Χρονικό 3. ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Χρονικό 3. ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

/ENGLISH/ Chronicle 3. A CHRONICLE OF THE HUMANS

● Ακαδημαϊκός Σχολαστικισμός ● Άρης Πουλιανός: Αρχάνθρωπος και
Όρθιος Άνθρωπος ● Κοιτίδα Ανθρώπου: Βόρειο Αιγαίο και Μακεδονία
● Αναλύσεις DNA: Μινωίτες, Μυκηναίοι ● Παλαιολιθική Ὀδύσσεια
● Stonehenge… Αιγαιοπελαγίτικο! ● Πρώιμη Γραφή Βαλκανίων

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Τ’ Αγάλματα του Ain Ghazal, στην Ιορδανία, θεωρούνται από τις παλαιότερες ανθρώπινες παραστάσεις μεγάλης κλίμακας (± 7250 ΠΚΧ)

Η ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, η αγροτική, είναι έργο των γυναικῶν, έλεγα στο προηγούμενό μας Χρονικό, εφόσον, σύμφωνα με τον καταμερισμό εργασίας τής εποχής, αυτές συνέλεγαν τους καρπούς, ενώ οι ἄνδρες κυνηγούσαν. Επομένως, οι γυναίκες θα πρέπει να διέβλεψαν τις προοπτικές αύξησης της διαθέσιμης τροφής, με την καλλιέργεια των καρπών. Ήταν μια λογική υπόθεση, που έκανα ἐν παρόδῳ, υποσημειώνοντας πως αγνοώ εάν κάτι σχετικό έχει ειπωθεί από κάποια ερευνήτρια. Επεσήμανα, πάντως, την ανάγκη να μην εμπλακούμε περαιτέρω σε τέτοιες εικοτολογίες, μένοντας ἐπὶ τοῦ παρόντος στα γενικώς παραδεκτά – εφόσον δεν σχετίζονται άμεσα με τα υπό διερεύνηση θέματά μας. Τέτοιες είναι οι παραδοχές σε συνάρτηση με τις θεωρίες περί αφρικανικής προέλευσης του ἀνθρώπου, περί της καταγωγής των κατοίκων τού ελλαδικού χώρου, περί των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, αλλά και των φορέων τους, ή περί της φοινικικής προέλευσης του ελληνικού αλφαβήτου, ανάμεσα σε διάφορα ζητήματα που είναι συναφή, ή αρκούντως ασαφή. Όλα αυτά, όπως προείπα, δεν είναι παρά θεωρίες…

Η κατάσταση που επικρατεί στους ακαδημαϊκούς κύκλους είναι, δυστυχώς, πολύ “στενόχωρη”, ενώ – κανονικά – τα πανεπιστήμια θα έπρεπε να είναι ναοί ελεύθερης διακίνησης ιδεών, διαλόγου, γνώσης και μάθησης. Τόσες και τόσες θεωρίες, που τις θεωρούσαμε ως “δεδομένες”, έχουν κιόλας ανατραπεί. Τόσο αίμα έχει ήδη χυθεί, “εἰς τὸ ὄνομα” ηλιθιοτήτων, που πλασαρίστηκαν ως “θέσφατα”, για το αν λ.χ. “η γη γυρίζει”, ή αναφορικά με την φύση τής “Ἁγίας Τριάδος”, θαρρείς και οι “άγιοι πατέρες” είχαν ακτινογραφήσει τα συστατικά της μέρη! Ο επιστήμονας που, αντί ν’ αναζητά την κατά τον Πλάτωνα “δόξα ἀληθῆ μετὰ λόγου”, υποκλίνεται στο δόγμα (για να προτάξει και το εγώ του), δεν είναι παρά ένας σχολαστικός τσαρλατάνος.

Κρανίο τού Αρχανθρώπου: βρέθηκε το 1960 στο Σπήλαιο Πετραλώνων

ΣΟΚΑΡΙΣΤΗΚΑ ΤΟΣΟ ΠΟΛΥ ΣΑΝ ΕΜΑΘΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ τού ανθρωπολόγου Άρη Πουλιανού, που μας αποκάλυψε τον Αρχάνθρωπο των Πετραλώνων στην Χαλκιδική, μελετώντας παράλληλα την προέλευση των Ἑλλήνων: Εκδιώχθηκε διὰ τῆς βίας από το σπήλαιο και το μουσείο που – σημειωτέον – είχε δημιουργήσει με δικά του χρήματα (περίοδος κατά την οποία ορισμένα από τα σημαντικά του ευρήματα “εξαφανίστηκαν”…), και υποχρεώθηκε να περάσει ώρες ατελείωτες μες στις αίθουσες δικαστηρίων, παρά στους χώρους ανασκαφών, για να βρει το δίκιο του – έχοντας απέναντί του και το κράτος, αντί να είναι αρωγός του. Κι αυτό επειδή τόλμησε ν’ ανατρέψει “δεδομένες” αντιλήψεις, ή “θέσφατα”: πως κοιτίδα τού ανθρώπου δεν είναι η Αφρική, μα η περιοχή τής Μακεδονίας και του βορείου Αἰγαίου. Και αφού εξαπλώθηκε στη Μεσόγειο, κινήθηκε κατόπιν προς Βορρά και Νότο, Ανατολή και Δύση. Άρα, οι κάτοικοι στον ελλαδικό χώρο είναι κυρίως αυτόχθονες, και οι θεωρίες περί καθόδου Ινδοευρωπαίων, ή και όποιων άλλων, από τα βόρεια στα νότια, θα πρέπει παρομοίως ν’ απορριφθούν. Σύμφωνα, λοιπόν, με την αιγαιοκεντρική θεωρία (είναι κι αυτή μια θεωρία), το Χρονικό τού Ανθρώπου έχει ὡς ἑξῆς:

Άρης Πουλιανός

● Πριν από 12-11 εκατομμύρια χρόνια εμφανίζεται ο αρχαιότερος ἐπὶ τῆς γῆς Όρθιος άνθρωπος. Οστά και εργαλεία του εντόπισε ο Πουλιανός στην Τρίγλια, επίσης στην Χαλκιδική, όχι μακριά από τα Πετράλωνα, κι έτσι τον ονόμασε Homo erectus trigliensis (Όρθιο άνθρωπο της Τρίγλιας). Στην ίδια περιοχή, ο Πουλιανός ανακάλυψε προγόνους τού αλόγου, ηλικίας εννέα εκατομμυρίων ετών. Ιππάρια θα εντοπισθούν στην Ισπανία και την Αφρική 500.000 χρόνια αργότερα. Στην Ασία και την Αφρική, ο Homo erectus εμφανίστηκε μετά από 10 εκατομμύρια χρόνια(!), πριν από μόλις δυο εκατομμύρια χρόνια, ενώ πριν από 2,5 ως 3 εκατομμύρια φτιάχτηκαν τ’ αρχαιότερα αφρικανικά εργαλεία.

“Πριν από είκοσι έως επτά εκατομμύρια χρόνια, η γη ήταν πράγματι ο πλανήτης των πιθήκων”, γράφει ο ανθρωπολόγος David Begun στoν New Scientist. “Πάνω από εκατό είδη τριγύριζαν στον κόσμο πριν να εμφανιστούν οι πρώτοι άνθρωποι. Όμως, πιο συναρπαστικό είναι το τι μας λένε για τη δική μας προέλευση. Βασικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όπως είναι οι μεγάλοι εγκέφαλοι, τα επιδέξια χέρια, η όρθια στάση και η μακρά παιδική ηλικία, ανάγονται μάλλον σε αυτήν την περίοδο. Και το όντως εντυπωσιακό είναι πως αυτά τα χαρακτηριστικά εμφανίστηκαν όλα τους στους Ευρωπαίους πιθήκους.”

“Γη: ο πλανήτης των πιθήκων, που στην Ευρώπη αναπτύσσουν
ανθρώπινα χαρακτηριστικά”. “Γένεση ανθρώπων λόγω μεγάλων
γεωλογικών αλλαγών στο Αιγαίο”. (David Begun, Άρης Πουλιανός)

“Πίθηκοι και άνθρωποι, στο πολύ απώτερο παρελθόν, είχαν κοινούς προγόνους”, σχολιάζει από την πλευρά του ο Πουλιανός. “Η γραμμή, όμως, αυτή της εξέλιξης σπάει απότομα γύρω στα είκοσι εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα, με τις πολύ μεγάλες γεωλογικές και κλιματικές αλλαγές, που συμβαίνουν στον χώρο τού βόρειου Αιγαίου. Σε όλη τη βόρεια Ελλάδα… συναντάμε τα περίφημα Απολιθωμένα Δάση… (με απολιθωμένους κορμούς ηλικίας πάνω από δεκαεφτά εκατομμυρίων ετών), ως αποτέλεσμα ηφαιστειακών εκρήξεων, που μαρτυρούν τις μεγάλες και απότομες γεωλογικές ανακατατάξεις στον χώρο. Εκείνη την εποχή… αρχίζει αυτή η γεωλογική αλλαγή, η οποία προετοίμασε την εξέλιξη των Πρωτευόντων. Ένα από αυτά ήταν και ο άνθρωπος των δώδεκα εκατομμυρίων ετών.”

Γραικοπίθηκος (El Graeco)

● “Την περίοδο εκείνη πρέπει να συνυπήρχαν οι άνθρωποι και τα ανθρωποειδή,” γράφει ο Μάριος Δημόπουλος, αναφερόμενος στον λεγόμενο Ουρανοπίθηκο τον μακεδονικό, ηλικίας δέκα εκατομμυρίων ετών, που βρέθηκε σε Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη, και κοιλάδα τού Αξιού. Επίσης, ανθρωποειδή τής ίδιας εποχής ανασκάφηκαν και σε άλλες περιοχές τής Ελλάδας, άλλα τετράποδα, και άλλα δίποδα, σε “ημιόρθια” στάση (κατά 65% σε σχέση με τον άνθρωπο).

● Πριν από 7,2 εκατομμύρια χρόνια θα πρέπει να έζησε ο Γραικοπίθηκος (ή El Graeco), δόντια τού οποίου βρέθηκαν στην Ἑλλάδα και τη Βουλγαρία. Έχουμε, λοιπόν, βάσιμα στοιχεία πως η εξέλιξη για τη γένεση του ανθρώπου άρχισε στη Μεσόγειο, 200 χιλιάδες χρόνια πριν από την Αφρική. Κατά τον καθηγητή Νικολάι Σπάσοφ: “Ο Γραικοπίθηκος δεν είναι πίθηκος. Είναι μέλος τής φυλής των ανθρωπίνων και άμεσος πρόγονος του homo”, που στάθηκε μάλλον στα δυο του πόδια για να βρίσκει ευκολότερα τροφή στη βαλκανική σαβάνα. Ένα άρθρο, που δημοσίευσε σχετικά το περιοδικό New Scientist, έφερε τον τίτλο: Κοιτίδα τού ανθρώπου η Ελλάδα και όχι η Αφρική.

● Σημαντικό εύρημα είναι ο ἐλέφας τού Περδίκκα στην Πτολεμαΐδα, που έζησε πριν από τρία εκατομμύρια χρόνια. Είναι το αρχαιότερο θήραμα κυνηγιού στην Ευρώπη, που σκοτώθηκε και τεμαχίστηκε με δεκάδες αιχμηρά εργαλεία, από πολυμελή ομάδα αρχανθρώπων τής περιοχής τής Κοζάνης.

● Πριν από 1,5 εκατομμύρια χρόνια, ο άνθρωπος καταφεύγει στα σπήλαια για να προφυλαχθεί από τους παγετώνες. Μέσα στο σπήλαιο των Πετραλώνων ο αρχάνθρωπος αφήνει τ’ αρχαιότερα στον κόσμο ίχνη φωτιάς, που την άναψε πριν από 1,1 εκατομμύριο χρόνια. Λίγο αργότερα, πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια, βρίσκουμε ανάλογα ίχνη φωτιάς και στη Νότια Αφρική.

● Ο Archanthropus europaeus petraloniensis, ηλικίας 800-700 χιλιάδων ετών, έχει προσδιοριστεί ποικιλοτρόπως είτε ως Homo erectus, ή Neanderthal, ή και πρώιμη μορφή τού Homo sapiens. Φυσικά, οι λάτρεις τής ορθοδοξίας μιλούν, αντίθετα, για κάποιο αρχαϊκό είδος ανθρωπίδων, που δεν συνδεόταν με τα παραπάνω “κλασικά” είδη homo. Στην σπηλιά βρέθηκαν επίσης δυο σκελετοί ηλικίας 800.000 ετών.

Όπως συνάγεται από τα εργαλεία του, ο αρχάνθρωπος ήταν δεξιόχειρας και από αυτό βγαίνει έμμεσα το συμπέρασμα πως ίσως είχε λαλιά: η δεξιοχειρία συνδέεται με το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου, με τα κέντρα τού λόγου. Αν είχε λαλιά, θα είχε και κάποια στοιχειώδη τότε γλώσσα… Βρέθηκε κι ένα κρανίο ύαινας πάνω στη σιαγόνα της, τοποθετημένο σε κόγχη τής σπηλιάς, ἐν εἴδει “εικονίσματος”. Μπορεί, λοιπόν, ο άνθρωπος να είχε επίσης από τότε και κάποιαν αίσθηση συμβολισμού.

● Σπουδαία είναι τα ευρήματα στο σπήλαιο Απήδημα, στη δυτική ακτή τής χερσονήσου τής Μάνης στη νότια Πελοπόννησο. Η συστηματική έρευνα απέδωσε παλαιολιθικά απολιθώματα Homo sapiens και Neanderthal. Το αρχαιότερο κρανίο συνδυάζει σύγχρονα και πρωτόγονα χαρακτηριστικά, και είναι πάνω από 210.000 ετών, αποτελώντας την παλαιότερη απόδειξη Homo sapiens εκτός Αφρικής: προηγείται κατά 150.000 χρόνια και πλέον άλλων ευρημάτων Homo sapiens στην Ευρώπη. “Τ’ αποτελέσματά μας”, συνοψίζουν οι ερευνητές, “υποδηλώνουν ότι τουλάχιστον δύο ομάδες ανθρώπων ζούσαν στο Μέσο Πλειστόκαινο στη νότια Ελλάδα: μια πρώιμη Homo sapiens, ενώ ακολούθησε η άλλη αποτελούμενη από Νεάντερταλ”!

