνητής κι έμπορος αργύρου που, κατά τον Ἡρόδοτο, έφτασε στην Ταρτησσό γύρω στο 640. Σε μιαν εποχή που οι έμποροι ήταν κατά κανόνα ανώνυμοι, ο ιστορικός θεώρησε τον Κωλαίο αρκετά σημαντικό ώστε να τον κατονομάσει. Αφού την Ταρτησσό δεν την είχε επισκεφθεί κανένας άλλος Έλληνας κατά το παρελθόν, ο Κωλαίος εξασφάλισε ένα μεγάλο φορτίο μετάλλου (150 κιλά ασήμι), που το μετέφερε με ασφάλεια στη Σάμο, πραγματοποιώντας ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέρδη τής εποχής. Οι Φωκαείς τής Μασσαλίας ακολούθησαν την ρότα τού Κωλαίου χρόνια αργότερα, κι έριξαν άγκυρα στην Ταρτησσό. Όπως λέει ο Ηρόδοτος, οι Φωκαείς ήταν οι πρώτοι Έλληνες που έκαναν θαλάσσια ταξίδια μακρινών αποστάσεων, κι έτσι ανακάλυψαν τις ακτές τής Αδριατικής, της Τυρρηνίας, της Ιβηρίας και της Ταρτησσού. Ο Αργανθώνιος, ο περιώνυμος Ταρτήσσιος βασιλιάς κατά την Ἡροδότειον Ἱστορία, χαιρέτησε τους Έλληνες και τους προέτρεψε εἰς μάτην να εγκατασταθούν εκεί. Αλλά γιατί “εἰς μάτην”; Τελικά εγκαταστάθηκαν όντως εκεί. Και γιατί, άραγε, ο βασιλιάς επιθυμούσε τόσο διακαώς να τους έχει εκεί; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό δίνεται με τις μετέπειτα ιστορικές εξελίξεις.

Η εδραίωση των Αχαιμενιδών οδήγησε στην αναδιάταξη του χάρτη
στη Μεσόγειο, σε Ανατολή και Δύση. Υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Φωκαεύς πολεμιστής (500-480 ΠΚΧ)

Μαθαίνοντας πως οι Πέρσες γίνονταν μια ολοένα και πιο επικίνδυνη δύναμη στην περιοχή τής μητρόπολής τους, Φώκαιας, ο βασιλιάς τούς έδωσε 1500 κιλά ασήμι για να οικοδομήσουν αμυντικό τείχος που να την περιβάλλει. Αλλ’ ακόμη και με το τείχος, η Φώκαια έπεσε το 546 ΠΚΧ. Για να μην υποταχθούν στον περσικό ζυγό, οι περισσότεροι Φωκαείς την εγκατέλειψαν. Ορισμένοι κατέφυγαν στην Χίο, άλλοι στις αποικίες τους στην Κορσική και άλλα μέρη τής Μεσογείου, ιδρύοντας επίσης την Ἐλέα γύρω στο 540 ΠΚΧ, ενώ αρκετοί τελικά επέστρεψαν στην πόλη τους. Ήταν η περίοδος που η Περσία καταλάμβανε τις ελληνικές πόλεις στα παράλια της Μικράς Ασίας. Κατά ιστορική ειρωνεία, οι Έλληνες δεν ήταν μόνοι σε αυτήν τη συμφορά. Οι Φοίνικες μάλλον υπέφεραν ακόμη περισσότερο: η Τύρος καταστράφηκε από τον Βαβυλώνιο βασιλιά, τον Ναβουχοδονόσωρα, το 572. Ακολούθησε ο Πέρσης βασιλιάς, Κύρος ο Μέγας, που κατέλαβε την Χαναάν, το 539 ΠΚΧ. Η Φοινίκη βυθίστηκε πιο πολύ στην παρακμή. Τότε ἐξ ἀνάγκης παρέδωσε την σκυτάλη στην Καρχηδόνα. Αρκετοί Χαναναίοι εγκαταστάθηκαν στην ανερχόμενη μητρόπολη, καθώς και σε άλλες αποικίες. Ἐν τέλει, η εδραίωση της μεγάλης αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών οδήγησε στην αναδιάταξη του χάρτη σε όλη την έκταση της Μεσογείου, όχι μονάχα στην Ανατολή, αλλά και στη Δύση. Όπως αποδείχθηκε, ο 6ος αιώνας υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Φοινικικό πλοίο, μαρμάρινο ψηφιδωτό

ΦΟΙΝΙΚΙΚΕΣ ΑΠΟΙΚΙΕΣ ιδρύθηκαν στους δυο δρόμους που οδηγούσαν στον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας: α) στις ακτές τής Βόρειας Αφρικής, και β) στη βόρεια νησιωτική ρότα (Σικελία, Σαρδηνία, και Βαλεαρίδες.⁽³⁾ Είχαν, όπως είπαμε, την υποχρέωση να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στην Τύρο, ή τη Σιδώνα, χωρίς να βρίσκονται όντως υπό τον έλεγχό τους. Αυτός ο κανόνας άλλαξε, μόλις η Καρχηδόνα ανέκτησε την ανεξαρτησία της από την Τύρο, γύρω στο 650 ΠΚΧ. Σταδιακά, επέβαλε την ηγεμονία της στη Δύση, σε άλλες φοινικικές αποικίες. Κάποιες υποτάχτηκαν εθελούσια, καταβάλλοντας πλέον στην Καρχηδόνα τον φόρο υποτέλειας, ενώ της παρέδωσαν και την ευθύνη της εξωτερικής τους πολιτικής. Άλλες, πάλι, κυρίως στην Ιβηρία και τη Σαρδηνία, αντιστάθηκαν. Οι Καρχηδόνιοι έστειλαν στρατό, και διόρισαν τις τοπικές αρχές, διατηρώντας τον άμεσο έλεγχο. Η πολιτική αυτή εφαρμόστηκε άτεγκτα κατά τους Καρχηδονιακούς πολέμους, όταν πλέον η Καρχηδόνα θα γινόταν ο αδιαφιλονίκητος ηγεμόνας όλων ανεξαιρέτως των Φοινίκων, με συνέπεια αρκετές ιβηρικές αποικίες να ταχθούν στο πλευρό των Ρωμαίων. Αν αυτή ήταν η μεταχείριση που επεφύλασσαν στους δικούς τους ανθρώπους, στ’ αδέρφια τους, μπορεί να φανταστεί κανείς τι περίμενε τους υπόλοιπους.

• ⁽³⁾ Ποιος ο σκοπός των φοινικικών αποικιών στον δεύτερο δρόμο προς τον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας; Ο πρώτος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Φοινίκη με την Ιβηρία, παραπλέοντας τα παράλια της Βόρειας Αφρικής. Ο δεύτερος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Ελλάδα με την Ιβηρία, πλέοντας από νησί σε νησί. Άρα, οι αποικίες εδώ προφανέστατα δεν εξυπηρετούσαν την εμπορική δραστηριότητα των Φοινίκων. Κύριος σκοπός τους ήταν να εμποδίσουν τους Έλληνες να πλεύσουν προς δυσμάς: είχαν πρωτίστως στρατηγική σημασία.

Η Διδώ οικοδομεί την Καρχηδόνα (Η ανερχόμενη Καρχηδονιακή αυτοκρατορία),
του J. M. W. Turner (1815)

Ιδρυτής τής Καρχηδόνας, σύμφωνα μ’ Έλληνες ιστορικούς, υπήρξε η Ἐλίσσα, που ο Βιργίλιος στην Αἰνειάδα του, την ονόμασε Διδώ. Η πόλη χτίστηκε σε ακρωτήρι, που επέτρεπε τον έλεγχο του θαλάσσιου εμπορίου στη Μεσόγειο. Όλα τα πλοία που διέσχιζαν την θάλασσα, έπρεπε να περάσουν ανάμεσα στην Τυνησία και τη Σικελία, εξασφαλίζοντας στην πόλη μεγάλη δύναμη κι επιρροή. Ιδρύθηκε το 814 ΠΚΧ, και αναδείχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες πόλεις τής ελληνιστικής περιόδου (ορισμένοι υπολογίζουν ότι μόνον η Ἀλεξάνδρεια ήταν μεγαλύτερη). Σε αντίθεση με όλους τους υπόλοιπους Φοίνικες, οι Καρχηδόνιοι διέθεταν αριστοκρατία γαιοκτημόνων, έχοντας υπό την κυριότητά τους την ενδοχώρα τής Βόρειας Αφρικής, και τους δρόμους τού εμπορίου μέσω της Σαχάρας. Επιπλέον, σε αντίθεση με τους Ρωμαίους, και παρά τις ελλείψεις σε εργατικό δυναμικό, η καρχηδονιακή ιθαγένεια ήταν αποκλειστικό προνόμιο. Το κύριο μέλημα της πολιτείας ήταν η προστασία τού εμπορίου. Οι πολίτες εξαιρούνταν από την φορολογία, και απασχολούνταν πρωτίστως σε αυτόν τον τομέα, ως έμποροι ή εργαζόμενοι. Υπό αυτές τις συνθήκες, η Καρχηδόνα δεν μπορούσε ν’ αντέξει τη διεξαγωγή μακροχρόνιων πολέμων, εξαιτίας των αρνητικών επιπτώσεων στις εμπορικές δραστηριότητες.⁽⁴⁾

Η Διδώ και η περιτειχισμένη Καρχηδόνα (μετάλλιο, 1550 ΚΧ)

• ⁽⁴⁾ Αυτή η αντίφαση αποτελεί την ἀχίλλειον πτέρνα όλων ανεξαιρέτως των υπερδυνάμεων. Ως εμπορική αυτοκρατορία, η Καρχηδόνα θα προτιμούσε την ειρήνη· αλλ’ όμως, ως εμπορική αυτοκρατορία, ήταν υποχρεωμένη να πολεμά διαρκώς – όπως πράγματι συνέβη: εναντίον των Ελλήνων πρώτα, και των Ρωμαίων έπειτα. Παράλληλα, η άρνηση των Καρχηδονίων να δώσουν πολιτικά δικαιώματα σε γείτονες για να τους ενσωματώσουν στην κοινωνία τους, είχε ως αποτέλεσμα να παραμείνουν ως το τέλος μια μικρή, προνομιούχα, αλλά κι ευάλωτη μειονότητα, αναγκασμένη να χρησιμοποιεί όλο και πιο πολύ μισθοφόρους στους πολέμους. Αυτό θα ήταν μοιραίο για την Καρχηδόνα…