Μυκηναῖοι και Μινωίτες: στενοί συγγενείς, πρόγονοι των Ελλήνων

ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ, έχω ως δεδομένο πως, κατά κανόνα, οι νεοφερμένοι σ’ έναν τόπο είναι πολύ λιγότεροι των γηγενών και αφομοιώνονται. Οι εξαιρέσεις είναι σπάνιες. Η πεποίθηση αυτή τώρα επιβεβαιώνεται από μιαν ανάλυση αρχαίου DNA, που δείχνει πως οι σημερινοί Έλληνες είναι απόγονοι των Μυκηναίων, μ’ ένα μικρό μόνον ποσοστό να προέρχεται από μεταγενέστερες εγκαταστάσεις πληθυσμών στην Ελλάδα. Γνωρίζουμε πως οι Μυκηναίοι ήταν Έλληνες. Έτσι, θεωρώ πιο εντυπωσιακή την διαπίστωση πως ήταν παράλληλα και στενοί συγγενείς των Μινωιτών, με τον αρχαιότατο πολιτισμό, που άνθησε κυρίως στην Κρήτη, από το 3000 ως το 1400 ΠΚΧ.

Το αρχαίο γονιδίωμα προερχόταν από τα δόντια 19 ατόμων: δέκα Μινωιτών Κρητών (που έζησαν μεταξύ 2900 και 1700 ΠΚΧ), τεσσάρων Μυκηναίων από την ηπειρωτική Ελλάδα (μεταξύ 1700 και 1200 ΠΚΧ), και πέντε αγροτών τής νεολιθικής εποχής, ή εκείνης του μπρούντζου, από τα νοτιοδυτικά τής Μικράς Ασίας και την Ελλάδα (μεταξύ 5400 και 1340 ΠΚΧ). Οι ερευνητές συνέκριναν το υλικό αυτό μ’ εκείνο 334 άλλων αρχαίων ανθρώπων, από διάφορα μέρη τού κόσμου, και 30 συγχρόνων Ελλήνων, για να βγάλουν τα συμπεράσματά τους.

Μινωική Γραμμική A
(2η χιλιετία ΠΚΧ)

Η καταγωγή των Μινωιτών και των Μυκηναίων τής εποχής τού μπρούντζου (Bronze Age) αποτελούσε αρχαιολογικό γρίφο για πάνω από έναν αιώνα. Οι δεύτεροι είχαν πάρει από τους πρώτους τα σύμβολα της γραφής τους, της Γραμμικής Α, και τα προσάρμοσαν στις ανάγκες της δικής τους γλώσσας. Η νέα γραφή, η Γραμμική Β, αποκρυπτογραφήθηκε από τον Michael Ventris, το 1952, και διαπιστώθηκε πως η μυκηναϊκή ήταν αρχαϊκή ελληνική διάλεκτος. Αλλά δεν έχουμε ακόμη μπορέσει να διαβάσουμε τα κείμενα στην Γραμμική Α, προφανώς επειδή η μινωική γλώσσα θα ήταν εντελώς διαφορετική. Το ίδιο συμπεράναμε πως θα ίσχυε και για τους δυο λαούς.

Και όμως, αποδεικνύεται πως υπήρχε ανάμεσά τους πολύ στενή συγγένεια, αφού και οι δυο τους είχαν πάρει πάνω από τα 3/4 του DNA τους από τους πρώτους νεολιθικούς αγρότες τού Αιγαίου και της δυτικής Μικρασίας, ενώ το μεγαλύτερο μέρος τού υπολοίπου προέρχεται από αρχαίους πληθυσμούς συναφείς μ’ εκείνους του Καυκάσου και του Ιράν, σύμφωνα με το πόρισμα της ερευνητικής ομάδας στην επιστημονική επιθεώρηση Nature. Αυτό δείχνει πως υπήρξε μια πρώιμη μετανάστευση ανθρώπων ἐξ ανατολῶν προς τη δυτική Ανατολία και το Αιγαίο, αφού οι πρώτοι αγρότες είχαν εγκατασταθεί εκεί, αλλά προτού οι Μινωίτες ν’ αποσπαστούν από τους Μυκηναίους.

Αν τώρα οι δυο λαοί δεν ήταν “αδέρφια”, αλλά “ξαδέρφια”, αυτό οφείλεται σε μια σημαντική διαφορά που είχαν οι Μυκηναίοι: κάποιο μέρος τού DNA τους (4-16%) προερχόταν από Βόρειους κυνηγούς-καρποσυλλέκτες με καταγωγή την ανατολική Ευρώπη, ή τη Σιβηρία. Φαίνεται, λοιπόν, πως ένα δεύτερο κύμα ανθρώπων τής ευρασιατικής στέπας κατέληξε στην ηπειρωτική Ελλάδα, μέσω της ανατολικής Ευρώπης, ή της Αρμενίας, χωρίς να φτάσει στην Κρήτη, κατά τα λεγόμενα του Ιωσήφ Λαζαρίδη, γενετιστή τού πανεπιστημίου τού Harvard, που ήταν από τους επικεφαλής τής μελέτης.

Κροκοσυλλέκτρια: fresco από το Ακρωτήρι
τής Θήρας (17ος αιώνας ΠΚΧ, αντίγραφο)

Δεν είναι ν’ απορεί κανείς πως Μινωίτες και Μυκηναίοι είχαν παρόμοια εμφάνιση, με καστανά μάτια και μαλλιά, όπως ακριβώς τους παρουσιάζουν οι εικαστικοί στις νωπογραφίες και τις αγγειογραφίες των δυο λαών, άσχετα αν είχαν διαφορετική γλώσσα και γραφή. Υπάρχουν και άλλες διαφορές: όπως παρατηρεί ο Λαζαρίδης, οι Μυκηναίοι ήταν μιλιταριστές, και οι παραστάσεις τους είναι γεμάτες πολεμικές σκηνές – σε αντίθεση με τη μινωική τέχνη. Ως προς την γραφή, επειδή παλιά οι Μινωίτες χρησιμοποιούσαν και ιερογλυφικά, κάποιοι αρχαιολόγοι, ανάμεσά τους και ο Arthur Evans, νόμισαν πως ήταν ἐν μέρει αιγυπτιακής καταγωγής – ιδέα που πια ελέγχεται ως λανθασμένη.

Όταν οι επιστήμονες συνέκριναν το DNA των συγχρόνων Ελλήνων μ’ εκείνο των αρχαίων Μυκηναίων, διεπίστωσαν μεγάλη γενετική αλληλοεπικάλυψη. Οι Νεοέλληνες έχουν ανάλογα ποσοστά DNA από τις ίδιες προγονικές πηγές με τους Μυκηναίους, μολονότι κληρονόμησαν κάπως λιγότερο DNA από τους αρχαίους Μικρασιάτες αγρότες, και κάπως περισσότερο απ’ όλους εκείνους που μετανάστευσαν αργότερα στην Ελλάδα.

Αυτή η συνέχεια που παρατηρείται ανάμεσα στους αρχαίους και τους ἐν ζωῇ κατοίκους τής Ελλάδας είναι “ιδιαίτερα εντυπωσιακή δεδομένου ότι το Αιγαίο υπήρξε ένα σταυροδρόμι πολιτισμών για χιλιάδες χρόνια”, τονίζει ο Γεώργιος Σταματογιαννόπουλος, του πανεπιστημίου τής Washington, στο Seattle, ένας από τους συντάκτες τού πορίσματος. Φαίνεται πως τα κύρια γενεαλογικά συστατικά στοιχεία των Ελλήνων είχαν ήδη διαμορφωθεί κατά την εποχή τού μπρούντζου, με τη μετανάστευση των πρώιμων Μικρασιατών αγροτών, που καθόρισε τη γενετική σύσταση των Ελλήνων, καθώς και των περισσότερων Ευρωπαίων. “Τα πορίσματά μας υποστηρίζουν την ιδέα τής συνέχειας, αλλά όχι της απομόνωσης στην ιστορία των πληθυσμών τού Αιγαίου, πριν και μετά από την εποχή των πρώιμων πολιτισμών του,” προσθέτουν οι ερευνητές.

Τα πορίσματα δείχνουν επίσης ότι μπορείς να εξασφαλίσεις αρχαίο DNA από το ζεστό, ξηρό περιβάλλον τής ανατολικής Μεσογείου, εκτιμά ο αρχαιολόγος Colin Renfrew, στο πανεπιστήμιο του Cambridge τής Βρετανίας, που δεν ήταν μέλος τής ερευνητικής ομάδας. Οι επιστήμονες ελπίζουν τώρα να έχουν στη διάθεσή τους DNA άλλων αρχαίων λαών, όπως λ.χ. οι μυστηριώδεις Χετταίοι, που εμφανίστηκαν στην Ανατολία κάποια περίοδο πριν από το 2000 ΠΚΧ. Δεν αποκλείεται αυτοί να ήταν η πηγή των καυκάσιων γενεαλογικών στοιχείων των Μυκηναίων και των φορέων των πρώιμων ινδοευρωπαϊκών γλωσσών τής περιοχής. Ο Kristian Kristiansen, συνάδελφός του στο πανεπιστήμιο του Göteborg, στη Σουηδία, που επίσης δεν πήρε μέρος στη μελέτη, συμφωνεί: “Με τα πορίσματα αυτά έχει ανοίξει το επόμενο κεφάλαιο της γενετικής ιστορίας τής δυτικής Ευρασίας – εκείνο τής Μεσογείου τής εποχής τού μπρούντζου.”

Μινωικός πολιτισμός: αυτόχθων και αυτόφωτος…

Πρίγκιπας των Κρίνων, Κνωσός (± 1550 ΠΚΧ)

ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΣΧΕΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ, μ’ επικεφαλής τον Σταματογιαννόπουλο, επικεντρωμένη στους Μινωίτες, ανέλυσε τα δείγματα DNA σκελετών που βρέθηκαν σε σπηλιά στο οροπέδιο Λασιθίου και τα συνέκρινε με δείγματα άλλων 135 συγχρόνων και αρχαίων ανθρώπινων πληθυσμών. Αυτό που επισημαίνουν οι ερευνητές στο Nature, είναι πως ο μινωικός πολιτισμός αναπτύχθηκε από τους απογόνους των πρώιμων αποικιστών, που έφτασαν στο νησί από την Ανατολία πριν από 9.000 χρόνια(;), κι έμοιαζαν γενετικά με τους νεολιθικούς κατοίκους τής ευρύτερης περιοχής. Ανατρέπονται, συνεπώς, οι απόψεις πως οι Μινωίτες κατάγονταν από την Αφρική, ως απόγονοι των αρχαίων Αιγυπτίων, ή και των Βέρβερων. Αντίθετα, εντοπίστηκαν γενετικές ομοιότητες με σύγχρονους και αρχαίους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς. Φάνηκε, επίσης, το πολύ υψηλό ποσοστό συγγένειας των Μινωιτών με τον σύγχρονο πληθυσμό τής Κρήτης, αλλά και της Ελλάδας ἐν γένει.

Η γενετική αυτή ανάλυση επιβεβαιώνει τις διαπιστώσεις τού Πουλιανού, αφού μελέτησε 1200 Κρήτες (μεταξύ των οποίων 200 γυναίκες), πως η πλειονότητα του πληθυσμού τού νησιού απαρτίζεται από αυτόχθονες, τουλάχιστον από τη νεολιθική εποχή. Υπήρξαν, φυσικά, μεταναστευτικές επιδράσεις, που όμως δεν τον αλλοίωσαν σε μεγάλο βαθμό. Επικρατεί ακόμη ο ίδιος τύπος ανθρώπου, ο λεγόμενος Καυκασιομεσογειακός (από Καύκασο ως Κρήτη), όπου ανήκουν και οι κάτοικοι των νησιών τού Αιγαίου που βρίσκονται νοτιότερα της Λέσβου. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, απορρίφθηκε και η θεωρία περί σημιτικής καταγωγής των Μινωιτών. Οι κάτοικοι όχι μόνον της Κρήτης, αλλά και όλης τής Ελλάδας, τονίζει ο Πουλιανός, έχουν στην πλειονότητά τους καταγωγή αρχαιότερη της εποχής εμφάνισης των Αχαιών. Τα πορίσματα της έρευνάς του δημοσιεύτηκαν στο βιβλίο του, Η καταγωγή των Κρητών, που εκδόθηκε το 1970 κι επανεκδόθηκε το 1996.

“Κείνο που λύθηκε για μας στα χρόνια που πέρασαν,” γράφει στον πρόλογό του, “είναι πως η Κρήτη κατοικήθηκε όχι από τη Μεσολιθική εποχή, όπως γράφαμε παλαιά, αλλά από την Κατώτερη Παλαιολιθική, δηλαδή πριν μερικά εκατομμύρια χρόνια. Το μαρτυρούν κυρίως τα λίθινα εργαλεία των πρώτων ανθρώπων που κατοικούσαν σ’ όλο το Αιγαίο ακόμη από το Ανώτερο Μειόκαινο. Υπάρχουν και οστά των κατοίκων τής Κρήτης που χρονολογούνται από τη Μέση Παλαιολιθική εποχή. Η Κρήτη ποτέ δεν ερημώθηκε ολοκληρωτικά από κατοίκους. Ούτε κατά τη μεγάλη καταστροφή που δημιούργησε η έκρηξη του ηφαιστείου τής Σαντορίνης. Ανασκαφές έφεραν στο φως ανθρώπινους σκελετούς όλων των περιόδων και εποχών… Κλειδί για την κατανόηση αυτών των εξελίξεων στάθηκε ο Μινωικός Μικροκέφαλος,⁽¹⁾ που βρήκαμε τυχαία στα υπόγεια του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου. Ο Μικροκέφαλος, πέραν από την ενδογαμία των Μινωιτών, μαρτυρεί και τη βιολογική εξέλιξη του ανθρωπίνου είδους που είχε αρχίσει από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν. Μα κυρίως αποδεικνύει το αυτόχθον του Αιγαιακού Τύπου, που έχει την ίδια ηλικία με τον Ηπειρωτικό. Το ίδιο και η γλώσσα των Κρητών ήταν ανέκαθεν ελληνική. Βέβαια, μπορεί να υπήρχαν παραλλαγές της ελληνικής που δημιουργούνται με τη μακροχρόνια απομόνωση σ’ έναν τόπο, ακόμη και διαφορές προφοράς. Αλλά η ελληνική ήταν η κυρίαρχη γλώσσα σ’ όλη τη Βαλκανική και την Ανατολική Μεσόγειο, τουλάχιστον από τη Μέση Παλαιολιθική.”⁽²⁾

Κάντια (Κρήτη), του Abraham Ortelius (1584)

• ⁽¹⁾ Κατά την Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος (ΑΕΕ), που ίδρυσε ο Πουλιανός, “το κρανίο (που ανακαλύφθηκε στην Ζάκρο) ανήκε σε άνδρα 20 ετών, πιθανότατα της μινωικής δυναστείας, και ο όγκος τού εγκεφάλου του δεν ξεπερνούσε τα 530 κυβικά εκατοστά. Η γενετική απόκλιση οφείλεται σε μακρά απομόνωση και ενδογαμία των Μινωιτών. Έτσι ούτε οι Κρήτες, ούτε η μινωική δυναστεία, μετανάστευσαν από κάπου αλλού, παρά είναι προϊόν τοπικής εξέλιξης…”

• ⁽²⁾ Γράφει σχετικά ο Γάλλος αρχαιολόγος Paul Faure, στο βιβλίο του, Η ζωή στη μινωική Κρήτη: “Οι αρχαίοι συγγραφείς δεν θεώρησαν ποτέ τις μινωικές μοναρχίες τελείως διαφορετικές από εκείνες του ομηρικού κόσμου. Και κάτι ακόμη: θεωρούσαν πάντα τον Μίνωα, τον Ραδάμανθυ, τον Σαρπηδόνα [τα παιδιά τού Δία και της Ευρώπης] ως Έλληνες ηγεμόνες και τους διαδόχους τους ως ομοαίματους κληρονόμους, που ανέβηκαν στον θρόνο χωρίς σύγκρουση ή διακοπή.”