Πόλεμοι κατά των Ελλήνων, λόγω της αδυναμίας τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό: τα προϊόντα
της ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες απειλούσαν:
α) να υπονομεύσουν τους Φοίνικες, προσφέροντας καλύτερα
προϊόντα, και β) ν’ αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Η πολεμική μηχανή, πάντως, ήταν άκρως αποτελεσματική. Το ναυτικό της ήταν από τα μεγαλύτερα της Μεσογείου, αφού χρησιμοποιούσε τη μαζική παραγωγή, για υψηλή αποδοτικότητα, με χαμηλό κόστος, ενώ ο στρατός της διέθετε τους εκπαιδευμένους για πόλεμο ελέφαντες της βόρειας Αφρικής, που έχουν πλέον εκλείψει. Η Καρχηδόνα στράφηκε προς δυσμάς, κι έτσι έγινε ο “μεσάζοντας” μεταξύ τής πλούσιας σε ορυκτά Ιβηρίας και της Ανατολής. Ο δρόμος τής επέκτασής της προς ανατολάς, κατά μήκος των αφρικανικών παραλίων (μέσω της Λιβύης), ήταν κλειστός εξαιτίας τής ελληνικής αποικίας τής Κυρήνης, που είχε ιδρυθεί το 630 ΠΚΧ. Οι πόλεμοι εναντίον των Ελλήνων οφείλονταν στην αδυναμία τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό, με δεδομένο ότι τα προϊόντα “Καρχηδονιακής κατασκευής” ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες άποικοι συνιστούσαν διπλή απειλή, μήπως και: α) υπονομεύσουν τους Φοίνικες, με την προσφορά καλύτερων προϊόντων, και β) αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Καρχηδονιακό χρυσό νόμισμα με άλογο

Η αυτοκρατορία εξαρτιόταν υπέρ το δέον από την Ταρτησσό, κι ἐν γένει την Ιβηρία, απ’ όπου και προμηθευόταν τεράστιες ποσότητες αργύρου, μολύβδου, χαλκού και κασσίτερου, που ήταν αναγκαίος για την παραγωγή μπρούντζου. Οι εμπορικές σχέσεις τής Καρχηδόνας με τους Ίβηρες, ιδίως την Ταρτησσό, και η ναυτική ισχύς για την επιβολή τού μονοπωλίου σε αυτές τις συναλλαγές, ή ακόμη με την πλούσια σε κασσιτερίτη Αγγλία, της έδωσαν τη δυνατότητα να καταστεί ο κυριότερος, σχεδόν αποκλειστικός, προμηθευτής κασσίτερου και παραγωγός μπρούντζου. Το μονοπώλιο αυτό, μια από τις σημαντικότερες πηγές ευημερίας και δύναμης της Καρχηδόνας, έπρεπε να διαφυλαχθεί πάσῃ θυσίᾳ: ένας Καρχηδόνιος καπετάνιος θα προτιμούσε να ρίξει το πλοίο του στα βράχια των ακτών τής Βρετανίας, παρά ν’ αποκαλύψει σε ανταγωνιστή πώς θα μπορούσε να την προσεγγίσει με ασφάλεια. Η Καρχηδόνα δεν ήταν απλώς ο μοναδικός σημαντικός προμηθευτής κασσίτερου: η στρατηγική της θέση στη Μεσόγειο, ελέγχοντας την θαλάσσια περιοχή μεταξύ Σικελίας και Τυνησίας, τις εσωτερικές “Ηράκλειες στήλες” τής mare nostrum, της έδινε τη δυνατότητα να ελέγχει ως και τον εφοδιασμό των χωρών τής Ανατολής με κασσίτερο. Ήταν επίσης ο μεγαλύτερος παραγωγός αργύρου, από τα ορυχεία τής Ιβηρίας, αλλά και της Βόρειας Αφρικής και, παράλληλα με το μονοπώλιο κασσίτερου, το εμπόριο αυτό ήταν από τα πλέον κερδοφόρα. Η πορφύρα, επιπλέον, ήταν ένα από τα πιο πολύτιμα προϊόντα, με τιμή που ήταν 15-20 φορές το βάρος της σε χρυσό. Αρχαίες πηγές συμπεραίνουν ότι, μέσω του εμπορίου της, η Καρχηδόνα είχε γίνει ίσως η πλουσιότερη πόλη στον κόσμο. Ωστόσο, χωρίς το μονοπώλιο στις συναλλαγές με την Ταρτησσό, και γενικά την Ιβηρία, η Καρχηδονιακή Αυτοκρατορία θα ήταν αδιανόητη. Οι ηγέτες της το είχαν συνειδητοποιήσει αυτό, όταν αντικαθιστούσαν τους Χαναναίους ως ηγεμόνες τής Ιβηρίας περί το 575 ΠΚΧ. Δεν θα πρέπει να πέρασε πολύς καιρός και στην Ταρτησσό κατέφθασαν οι Μασσαλιώτες Φωκαείς. Οι φιλικές σχέσεις τού βασιλιά Αργανθώνιου με τους Έλληνες θα πρέπει να ενόχλησαν τὰ μάλα την Καρχηδόνα, καθώς ένιωσε ν’ απειλείται το μονοπώλιό της. Έπρεπε άμεσα ν’ αναλάβει δράση εναντίον των “παρείσακτων”, προκειμένου να εδραιωθεί ως η μεγαλύτερη οικονομική και στρατιωτική δύναμη της δυτικής Μεσογείου.

Αδιανόητη η Καρχηδονιακή Αυτοκρατορία χωρίς την Ιβηρία.
Η “καδμεία νίκη” των Ελλήνων στη ναυμαχία τής Ἀλαλίας…

Τριήρης, ψηφιδωτό από την Καρχηδόνα

Η “δράση” αυτή έλαβε χώρα στο Τυρρηνικό πέλαγος περί το 537 ΠΚΧ: ήταν η ιστορική Ναυμαχία τής Ἀλαλίας. Όταν αλώθηκε η μητρόπολη, Φώκαια, από τους Πέρσες, οι περισσότεροι πολίτες της προτίμησαν να εγκατασταθούν στην κορσικανική αποικία τους, την Αλαλία (ή Aléria για τους Ρωμαίους). Αλλ’ αυτό απετέλεσε πλήγμα για το ετρουσκικό και το καρχηδονιακό εμπόριο στο νησί, και οδήγησε στη συμμαχία Καρχηδόνας και Ετρουρίας. Ο κοινός τους πολεμικός στόλος, καμουφλαρισμένος ως πειρατικός, αριθμούσε 120 πλοία· όμως νικήθηκε από μόλις 60 ελληνικά πλοία, τα οποία μετέφεραν αποίκους στην Αλαλία. Θ’ αποτελούσε θρίαμβο τακτικής τής ελληνικής πλευράς, αφού κατάφερε να καταστρέψει μια διπλάσια σε μέγεθος εχθρική δύναμη· αλλά οι Φωκαείς έχασαν σχεδόν τα δύο τρίτα τού στόλου τους. Επρόκειτο, κατά τον Ηρόδοτο, για καδμεία νίκη – αργότερα θα την χαρακτήριζαν πύρρειο νίκη.⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Καδμεία είναι η νίκη που συνοδεύεται από την δική μας καταστροφή. Ο όρος προέρχεται από τον Κάδμο, τον θρυλικό ιδρυτή των Θηβών, που ζήτησε να του φέρουν νερό από πηγή, την οποία φρουρούσε ένας δράκος των υδάτων, με συνέπεια να χάσει τους συντρόφους του. Ο Ηρόδοτος δεν μπορούσε να γνωρίζει τη μεταγενέστερη ανάλογη φράση, πύρρειος νίκη, που επιτυγχάνεται με τόσο καταστροφικό κόστος, ώστε αποτελεί προοίμιο της ήττας. Πήρε τ’ όνομά της από τον Πύρρο, βασιλιά τής Ηπείρου, που ο στρατός του υπέστη δυσαναπλήρωτες απώλειες, νικώντας τούς Ρωμαίους δύο φορές, το 280-279 ΠΚΧ, κατά τον Πύρρειο πόλεμο. Οι Ρωμαίοι υπέστησαν πολύ μεγαλύτερες απώλειες, αλλά είχαν περισσότερες εφεδρείες. Λέγεται πως ο Πύρρος τότε μονολόγησε: “Άλλη μια τέτοια νίκη και θα γυρίσω στην Ήπειρο μονάχος”.

Ο βασιλιάς Πύρρος τής Ηπείρου

Συνειδητοποιώντας ότι δεν θ’ άντεχαν μια νέα επίθεση, οι Έλληνες εκκένωσαν την Κορσική, αναζητώντας καταφύγιο στο Ῥήγιο. Θρυλείται πως οι Ετρούσκοι λιθοβόλησαν μέχρι θανάτου τούς Έλληνες αιχμαλώτους. Αντίθετα, οι (πολύ πιο πρακτικοί) Καρχηδόνιοι τους πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα. Η Ετρουρία πήρε την Κορσική, ενώ η Καρχηδόνα διατήρησε τη Σαρδηνία. Οι Καρχηδόνιοι διεξήγαγαν άλλες δύο σημαντικές ναυμαχίες με τους Μασσαλιώτες, έφυγαν ηττημένοι και από τις δυο, μα παρ’ όλα αυτά, κατόρθωσαν να διασφαλίσουν την Ιβηρία και να κλείσουν τις Ηράκλειες στήλες, το στενό τού Γιβραλτάρ, για την ελληνική ναυσιπλοΐα, συγκρατώντας, με αυτόν τον τρόπο, την ελληνική επέκταση στην Ιβηρία ως και το 480 ΠΚΧ. Παρά τις νίκες, οι Μασσαλιώτες δεν εξασφάλισαν καθόλου οφέλη, διατηρώντας απλώς τον έλεγχο των ιβηρικών τους αποικιών. Όλα έδειχναν πως δεν είχε διαταραχθεί το status quo στην Ιβηρία. Αλλά στην πραγματικότητα, στην χερσόνησο εκτυλισσόταν μια μεγάλη τραγωδία, που οδήγησε στην κατάρρευση και τον αφανισμό τής Πολιτείας και του πολιτισμού τής Ταρτησσού.