Παλαιολιθική Ὀδύσσεια: πανάρχαιοι θαλασσοπόροι τής Μεσογείου

ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΑΝ Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ ήταν ανέκαθεν ελληνική, κατά τα λεγόμενα του Πουλιανού, αλλά σχετικά με την τολμηρή επέκταση της ιστορίας τους στο απώτερο παρελθόν, υπάρχουν πλέον αρχαιολογικά ευρήματα. Πρόκειται για εκατοντάδες λίθινα εργαλεία που εντοπίστηκαν στην περιοχή τού Πλακιά, στα νότια τής Κρήτης, πηγαίνοντάς μας πίσω κατά 130-190 χιλιάδες χρόνια και πλέον! Το εντυπωσιακό είναι πως εδώ και 5.000.000 χρόνια τουλάχιστον, η Κρήτη είναι νησί. Συνεπώς, οι μάστορες των εργαλείων έφτασαν εκεί διὰ θαλάσσης! Με τέτοια προϊστορία, δεν είναι ν’ απορεί κανείς για τη Μινωική Θαλασσοκρατορία στην εποχή τού μπρούντζου.

Η Μεσόγειος

Το καλοκαίρι τού 2008, μια ελληνοαμερικανική ερευνητική ομάδα αναζητούσε στην Κρήτη δείγματα της ζωής των νεολιθικών κατοίκων της – δηλαδή τίποτε παλαιότερο των 11.000 χρόνων. Επικεφαλής ήταν η Ελένη Παναγοπούλου, αρχαιολόγος τής Διεύθυνσης παλαιοανθρωπολογίας και σπηλαιολογίας τής νότιας Ελλάδας, και ο Thomas Strasser, καθηγητής ιστορίας τής Τέχνης τού Providence College, στο Rhode Island, συνεπικουρούμενοι από γεωλόγους και αρχαιολόγους, όπως ο Curtis Runnels, του πανεπιστημίου τής Βοστώνης. Δεν τους περνούσε καν από το μυαλό πως η τύχη θα τους χαμογελούσε τόσο.⁽³⁾ “Η ιδέα πως θα βρίσκαμε εργαλεία αυτής τής πολύ παλαιάς χρονικής περιόδου στην Κρήτη ήταν τόσο πιστευτή όσο το να βρίσκαμε ένα iPod στον τάφο τού βασιλιά Τουτ[αγχαμώνα]”, λέει χαριτολογώντας ο Runnels…

• ⁽³⁾ Η πρώτη ανθρώπινη παρουσία στην Κρήτη εντοπίστηκε επίσης τυχαία το 2002: βρέθηκαν τ’ αρχαιότερα στον κόσμο απολιθωμένα ίχνη πατημασιών 5.700.000 ετών, κοντά στον Τράχηλο Χανίων, που συνεπάγονται το ενδεχόμενο εμφάνισης ανθρωπίνων εκτός τής Αφρικής!

Η πληθώρα των ευρημάτων αποκλείει το ενδεχόμενο να προσάραξε τυχαία κάποιο μεμονωμένο σκάφος στην περιοχή. Όλα δείχνουν πως επρόκειτο για οργανωμένο αποικισμό. “Αυτοί οι πρώιμοι άνθρωποι ταξίδευαν σκόπιμα,” λέει και ο Strasser· “δεν ήταν άτομα που χάθηκαν στην θάλασσα.” Ιστορικοί ειδικοί στην πρώιμη ναυσιπλοΐα, και αρχαιολόγοι, εκτιμούν πως αυτοί οι πανάρχαιοι θαλασσόλυκοι διέθεταν πιο ανθεκτικά και αξιόπιστα σκάφη από τις σχεδίες. Είχαν επίσης πνευματική συγκρότηση και γνώσεις για να σχεδιάσουν και να πραγματοποιήσουν επανειλημμένα ταξίδια, διασχίζοντας μεγάλες για τότε αποστάσεις, ώσπου να δημιουργηθούν βιώσιμοι πληθυσμοί στην Κρήτη. “Το γεγονός πως έχουμε εκατοντάδες λίθινα εργαλεία, και σε εννέα διαφορετικές τοποθεσίες, υποδηλώνει πως ήρθε ένας αρκετά μεγάλος αριθμός ανθρώπων ώστε οι πληθυσμοί να είναι βιώσιμοι, αφήνοντας ορατό αρχαιολογικό ίχνος”, σημειώνει ο Runnels. “Αυτό σημαίνει ότι δεν ταξίδεψαν μόνο μια φορά.”

“Τα αποτελέσματα της έρευνας δεν αποτελούν απλώς κάποιο τεκμήριο των θαλάσσιων ταξιδιών στη Μεσόγειο δεκάδες χιλιάδες χρόνια νωρίτερα από ό,τι ξέραμε μέχρι τώρα, αλλά και μεταβάλλουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τις γνωστικές ικανότητες των πρώιμων ανθρωπίδων,” ανέφερε το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού σε ανακοίνωσή του. Τα ευρήματα αυτά ανατρέπουν το χρονοδιάγραμμα των τεχνολογικών εξελίξεων, διευρύνουν προς τα πίσω την ιστορία τής ναυσιπλοΐας στη Μεσόγειο κατά 100.000 χρόνια τουλάχιστον, και μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε τον τρόπο μετακίνησης κι επέκτασης των προγόνων μας σε όλον τον κόσμο. Αν διέσχιζαν τη Μεσόγειο, λέει ο Runnels, τότε θα μπορούσαν να υπερβούν και άλλα υδάτινα εμπόδια, σαν την Ερυθρά θάλασσα ή τον κόλπο τού Άντεν. “Κι αυτό σημαίνει πως οι υποθέσεις μας για τη μετάβαση των πρώιμων ανθρωπίνων προς την Ευρασία διὰ ξηρᾶς, μέσω της Εγγύς Ανατολής προς την Ινδία και πιο πέρα, πρέπει να επανεξεταστούν.”

Αλιεία-ναυσιπλοΐα στην Εποχή τού Λίθου

Η έρευνα, που συνεχίστηκε το 2009, περιλήφθηκε στις δέκα κορυφαίες στον σχετικό κατάλογο του 2010. Ήταν επόμενο αφού μέχρι τότε πιστεύαμε πως ο άνθρωπος έφτασε στην Κρήτη, την Κύπρο, σε αρκετά άλλα ελληνικά νησιά, ίσως και στη Σαρδηνία, πριν από 12.000 χρόνια το πολύ. Η ορθοδοξία έλεγε πως αποκτήσαμε την ικανότητα να κατασκευάζουμε κι εφοδιάζουμε σκάφη, οδηγώντας τα κατόπιν σε μακρινές ακτές, αφού αρχίσαμε να καλλιεργούμε τη γη και να εξημερώνουμε τα ζώα. Θεωρούσαμε πως οι πρώτες σχεδίες ήταν κορμοί δένδρων με πανιά από δέρματα ζώων δεμένα σε κάποιο κλαδί για να κινούνται με τον άνεμο. Κάπως έτσι φανταστήκαμε ότι μεταφέρθηκε από τη Μήλο ο οψιδιανός, που βρέθηκε στο σπήλαιο Φράγχθι τής Αργολίδας. Η όλο και μεγαλύτερη χρήση τού πολύτιμου ηφαιστειογενούς πετρώματος πριν από 13.000 χρόνια, δείχνει πως οι Μήλιοι, ή και οι Αργείοι, ήταν ικανοί ναυτικοί.

Το παλαιότερο γνωστό μας σκάφος φτιάχτηκε στην Ολλανδία πριν από μόλις 10.000 χρόνια. Πειστικές ενδείξεις για χρήση πανιών έχουμε πολύ αργότερα στην Αίγυπτο του 2500 ΠΚΧ. Αν και τα ξύλινα καράβια δεν επιβιώνουν υπό κανονικές συνθήκες στον χρόνο, ξέρουμε πως ένα από τα πρώιμα μέλη τής οικογένειας των ανθρώπων, ο Homo erectus, κατάφερε να διασχίσει προ ενός εκατομμυρίου χρόνων αρκετά χιλιόμετρα βαθιάς θάλασσας για να φτάσει στα νησιά Flores και Sulawesi τής Ινδονησίας. Και πολύ αργότερα, ο Homo sapiens επανέλαβε το επίτευγμα, τιθασεύοντας τα επικίνδυνα νερά τού ωκεανού για να εποικίσει την Αυστραλία εδώ και 65.000 χρόνια.

Ποιοι ήταν οι μάστορες των κρητικών εργαλείων; Εδώ μόνον εικασίες μπορεί να κάνει κάποιος, βάσει της τεχνολογίας τους. Τα ἐν λόγῳ τεχνουργήματα μοιάζουν πολύ μ’ εργαλεία που χρησιμοποιούσε ο Homo erectus πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια τουλάχιστον, αλλά και ο Neanderthal, έως πριν από 130 χιλιάδες χρόνια. Το εντυπωσιακό για τους αρχαιολόγους που τα εντόπισαν είναι πως ο τρόπος κατασκευής των τσεκουριών δείχνει πως θα μπορούσαν να είναι ως και 700 χιλιάδων ετών! Κατά τον Strasser, τα εργαλεία πιθανόν να μαρτυρούν τις διὰ θαλάσσης μεταναστεύσεις τού Neanderthal από την Εγγύς Ανατολή στην Ευρώπη. Που πάει να πει ότι ταξίδευε στη Μεσόγειο. Άλλοι πάλι προτιμούν τον Homo heidelbergensis στον ρόλο τού παλαιολιθικού Οδυσσέα.⁽⁴⁾ Όπως και να έχει το θέμα, φαίνεται πως οι πρώιμοι άνθρωποι ήταν σε θέση να καλύπτουν μεγάλες αποστάσεις, ταξιδεύοντας κατά βούληση στην ανοιχτή θάλασσα και χρησιμοποιώντας θαλάσσιες ρότες. Κι επομένως, η παρόρμηση του ανθρώπου να ξανοιχτεί στην θάλασσα, και τα γνωστικά και τεχνολογικά μέσα για να το πετύχει, προηγούνται του Sapiens, όπως λέει ο Alan Simmons, αρχαιολόγος στο πανεπιστήμιο της Νεβάδας στο Las Vegas. “Η ορθοδοξία έως πολύ πρόσφατα έλεγε πως δεν υπάρχουν ναυτικοί ως την πρώιμη εποχή τού μπρούντζου”, σχολιάζει ο αρχαιολόγος John Cherry, του πανεπιστημίου Brown, που αρχικά αντιμετώπισε με σκεπτικισμό τα ευρήματα. “Τώρα πια μιλάμε για θαλασσοπόρους Νεάντερταλ: πρόκειται για εντυπωσιακή αλλαγή.”

• ⁽⁴⁾ Ο πρώτος Neanderthal βρέθηκε στην κοιλάδα Neander τής Ρηνανίας. Η Χαϊδελβέργη έδωσε τ’ όνομα στον Homo heidelbergensis. Οι υποτιθέμενοι Αφρικανοί ήταν τελικά… Γερμανοί;(!)

Ο τελευταίος των Νεαντερτάλιων…

Πόσο κρατούσε το ταξίδι στην Κρήτη; Εξαρτάται από την αφετηρία και τον χρόνο τού ταξιδιού. Ακόμη και στην εποχή που η Μεσόγειος είχε φτάσει στο χαμηλότερό της επίπεδο, πέφτοντας σχεδόν 150 μέτρα κάτω από την τωρινή της επιφάνεια, όσοι ξεκινούσαν από τη Μικρασία ή από την Ελλάδα έπρεπε να κάνουν τρεις διάπλους, 20-40 χιλιομέτρων ο καθένας, ώστε να φτάσουν στον προορισμό τους. Αντίθετα, αν η αφετηρία τους ήταν η Αφρική, τους περίμενε ένα ταξίδι 200 χιλιομέτρων ανοιχτής θάλασσας. “Δεν μπορούμε να πούμε πως οι μάστορες ήρθαν από τη Λιβύη”, λέει ο Strasser. “Είναι μεγάλο ταξίδι, αν είσαι σε σχεδία. Θα μπορούσαν να έρθουν από τα ηπειρωτικά τής Ευρώπης μέσω συντομότερων διάπλων από το ένα ελληνικό νησί στο άλλο.” Γιατί πήγαν εκεί; Κατά τους ερευνητές, η Κρήτη ήταν ιδανική για κυνήγι, με τη μεγάλη ποικιλία άγριας ζωής – όπως ελάφια, ή και νάνοι ελέφαντες και ιπποπόταμοι, μεγέθους αγελάδων και χοίρων αντίστοιχα (λόγω νησιωτικών συνθηκών που γέννησαν και τον μικροκέφαλο) – ενώ υπήρχαν και πολλά εδώδιμα φυτά. Ωστόσο, σε τελική ανάλυση, σύμφωνα με μιαν υπόθεση της Παναγοπούλου, η απάντηση στο ερώτημα αυτό μάς παραπέμπει σε κάτι θεμελιώδες σε όλα τα ανθρώπινα όντα: Νομίζω ότι το κύριο κίνητρό τους ήταν η περιέργεια και η επιθυμία εξερεύνησης”, παρατήρησε.

Η εκπληκτική ανακάλυψη παρακίνησε τους ερευνητές ν’ αναζητήσουν και σε άλλα νησιά την… τύχη τους. Στη Νάξο, που μάλλον ήταν προσβάσιμη μόνο διὰ θαλάσσης, ακόμη και κατά την εποχή των πάγων, όταν η επιφάνειά της ήταν πολύ χαμηλότερα, μια ελληνοκαναδική ομάδα ανέσυρε εκατοντάδες εργαλεία από ένα λατομείο. Τα τσεκούρια και οι λεπίδες μοιάζουν μ’ εκείνα που έφτιαχναν οι Νεάντερταλ και οι σύγχρονοι άνθρωποι πριν από 200 έως 50 χιλιάδες χρόνια. Τα εργαλεία αυτά είναι πιο προηγμένης τεχνολογίας από τα κρητικά. Ανάλογα τεχνουργήματα, που αποδίδονται στους Νεάντερταλ, προέκυψαν και σε άλλα νησιά τού Αιγαίου. Παλαιολιθικά εργαλεία βρέθηκαν επίσης στο Ἰόνιο, στην Κεφαλονιά και την Ζάκυνθο. Η πληθώρα όχι μόνον των εργαλείων, αλλά και των τόπων όπου βρέθηκαν, ενισχύει την ιδέα της οργανωμένης εγκατάστασης. “Οι άνθρωποι πηγαινοέρχονταν στα νησιά πολύ παλαιότερα απ’ ό,τι νομίζαμε”, παρατηρεί ο Simmons. Παλαιότερα ακόμη και από την ηλικία των ευρημάτων αυτών. Η ανακάλυψη ανθρώπινων οστών κι εργαλείων στην Ισπανία, που μας πάνε πίσω ένα εκατομμύριο χρόνια, ίσως δείχνει πως εκείνην την εποχή, κάποιοι ανθρωπίνοι κατάφεραν να διασχίσουν τα 15 χιλιόμετρα του επικίνδυνου στενού τού Γιβραλτάρ από το Μαρόκο… Αν βέβαια ήταν Αφρικάνοι. Αλλά – μάλλον – η αφετηρία τους ήταν το Αιγαίο!

Νεολιθικοί αγρότες από το Αιγαίο έφτιαξαν το Stonehenge!

Η ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗ ΤΟΥ ΠΟΥΛΙΑΝΟΥ έρχεται και από το Stonehenge, μετά από ανάλυση DNA 67 Νεολιθικών κι έξι Μεσολιθικών Βρετανών, που έζησαν μεταξύ 8500 και 2500 ΠΚΧ, όπως γράφει η επιθεώρηση Nature Ecology and Evolution. Είναι εντυπωσιακό πως οι Νεολιθικοί κατάγονταν από αγρότες τού Αιγαίου και της δυτικής Μικρασίας, που ακολούθησαν την οδό διασποράς τής Μεσογείου: κινήθηκαν προς δυσμάς, ως την Ιβηρία, κι έπειτα, μέσω Γαλλίας, έφτασαν στην Βρετανία, που τότε ήταν αραιοκατοικημένη από Μεσολιθικούς κυνηγούς. Αυτό έγινε περί το 4000 ΠΚΧ, ενώ η μαζική επέκταση των κατοίκων τού Αιγαίου και της Μικρασίας είχε αρχίσει το 6000 ΠΚΧ, κι έτσι διαδόθηκε η νεολιθική επανάσταση στην Ευρώπη.⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Άλλη μια μελέτη με DNA έδειξε πως μεσογειακά σιτηρά έφταναν με το εμπόριο στην Αγγλία περί το 6500 ΠΚΧ, προτού να εγκατασταθούν εκεί οι Νεολιθικοί αγρότες.

Υπάρχουν δεκάδες σχετικές αρχαιολογικές μελέτες, αλλά οι επιστήμονες δεν γνώριζαν αν η αγροτική οικονομία διαδόθηκε με τη διακίνηση ανθρώπων, ή απλώς ιδεών. Οι νεοφερμένοι στην Βρετανία έφεραν τις γεωργικές τεχνικές, την αγγειοπλαστική, και θρησκευτικά πιστεύω, με την κατασκευή μνημείων χρησιμοποιώντας μεγάλιθους. Το Stonehenge στο Wiltshire ήταν μέρος αυτής της νέας κουλτούρας, ως ένας ναός προσανατολισμένος στον Ήλιο (βλέπε και Χρονικό 18, Εισαγωγή). Το κυρίως μνημείο χτίστηκε γύρω στο 3000 ΠΚΧ.

Η γενετική ανάλυση δείχνει πως οι Ευρωπαίοι κυνηγοί ήταν σκουρόχρωμοι με γαλανά μάτια, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον. Αντίθετα, οι Νεολιθικοί αγρότες ήταν πιο ανοιχτόχρωμοι, με μαύρα ή σκούρα καστανά μάτια και μαλλιά.

Προς τα τέλη τής νεολιθικής, περί το 2450 ΠΚΧ, αυτή η μεγαλιθική κουλτούρα αντικαταστάθηκε από τον λεγόμενο πολιτισμό τού Λάγυνου (Beaker culture), που έφτασε από την ηπειρωτική Ευρώπη. Έτσι, η Βρετανία έζησε δυο ακραίες γενετικές αλλαγές μέσα σ’ ένα σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα.

Ανακατασκευή καλύβας στον νεολιθικό λιμναίο οικισμό τού Δισπηλιού

Πρώιμη γραφή στα Βαλκάνια

Ο,ΤΙ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΜΕ ΤΟ ΛΙΚΝΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, που “αξιωματικά” είναι η Αφρική, επαναλαμβάνεται στην περίπτωση της γραφής, που το λίκνο της, κατά την συμβατική αρχαιολογία, βρίσκεται στη Σουμερία τής 4ης χιλιετίας ΠΚΧ. Παρ’ όλα αυτά, πάμπολλα ευρήματα στα Βαλκάνια, ήδη από τον 19ο αιώνα, δεν συνάδουν με το παραπάνω “αξίωμα” – και μάλλον γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, σχολιάζει με… νόημα η αρχαιολόγος Colleen Anne Coyle, ελάχιστοι έχουν γνώση των ανακαλύψεων αυτών.

● Turdaș, Ρουμανία· Vinča, Σερβία: το 1875 βρέθηκε σε ανασκαφές στην Turdaș μια κρύπτη με τέχνεργα που ήταν χαραγμένα με άγνωστα ως τότε σύμβολα. Το 1908, και σε απόσταση 245 χμ, εντοπίστηκε παρόμοια κρύπτη στη Vinča, προάστιο του Βελιγραδίου. Ενώ αργότερα, βρέθηκαν περισσότερα ανάλογα θραύσματα στην Banjica, σε άλλο σημείο τής σερβικής πρωτεύουσας. Έκτοτε, έχουν εντοπιστεί πάνω από 150 σημεία μόνον στη Σερβία, αλλά οι ανασκαφές παραμένουν παντού ημιτελείς. Συνεπώς, ο πολιτισμός τής ευρύτερης περιοχής ονομάζεται κουλτούρα Vinča, με τα ομώνυμα σύμβολα της παραδουνάβιας, ή βαλκανικής, ή παλαιάς ευρωπαϊκής γραφής, που λέγεται και γραφή Vinča-Turdaș. Χρησιμοποιήθηκε στη νεολιθική εποχή, κατά την 6η – 5η χιλιετία ΠΚΧ.

Βαλκανική, παραδουνάβια, παλαιά ευρωπαϊκή γραφή
Vinča-Turdaș: η αρχαιότερη στον κόσμο;

● Sitovo, Βουλγαρία: το 1928 εντοπίστηκε μια επιγραφή στο πέτρινο τοίχωμα ενός καταφυγίου κοντά στην Φιλιππούπολη. Η επιγραφή τού Sitovo είναι ίσως η μόνη με τόσα πολλά σύμβολα (καμιά πενηνταριά), όπου έχουμε πιθανόν ένα πλήρες κείμενο. Ο αρχαιολόγος που την βρήκε, Alexander Peev, έστειλε κάποιο αντίγραφο σε Σοβιετικούς συναδέλφους του, ώστε να τον βοηθήσουν να την αποκρυπτογραφήσει. Όμως είχε αντιφασιστική δράση κι εκτελέστηκε το 1943, λόγω της υπόνοιας πως επρόκειτο για κωδικοποιημένο μήνυμά του προς την ΕΣΣΔ… Η επιγραφή δημοσιεύτηκε το 1950.

● Tărtăria, Ρουμανία· Gradeshnitsa, Βουλγαρία: το 1961, στην περιοχή τής Alba Iulia της Ρουμανίας, βρέθηκαν σ’ έναν τάφο και άλλες πινακίδες με εγχαράξεις παρόμοιες με τα σύμβολα Vinča, που χρονολογούνται, σύμφωνα με κάποιους επιστήμονες, στο 5500-5300 ΠΚΧ. Αν πράγματι τα σύμβολα αποτελούν μορφή γραφής, τότε αυτή είναι παλαιότερη της σουμεριακής και, άρα, η αρχαιότερη γνωστή μορφή γραφής στον κόσμο. Ένας τέτοιος ισχυρισμός ήταν αδύνατον να μην προκαλέσει αντιδράσεις… Κάποιοι είπαν πως ορισμένα σύμβολα είναι σουμεριακά – συνεπώς, οι πινακίδες είναι πλαστές – ή πως μοιάζουν, έστω, με σύμβολα της σουμεριακής πρωτο-σφηνοειδούς. Οι αναλύσεις, ωστόσο, των συμβόλων έδειξαν ελάχιστες ομοιότητες ανάμεσά τους. Άρα, οι δυο μορφές γραφής αναπτύχθηκαν ανεξάρτητα. Άλλοι προέβαλαν ενστάσεις ως προς την στρωματογραφία τού χώρου… Στην άλλη πλευρά τού Δούναβη, στην επαρχία Vratsa τής βορειοδυτικής Βουλγαρίας, βρέθηκαν το 1969 άλλες πινακίδες σε πήλινα τέχνεργα, με εγχαράξεις τής 4ης χιλιετίας ΠΚΧ. Η έλλειψη συμμετρίας, πολυπλοκότητας, και ποικιλομορφίας, στα σύμβολα, καθιστά αναξιόπιστη την θεωρία πως είχαν ρόλο διακοσμητικό, όπως λ.χ. διατείνονται οι περισσότεροι ιστορικοί, ή πως ήταν προσωπικά σύμβολα, ή “υπογραφές” αγγειοπλαστών.

Φλογέρες Δισπηλιού

● Γιούρα Αλοννήσου· Δισπηλιό Καστοριάς: ο παραδουνάβιος πολιτισμός είχε σχέσεις όχι μόνο με τον Εύξεινο, μα και με το Αιγαίο, με ειδώλια παρόμοια με τον κυκλαδικό πολιτισμό. Στην ακατοίκητη τώρα νησίδα Γιούρα των Βορείων Σποράδων, μες στην “Σπηλιά τού Κύκλωπα”, βρέθηκαν το 1992 ὄστρακα, ἤτοι θραύσματα αγγείων τής 6ης – 5ης χιλιετίας ΠΚΧ με εγχαράξεις. Ο αρχαιολόγος Αδαμάντιος Σάμψων, που τα εντόπισε, παρατήρησε πως “τα όστρακα φέρουν εγχάρακτα αδιευκρίνιστα σύμβολα, που πιθανόν να απηχούν τις ενδείξεις για μια αιγαιακή νεολιθική ‘γραφή’, ή ‘πρωτο-γραφή’, επίκαιρο θέμα συζήτησης στην Ελλάδα, μετά από τα παρόμοια ευρήματα στη λίμνη τής Καστοριάς,” με την πινακίδα Δισπηλιού. Όμοια σύμβολα βρέθηκαν επίσης σε άλλες νεολιθικές τοποθεσίες στην Ελλάδα (λ.χ. στην Εύβοια, τη Μύκονο, και τη Νίσυρο), έχουν αρκετές ομοιότητες με εγχάρακτα σύμβολα σε κεραμικά τής πρώιμης εποχής τού μπρούντζου στις Κυκλάδες, και συνδέονται άμεσα με τη βαλκανική γραφή που έχει εντοπιστεί στη Σερβία, την Ρουμανία και τη Βουλγαρία.

Η πινακίδα (ή γραφή, ή δίσκος) τού Δισπηλιού είναι σίγουρα το σπουδαιότερο από τ’ αρχαιολογικά ευρήματα στον παραλίμνιο οικισμό τής Καστοριάς, που ανακαλύφθηκε τυχαία το 1932. Ύστερα από 60 χρόνια, το 1992, ξεκίνησαν οι ανασκαφές υπό τον αρχαιολόγο Γεώργιο Χουρμουζιάδη. Η πινακίδα βρέθηκε την επόμενη χρονιά· είναι ξύλινη και η χρονολόγηση με άνθρακα 14 έδειξε ότι δημιουργήθηκε περί το 5260 ΠΚΧ, ενώ ο λιμναίος οικισμός χρονολογείται από το 5600 ως το 3000 ΠΚΧ. Η πινακίδα, είπε ο Χουρμουζιάδης, φέρει χαράγματα – “μια προσπάθεια επικοινωνίας του νεολιθικού ανθρώπου που ελπίζουμε να μπορέσουμε κάποτε να ερμηνεύσουμε.” Η ἐν λόγῳ πρωτο-γραφή προηγείται κατά 2000 χρόνια τής σουμεριακής εικονογραφικής γραφής, και κατά 4000 χρόνια τής κρητομινωικής γραμμικής. Βρέθηκε, εκτός τής πινακίδας, σε πολλά όστρακα. Το σημαντικό είναι πως τα σύμβολα δεν αναπαριστούν ανθρώπινες μορφές, τον ήλιο ή το φεγγάρι, ή άλλες μορφές, όπως συμβαίνει κατά κανόνα με τα ιδεογράμματα. Βλέπουμε όντως σημάδια προχωρημένης αφαίρεσης, και αυτό αποτελεί αποτέλεσμα γνωστικών διεργασιών.