Tartessos… delenda est!

ΚΑΠΟΙΟΙ ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ θεωρούν πως η ελληνική νίκη/ήττα στην Αλαλία, όπως και η απουσία Ελλήνων εμπόρων στην Ταρτησσό, οδήγησαν στην κατάρρευση… Άντε πάλι! Σε όλη τη διάρκεια των αιώνων ανάπτυξης, οι ἐν λόγῳ συγγραφείς έβλεπαν μόνον Φοίνικες να συναλλάσσονται εκεί. Αἴφνης, το εμπόριο με τους Έλληνες απέκτησε τόσο ζωτική σημασία για την επιβίωση των Ταρτησσίων, ώστε εξέπνευσαν, μόλις οι Καρχηδόνιοι τους έκοψαν το… “οξυγόνο”! Υπάρχουν επίσης μελετητές που προσφέρουν μεν την εναλλακτική ιδέα μιας “ένοπλης σύρραξης”, αλλά σε γενικές γραμμές, αποφεύγοντας να προσδιορίσουν ποιος πολεμούσε ποιον. Σε ορισμένες εκδοχές τής ταρτήσσιας τραγωδίας, όχι μόνον οι δράστες, αλλά και ο χρόνος, αναφέρονται ρητά: “Οι Καρχηδόνιοι προκάλεσαν την κατάρρευση περί το 530 π.Χ.” Η Καρχηδόνα θα πρέπει να είχε θέσει την Ταρτησσό σε “καραντίνα”, λίγο μετά από τον θάνατο του Αργανθώνιου το 550 ΠΚΧ. Αυτός είναι, μάλλον, ο λόγος που δέκα χρόνια αργότερα, με Καρχηδόνιους κι Ετρούσκους να συμμαχούν κατά των Ελλήνων, οι Ταρτήσσιοι δεν ενήργησαν με “σύνεση”, ώστε να παραμείνουν ουδέτεροι: στάθηκαν στο πλευρό των Ελλήνων – και το πλήρωσαν ακριβά. Η κατάσταση δεν επέτρεπε “πολυτέλειες” ουδετερότητας…

Νήσος Γαδείρων > Gadir > Gades > Cádiz

Οι Καρχηδόνιοι, αναθαρρημένοι από την έκβαση της ναυμαχίας τής Αλαλίας, θα πρέπει να εξαπέλυσαν τέτοιο “κράτος τρόμου”, ώστε ακόμα και τ’ αδέρφια τους των Γαδείρων στράφηκαν εναντίον τους. Οι Καρχηδόνιοι πολιόρκησαν αμέσως την χαναανική πόλη, παρά τη συγγένεια αίματος, και την κατέλαβαν. Οι Γαδιτάνοι υπέφεραν τόσο πολύ, και ἐπὶ μακρόν, ώστε κατά τον δεύτερο Καρχηδονιακό πόλεμο, το 206 ΠΚΧ, στασίασαν εναντίον της Καρχηδόνας, και όταν η πόλη τους έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων, καλωσόρισαν τους νικητές. Φυσικά, οι νέοι ηγεμόνες δεν ήταν καλύτεροι: δεν πέρασε ούτε χρόνος και η ρωμαϊκή παρουσία συγκλονίστηκε από ανταρσία κι εξέγερση των Ιβήρων εναντίον τους… Οι Χαναναίοι, πάντως, αποδείχθηκαν σε τουλάχιστον έναν τομέα ανώτεροι των Καρχηδονίων: Λίγο μετά από την άλωση των Γαδείρων από τους τελευταίους, και συγκεκριμένα το 525 ΠΚΧ, ο βασιλιάς των Περσών, Καμβύσης, έγινε κύριος της Αιγύπτου. Τότε η Καρχηδόνα γλύτωσε μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία απέναντι στην Περσική Αυτοκρατορία, αφού οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν τα πλοία τους στους Μήδους, για μιαν αφρικανική εκστρατεία εναντίον των αδελφών τους. Φαίνεται ότι, τουλάχιστον για τους Χαναναίους, σε αντίθεση με τους Καρχηδονίους, οι δεσμοί αίματος συνέχιζαν να είναι σημαντικοί. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, έστω και αν δεν υπέστη κάποιαν ήττα, η Καρχηδόνα ίσως να κατέβαλλε περιστασιακά φόρο υποτέλειας στον Μεγάλο Βασιλέα των Βασιλέων.

Οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν πλοία στους Μήδους
για να εκστρατεύσουν εναντίον των Καρχηδονίων αδελφών
τους, που έτσι γλύτωσαν μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία.

Bronce Carriazo: ταρτήσσια μπρούντζινη πλάκα
(περιοχή Σεβίλλης) αναπαριστά μια ντόπια θεά
των βάλτων, παρόμοια με τις Αστάρτη και Άθωρ

Η Καρχηδόνα προχώρησε στην καταστροφή τής Ταρτησσού, κι εκδίωξε τους Έλληνες από την νότια Ιβηρία, υπερασπιζόμενη με άγρυπνο μάτι το εμπορικό της μονοπώλιο στη δυτική Μεσόγειο, μ’ επιθέσεις μέχρι και σ’ εμπορικά πλοία των αντιπάλων. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία, η Ταρτησσός φαίνεται να είχε περιορισμένες αμυντικές δυνατότητες, αφού η επιτυχία της ανέκαθεν βασιζόταν στο εμπόριο και τις φιλικές σχέσεις με τους γείτονές της. Όμως, κάτι τέτοιο είναι μάλλον απίθανο: το βασίλειο είχε τόσο πλούτο, ώστε οὐκ ὀλίγες ιβηρικές φυλές θα το εποφθαλμιούσαν. Άρα, θα πρέπει να υπήρχαν αμυντικά τείχη και αποτρεπτικές δυνάμεις ξηράς και θάλασσας, ἤτοι στρατός και ναυτικό. Όσον αφορά την χρονολογία τής καταστροφής, κάποια ιστορικά κείμενα την προσδιορίζουν στο 533 ΠΚΧ, είναι δηλαδή σύμφωνη μ’ εκείνη που αναφέρθηκε προηγουμένως (“περί το 530 π.Χ.”), κι άλλα λίγο αργότερα, γύρω στο 500 ΠΚΧ. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν αυτές οι δύο χρονολογίες αναφέρονται στο ίδιο επεισόδιο, ή αν η “ένοπλη σύρραξη” Ταρτησσίων και Καρχηδονίων διήρκεσε πάνω-κάτω τριάντα χρόνια. “Λέγεται”, διαβάζουμε σ’ ένα από τα ἐν λόγῳ κείμενα, “ότι γύρω στο 500 π.Χ., η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που κατέστρεψαν την πρωτεύουσα και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα”. Είναι πληροφορία σημαντική, αν θυμηθούμε τις περιγραφές τής Ταρτησσού, ότι διέθετε εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων τού παλιρροϊκού ποταμού της, καθώς επίσης την υποτιθέμενη ομοιότητά της με την Ατλαντίδα.

“Η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που την
κατέστρεψαν και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα.”

Αυλητρίς, ιβηρικό ανάγλυφο της Osuna (επαρχία Σεβίλλης, τέλη 3ου ή αρχές 2ου αιώνα ΠΚΧ)

Η απότομη εξαφάνιση, και το γεγονός πως η πρωτεύουσα δεν βρέθηκε ποτέ, προκάλεσε πολλές εικασίες: όντως, πώς είναι δυνατόν να εξαφανίστηκε ένας τόσο σημαντικός πολιτισμός, χωρίς ν’ αφήσει ίχνη; Εάν η πρωτεύουσα μας διαφεύγει, υπάρχουν άλλες ταρτήσσιες πόλεις που μπορούν να μας πουν την αλήθεια. Η Tavira–Balsa, στο Algarve, καταστράφηκε βίαια στα τέλη τού 6ου αιώνα, ίσως μαζί με την πρωτεύουσα και άλλες πόλεις, όταν οι Καρχηδόνιοι επέβαλαν την “σιδηρὰ πυγμή” τους (βλέπε Χρονικό 21, υποσημείωση 13). Λέγεται πως η Μαινάκη, η ελληνική πόλη που ιδρύθηκε κοντά στη Μάλαγα και υπό την αιγίδα τής Ταρτησσού, επίσης καταστράφηκε γύρω στο 500 ΠΚΧ. Γνωρίζουμε, επιπλέον, ότι την ίδια εποχή αρκετές χαναανικές αποικίες ερημώθηκαν. Είναι άγνωστον αν η συμφορά συνδεόταν με την παρακμή τής Φοινίκης, ή με τις επιχειρήσεις “εθνοκάθαρσης” της Καρχηδόνας, ή τις εξεγέρσεις των ντόπιων. Παρ’ όλες τις ανασκαφές, δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστούν με βεβαιότητα η Μαινάκη, είτε η Άκρα Λευκή στο Alicante, αλλά ούτε και η ίδια η πόλη τής Ταρτησσού. Όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα των συνεχιζόμενων ερευνών, δεν μπορούμε ν’ αγνοήσουμε τ’ αρχαία κείμενα που μνημονεύουν τις πόλεις αυτές. Αλλιώς, και οι μαρτυρίες για την θρυλική Πολιτεία και τον όλεθρό της θα θεωρηθούν ως θρύλοι, ή ως ιστορίες φαντασίας…