Πινακίδα Δισπηλιού: αρχαιότερο γραπτό κείμενο;

Φλεβάρη τού 2004, ο Χουρμουζιάδης σχολίασε πως δεν ήταν εύκολο να δημοσιευτεί το κείμενο με τα χαράγματα, αφού θα είχε ως τελικό αποτέλεσμα ν’ αλλάξει το τρέχον ιστορικό υπόβαθρο για την προέλευση της γραφής ή την έναρθρη ομιλία, που απεικονίζεται με γράμματα, αντί για ιδεογράμματα, στα όρια του αρχαίου ελληνικού κόσμου – και κατ’ επέκταση της Ευρώπης… Στον οικισμό υπήρχαν πολλά άλλα αντικείμενα, πιστοποιώντας την οικονομική και αγροτική δραστηριότητα, την εκτροφή ζώων, και τη διατροφή των κατοίκων, καθώς και κεραμικά, ξύλινα δομικά στοιχεία, σπόροι, οστά, ειδώλια, στολίδια, ή και οστέινες φλογέρες: η μια, που χρονολογείται στην 6η χιλιετία ΠΚΧ, είναι η παλαιότερη που έχει βρεθεί στην Ευρώπη – αν υποθέσουμε πως η φλογέρα στο Divje Babe τής Σλοβενίας (43.100 ετών) δεν είναι έργο ανθρώπου.

● Η Vinča, ο μεγαλύτερος ευρωπαϊκός νεολιθικός οικισμός, ήταν μητρόπολη με ακμαίο πολιτισμό στην περίοδο 4500–3500 ΠΚΧ. Οι οικισμοί τής περιοχής ήταν πολύ μεγαλύτεροι από όλες τις άλλες ευρωπαϊκές κουλτούρες τής ίδιας εποχής. Ορισμένοι ξεπερνούσαν σε έκταση τους προϊστορικούς οικισμούς τού Αιγαίου και της Εγγύς Ανατολής, που χτίστηκαν μια χιλιετία αργότερα. Ειδικά η Βίντσα έγινε η μεγαλύτερη αγορά τής νοτιοανατολικής Ευρώπης, όχι μόνο για την εξαιρετική αξία των προϊόντων της, αλλά και για τα σπάνια υλικά ή άλλα αγαθά, που εισάγονταν από την Τρανσυλβανία, τις ακτές τού Αιγαίου, μα και της Αδριατικής. Εντυπωσιακή είναι η θεματική ποικιλία των ειδωλίων (γυμνά ή ντυμένα, όρθια, γονατιστά ή καθισμένα, με γυναικείες και ανδρικές μορφές, ή ερμαφρόδιτες, άλλες με προσωπεία, και κυρίως της μητέρας με το παιδί στην αγκαλιά), μα και η υφολογική εξέλιξη από το νατουραλιστικό, στο ρεαλιστικό, και τέλος στο αφηρημένο.

Πρωτο-σφηνοειδής (± 3100–2900 ΠΚΧ) σε πινακίδα διανομής κριθαριού με κυλινδρική σφραγίδα (καθώς και φιγούρες κυνηγού, σκύλων, κάπρων)

● Σήμερα, υπάρχουν πάνω-κάτω 7.000 γνωστές γλώσσες· στο παρελθόν ήταν πολύ περισσότερες. Όμως, πολύ λίγες διαθέτουν γραφή: σε όλη την ιστορία τού ανθρώπου, τα κυριότερα συστήματα γραφής είναι λιγότερα από εκατό. Η γραφή, προφανώς, εμφανίζεται εκεί που υπάρχει λόγος, ανάγκη. Ο λόγος για την επινόηση της σφηνοειδούς στη Μεσοποταμία ήταν η καταμέτρηση και η καταλογογράφηση (counting and accounting). Ώσπου στην 3η χιλιετία ΠΚΧ, οι μεταφυσικές ανησυχίες των Σουμερίων για την “επέκεινα ζωή” προετοίμασαν το έδαφος για κάτι παραπάνω από μια “στενογραφία” – αρχικά για επιτύμβιες επιγραφές. Τέτοια ανάγκη για τήρηση αρχείων δεν υπήρχε τότε στα Βαλκάνια, λένε οι αντιρρησίες. Πρόκειται, ωστόσο, για ένα ακόμη “αξίωμα”, αφού λ.χ. οι κινεζικοί χαρακτήρες, όπως αντιτείνουν άλλοι, χρησιμοποιήθηκαν αρχικά για σκοπούς τελετουργικούς, σε συνάρτηση με τη βασιλική “ιερή εξουσία”. Άρα, οι ανάγκες κατά τόπους ποικίλλουν.

Κινεζική καλλιγραφία δυναστείας Τανγκ

Στα Βαλκάνια βλέπουμε τα ίδια σύμβολα να επαναλαμβάνονται σε χώρους και χρόνους που τους χωρίζουν μεγάλες αποστάσεις. Τα κατανοούσαν, συνεπώς, άτομα που ζούσαν σε διαφορετικές περιοχές κι εποχές, γεγονός που ενισχύει την άποψη πως απάρτιζαν όντως μια πρωτο-γραφή,⁽⁵⁾ αν όχι ένα υποτυπώδες σύστημα γραφής. Μια θεωρία λέει πως η γραφή εξυπηρετούσε θρησκευτικούς σκοπούς αυτής τής παραδοσιακής αγροτικής κοινωνίας. Όμως, πάνω από το ένα τέταρτο των εγχαράξεων, επισημαίνουν ορισμένοι ερευνητές, βρίσκονται στο κάτω μέρος των αγγείων – σημείο μάλλον απίθανο για μια θρησκευτική επιγραφή. Η ευρεία διάδοση των συμβόλων σε ποικίλα τέχνεργα υποδηλώνει την ύπαρξη γραφέων, αν σκεφτεί κανείς ότι τα σύμβολα είναι τυποποιημένα. Έτσι, σημαντικοί επιστήμονες υποστηρίζουν την ιδέα πως η βαλκανική γραφή είναι η αρχαιότερη του κόσμου. Σημειωτέον ότι έχουν καταμετρηθεί περίπου 700 διαφορετικοί χαρακτήρες, όσα δηλαδή και τα σύμβολα που χρησιμοποιεί η αιγυπτιακή ιερογλυφική.

• ⁽⁵⁾ Τίθεται φυσικά το ερώτημα: τὶ ἐστὶ γραφή; Η διαφορά πρωτο-γραφής και γραφής είναι πως η πρώτη κωδικοποιεί πληροφορίες, η δεύτερη γλώσσα.

Ιερογλυφικά σε στήλη (± 1321 ΠΚΧ)

Υπάρχουν σύμβολα της βαλκανικής γραφής που απαντώνται και σε πινακίδες τής Γραμμικής Α. Αυτό σημαίνει πως ο μινωικός πολιτισμός ήταν μεταξύ των κληρονόμων αυτού του συστήματος γραφής, που μετανάστευσε προς νότον, στο Αιγαίο και την Κρήτη – εκτός κι αν η πορεία ήταν η αντίστροφη. Ανάλογη θα πρέπει να ήταν η προέλευση της ελληνικής γλώσσας και γραφής. Κάποιοι, “ξεχνώντας” τη μυκηναϊκή Γραμμική Β, νομίζουν πως… οι Έλληνες έμαθαν να γράφουν από τους Φοίνικες γύρω στο 800 ΠΚΧ. Ανακύπτει, όμως, ένα κρίσιμο ερώτημα: Πώς είναι δυνατόν η ελληνική γλώσσα να έχει 800.000 λήμματα και να είναι η πρώτη μεταξύ όλων των γνωστών γλωσσών, με τη δεύτερη να έχει μόλις 250.000 λήμματα; Πώς δημιουργήθηκαν τα ομηρικά έπη γύρω στο 800 ΠΚΧ – δηλαδή, μόλις οι αρχαίοι Έλληνες έμαθαν να γράφουν;(!) Η δημιουργία των ποιημάτων αυτών θα ήταν αδύνατη, αν οι Έλληνες δεν είχαν ήδη ιστορία γραφής τουλάχιστον 10.000 χρόνων, σύμφωνα με μια γλωσσολογική μελέτη που έγινε στις ΗΠΑ. Σημειωτέον, ἐν κατακλεῖδι, πως ενώ οι αρχαίοι ανατολικοί πολιτισμοί χρησιμοποιούσαν ιδεογράμματα, οι Έλληνες είχαν γράμματα ή και συλλαβογράμματα, όπως στα σημερινά συστήματα γραφής.

Göbekli Tepe: Στύλος τοτέμ με ανθρωπόμορφες φιγούρες

● Αν όντως η βαλκανική γραφή είναι η αρχαιότερη, δεν σημαίνει πως έπεσε από τον ουρανό! Όπως ορθά επισημαίνεται, η μελέτη των συμβόλων που σκάλιζαν ή έβαφαν στις σπηλιές οι πρωτόγονοι πρόγονοί μας ίσως, τελικά, να πείσουν τους αρχαιολόγους να κοιτάξουν πέρα από τα Βαλκάνια και τη Σουμερία. Αυτό το οικουμενικό σύστημα συμβόλων σπηλαιογραφίας ίσως μεταφέρθηκε σε όλον τον κόσμο από τον άνθρωπο, κατά τη μετανάστευσή του από το λίκνο του – όποιο και αν ήταν αυτό. Τα σύμβολα βρίσκονται κι έξω από τις σπηλιές, λ.χ. σε βράχους, ή σε στολίδια. Η χρήση αφηρημένων συμβόλων επικοινωνίας αποτελεί ένα κρίσιμο σημείο καμπής στις διανοητικές δεξιότητες των προγόνων μας. Η αποκρυπτογράφηση του υποβόσκοντος νοήματός τους δεν είναι καθόλου απλή υπόθεση. Υπάρχουν λ.χ. επιστήμονες, ειδικοί στην προϊστορία, που λένε πως στις σπηλιές βλέπουμε σχεδόν πάντα ζωικές μορφές, κάτι που δεν αποτελεί ένα πρώτο βήμα προς τον συμβολισμό. Άλλοι, πάλι, από διαφορετικές επιστήμες, λ.χ. γλωσσολόγοι, προτείνουν πως τόσο τα σύμβολα, όσο κι οι παραστάσεις ζώων, εκφράζουν-επικοινωνούν ιδέες, όπως ακριβώς η γραπτή γλώσσα. Οι γνωστικοί μηχανισμοί που είναι απαραίτητοι για την ανάπτυξη της σπηλαιoγραφίας και βραχογραφίας πιθανότατα είναι ανάλογοι μ’ εκείνους που χρησιμοποιούνται στην έκφραση της συμβολικής σκέψης – την προϋπόθεση δηλαδή για την εμφάνιση της γλώσσας.

Φυσικά, ο δρόμος από τα πρωτόγονα σύμβολα ως τα βαλκανικά και σουμεριακά είναι πάρα πολύ μακρύς. Πρέπει να υπήρξαν πολλά ενδιάμεσα στάδια εξέλιξης. Ένα από αυτά βρίσκεται μάλλον στο Göbekli Tepe τής ΝΑ Ανατολίας, στο Βόρειο (τουρκικό) Κουρδιστάν, πολύ κοντά στη Şanlıurfa. Ιδρύθηκε πριν από την 10η χιλιετία ΠΚΧ, κι εγκαταλείφθηκε στην 8η. Υπάρχουν εκεί κύκλοι τεράστιων λίθινων κιόνων σχήματος ‘T’ – οι παλαιότεροι γνωστοί μεγάλιθοι στον κόσμο. Πριν από το σπουδαίο αυτό εύρημα, η Σουμερία αποτελούσε την αρχή των πάντων: εκεί εμφανίστηκε η πρώτη οργανωμένη κοινωνία, εκεί επινοήθηκε και ο τροχός. Οι πρωτιές αυτές ανήκουν μάλλον στο Göbekli Tepe. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις για την παλαιότερη ως τώρα γραφή. Πρόκειται για καμιά εικοσαριά σύμβολα, που από μόνα τους δεν αποδεικνύουν την ύπαρξη γλώσσας, όμως δεν αποκλείεται να προκύψουν και άλλα ευρήματα, καθώς, μέχρι στιγμής, έχει ανασκαφεί μόνον το 1/3 τού χώρου. Κατά τα φαινόμενα, η ιστορία τής γραφής θα εμπλουτιστεί με τα μικρασιάτικα σύμβολα, που μας πάνε πίσω, πριν από το 10000 ΠΚΧ.

Επόμενο Χρονικό 4. ΠΕΡΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ● Αυθεντική Δημοκρατία: Άμεση και ἐπ’ Οὐδενὶ “Αντιπροσωπευτική” ● Καστοριάδης και Χάος ● Δίκη τού Σωκράτη ● Ἐκκλησία και Ἡλιαία ● Γαλλική και Αϊτινή Επανάσταση ● Η Πολιτεία τού Πλάτωνα

• >> Χρονικό 4. ΠΕΡΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
• << Χρονικό 2. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…

Εξέλιξη του ανθρώπου

Advertisement

Chronicle 3. A CHRONICLE OF THE HUMANS

Chronicle 3. A CHRONICLE OF THE HUMANS

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 3. ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

● Academic Scholasticism ● Ares Poulianós: Archanthropus and Homo Erectus ● Homo’s Cradle: North Aegean and Macedonia ● DNA Analyses: Minoans, Mycenaeans, Cretans and Hellenes ● Paleolithic Odyssey ● Aegean Stonehenge ● Balkan Writing

Michales Loukovikas

Ain Ghazal Statues, Jordan, considered as one of the earliest large-scale human representations (ca 7250 BCE)

THE NEOLITHIC AGRICULTURAL revolution is the work of women, I said in our previous Chronicle, because, according to the division of labour of that period, they were the ones who gathered fruit, while men hunted. Women, therefore, should have foreseen the prospects of expanding available food by agriculture. It was a logical hypothesis I made in passing, noting that I do not know if any researcher has expressed the same opinion. Nevertheless, I stressed the need not to further engage in such speculations for the time being, and stick to generally accepted ideas – as long as they are not directly related to the issues under our consideration. Such are the assumptions connected to the theories of man’s African origin, and the origins of the inhabitants of Hellas, the Indo-European languages and their speakers, or even the Phoenician origin of the Greek alphabet, among various issues that are relevant, or sufficiently vague. As I’ve said, they are nothing but theories…

The situation prevailing in academic circles is, unfortunately, very sad, while – normally – universities should be temples of free movement of ideas, dialogue, knowledge and learning. So many theories, taken for “granted”, have already been overturned; and so much blood has already spilled, “in the name of” utter idiocies, touted as “divine laws”, whether “the earth moves”, or concerning the nature of the “Holy Trinity”, as if the “holy fathers” had X-rayed its components! A scientist who, instead of pursuing a “true understanding through reason”, as Plato said, yields to doctrine, to dogma (in order to forward his ego, as well), is nothing but a scholastic charlatan.