Είναι προφανής ο πειρασμός που νιώθει κανείς, ώστε να παρουσιάσει τους Χαναναίους ως “φιλήσυχους αποίκους”, ενώ αντίθετα τους Καρχηδόνιους ως “πολεμοχαρείς αποικιοκράτες”. Έχουμε, όμως, δει τους Φοίνικες να ενεργούν με τρόπο κάθε άλλο παρά ειρηνόφιλο, όποτε ο αντίπαλος ήταν “του χεριού τους”.⁽⁶⁾ Σε κείμενο για την Ιστορία τής αρχαίας Onuba (Huelva), εκτός από τα πολλά ανοικτά ερωτήματα και τις ποικίλες εικασίες, υπάρχουν και ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία. Καθώς φαίνεται, η Ταρτησσός βυθιζόταν σταδιακά στην κρίση και την παρακμή, στη διάρκεια του 8ου ΠΚΧ αιώνα, σε μιαν εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως ήταν τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν, ο οποίος εδώ προσδιορίζεται ως πόλη των Φωκαέων.⁽⁷⁾ Ο συντάκτης δεν κρύβει την έκπληξή του για το πόσο κοντά στην πρωτεύουσα ήταν πράγματι ο ελληνικός οικισμός, κι επισημαίνει αυτό που παρατήρησαν οι αρχαιολόγοι στην Ουέλβα, ότι δηλαδή τα φοινικικά κεραμικά μειώνονταν, ενώ παράλληλα αυξάνονταν τα ελληνικά αγγεία, που ήταν σαφώς ανώτερης ποιότητας.⁽⁸⁾

Ελληνική περικεφαλαία στο Jerez, την Asta Regia, κοντά στον Μενεσθέως λιμένα

• ⁽⁶⁾ Η ἐν λόγῳ νοοτροπία, οπωσδήποτε, δεν αποτελεί φοινικική ιδιαιτερότητα, αλλ’ ανθρώπινο χαρακτηριστικό: όλοι σχεδόν πράττουν αναλόγως. Οι Έλληνες λ.χ. ενεργούσαν συχνά-πυκνά ως οι “τσαμπουκάδες” τής αρχαιότητας (αν και κάποιες φορές, αυτός ο “τσαμπουκάς” τούς έσωσε, όπως κατά τους Περσικούς πολέμους). Μιλώντας για τους Χαναναίους, ας πάμε πίσω στο Χρονικό 20, για τους αινιγματικούς Λαούς τής Θάλασσας. Ένας από αυτούς, οι Tjeker,

“φτάνοντας στην Χαναάν, κατέλαβαν την πόλη-κράτος τής Dor και τη μετέτρεψαν σε μεγάλη και καλά οχυρωμένη πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Η Dor καταστράφηκε βίαια, στα μέσα τού 11ου αιώνα ΠΚΧ, από τους επεκτατικούς τότε Φοίνικες, που ανακόπηκαν αρχικά από τους Φιλισταίους, και κατόπιν από τους Εβραίους.”

Φυσικά, εκτός από αυτές τις μικρές τοπικές δυνάμεις που εμπόδισαν την φοινικική επέκταση, υπήρχαν και οι υπερδυνάμεις, όπως οι Ασσύριοι, οι Βαβυλώνιοι, και οι Πέρσες. Συμπέρασμα: είναι σίγουρο πως δεν υπήρχαν διόλου περιθώρια για επέκταση των Φοινίκων στο Λεβάντε.

• ⁽⁷⁾ Ἐν μέσῳ των ποικίλων εικασιών και υπονοιών του, διατείνεται πως ο 8ος αιώνας ΠΚΧ, ήταν μια “εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν”. Πότε, όντως, έγινε αυτή η συνύπαρξη; Ήταν κατά τον 8ο, ή τον 6ο αιώνα; Στο Χρονικό 22, παρουσιάστηκαν και οι δυο εκδοχές:

“… το πιθανότερο είναι πως οι ελληνικές αποικίες, στα μεσογειακά παράλια της Ιβηρίας, εμφανίστηκαν στον ‘χάρτη’ μετά από την ίδρυση της Μασσαλίας, περί το 600 ΠΚΧ.” Όμως, “οι Έλληνες της ομηρικής εποχής – ή τα προϊόντα τους – άρχισαν να καταφθάνουν στα ιβηρικά λιμάνια κατά τον 9ο-8ο αιώνα. Ως προς το ποιοι μετέφεραν τα ελληνικά αγγεία και λοιπά αγαθά, αυτοί κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι οι Φοίνικες… Αυτό που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, κ.ο.κ.”

Ο βασιλιάς Αργανθώνιος
της Ταρτησσού

• ⁽⁸⁾ Ο συντάκτης διακατέχεται μάλλον από προκατάληψη έναντι των Ελλήνων, παρουσιάζοντάς τους ως αποσταθεροποιητικό παράγοντα, καθώς τρομοκρατούσαν, δήθεν, την ύπαιθρο και προωθούσαν τα προϊόντα τους διὰ τῆς βίας… Αναγνωρίζει, ωστόσο, ότι τα προϊόντα αυτά ήταν ανώτερης ποιότητας! Μα εκείνοι που καταφεύγουν στη βία είναι οι μονοπωλητές με τα λιγότερο ελκυστικά προϊόντα, ώστε ν’ αποφύγουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Παραδέχεται, πάντως, πως όλες αυτές οι εικασίες δεν στηρίζονται σε αρχαιολογικά ευρήματα.

Η επιδείνωση της κατάστασης κατά τον επόμενο αιώνα εκδηλώνεται με την σχεδόν πλήρη εξαφάνιση των ανοικτών οικισμών: οι πόλεις περιτειχίζονται πλέον. Κατά τον 6ο αιώνα ΠΚΧ, παρατηρούμε το ξέσπασμα άλλης μιας κρίσης, που φαίνεται από την πτώση των εξαγωγών ορυκτών. Η τραγική κορύφωσή της έρχεται με την καταστροφή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους, μια και συμμάχησε με τους Έλληνες. Οι κατακτητές, σημειωτέον, δεν είχαν καμιά πρόθεση να συντρίψουν απλώς την αντίσταση των κατακτημένων, κάτι που δείχνει πόσο ανελέητη ήταν η σύγκρουση, ανάλογη με ό,τι σήμερα ορίζεται ως “γενοκτονία”. Η διάδοχη κουλτούρα των Τουρδητανών, ή και Τουρδούλων (των Turdetani) στη νότια Ανδαλουσία, σηματοδοτεί μιαν οπισθοδρόμηση στα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου στον Ατλαντικό, σε συνθήκες τής εποχής τού σιδήρου τού 5ου αιώνα ΠΚΧ – είναι δηλαδή πισωγύρισμα τουλάχιστον δυο ή τριών αιώνων.

Η ναυμαχία τής Σαλαμίνας, του Wilhelm von Kaulbach (1868)

Η διπλή πανωλεθρία των Φοινίκων σε Σικελία και Σαλαμίνα

ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΗΣ “PAX PUNICA” (“καρχηδονιακής ειρήνης”) στη νότια Ιβηρία, η Καρχηδόνα έστρεψε την προσοχή της σε μιαν άλλη περιοχή μεγάλης στρατηγικής σημασίας, που βρισκόταν κυρίως υπό ελληνικό έλεγχο: τη Σικελία. Οι Καρχηδόνιοι σχεδίασαν τη μεγαλύτερη ως τότε εκστρατεία τους σε άλλη χώρα και, ύστερα από προετοιμασία τριών χρόνων, αποβιβάστηκαν στη Σικελία. Ήταν ο Α’ Σικελικός πόλεμος,⁽⁹⁾, που συνέπεσε με την εκστρατεία τού Ξέρξη κατά της Ελλάδας το 480 ΠΚΧ, γεννώντας υπόνοιες για το ενδεχόμενο μιας συμμαχίας ανάμεσα στην Καρχηδόνα και την Περσία. Όμως, έστω και χωρίς επίσημο σύμφωνο, η Καρχηδόνα φρόντισε να συμπέσει χρονικά η εκστρατεία της μ’ εκείνην των Αχαιμενιδών, ώστε ν’ αποκλείσει το ενδεχόμενο αποστολής ενισχύσεων από την Ελλάδα στη Σικελία. Το τελικό αποτέλεσμα και στις δυο εκστρατείες ήταν καταστροφικό για τους εισβολείς. Ιδίως για τους Φοίνικες, η ήττα ήταν διπλή: μια πανωλεθρία, όχι μόνον των Καρχηδονίων στη Σικελία, αλλά επίσης των Χαναναίων, που πολέμησαν στη ναυμαχία τής Σαλαμίνας υπό τις διαταγές των Περσών. Οι επιπτώσεις τής συντριβής ήταν καταλυτικές στην Καρχηδόνα, με την προώθηση σαρωτικών μεταρρυθμίσεων: τότε εγκαθιδρύθηκε ολιγαρχική Πολιτεία,⁽¹⁰⁾ που ακολούθησε πολιτική απομονωτισμού κατά τα επόμενα εβδομήντα χρόνια, στη διάρκεια των οποίων δεν προχώρησε σε καμιά ενέργεια εναντίον των Ελλήνων, ούτε καν βοήθησε κάποιον από τους αντιπάλους τους. Ως προς τον οικονομικό τομέα, το θαλάσσιο εμπόριό της με την Ανατολή είχε αποκοπεί από τους Έλληνες στην Ελλάδα, ενώ και οι πόλεις τής Μεγάλης Ελλάδας μποϋκοτάρανε τους εμπόρους τής Καρχηδόνας. Αυτό οδήγησε στην χρήση καραβανιών για τις συναλλαγές της με την Ανατολή, και στην ανάπτυξη του εμπορίου με τη Δύση, αφού επικεντρώθηκε στην εξερεύνηση κι επέκτασή της στην Αφρική και την Εὐρώπη. Ο απομονωτισμός είναι η εξήγηση που οι δύο μεγάλες θαλάσσιες δυνάμεις τού 5ου αιώνα, Καρχηδόνα και Αθήνα, δεν ενεπλάκησαν σε πόλεμο. Είναι η εποχή που οι Αθηναίοι άρχισαν μαζικές εξαγωγές αγγείων στην Ιβηρία, κυρίως στα νοτιοανατολικά της. Αλλά και πάλι, όπως και στην προηγούμενη χαναανική περίοδο της Ιβηρίας, οι αρχαιολόγοι δεν γνωρίζουν ακόμη αν τα πλοία που μετέφεραν τα προϊόντα ήταν καρχηδονιακά, ή αθηναϊκά.