Archánthropus skull found in the Cave of Petralona in 1960

SΟ SCHOCKED I FELT when I came across the work of the anthropologist Ares Poulianós, who introduced us to the Archánthropus of Petrálona in Chalcidice, having already studied in depth the origin of the Hellenes: he was violently evicted from the cave and the museum which, nota bene, he had founded and funded himself (a period when several of his important findings “vanished”…), and had to spend endless hours in the courtrooms, rather than in excavation sites, in order to be vindicated – having against him even the Greek state, which ought to support him instead. That’s because he dared to overturn “well-established notions”, “divine laws”: that Homo’s cradle is not Africa, but the region of Macedonia and the northern Aegean. And after spreading all over the Mediterranean, the humans moved North and South, East and West. Therefore, the inhabitants of Hellas have been mostly indigenous, and the theories about the descent of the Indo-Europeans, or of any other people, from the North to the South, should be similarly discarded. According to this “Out of the Aegean” theory (it is also a theory), the Chronicle of the Humans is as follows:

Ares Poulianós

● 12-11 million years ago, the oldest Homo erectus (Standing man) appeared on earth. His bones and tools were found by Poulianós at Triglia, also in Chalcidice, not far from Petrálona; thus he called him Homo erectus trigliensis. In the same area, he discovered some nine-million-year-old ancestors of the horse. Hipparia appeared in Spain and Africa 500,000 years later. Homo erectus, in his Asian and African variants, emerged ten million years later(!), two million years ago, while the earliest African tools were made 2.5 (three at most) million years ago.

“Between twenty and seven million years ago, Earth really was the planet of the apes”, the anthropologist David Begun wrote in the New Scientist. “At least 100 species roamed the world before the first humans appeared. They… are more fascinating still for what they tell us about our own origins. Key human traits including big brains, dexterous hands, erect posture and long childhood can be traced back to this period. And the really surprising thing is that these features all evolved in European apes.”

“Earth: a planet of the apes. Key human traits evolved in European apes.” “Homo’s genesis due to great geologic-climatic changes in the Aegean.” (David Begun, Ares Poulianós)

“Apes and humans shared common ancestors in the very distant past”, said Poulianós. “The line of this evolution, however, was broken abruptly around twenty million years ago, with the great geologic and climatic changes taking place in the northern Aegean area. Throughout northern Greece… we encounter the well-known Petrified Forests… (with fossilized trunks over 17 million years old) as a result of volcanic eruptions that testify to the great and abrupt geological disturbances in the area. That epoch… is the beginning of a geological change, which prepared the evolution of the Primates. One of them was this twelve-million-year-old man.”

Graecopithecus (El Graeco)

● “Humans and anthropoids should have co-existed at that time,” remarks Marios Demópoulos, referring to the 10-million-year-old Ouranopithecus macedoniensis who was found in the areas of Chalcidice, Thessaloniki, and the Axiós (or Vardar) river. Anthropoids of the same period were excavated in other regions of Hellas, some quadrupeds, and other bipods, in a “semi-standing” posture.

● Graecopithecus (El Graeco), whose teeth were dug up in Hellas and Bulgaria, lived some 7.2 million years ago. These fossils are solid evidence that evolution of man’s genesis started in the Mediterranean 200,000 years earlier than Africa. “Graecopithecus is not an ape”, said Professor Nikolai Spassov. “He is a member of the tribe of hominins and the direct ancestor of homo”, who stood up and became bipedal to help himself find food with ease in the Balkan open savanna. The magazine New Scientist published a related article entitled Man’s cradle is Greece, not Africa.

● An important find is an elephant at Perdiccas near Ptolemaida, who lived three million years ago. It is the oldest hunting game in Europe, killed and chopped with dozens of sharp tools by a large group of Archanthropi in the Kozani area.

● 1.5 million years ago, man found refuge in caves to protect himself from the glaciers. In the Petrálona cave, the Archanthropus left the world’s oldest traces of fire, which he lit 1.1 million years ago. Similar traces of fire appear somehow later, one million years ago, in South Africa.

● The Archanthropus europaeus petraloniensis, circa 800-700 thousand years old, has been identified either as a Homo erectus, or Neanderthal, or an early form of Homo sapiens. Of course, those who worship orthodoxy speak instead of some archaic hominid unrelated to the above “classical” homos. Two 800,000-year-old skeletons were also found in the cave.

As we can deduce from the Archanthropus’ tools he was right-handed. Indirectly we can arrive to the conclusion that he may have had speech: right-handedness is linked to the left cerebral hemisphere, where the areas of speech are found. If he had speech, he might have had some elementary form of language… Besides, a hyena’s skull was found above its jaw, placed in a cave niche, as if it was some kind of “icon”. Thus man might have had some sense of symbolism since then.

● Moreover, special mention deserve the finds in the Apidima Cave, located on the western shore of Mani Peninsula in the southern Peloponnese. A systematic investigation of the cave has yielded Neanderthal and Homo sapiens fossils from the Palaeolithic era. The oldest skull fossil shows a mixture of modern human and primitive features, and has been dated to be more than 210,000 years old, making it the oldest proof of Homo sapiens living outside Africa. The skull is more than 150,000 years older than previous Homo sapiens finds in Europe… “Our results”, the researchers summarized, “suggest that at least two groups of people lived in the Middle Pleistocene in what is now southern Greece: an early Homo sapiens population, followed [sic] by a Neanderthal population.”

Mycenaeans and Minoans were close relatives, and ancestors
of today’s Greeks, according to an analysis of ancient DNA.

REGARDING THE INHABITANTS OF HELLAS and their origin, I firmly believe that, as a rule, the newcomers to a place are far less numerous than the indigenous and are easily assimilated. Exceptions are rare. This belief is confirmed by a recent analysis of ancient DNA, suggesting that today’s Greeks are indeed the descendants of Mycenaeans, with only a small proportion of DNA from later migrations to Hellas. We know, of course, that the Mycenaeans were Greeks. That’s why I consider even more impressive the finding that, at the same time, they were closely related to the Minoans, an earlier civilization flourishing mainly in Crete from 3000 to 1400 BCE.

The ancient genome came from the teeth of 19 people: ten Minoan Cretans (who lived between 2900 and 1700 BCE), four Mycenaeans from mainland Hellas (between 1700 and 1200 BCE), and also five Neolithic era or Bronze Age farmers from Greece and southwestern Asia Minor (between 5400 and 1340 BCE). By comparing this material to that of 334 other ancient people from several parts of the world and 30 modern Hellenes, the researchers drew their conclusions.

Minoan Linear A writing
(2nd millennium BCE)

For more than a century, the origin of the Bronze Age Minoans and Mycenaeans was an archaeological puzzle. The latter received from the former the symbols of their script, Linear A, and adapted them to the needs of their own language. This new script, Linear B, was deciphered by Michael Ventris in 1952; then we realized that the Mycenaean was an archaic Greek dialect. However, we have not yet been able to read the Linear A texts, obviously because the Minoan tongue was completely different. We have also come to the conclusion that the same should have been true as regards the two peoples.

Yet, it turned out that they were most closely related to each other, as they both got 3/4 of their DNA from the early Neolithic farmers of western Anatolia and the Aegean, and most of the remainder from some ancient populations related to those of Caucasia and Iran, according to the findings of the research team, reported in the scientific journal, Nature. It seems there was an early migration of people from the Orient to western Anatolia and the Aegean, after those early farmers had settled there, but before the Minoans split from the Mycenaeans.

Nevertheless, if the two peoples were not “brothers”, but “cousins”, it is because the Mycenaeans did have an important difference: some of their DNA (4-16%) came from Northern hunter-gatherers, who originated from Eastern Europe or Siberia. This suggests that a second wave of people from the Eurasian steppe came to mainland Hellas by way of Eastern Europe or Armenia, but didn’t reach Crete, according to Joseph Lazarides, a geneticist at Harvard University, who co-led the study.

Saffron gatherer: fresco replica from
Acrotiri, Thera (17th century BCE)

It is no wonder that the Minoans and Mycenaeans looked alike, with brown hair and eyes. This is exactly how artists in both cultures presented them on frescoes and pottery, although they spoke and wrote different languages. There were even more differences: the Mycenaeans, Lazarides observed, were militaristic, and their art was replete with war scenes, in contrast to Minoan art. Note that, because the Minoans used hieroglyphics in earlier times, some archaeologists, such as Arthur Evans, thought they were partly of Egyptian origin – which turns out to be wrong.

When the researchers compared the DNA of modern Greeks to that of ancient Mycenaeans, they found a lot of genetic overlap. Living Hellenes share similar proportions of DNA from the same ancestral sources as Mycenaeans, although they have inherited a little less DNA from ancient Anatolian farmers and a bit more from later migrations to Greece.

The continuity between the ancient and living Hellenes is “particularly striking given that the Aegean has been a crossroads of civilizations for thousands of years”, said George Stamatoyannopoulos of the University of Washington in Seattle, a co-author of the study. It seems that the major components of the Greeks’ ancestry were already in place in the Bronze Age, after the migration of the earliest farmers from Anatolia set the template for the genetic makeup of the Hellenes and, in fact, of most Europeans. “Our results support the idea of continuity but not isolation in the history of populations of the Aegean, before and after the time of its earliest civilizations,” the researchers added.

The results also show it is possible to get ancient DNA from the hot, dry lands of the eastern Mediterranean, says archaeologist Colin Renfrew of the University of Cambridge in Britain, who was not involved in this research. Scientists now hope they can get DNA from other ancient cultures, such as the mysterious Hittites, who came to ancient Anatolia sometime before 2000 BCE, and who may have been the source of Caucasian ancestry in Mycenaeans and speakers of early Indo-European languages in the region. His colleague, Kristian Kristiansen of the University of Göteborg, Sweden, who was also not involved in the work, agrees: “The results have now opened up the next chapter in the genetic history of western Eurasia – that of the Bronze Age Mediterranean.”

Minoan civilization: autochthonous and self-luminous…

Prince of the Lilies, Knossos (ca 1550 BCE)

ANOTHER RELATED RESEARCH, led by Stamatoyannopoulos, and focused on the Minoans, analyzed samples of DNA from some skeletons found in a cave on the Lasithi plateau and compared them with samples from 135 ancient and modern human populations. What the researchers told Nature is that Minoan civilization was created by the descendants of early colonists who sailed to the island from Anatolia 9000 years ago (?) and were genetically similar with the Neolithic inhabitants of the wider region. Thus there is no basis for any theories that the Minoans originated from Africa, as descendants of the ancient Egyptians or the Berbers. On the contrary, genetic similarities have been found with ancient and more recent European populations. The analysis also suggests that the Minoans are most closely related to the modern population of Crete, and also of Greece in general.

This genetic analysis confirmed the findings of Poulianós, after he had studied 1200 Cretans (including 200 women), that the majority of the population of the island is made up of indigenous people, at least since the Neolithic era. There have been, of course, migratory influences, but without significant alterations as a result. The human type still prevailing is the same, the so-called Caucasian-Mediterranean type (from Caucasia down to Crete), where the inhabitants of the Aegean islands south of Lesbos also belong. On the basis of the above data, the theory of the Semitic origin of the Minoans was also discarded. Not only the inhabitants of Crete, Poulianós points out, but also of Hellas in general, come mostly from a period before the arrival of the Achaeans. The findings of his research were made public in his book, The Origin of the Cretans, published in 1970 and reissued in 1996.

“What has been solved for us in the past years,” he writes in his preface, “is that Crete was inhabited not since the Mesolithic era, as we previously said, but since the Lower Paleolithic, that is, some million years ago. This is testified mainly by the stone tools of the first people who lived all over the Aegean even since the Upper Miocene. There are also bones of the inhabitants of Crete that date back to the Middle Paleolithic era. Crete has never been completely deserted by inhabitants. Not even during the great disaster caused by the eruption of the volcano of Santorini. Excavations unearthed human skeletons of all eras and ages… The key to understand these developments has been the Minoan Microcephalus, which was accidentally found in the basement of the Archaeological Museum of Heraclion. Except Minoan endogamy, the Microcephalus testifies to the biological evolution of the human species that began hundreds of thousands of years ago.⁽¹⁾ But it primarily proves that the Aegean Type, which is of the same age with the Continental one, is autochthonous. The same applies to the language of the Cretans that has always been Greek. Of course, there may have been variations of Hellenic created by long-term isolation in a place, even differences of pronunciation. But Greek was the dominant language throughout the Balkans and Eastern Mediterranean, at least since the Middle Paleolithic.”⁽²⁾

Candia (Crete), by Abraham Ortelius (1584)

• ⁽¹⁾ According to the Anthropological Society of Greece (ASG), founded by Poulianós, “the skull of a microcephalus was discovered in the Minoan excavations at Zakros. It belonged to a 20-year-old man, most probably of the Minoan dynasty, whose brain’s volume did not exceed the 530 cubic centimetres. This genetic aberration was due to the long isolation and endogamy of the Minoans. Thus neither the Cretans, nor the Minoan dynasty, emigrated from somewhere else, but it was a product of local evolution. The skull was sent away to Vienna in 1971, under the pretext of a study, a fact that was considered as unscientific and illegal by the ASG. Confronted by the indifference of the Ministry of Culture for many years to repatriate it, there was no other way but the recourse to Hellenic Justice. This was finally done in the spring of 1997, and since then it is housed at the National Archaeological Museum.”

• ⁽²⁾ As the French archaeologist Paul Faure writes in his book, Life in Minoan Crete: “Ancient writers never considered Minoan monarchies completely different from those of the Homeric world. Even more, they always considered Minos, Rhadamanthys and Sarpedon [Zeus and Europa’s children] as Greek rulers and their successors as consanguineous heirs, who ascended to the throne without conflict or interruption.”