Το αρχαίο θέατρο στο Ταυρομένιον (Taormina) στη Σικελία

• ⁽⁹⁾ Οι επτά Σικελικοί πόλεμοι (ελληνο-καρχηδονιακοί) ήταν ουσιαστικά η θλιβερή συνέχεια της ανηλεούς “παράδοσης” του εμφύλιου σπαραγμού μεταξύ Ελλήνων, μα και με την Καρχηδόνα μεταξύ των εμπλεκομένων, αλλάζοντας στρατόπεδα, κι εξασφαλίζοντας συνήθως τη μερίδα τού λέοντος στο τέλος. Οι Σικελικοί πόλεμοι ήταν οι πιο μακρόχρονοι της αρχαιότητας (600–265), κορυφώθηκαν με τους (ρωμαιο-)Καρχηδονιακούς πολέμους (264–146 ΠΚΧ), κι έληξαν με την ισοπέδωση της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους.

• ⁽¹⁰⁾ Η “καθιερωμένη” μετάφραση της φράσης oligarchic Republic στα ελληνικά είναι ολιγαρχική Δημοκρατία – με αυτό το κεφαλαίο “Δ” να διευκρινίζει πως ο όρος αφορά όχι την ουσία, αλλά το σύστημα διακυβέρνησης (δηλαδή, το αντίθετο της μοναρχίας). Ωστόσο, η μεταφραστική ανεπάρκεια είναι προφανής, καθώς το αντίθετο της δημοκρατίας είναι, φυσικά, η ολιγαρχία, ή η αριστοκρατία. Σε ανάλογο παραλογισμό καταλήγει κανείς αν προσπαθήσει να μεταφράσει την φράση democratic Republic, ή αν σκεφτεί πως μια “Δημοκρατία” μπορεί κάλλιστα να είναι δικτατορία, ενώ μια μοναρχία “δημοκρατία”! Τα νέα ελληνικά και στον τομέα αυτό υστερούν. Όμως, αντί να χρησιμοποιήσουμε τον ρωμαϊκό όρο (res publica: ρεπούμπλικα), ας μιμηθούμε ελληνομαθείς Ρωμαίους, όπως ο Κικέρων, που κάποιες φορές χρησιμοποιούσαν τον ελληνικό όρο πολιτεία – δηλαδή πόλη, αλλά και κράτος, και σύστημα διακυβέρνησης.

Οι Καρχηδόνιοι γλύτωσαν από μια νέα μεγάλη δοκιμασία
όταν έσβησε ο Αλέξανδρος, ενώ δημιουργούσε στόλο για
να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Ο Αλέξανδρος με τη λεοντοκεφαλή
τού Ηρακλή, πλάκα από χυτή πέτρα,
1ος-4ος αιώνας ΚΧ

Ενώ οι Καρχηδόνιοι ήταν απασχολημένοι σ’ έναν ακόμη Σικελικό πόλεμο, οι ανερχόμενοι Μακεδόνες, με τους Φίλιππο και Ἀλέξανδρο επικεφαλής, νίκησαν τις πόλεις-κράτη τής Ελλάδας, κι επέφεραν την πτώση τής Αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών. Όλες οι φοινικικές πόλεις στην Χαναάν υποτάχθηκαν, εκτός από την Τύρο, που πολιορκήθηκε και λεηλατήθηκε το 332 ΠΚΧ. Οι ακμάζοντες Έλληνες των ελληνιστικών χρόνων εκτόπισαν τα τελευταία απομεινάρια τής πάλαι ποτέ φοινικικής κυριαρχίας στους εμπορικούς δρόμους τής ανατολικής Μεσογείου, κι έγραψαν το τέλος τής ιστορίας τής Φοινίκης. Οι Καρχηδόνιοι ήταν οι τελευταίοι των Φοινίκων. Γλύτωσαν, μάλιστα, από μιαν ακόμη μεγάλη δοκιμασία, όταν έσβησε ο Αλέξανδρος το 323 ΠΚΧ, ενώ δημιουργούσε στόλο στην Κιλικία, για να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Οι μάχες των Διαδόχων, με την τριμερή διένεξη μεταξύ τής Μακεδονίας των Αντιγονιδών, της Αιγύπτου των Πτολεμαίων και της Συρίας των Σελευκιδών, ήταν επίσης πολύ καλές ειδήσεις για την Καρχηδόνα, που απέφευγε περιττές συγκρούσεις. Οι εμπορικές σχέσεις αποκαταστάθηκαν με την Αίγυπτο, μαζί με την θαλάσσια πρόσβαση στις ανατολικές αγορές για πρώτη φορά από το 480. Φαινόταν τότε σαν η Καρχηδόνα να είχε κληρονομήσει την καλοτυχία των Φοινίκων, αφού δύο υπερδυνάμεις, η Περσία και η Μακεδονία, δεν μπόρεσαν να υλοποιήσουν τα σχέδιά τους να εκστρατεύσουν εναντίον της. Ωστόσο, η αναμέτρηση με την Ρώμη αποδείχθηκε αναπόφευκτη. Οι τρεις Καρχηδονιακοί πόλεμοι κράτησαν κάτι παραπάνω από έναν αιώνα (264–146 ΠΚΧ). Ο πρώτος αφορούσε τον έλεγχο της Σικελίας. Η Καρχηδόνα, ως ηττημένη, την εκκένωσε και κατέβαλε μεγάλες πολεμικές αποζημιώσεις. Το τέλος τού πολέμου βρήκε την Ρώμη με ισχυρό ναυτικό, ικανό ν’ αποτρέπει τις θαλάσσιες εισβολές, να ελέγχει τους θαλάσσιους δρόμους και να εισβάλλει στις ακτές άλλων χωρών. Σαρδηνία και Κορσική πέρασαν επίσης στην κυριαρχία της, ενώ η Καρχηδόνα βυθιζόταν σ’ έναν ακόμη πόλεμο με τους μισθοφόρους της. Αναμφίβολα, το ισχυρότερο κράτος τής δυτικής Μεσογείου ήταν τελικά η Ρώμη.

Ο άθλος τού Αννίβα να διασχίσει τις Άλπεις με ελέφαντες έγινε θρύλος:
λεπτομέρεια νωπογραφίας τού Jacopo Ripanda, περί το 1510

Η Καρχηδόνα πέρασε τα μεταπολεμικά χρόνια βελτιώνοντας τα οικονομικά της, κι επεκτείνοντας την αυτοκρατορία της στην Ιβηρία, ενώ ετοιμαζόταν για τον επόμενο πόλεμο – που έμεινε στην ιστορία λόγω διέλευσης των Άλπεων από τον Ἁννίβα με τους ελέφαντές του. Παρά το γεγονός ότι συνέτριψε τους Ρωμαίους επανειλημμένα, δεν κατόρθωσε να προκαλέσει ρήγμα στις σχέσεις τής Ρώμης με τους συμμάχους της. Κι εξίσου σημαντικό ήταν ότι, παρά τις συνεχείς του εκκλήσεις, δεν εξασφάλισε ποτέ επαρκείς ενισχύσεις, καθώς η Καρχηδόνα επέλεξε να στείλει νέες δυνάμεις μόνο στην πηγή τού πλουτισμού της, την Ιβηρία. Έτσι, ο Αννίβας δεν μπόρεσε να πετύχει τον στόχο του να καταλάβει την Ρώμη, και να κερδίσει τον πόλεμο. Αυτό έδωσε αυτοπεποίθηση στους Ρωμαίους, που μάχονταν ταυτόχρονα στην Ιταλία, στη Σικελία, στην Ιβηρία, καθώς και κατά της συμμάχου τής Καρχηδόνας, της Μακεδονίας. Ο πόλεμος στην τελική φάση μεταφέρθηκε στην Αφρική, όπου η Καρχηδόνα νικήθηκε και η επικράτειά της συρρικνώθηκε στα όρια της πόλης και μόνον.

“Ceterum censeo, Carthago delenda est”. (Κάτων ο Πρεσβύτερος)

Καρχηδονιακό τετράδραχμο με την Ελίσσα-Διδώ κι ένα λιοντάρι

Η αναζωπύρωση των εχθροπραξιών ήρθε ύστερα από πενήντα χρόνια, ενώ η Καρχηδόνα είχε ανακτήσει πλούτο και δύναμη, και συνδέθηκε με αναταραχές εναντίον τής Ρώμης στην Ιβηρία και στην Ελλάδα. Ο Κάτων ο πρεσβύτερος έδινε συνέχεια το σύνθημα για την εξόντωση της Καρχηδόνας, τελειώνοντας όλες ανεξαιρέτως τις ομιλίες του, ασχέτως θέματος, με την φράση: “Carthago delenda est!” – “Η Καρχηδόνα πρέπει να καταστραφεί!”.⁽¹¹⁾

• ⁽¹¹⁾ Κάτων (234–149 ΠΚΧ): αντιδραστικός πολιτικός, ο πρώτος που συνέγραψε ρωμαϊκή ιστορία στα λατινικά, και φανατικός ανθέλληνας, αφού θεωρούσε τον ελληνισμό ως απειλή για την ρωμαϊκή κουλτούρα.

Η Ρώμη πρόβαλε μια σειρά από απαράδεκτες αξιώσεις, απαιτώντας στο τέλος την κατεδάφιση της Καρχηδόνας, προκειμένου να κτιστεί ἐκ νέου, μακριά από τα παράλια, και σε μεγάλο βάθος, στην ενδοχώρα τής Αφρικής. Μετά από τριετή πολιορκία, οι Ρωμαίοι τη λεηλάτησαν συστηματικά και την έκαψαν ολοσχερώς, το 146 ΠΚΧ, σπέρνοντας τα χωράφια με αλάτι, για να γίνει η γη άγονη και άχρηστη για τις μελλοντικές γενιές.⁽¹²⁾ Αρχεία τής Καρχηδόνας δεν έχουν διασωθεί, δεδομένου ότι τα βιβλία τής βιβλιοθήκης της μοιράστηκαν στις αφρικανικές φυλές, και τα ιστορικά χρονικά χάθηκαν.