Paleolithic Odyssey: most ancient navigators in the Mediterranean

I DO NOT KNOW IF THE CRETANS’ LANGUAGE has always been Hellenic, as Poulianós claims, but his bold expansion of their history into the distant past is already verified by archaeological finds: hundreds of stone tools dug out in the area of Plakiás, on the southern shores of Crete, which date back to 130-190 thousand years or even more! Quite impressive is that Crete has been an island for more than 5 million years; which means that the artisans who made all those tools arrived there by sea! The Minoan Thalassocracy during the Bronze Age is no wonder with such historical precedents.

The Mediterranean

In the summer of 2008, a Greek-U.S. team was searching in Crete for samples of life of its Neolithic inhabitants – nothing older than 11,000 years. The research team was headed by Eleni Panagopoulou, an archaeologist at the Directorate of Paleoanthropology and Speleology of Southern Hellas, and Thomas Strasser, an associate professor of art history at Providence College in Rhode Island. They were assisted by geologists and archaeologists, such as Curtis Runnels of Boston University. None of them could ever imagine how rewarding Fortune would be. “The idea of finding tools from this very early time period on Crete was about as believable as finding an iPod in King Tut[ankhamun]’s tomb”, remarked Runnels in jest…⁽³⁾

• ^(c) The first human presence in Crete was discovered accidentally, too, when fossilized footprints aged to 5,700,000 years old, predating other discovered tracks by 2,000,000 years, were found close to Tráchilos, Chaniá, in 2002, implying the possibility of hominin evolution outside Africa!

The plethora of findings excludes the possibility of some accidental stranding in this area. Everything points to the direction of an organized colonization. As Strasser stressed: “These early people were intentional seafarers; not individuals lost at sea.” Experts on early nautical history and archaeologists think that these ancient sea dogs had craft sturdier and more reliable than rafts. They must also have had the cognitive ability and knowledge to conceive and carry out water crossings over such great distances repeatedly in order to establish sustainable populations in Crete. “The fact that we have several hundred stone tools in nine different locations suggests that a large enough number of people came in order to sustain the populations and leave a visible archaeological trace”, Runnels said. “That means they didn’t just raft over once.”

“The results of the survey”, the Greek Culture Ministry said in a statement, “not only provide evidence of sea voyages in the Mediterranean tens of thousands of years earlier than we were aware of so far, but also change our understanding of early hominids’ cognitive abilities.” The research offers new perspectives on how our early ancestors migrated and expanded throughout the world, upturns the timetable of technological development, and pushes the history of navigation in the Mediterranean back more than 100,000 years. If early humans were crossing mare nostrum, Runnels said, then they certainly could have also crossed other water barriers, such as the Red Sea or the Gulf of Aden. “And that means that the assumptions that we have had – that the peopling of Eurasia was done by early hominins moving overland through the Near East, into India and down – will have to be revisited.”

Stone Age fishing and navigation

The research, which continued in 2009, reached the top ten discoveries of 2010. No wonder, because until then we believed that ancient humans reached Crete, Cyprus, a few other Greek islands, and possibly Sardinia, no earlier than 12,000 years ago. Orthodoxy claimed that the capability to construct and victual crafts, and navigate them to distant coasts, arrived only with the advent of agriculture and animal domestication. We thought that the earliest rafts were logs with sails made of animal skins lashed to a tree limb to catch the wind. We imagined that on such rafts the obsidian found in the Franchthi cave in Argolis was somehow transferred from Melos. The increased use of this most precious volcanic rock 13,000 years ago shows that the people of Argolis or Melos were accomplished seafarers. The earliest known boat, found in the Netherlands, dates back only 10,000 years; convincing evidence of sails only show up in Egypt around 2500 BCE. Although wooden boats don’t normally survive the ages, we know that one of the earliest members of the human family, Homo erectus, was able to cross several kilometers of deep water more than a million years ago to reach Flores and Sulawesi islands of Indonesia. Much later Homo sapiens braved treacherous waters to colonize Australia by 65,000 years ago.

Who were the artisans of the Cretan tools? We can only speculate on that based on their technology. The artifacts are very similar to tools used by Homo erectus more than a million years ago, and by Neanderthals, as well, until about 130,000 years ago. Even more intriguing, the archaeologists who found them noted that the style of the hand axes suggested that they could be up to 700,000 years old! These tools may testify to sea-borne migrations of Neanderthals from the Near East to Europe, argued Strasser; which means that they were navigating in the Mediterranean. Others prefer Homo heidelbergensis,⁽⁴⁾ in the role of a Paleolithic Odysseus. Whatever the case, it seems that early humans were capable of long-distance navigation, sailing at will in the open sea and using sea routes. Most probably, the urge to go to sea, and the cognitive and technological means to do so, predates Homo sapiens, remarked Alan Simmons, an archaeologist at the University of Nevada in Las Vegas. “The orthodoxy until pretty recently was that you don’t have seafarers until the early Bronze Age,” adds archaeologist John Cherry of Brown University, an initial skeptic regarding these finds. “Now we are talking about seafaring Neanderthals. It’s a pretty stunning change.”

• ⁽⁴⁾ The first Neanderthal was found in the Neander valley of Rhineland. Heidelberg gave its name to Homo heidelbergensis. Early Homos theorized to be Africans turned out to be… Germans?(!)

The last of the Neanderthals…

How long took the voyage to Crete? It depends on the starting point and the time of voyage. Even when the Mediterranean reached its lowest known point, plummeting some 150 metres below current sea level, those leaving from Asia Minor or Hellas would have had to make three separate water crossings ranging from 20 to 40 kilometres each to reach Crete. If, on the other hand, the seafarers departed from Africa, they should have been prepared to cross 200 kilometres of open sea water. “We can’t say the toolmakers came from Libya,” commented Strasser. “If you’re on a raft, that’s a long voyage, but they might have come from the European mainland by way of shorter crossings through Greek islands.” And why did they go there? Crete, according to the researchers, was an attractive place to hunt for food, with a variety of wildlife – such as deer, but also dwarf elephants and hippopotami, equal in size to cows and pigs respectively (due to the insular conditions that gave birth to the microcephalus) – as well as many edible plants. At the heart of it all, though, there was something fundamental to all human beings, Panagopoulou suspects: “I think they were mainly motivated by curiosity and the desire for exploration.”

The surprise discovery prompted researchers to go to other islands in search of their… Fortune. A Hellenic-Canadian team uncovered hundreds of tools that were embedded in the soil of a quarry on Naxos. The island was likely accessible only by watercraft even in glacial times, when sea levels were lower. The hand axes and blades resemble those the Neanderthals and modern humans made from about 200,000 until 50,000 years ago. They require a more sophisticated technology than those found in Crete. Similar tools, attributed to Neanderthals, have turned up on a number of other Aegean islands. Paleolithic artifacts have also been recovered on the Ionian Sea isles of Cephallenia and Zacynthus. The plethora not only of tools, but also of sites where they were found, adds weight to the idea of purposeful settlement. “People are going back and forth to islands much earlier than we thought”, Simmons said. Earlier even than these findings in Crete suggest. The discovery of human remains and stone tools in Spain, dating to over a million years ago, may indicate that, long ago, some ancient hominins were finally able to cross the 15 kilometers of the hazardous Strait of Gibraltar from Morocco. On condition they were Africans. What if their starting point was the Aegean? And the sea they crossed was the Mediterranean, not the Strait?

Neolithic farmers from the Aegean built Stonehenge!

STONEHENGE GIVES CLUES that confirm Poulianós’ theories, after a DNA analysis of 67 Neolithic and six Mesolithic Britons, who lived in the period between 8500 and 2500 BCE, according to the journal Nature Ecology and Evolution. It is striking that the Neolithic Britons were descended from Aegean and West Anatolian farmers, who followed the Mediterranean route of dispersal: they journeyed westward to Iberia and travelled north through France to Britain, which was then sparsely populated by Mesolithic hunters. This happened about 4,000 BCE, while the massive expansion of people out of the Aegean and Asia Minor had started in 6,000 BCE – thus spreading the Neolithic revolution into Europe.^(e)

• ⁽⁵⁾ Another ancient DNA related study showed how Mediterranean grain (specifically wheat) came to Britain through trade around 6,500 BCE, before the Neolithic farmers’ arrival there.

There are dozens of archaeological studies detailing the spread of farming and new cultural practices across Europe. But scientists weren’t sure whether those new traditions arrived with new people, or reflected the spread of ideas. These migrant newcomers, who introduced agriculture to Britain, brought new farming techniques, pottery, and new religious cultures and beliefs, such as the tradition of building monuments using megaliths. Stonehenge, in Wiltshire, was part of this culture, as a temple aligned with the movement of the Sun (see Chronicle 18, Introduction). The main part of the monument was built around 3000 BCE.

DNA suggests that most European hunter-gatherers of the time had dark skin combined with blue eyes. Genetic analysis shows that the Neolithic farmers, by contrast, were paler-skinned with brown eyes and black or dark-brown hair.

Towards the end of the Neolithic, around 2450 BCE, the descendants of the first farmers, who had almost completely replaced the older hunter-gatherers, were themselves almost entirely replaced by a new population, called the Bell Beaker culture, that migrated from continental Europe. Thus Britain saw two extreme genetic shifts in the space of a few thousand years.

Reconstructed hut in Dispelió Neolithic lake settlement

Early Balkan writing

WHATEVER HAPPENS regarding the cradle of Homo, which, by “axiom”, is in Africa, is repeated in the case of writing, whose cradle is found in 4th-millennium-BCE Sumer, according to conventional archeology. In spite of that, far too many finds in the Balkans, already in the 19th century, are inconsistent with this “axiom” – and probably for this very reason, comments on purpose archaeologist Colleen Anne Coyle, few are aware of these discoveries.

● Turdaș, Romania; Vinča, Serbia: a cache of artifacts with previously unknown inscriptions was excavated in Romania in 1875. Then, a similar cache was found in Vinča, a suburb of Belgrade, Serbia, some 245 km from Turdaș, in 1908. Later, more such fragments were recovered in Banjica, in another part of the Serbian capital. Since, over 150 sites have been identified in Serbia alone, but many have not been fully excavated. Thus, the culture of the whole area is called the Vinča culture with the homonymous symbols of the Danube, Old European, Balkan, or Vinča-Turdaș script, used in the Neolithic during 6th to 5th millennia BCE.

Balkan (Danube Valley, Old European) script:
the oldest writing in the world?

● Sitovo, Bulgaria: an inscription was found in 1928 on the wall of a rock shelter close to Plovdiv. The Sitovo inscription may be the only one containing so many symbols (around 50), where we possibly have a complete text. The archaeologist Alexander Peev, who discovered it, sent a copy of the text to Soviet colleagues in the hope that they could help in deciphering it. But, as he was an active anti-fascist, he was executed 1943, on suspicion of sending a coded message to the USSR… The inscription was published in 1950.

● Tărtăria, Romania; Gradeshnitsa, Bulgaria: more tablets with inscriptions with the Vinča symbols were discovered in 1961, inside a grave, in the area of Alba Iulia, Romania. Several scientists suppose that the tablets may date to around 5500-5300 BCE. If indeed the symbols are a form of writing, then the Danubian culture would far predate the earliest Sumerian script. They would thus be the world’s earliest known form of writing. Such a controversial claim would surely provoke reactions. There were scholars who considered certain symbols to be Sumerian – therefore the result of forgery – or, at least, quasi-Sumerian proto-cuneiform. Analyses of the symbols, nevertheless, showed that they have little similarity with Near Eastern writing, resulting in the opinion that these symbols and the Sumerian script probably arose independently. Others had objections related to the stratigraphy of the site… On the other side of the Danube, in the Vratsa Province, north-western Bulgaria, more clay artefacts with incised marks, dated to the 4th millennium BCE, were excavated in 1969. The lack of symmetry, complexity and variability in the patterns proves most historians’ theories of a decorative function to be unreliable; and the same is true about the claims they were property marks, or potters’ “signatures”.

Dispelió tablet: oldest known
(pre-Linear A) written text?

● Youra, Alonnesos; Dispelió, Castoriá, Greece: this Balkan culture was related not only to the Black Sea, but also to the Aegean, with statuettes similar to the Cycladic civilization. On the now uninhabited islet of Youra in the Northern Sporades and inside the “Cyclops Cave”, in 1992, archaeologist Adamantios Sampson located ostraca (potsherds, ceramic fragments) dated to 6th – 5th millennia BCE bearing incisions. “The ostraca bear incised unidentifiable symbols”, he said. “It is possible that they echo evidence on an Aegean Neolithic ‘script’, or ‘proto-script’, – a very fashionable subject of discussion in Greece after similar finds in the Castoriá lake,” the Dispelió tablet. Equivalent symbols were also discovered at other Neolithic sites in Hellas (e.g. Euboea, Mykonos, and Nisyros), having several similarities with incised symbols on ceramics of the early Bronze Age in the Cyclades, and directly connected with the Balkan script that was discovered in Serbia, Romania and Bulgaria.

The Dispelió tablet (or script, or disc) is the most important archaeological find at the Castoriá lake settlement discovered accidentally in 1932. But excavations started 60 years later, in 1992, by George Hourmouziades. The tablet was found the next year; it is wooden and carbon 14-dated to ca 5260 BCE; the settlement was inhabited from 5600 to 3000 BCE. The tablet bears charagmata, i.e. inscribed markings, said the archaeologist, “a Neolithic man’s attempt at communication that we hope we’ll be able to interpret one day.” It appears to be a form of proto-writing, 2,000 years older than the proto-Sumerian pictographic script, or 4,000 years older than the Cretan or Mycenaean linear types of writing. Except the tablet, many other ostraca were also found bearing the same type of writing. It is important that the symbols did not resemble the human figures, the sun and moon, or other figures ideograms usually depict. They actually showed signs of advanced aphaeresis (abstraction) that indicates they are the result of cognitive processes.

Dispelió flutes

In February 2004, Hourmouziades commented that the text with the markings could not be easily publicized, because it would ultimately change the current historical background concerning the origins of writing and articulate speech, depicted with letters, instead of ideograms, within the borders of the ancient Greek world – and by extension, the whole of Europe… A number of items in the settlement attest to its economic and agricultural activities, animal breeding and diet preferences, as well as ceramics, wooden structural elements, seeds, bones, figurines, personal ornaments, or bone flutes: one of them, dating back to the 6th millennium BCE, is the oldest found in Europe – if we assume that the Divje Babe flute in Slovenia (43,100 years old) is not man-made.