Ἐν τέλει, η Ἐλίσσα-Διδώ στερήθηκε την υστεροφημία της – από τον Αἰνεία…

• ⁽¹²⁾ Άρη Αλεξάνδρου, Ανάβασις

(…) μεῖνε κεῖ καὶ κοίτα ὥς τὸ τέλος
κοίτα τους ποὺ ἄλλοι μὲ κλειδιὰ κι ἄλλοι μὲ χειροπέδες
θὰ γκρεμίζουν
ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ ٜٜ ٜ συμμαχοῦντες
γεφύρια στέγες φιλιατρὰ
κοίτα τους
καθὼς θὰ ἰσοπεδώνουν τὴν πολιτεία πούχτισες
καὶ θὰ τὴν σπέρνουν ἅλας.

Επόμενο Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων) ● Ναύκρατις ● Adolf Schulten και Dan Stanislawski ● Μετάλλων Δέλεαρ ● Κασσιτερίδες ● Βαλεαρίδες ● Αργανθώνιος ● Φιλία Ελλήνων-Ταρτησσίων Κόντρα σε Φοίνικες και Καρχηδόνιους

• >> Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων)
• << Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ

Chronicle 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

Chronicle 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”

● Phoenicians and Punics ● Colonization ● Impact of Persian Expansion
● Tartessos: the Apple of Discord ● Battle of Alalia ● Tartessos and
Carthage Ruined ● Macedonia and Rome

Michales Loukovikas

Back to the ancient Mediterranean troubled waters

Prow of a ship on a Punic coin (replica)

IF PLUTARCH’S PARALLEL LIVES PORTRAYED peoples in pairs, one could very well parallel the Minoans to the Canaanite Phoenicians, and the Mycenaeans to the Carthaginian Punics:⁽¹⁾ the latter expanded not only founding colonies, but also through conquests. Crete and Phoenicia, by contrast, with their limited territories, could not become springboards for war expeditions. Expansion was only possible through trade and colonization, thanks to their navigators.

• ⁽¹⁾ Especially in this Chronicle, a clear differentiation is needed between the Canaanite Phoenicians and the Carthaginian Punics, so as to avoid confusion: the term Canaanite refers to Phoenicia, Canaan; the term Punic to Carthage; while the term Phoenician covers both, the entire family in the Mediterranean.

Attican hydria (vessel to carry water; 6th century BCΕ)

The restrictions the Greeks faced, as soon as they awoke from their “Dark Ages”, in order to expand anew to the West, were the “faits accomplis” the Phoenicians had set up in the meantime. The Hellenes had no problem to cross the Aegean as it was a Greek sea. With Troy burned down, no one could block their entrance to the Black Sea – only Nature. That’s why they euphemistically called it Euxine Pontus, “hospitable sea”, trying to appease Poseidon, and dominate there. But they knew that in the Mediterranean competition was fierce. The Phoenicians, who avoided “cruises” in the Aegean and the Black Seas,⁽²⁾ were “omnipresent” anywhere else, having created their commercial network while they voyaged on the seas almost alone. They were motivated by profit through exchange. Part of the profit, though, had to be paid as tribute to the metropolises, or the empires, which took turns in the role of the master of Phoenicia.

• ⁽²⁾ I do not mean to say that the Canaanites did not sail in the Aegean; Hellenic ships voyaged to Canaan, as well. The Graeco-Phoenician relations were age-old, and their exchange was done on equal terms. What I mean is that the Aegean could never become Tartessos: a Canaanite trader voyaging to Hellas was just a trader; the same person in Iberia acted like a monopolist.

Generally speaking, an ancient colony differed from a contemporary one in that the former was a polis (not a country) founded by another polis, the metropolis. In addition, a Hellenic colony was usually sovereign from its inception. However, in the Phoenician world, a colony, although autonomous, had to pay tribute to the metropolis: Carthage e.g. was a dependency of Tyre. This was out of need: the Phoenicians lacked the population to found large self-sustaining colonies and most of them had fewer than 1,000 inhabitants, with Carthage being one of the few exceptions.

Magna Graecia, Carthage and Etruria

The Greeks had other problems or incentives: hunger, wars, or various disputes, drove many to other lands. Population growth and cramped spaces in Hellas, in combination with a desire to expand the sphere of economical influence, had motivated them to settle in Italy c. 800 BCE. It was the next place to colonize and Hellenize after the shores of Asia Minor or the Black Sea. In the next 150 years, several poleis founded their colonies along the coast of southern Italy and Sicily, controlling trade routes and dominating the Strait of Messina. This zone came to be known as Magna Graecia. The Phoenicians generally avoided any military confrontations with the Hellenes, unless a land of strategic importance was at stake, e.g. Sicily. To the north, the Greeks faced another adversary, the Etruscans, who had risen to the status of a regional power in Italy, and also expanded in the western Mediterranean, due to the mining and trade of metals. The Hellenic presence was undermining their interests, especially since the Phocaeans began founding colonies on the coasts of Corsica, Gaul, and Iberia. This obliged the Etruscans to ally themselves with the Punics, whose interests also collided with those of the Greeks.

A navigator at Zákantha (Sagunto)

The situation began to change dramatically sometime after 640 BCΕ, when the first Hellene trader dropped anchor at Tartessos. It was possibly the first arrival of a Greek at Iberia in historical times, after the voyages of the Mycenaeans and their legendary heroes (e.g. Heracles) to the peninsula. This sailor was Colaeus (Κωλαῖος), a Samian silver explorer and trader, who arrived at Tartessos c. 640 BCΕ, according to Herodotus. In an era when merchants were anonymous, the “father of history” thought that Colaeus was important enough to note. Since no other Greek merchant had previously sailed to Tartessos, Colaeus was able to obtain a cargo of metal (150 kg of silver) and take it back safely to Samos, thus realizing one of the greatest trade profits at the time. The Massalian Phocaeans followed Colaeus’ route many years later and also dropped anchor at Tartessos. Herodotus wrote that the Phocaeans were the first Hellenes to make long sea-voyages, having discovered and explored the coasts of the Adriatic, Tyrrhenia, Iberia, and Tartessos. He added that Arganthonios, the famous Tartessian king, welcomed the Greeks and urged them in vain to settle there. But why “in vain”? After all they did settle there. And why was the king so anxious to have them in his land? The answer to this question is given by the historical developments.

Phocaean warrior (500-480 BCE)

Hearing that the Persians were becoming a dominant power in the area of their metropolis, Phocaea, the king gave them 1500 kg of silver to build a defensive wall about their city. Despite this wall, however, Phocaea was conquered in 546 BCΕ. Rather than submit to Persian rule, most Phocaeans abandoned their city. Some of them fled to Chios, others to their colonies in Corsica and elsewhere in the Mediterranean, they founded Elea c. 540 BCΕ, and some eventually returned to Phocaea. It is the period when Persia captured the Hellenic cities on the Asia Minor coast. Ironically, the Greeks were not alone in this tragedy; the Canaanites suffered even more: the Babylonian king Nebuchadnezzar destroyed Tyre in 572 BCΕ; then, in 539, the Persian king Cyrus the Great conquered Canaan; Phoenicia declined further and was obliged to pass the baton to Carthage; the Canaanites moved to their colonies, even to the new rising metropolis. The consolidation of the great Empire of the Achaemenids would re-arrange the map of the entire Mediterranean, not only in the Orient but also in the Occident. The 6th century BCE proved to be a major turning point.

The consolidation of the Achaemenids rearranged the map of the
entire Mediterranean, East and West. It was a major turning point.

Phoenician ship, marble mosaic

PHOENICIAN COLONIES were founded on both routes to Iberia and its mineral wealth: a) along the North African coast, and b) on the northern island route (Sicily, Sardinia, the Balearics).⁽³⁾ As we mentioned before, they paid tribute to either Tyre or Sidon, but neither had actual control on them. This rule changed c. 650 BCΕ, when Carthage gained independence from Tyre, establishing hegemony over other Phoenician colonies in the West. While some of them willingly submitted, giving up their foreign policy, and paying tribute to the Punics, others in Iberia and Sardinia resisted. Carthage sent troops there and appointed magistrates, retaining direct control over them. It was a policy rigidly enforced during the Punic Wars, when Carthage would become the undisputed leader of all Phoenicians, and resulted in a number of Iberian towns siding with the Romans. If that was the treatment reserved for their kindred, their brothers, one can easily imagine what would happen to all the rest.

• ⁽³⁾ What was the purpose of the Phoenician colonies on the second route to Iberia? The first one was the natural route linking Phoenicia with Iberia sailing by the North African coast; while the second one was the natural route linking Greece with Iberia voyaging from island to island. So, this was not a trade route for the Phoenicians. Its exclusive purpose was to block the Hellenes to sail west: it was of strategic importance.

Dido building Carthage (The Rise of the Carthaginian Empire), by J. M. W. Turner (1815)

The founder of Carthage, according to Greek historians, was Elissa, renamed as Dido in Virgil’s Aeneid. The city was built on a promontory, making it master of maritime trade in mare nostrum. All ships crossing the sea had to sail between Tunisia and Sicily, affording the city great power and influence. Founded in 814 BCΕ, it was one of the largest cities in Hellenistic times (by some estimates, only Alexandria was larger). The Punics, unlike other Phoenicians, had a landowning aristocracy, who controlled trans-Saharan trade routes and ruled the hinterland of North Africa. Besides, unlike the Romans, and despite the lack of manpower, Punic citizenship was exclusive, and the goal of the state was more focused on protecting commerce. Exempt from taxation, the citizens were primarily involved in this domain as traders or workers. As a result, Carthage could not afford to wage long wars, because commercial activities slowed down.⁽⁴⁾

Dido and the walled city of Carthage, medal (ca 1550 CE)

• ⁽⁴⁾ This contradiction is the superpowers’ Achilles’ heel. Carthage, as a commercial empire, would prefer peace; but as a commercial empire, had to conduct wars continuously – and this is in fact what happened: first against the Hellenes, and then against the Romans. In addition, the Punics’ refusal to grant their neighbours privileges, in order to integrate them into their society, turned them into a small, privileged, but vulnerable minority until the end, and obliged them to rely more and more on mercenaries during the wars. This would prove fatal for Carthage…

The war machine, however, was very efficient. Its navy was one of the largest in the Mediterranean, using serial production to maintain high numbers at a low cost, while the army included the now extinct North African elephants trained for war. Carthage turned west and became the “middleman” between mineral resource-rich Iberia and the Orient. The eastward expansion along the African coast was blocked by the Greek colony of Cyrene, founded in 630 BCΕ. The wars against Hellenes were due to the vulnerability of the Punic economy to Greek competition, since products “Made in Carthage” were inferior to Hellenic goods. The Greek colonists posed a twofold threat: a) undercutting the Phoenicians by offering better products; and b) taking over the distribution network.

Wars against Hellenes due to the vulnerability of Punic economy to
Greek competition: Punic products were inferior to Hellenic goods.
The Greeks posed a twofold threat to: a) undercut the Phoenicians by
offering better products, and b) take over the distribution network.

Punic gold coin with a horse

The empire depended heavily on its trade with Tartessos and Iberia in general, from which it obtained vast quantities of silver, lead, copper, and cassiterite that was essential for the manufacture of bronze. Carthage’s trade relations with the Iberians and the naval might that enforced its monopoly on this trade and with tin-rich Britain allowed it to be the sole significant tin broker and bronze maker. This monopoly, one of the major sources of power and prosperity for Carthage, should be maintained at any cost; a Punic sea merchant would rather crash his ship upon the rocky shores of Britain than reveal to any antagonist how it could be safely approached. In addition to being the sole significant distributor of tin, its central location in mare nostrum and control of the waters between Sicily and Tunisia (those “Pillars of Heracles” within the Mediterranean) allowed it to check the Orient’s supply of tin, as well. Carthage was also the largest producer of silver, mined in Iberia or North Africa, and, after the tin monopoly, this was one of its most profitable trades. The purple dye was also one of the most highly valued commodities, being worth 15-20 times its weight in gold. Ancient sources agree that Carthage via its trade had become perhaps the wealthiest city in the world. However, without the monopoly on trade with Tartessos and Iberia at large, the Punic Empire was inconceivable. Its leaders should have been aware of this fact when they replaced the Canaanites as overlords of Iberia c. 575 BCΕ. Sometime afterwards the Massaliote Phocaeans turned up at Tartessos. King Arganthonios’ friendship with the Hellenes must have greatly annoyed Carthage that felt its monopoly was at stake. It was urgent to take action against the “intruders”, in order to establish itself as the greatest economic and military power in the West of the Mediterranean.

The Punic Empire was inconceivable without Iberia.
The Battle of Alalia: a Grecian “Cadmean victory”…

Trireme, a mosaic from Carthage

This “action” took place in the Tyrrhenian Sea c. 537 BCΕ: it was the historic naval Battle of Alalia. When the metropolis Phocaea fell to Persia, most citizens chose to move to Alalia (or Aléria in Roman times), their colony in Corsica. But this led to a decline of Punic and Etruscan trade in the island and to an alliance between Carthage and Etruria. Their joint fleet of 120 ships, disguised as a pirate force, was defeated by just 60 Phocaean ships carrying people to Alalia. It would have been a great tactical victory of the Greeks, who wiped out an enemy force twice as large; but they lost almost two-thirds of their own fleet. Herodotus said it was a Cadmean victory – what would later be described as a Pyrrhic victory.⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Cadmean is a victory involving one’s own ruin; from Cadmus, legendary founder of Thebes, who required water from a spring guarded by a water-dragon and all his companions perished. Herodotus could not know the subsequent similar phrase, Pyrrhic victory, achieved at such a devastating cost that it is a prelude to defeat. It is named after Pyrrhus, king of Epirus, whose army suffered irreplaceable casualties in defeating the Romans twice in 280-279 BCΕ during the Pyrrhic War. The Romans suffered even greater casualties but had a much larger supply of men. Pyrrhus is reported as saying: “Another such victory and I come back to Epirus alone”…

King Pyrrhus of Epirus

Realizing that they could not withstand another attack, the Hellenes evacuated Corsica, and sought refuge in Rhegion. According to a legend, Greek prisoners were stoned to death by the Etruscans, while the (more practical) Punics sold them into slavery. Etruria got hold of Corsica, and Carthage kept Sardinia. The Punics would fight two more major naval battles with Massalia, losing both, but still managing to safeguard Iberia and close the Pillars of Heracles, the Strait of Gibraltar, to Hellenic shipping, thus containing Grecian expansion in Iberia until 480 BCΕ. The Massaliotes made no gains and just kept control of their Iberian colonies. It seemed as if the Iberian status quo remained in place; but in fact, a great tragedy was unfolding in Andalusia with the collapse and demise of the Tartessian polity and civilization.

Tartessos… delenda est!

SOME AUTHORS CONSIDER that this Phocaean victory/defeat in Alalia and the absence of Greek traders in Tartessos led to the collapse… Here we go again! During all those centuries of development, these authors saw only Phoenicians trading there. But, all of a sudden, the Hellenic presence became so vital for the Tartessians’ survival that they died out when the Punics cut their “oxygen” off! Other scholars offer the alternative of an “armed conflict”, but in general terms, and avoid being precise as to who was fighting whom. There are also versions of the Tartessian tragedy that specify both the perpetrators and time: “The Punics brought about the collapse by 530 BC”. Carthage should have put Tartessos in “quarantine”, sometime after the death of Arganthonios c. 550 BCΕ. This was the reason why ten years later, with the Punics and Etruscans allied against the Hellenes, the Tartessians did not remain “prudently neutral”; so, they stood by the Greeks and paid dearly. The situation did not allow “luxuries” such as neutralities…

The island of Gadir > Gades > Cádiz

Emboldened by the outcome of the Battle of Alalia, the Punics unleashed such a “reign of terror” that even their kindred in Gadir turned against them. The Punics besieged promptly the fraternal Canaanite colony and captured it. The Gaditans suffered so much and for so long that in 206 BCΕ, during the second Punic War, they rebelled against Carthage; and when Gadir fell to the Romans, they hailed the victors. Certainly, the new overlords were no better: just one year later, the Roman presence was shaken by a mutiny and an Iberian uprising against them. There was at least one aspect where the Canaanites proved to be superior to the Punics: just after the fall of Gadir, the Persian king Cambyses became master of Egypt in 525 BCΕ. Carthage was then spared a trial of arms against the Persian Empire, since the Canaanites refused to lend ships to the Persians for an African expedition against their own brothers. It seems that at least for the Canaanites, unlike the Punics, blood ties were still important. But even without losing a war, the Punic Empire may have paid tribute irregularly to the Great King of Kings.

The Punics were spared a trial of arms against the Persians, because the
Canaanites did not lend ships for a Persian expedition against Carthage.

Bronce Carriazo: a Tartessian bronze plaque found near Seville representing a local goddess of the marshes and assimilated to Astarte and Hathor

Carthage proceeded to destroy Tartessos and drive Greeks away from southern Iberia, defending its trade monopoly in the western Mediterranean, with attacks even on the merchant ships of its rivals. Historical reports indicate that Tartessos had little military defense, as its success was always based on trade and friendly relations with its neighbours. This is hard to believe, however, for the kingdom was so wealthy that many Iberian tribes would covet it. There should have been defensive walls and/or deterrent land and sea forces, i.e. army and navy. As for the year of the catastrophe, in several historical texts we can find one that sets the date as 533 BCΕ, i.e. it is consistent with what was cited before (“by 530 BC”), and another one sometime later, around 500 BCΕ. We cannot be sure if the two dates refer to the same event, or if there was an “armed conflict” between Punics and Tartessians that lasted about thirty years. “It is reported”, we can read in one of those texts, “that around 500 BC, Tartessos was attacked by the Carthaginians, who destroyed the capital and left it without protection from the sea.” It makes sense if we remember those accounts that Tartessos had a sophisticated system to regulate the river flow of its tidal river, and also its supposed similarity to Atlantis.

“Tartessos was attacked by the Punics, who destroyed
the capital and left it without protection from the sea.”

Auletris (woman playing aulos), Iberian high-relief from Osuna (Seville province, end of 3rd or beginning of 2nd century BCE)

The abrupt disappearance, and the fact that its capital has never been found, led to a lot of speculation: how could such an important civilization disappear with no traces left behind? If the capital eludes us, there are Tartessian cities that can “speak” the truth. Balsa–Tavira in the Algarve was violently destroyed in the end of the 6th century, probably together with the capital and other sites, when the Punics proceeded to impose their “iron will” (see Chronicle 21, footnote 11). Maenaca (Mainakē), the Hellenic colony founded close to Málaga under the aegis of Tartessos, is claimed it was also destroyed c. 500 BCE. We additionally know that many Canaanite colonies were deserted at the same time. We cannot be sure if this was connected with Phoenicia’s decline, or Carthage’s “ethnic cleansing” operations, or some local rebellions. Despite the numerous excavations, it has not been possible to locate with certainty either Maenaca, or Acra Leucá at Alicante, or the city of Tartessos. Whatever the result of all these continuous efforts, the ancient texts that mention these cities cannot be ignored; otherwise, the story of Tartessos and its demise should be treated as fiction, as well…

There is a tendency to present the Canaanites as “peaceful colonists”, while the Punics as “warlike colonialists”. However, we have seen the Phoenicians acting in a manner anything but peaceful whenever they could “manage” the adversary.⁽⁶⁾ In a text on the History of old Onuba (Huelva), except numerous open questions and hypotheses, we have some interesting data presented. Tartessos, it seems, began gradually sinking into crisis and decline in the 8th century BCΕ, at a time when there was a co-existence of Phoenician and Grecian colonies such as Gadir and Portus Menesthei, which was identified as a Phocaean site.⁽⁷⁾ The author was impressed by the closeness of the Greek site to the Tartessian capital and noted what the archaeologists in Huelva had observed, i.e. a decrease in Phoenician pottery, in parallel with an increase in Hellenic ceramics of far better quality.⁽⁸⁾

Hellenic helmet, Asta Regia (Jerez de la Frontera), close
to Portus Menesthei

• ⁽⁶⁾ We can’t say that this mentality has been a Phoenician peculiarity; it’s a human characteristic: virtually everyone acts likewise. The Hellenes e.g. very often acted as the “bullies” of antiquity (though this feature sometimes saved them, as it happened during the Persian Wars). Regarding the Canaanites, let’s go back to Chronicle 20. The Enigmatic Sea Peoples: one of them

“the Tjeker, moving to Canaan, captured the city-state of Dor and turned it into a large, well-fortified capital of their kingdom. Dor was violently destroyed in the mid-11th century BCΕ by the expanding Phoenicians, who were checked by the Philistines, and then by the Hebrews.”

And, of course, except these minor local powers that blocked Phoenician expansion, there were superpowers, such as the Assyrians, Babylonians and Persians. Conclusion: there was absolutely no room for Phoenician expansion in the Levant.

• ⁽⁷⁾ Amid all this speculation and conjecture, the author claims that the 8th century was “a time when Phoenician and Greek colonies, such as Gadir and Portus Menesthei, coexisted”. When did this coexistence actually occur? Was it in the 8th or in the 6th century? In Chronicle 22, both versions were presented:

Tartessian King Arganthonios

“The Hellenic cities on the Mediterranean coast of Iberia probably appeared on the ‘map’ after the foundation of Massalia, c. 600 BCΕ”. However, “the Hellenes of the Homeric era (at least their goods) arrived at Iberian ports… in the 9th or 8th century BCΕ. Those who transported the Greek ware… might very well have been the Phoenicians… What the Phoenician ships could not transport and, therefore, made the Greek presence absolutely necessary in Iberia, was Hellenic culture, art, ideas, models, architecture, burial habits, etc.”

• ⁽⁸⁾ The author seems to be obsessed with the Greeks, presenting them as a destabilizing factor, allegedly terrorizing the countryside and promoting their goods by force! He accepts, however, that these goods were better in quality! In such cases, the ones who resort to violence are the monopolists with less attractive products, so as to avoid free competition. Anyway, he admits that all his hypotheses are not based on archaeological finds.

The worsening of the situation in the next century is manifested by the almost total disappearance of open settlements, with the walling of cities. During the 6th century, we notice the outbreak of another crisis evidenced by the decrease of mineral exports. Its tragic climax is attested with the destruction of Tartessos by the Punics, because it was an ally of the Greeks. The conquerors, nota bene, had no intention to eliminate just the resistance of the conquered, indicating how merciless this confrontation had been, equivalent to what we now describe as “genocide”. The descendant culture of the Turdetani in southern Andalusia marks a return to the socio-economic features of the late Atlantic Bronze Age within the Iron Age conditions of the 5th century BCΕ, which is translated as a regression of at least two or three centuries.

The Battle of Salamis, by Wilhelm von Kaulbach (1868)

The Phoenicians’ double crushing defeat in Sicily and Salamis

AFTER IMPOSING “PAX PUNICA” in southern Iberia, Carthage turned its attention to another land of strategic importance mostly controlled by the Hellenes: Sicily. The Punics planned the largest overseas expedition thus far: after three years of preparations, they sailed for Sicily. It was the first Sicilian War,⁽⁹⁾ which coincided with Xerxes’ expedition against Greece in 480 BCΕ, prompting speculation about a possible alliance between Carthage and Persia. But even with no official pact, Carthage should have timed its expedition with that of the Achaemenids to exclude the possibility of any aid sent from Hellas to Sicily. The outcome of both expeditions was disastrous for the invaders. For the Phoenicians it was a double defeat: not only of the Punics in Sicily, but also of the Canaanites fighting in the naval Battle of Salamis under Persian orders. The repercussions brought sweeping changes in Carthage: an oligarchic Republic was then established, and also an isolationist policy was followed for the next 70 years when Carthage took no action against the Hellenes, nor even aided any of their rivals. Economically, sea trade with the Orient was cut off by the Greeks in Hellas, while the cities of Magna Graecia boycotted Punic merchants. This led to the development of trade with the West and caravan-borne trade with the East. Focus was shifted on the exploration and expansion in Africa and Europe. This isolationism explains why the two great maritime empires in the 5th century BCΕ, Carthage and Athens, were not engaged in war. Athens began massive exports of pottery in this period to Iberia, especially in the southeast. But again, as in the previous Canaanite era of Iberia, the archaeologists do not know yet if the ships that transported the ware were Punic or Athenian.

The ancient theatre of Tauromenium (Taormina) in Sicily

• ⁽⁹⁾ Essentially, the seven Sicilian Wars or, more properly, the Greek-Punic Wars, were a lamentable continuation of the relentless “tradition” of civil war among the Hellenes, with Carthage being always involved, changing sides, and finally winning, as a rule, the lion’s share. These wars, the longest lasting conflicts of classical antiquity (600–265 BCΕ), would culminate in the Punic Wars (264–146 BCE) against the Romans, and end with Carthage being razed to the ground.

While Carthage was engaged in another Sicilian War, the rise of Macedon under Philip II and Alexander the Great saw the defeat of the city-states in Greece and the fall of the Achaemenid Empire. All the Phoenician cities in Canaan submitted except Tyre that was besieged and sacked in 332 BCΕ. The thriving Greeks in the Hellenistic period gradually ousted the last remnants of the formerly dominant Phoenicians over trade routes in the eastern Mediterranean, while their culture disappeared entirely in Canaan. So, the Punics were the last of the Phoenicians. And they were spared another perilous ordeal when Alexander died in Babylon, in 323 BCΕ, while raising a fleet in Cilicia to invade Carthage, Italy, and Iberia…

The Punics were spared another ordeal when Alexander died,
while raising a fleet to invade Carthage, Italy, and Iberia…

Alexander with Heracles’ lion sculp,
cast stone plaque (1st-4th century CE)

Battles of the Diadochi with the three-way struggle among Antigonid Macedon, Ptolemaic Egypt and Seleucid Syria were also good news for Carthage avoiding unnecessary conflicts with the successors. Trade relations were reinstated with Egypt, together with sea-borne access to the eastern markets for the first time since 480 BCΕ. It seemed as if Carthage had also inherited the Phoenicians’ good fortune, since two superpowers, the Persian and Macedonian, could not realize their plans to campaign against its domain. But the confrontation with Rome would prove inevitable. The Punic Wars were a series of three conflicts lasting from 264 to 146 BCΕ. The first one was fought for the control of Sicily. Carthage, finally, evacuated it and paid heavy war indemnities. The end of the war found Rome with a large navy able to prevent sea-borne invasion of Italy, control sea trade routes, and invade foreign shores. Sardinia and Corsica were also seized, while Carthage had plunged into another war with its mercenaries. At last, the most powerful state that emerged in the western Mediterranean was Rome.

Hannibal in Italy: his feat in crossing the Alps with elephants, though many did not survive,
passed into European legend: detail of a fresco by Jacopo Ripanda (ca 1510)

Carthage spent the years after the war improving its finances and expanding its empire in Hispania (Iberia), preparing for the next war that is most remembered for Hannibal’s crossing of the Alps with elephants. He resoundingly defeated the Romans in several battles, but was unable to cause a break between Rome and its allies. Equally important, despite his many pleas, he never received sufficient reinforcements, because Carthage opted to send extra forces only to its source of wealth, Iberia. Thus Hannibal was not able to achieve his goal of ultimately conquering Rome and winning the war. This gave the Romans self-confidence, while they were fighting simultaneously in Italy, Sicily, Iberia, and also against Carthage’s ally, Macedonia. Finally, the war was taken to Africa, where Carthage was defeated and its control reduced to only the city itself.

“Ceterum censeo, Carthago delenda est!” (Cato)

Punic tetradrachm with Elissa-Dido and a lion

The resurgence of hostilities fifty years later, when Carthage recovered its wealth and power, was linked with anti-Roman agitations in Iberia and Hellas. Cato the Elder gave the “motto” for the annihilation of Carthage, ending all his speeches, no matter what the topic, saying: “Carthago delenda est!”, “Carthage must be destroyed!”.⁽¹⁰⁾

• ⁽¹⁰⁾ Cato (234–149 BCE) was a reactionary statesman, the first to write a Roman history in Latin, and prominent for his anti-Greek views, since he saw Hellenism as a threat to Roman culture.

Rome presented a series of unacceptable demands, claiming that Carthage must be demolished and rebuilt away from the coast, deep into Africa. In 146 BCΕ, after a three-year siege, it was systematically sacked and burned to the ground, with the fields salted to make the ground completely infertile and useless for future generations.⁽¹¹⁾ No Punic war records exist, since the books of the Library of Carthage were distributed among African tribes and none remain on Punic history.

In the end, Elissa-Dido was deprived of her immortal fame – by Aeneas…

• ⁽¹¹⁾Ares Alexandrou, Ascent (conclusion):

(…) remain there and look on to the end
look at them, those with keys and others with handcuffs
who’ll be demolishing
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . as allies
roofs bridges wells
look at them
while they’ll be leveling down the town you’ve built
and sowing it with salt.

Elissa-Dido was finally deprived of her immortal fame – by Aeneas…

• >> Chronicle 26. IBERIAN CROSS-CHECK
• << Chronicle 24. THE TRIUMPH OF CRETINISM

Next Chronicle 26. IBERIAN CROSS(-CHECK) ● Naucratis ● Adolf Schulten and Dan Stanislawski ● The Trojan War Odysseys ● Metal Attraction ● Cassiterides ● Balearics ● Arganthonios ● Graeco-Tartessian Friendship Against Phoenicians and Punics