● Vinča, the largest Neolithic settlement on European soil, was a metropolis with a thriving culture in the period 4500–3500 BCE. The settlements in the area were much larger than all the other European cultures of the same period. Some of them were more extended than the prehistoric settlements of the Aegean and the Near East that were built a millennium later. Vinča, in particular, became the largest market in southeastern Europe, not only for the exceptional value of its products, but also for the rare materials or other goods imported from either Transylvania or the Aegean and the Adriatic coasts. Impressive is the thematic variety of the figurines (naked or dressed, standing, kneeling or sitting, female, male and hermaphrodite, or masked, and especially the figures with the mother and child in her arms), but also the stylistic evolution from the naturalistic, to the realistic, and eventually the abstract.

Proto-cuneiform tablet (c. 3100–2900 BCE): account of barley distribution with cylinder seal (impression of
a man, hunting dogs and boars)

● Around 7,000 known languages are spoken nowadays; there were even more in the past. However, written languages have been rather few: in the course of human history fewer than 100 major scripts have appeared. Scripts, presumably, have developed only wherever there is a need, a reason, for them. The cuneiform script in Mesopotamia emerged from counting and accounting – until the third millennium BCE, when the Sumerian metaphysical concern for the afterlife paved the way for something more than a “shorthand” and used initially for funerary inscriptions. Such a need for record-keeping did not exist in the Balkans at the time, say the dissenters. But this is another “axiom”, as others argue, if we take into account that e.g. Chinese characters were first used for ritual purposes, in association with the royal “sacred power”. Thus needs vary from place to place.

Tang dynasty Chinese calligraphy

Throughout the Balkans, the same symbols have been repeatedly found in times and places separated by great distances. Hence they were understood by many individuals who lived in different areas and eras, a fact that lends support to the notion that they were indeed examples of proto-writing,⁽⁶⁾ if not a rudimentary writing system. A theory is that the symbols were used for religious purposes in a traditional agricultural society. Nevertheless, some scholars have pointed out that more than a quarter of the inscriptions are located on the bottom of a pot – an ostensibly unlikely place for a religious inscription. Such symbols on various artefacts are widespread and highly standardized denoting the existence of an inventory used by scribes. Consequently, outstanding scientists support the view that the Balkan script is the oldest writing in the world. Have in mind that there are approximately 700 different characters, around the same number of symbols used in Egyptian hieroglyphs.

• ⁽⁶⁾ A question is certainly brought up: what is writing? The difference between proto-writing and writing is that while the former encodes information, the latter encodes language.

Hieroglyphs on stele (c. 1321 BCE)

The repetition of certain symbols of the Balkan script in the Linear A tablets points to the Minoan civilization as being among the inheritors of this writing system that migrated south, towards the Aegean and Crete – unless this course was the reverse. The same applies to the Hellenic language and writing. Scholars tend to “forget” about the Mycenaean Linear B and think that ancient Hellenes learned to write around 800 BCE from the Phoenicians. Still, a crucial question emerges: How is it possible for the Greek language to have 800,000 word entries, ranking first among all known languages in the world, with the second next having only 250,000 word entries? And how is it possible for the Homeric epics to have been created at about 800 BCE – that is, just when the Hellenes learned to write?(!) It would be impossible for the ancient Greeks to write these poetic works without having had a history of writing of at least 10,000 years back, according to a US linguistic research. Note, in conclusion, that while ancient Eastern civilizations used ideograms to express themselves, the ancient Greeks were using syllables and letters, in a similar manner to today’s scripts.

Göbekli Tepe: a sort of totem pole with humanoid figures

● If indeed the Balkan script is the oldest, it does not mean that it fell from the sky! As it is rightly pointed out, the study of symbols carved and painted in caves by our “primitive” ancestors may eventually persuade archaeologists to look back beyond the Balkans and Sumer. This universal system of symbols in cave art may have been carried around the world during human migration from homo’s cradle – wherever that was. The symbols are also found outside caves, e.g. on rocks, or in ornaments. The use of abstract symbols in communication is a critical turning point in the mental skills of our ancestors. Deciphering their underlying meaning is extremely complicated. Some prehistorians argue that in the caves, “we are nearly always associated with animal figures and thus cannot be said to be the first steps toward symbolism.” Conversely, scientists from other disciplines, e.g. linguistics, suggest that both signs and animals were meant to convey ideas in the same manner as a written language. Cognitive mechanisms necessary for the development of cave and rock art are likely to be analogous to those employed in the expression of symbolic thinking required for language.

Of course, the path from primitive symbols to the Balkan and Sumerian scripts is far too long. There must have been many intermediate stages of development. One is probably located at Göbekli Tepe, in SE Anatolia, in North (Turkish) Kurdistan, very close to Şanlıurfa. It was founded before the 10th millennium BCE, and was abandoned in the 8th. There are circles of massive ‘T’-shaped stone pillars – the world’s oldest known megaliths. Prior to this great discovery, Sumer was assumed to be the beginning of everything: the first organized society, having invented the wheel. Most probably, such breakthroughs should be transferred to Göbekli Tepe, where we are also confronted with what appears to be the earliest yet discovery of writing. About 20 symbols – at least – seem to have been in use. This in itself does not portend to a complete language but it is possible that other findings may occur as, so far, only a third of the site has been excavated. Obviously, the history of writing will be enriched with the Anatolian symbols, which take us back to at least 10,000 BCE.

• >> Chronicle 4. ON DEMOCRACY
• << Chronicle 2. IT ALL STARTED HERE…

Next Chronicle 4. ON DEMOCRACY ● Authentic Democracy: Direct and in No Way “Representative” ● Castoriadis and Chaos ● The Trial of Socrates ● Ecclesia and Heliaea ● French and Haitian Revolutions ● Plato’s Republic

Human evolution

Chronicle 14. MUSIC MADE OF BODY AND SOUL

Chronicle 14. MUSIC MADE OF BODY AND SOUL

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 14. ΜΟΥΣΙΚΗ ΨΥΧῌ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ

Venus of Brassempouy: mammoth ivory figurine, one of the oldest human face representations (23.000 BCE)

● Man: a Musical Being ● Nature, Music
and Language ● Singing Neanderthals ●
Baby Talk ● Talent ● Art of Soul vs. Art of
Beauty ● Ecstasy and Catharsis ● Ritual
Music and Dance ● Ethos of Music

Michales Loukovikas

“It is not the strongest of the species that survives, nor the most intelligent, but
the one most responsive to change”.
(Charles Darwin)

MAN IS BY NATURE A MUSICAL BEING; meaning that song, i.e. music and lyrics combined, together with movement, or dance, has always been a fundamental human characteristic, serving his various needs. Besides, music, speech, and dance, a “Holy Trinity” according to the poet Kostēs Palamās, show how close the relationship between sound, body and soul is.

Music, speech, dance: a “Holy Trinity” (Kōstēs Palamās)

Quite strange is that the ancients, even the primitives, felt the impact of musical sound onto their bodies much more intensely than modern humans. Obviously, Christianism and Occidental mentality are largely responsible for the enormous degradation of our senses. Thus experts of many disciplines are now required to work together in order to fully comprehend this subject in depth.

Hunting scenes in a Lascaux cave painting

Natural sounds played a key role in the genesis of music: the sounds of Nature constituted the raw “materials” that gradually began to take shape. According to Darwin, a primary stimulus was animal cries, especially during breeding season, when an orgasm of sounds and movements prevailed, so rich and varied that man inevitably imitated, responding to that exquisite call of Nature’s Choir. Yet, man, as a species of the animal kingdom, had congenitally his own “repertoire”, which he gradually enriched – initially by imitation, and later by inspiration.

The emergence of art was directly linked to elementary manifestations of magic, even before the latter was systematized as a form of religion. Cave paintings, of a much later period compared to music, are examples of utilitarian art: men tried to exorcise all the animals they depicted so as to have plenty of game, or propitiate their spirits, if they were awe-inspiring beasts, and gain their powers. That is why the cave paintings are usually found not in the “living rooms” of the caves, but deep inside, in the “sanctuaries”, where, according to Iégor Reznikoff, the areas are most resonant: it seems they were their “icons”…

Spirit propitiation had broader applications, especially to natural phenomena that seemed supernatural, or during work time to coordinate movements, or even to master the “spirit” of the stone or wood that man wished to turn into a tool. Music played a key role in such cases though it was lost in the mist of time. Today, millennia later, we can comfortably admire the cavemen’s performances in visual arts. But who has ever listened to their songs?

The question above is rather rhetoric. Still, there’s another one that is crucial to be answered:

What is music? What’s its origin?

MUSIC IS FOUND EVERYWHERE, in every culture or civilization, even the most isolated tribes: it is a feature of the human species – perhaps of other species, as well. Moreover, music is influenced by all aspects of a culture or civilization, including socio-economic organization, lifestyle, climate, technology… Emotions and ideas expressed through music, the circumstances in which it is played, the attitudes toward musicians and composers – all these vary according to space and time.

Indian Ghost Dance in eastern California: the figures form a circle dance.

As we have said, music had probably its origin in Nature’s sounds and rhythms. Men most likely imitated these phenomena using similar patterns with repetition and tonality. There are musicians who deliberately imitate natural sounds: folk fiddlers trill like birds, while Beethoven’s “Pastoral” 6th Symphony recreates the soundscape of a thunderstorm. Onomatopoeia is at times related to shamanistic beliefs or practices.⁽¹⁾ It also serves entertainment and edutainment, or practical purposes (such as lure of animals in hunt).

• ⁽¹⁾ A shaman is a person regarded as having access to the “world of spirits”, entering into a trance state (very different from normal waking consciousness), and acting as a diviner or healer.

● Hugo Riemann, a theorist and composer, in his Catechism of Musical Aesthetics (How do we listen to music?, 1890), [Katechismus der Musik-Ästhetik (Wie hören wir Musik?)], thinks that the song of birds approaches true music and cannot be treated separately from human song, since both are the expressions of a single sensibility; while Louis Lucas, in his New Acoustics (Acoustique Nouvelle, 1840), discusses (what he calls) excellence of the enharmonic genus, and says: “It makes its first appearance naturally, as an imitation of bird song, of animal calls, and of the endless range of sounds made by material things.” Manuel de Falla was greatly influenced by Lucas and his Acoustics in his mature compositions.

Magdalenian horse (15.000-10.000 BCE):
a game, long before it was tamed.

If the imitation of a bird song is considered music, then the bird song itself may also be regarded as music! Indeed, according to a study of zoomusicology,⁽²⁾ bird songs are based on musical principles: those of repetition and transformation. It’s not only birds: whales and dolphins have also exceptional vocal capabilities, while monkeys are unrivaled on drums and percussion as they beat hollow logs, most probably in order to demarcate their territories, creating rhythmic patterns in which some experts detect elements of “dialogue”, “call and response”.

• ⁽²⁾ Zoomusicology is the study of “music” made by non-human animals, or rather the musical aspects of sounds produced or received by them, as a means of their communication. It is described as the “aesthetic use of sound communication among animals.”

In any case, everything depends on our definition of music – that is, whether a “musician” has the intention to stir up the emotions through his sounds, which is probably linked to his ability to reflect about time (past and future). Men became “artists” 130 thousand years ago (though this timeframe is debatable) creating jewelry, other artifacts, and cave paintings, while they started burying their dead with rituals. It was a form of a “cultural revolution”. If we assume that all those new forms of behaviour suggested the emergence of consciousness, then music – as we know it – appeared in the same timeframe. Still, this is a rather narrow conception of music. As it usually happens in Africa until now, in prehistory too the concept of music was broader, including dance and worship. And not only: at that time it also served communication among the members of a group of people helping to coordinate action and strengthen their bonds. Thus its role was crucial to their survival.

Music evokes strong emotions and opens paths to other states of awareness. In general terms, strong emotions are associated with evolution (reproduction and survival). Darwin pointed out the importance of music to sexual selection.⁽³⁾ Both singing and dancing require large energy reserves. Thus a singer or dancer, like a peacock displaying its feathers, is more likely to attract a mate to date. There is a counterargument though: in most species using singing in the selection of mates, it is the female that chooses and the male that sings – as a rule alone. In the human species, nevertheless, music is mostly a team sport where everyone is involved. Man is the only mammal having mixed choirs (with men, women and children). Something similar is found only in certain species of Australian and African songbirds with males and females singing in chorus.

Charles Darwin, by George Richmond

• ⁽³⁾ “When we treat of sexual selection we shall see that primeval man, or rather some early progenitor of man, probably first used his voice in producing true musical cadences, that is in singing, as do some of the gibbon-apes at the present day; and we may conclude from a widely-spread analogy, that this power would have been especially exerted during the courtship of the sexes, – would have expressed various emotions, such as love, jealousy, triumph, – and would have served as a challenge to rivals. It is, therefore, probable that the imitation of musical cries by articulate sounds may have given rise to words expressive of various complex emotions.” (Darwin, The Descent of Man)

The first musical “instrument” was obviously the voice of man who, even before he could master speech, had a vast range of expressive sounds: imitating natural sounds, plus singing, humming, whistling (a gamut of styles), shouting, crying, laughing, coughing, yawning, or producing various sounds through the mouth. (See Darwin’s The Origin of Species on music and speech). Add motion to all of these sounds: not only dance, but also grimaces, gestures and movements of individual body parts (head, arms and legs). In like manner, the first percussion “instruments” were hand claps, finger snaps, stones, wood and whatever could be used to accentuate rhythm. Man-made instruments would appear much later when humans started making tools.

By the way, let me make clear that talking about “humans”, I refer, in fact, to the Hominini. The oldest tools found in Tanzania were made 2.6 million years ago, i.e. before the emergence of the various human species (Homo). We suppose that the first tools were made by Australopithecus, who then transmitted this knowledge to Homo habilis. Our ancestors proceeded to the next phase of tool-making 1.7 million years ago with Homo erectus. (See the Chronicle 3, where this theory is disputed). I maintain, therefore, that sound preceded speech and that music, song, a capella (with no instrumental accompaniment), emerged together with voice as a characteristic of some Hominini, or even Hominids. Besides, we know for sure that music was not born with modern humans (Homo sapiens) – who, as they say, were musically not as talented as the Neanderthals!

The Singing Neanderthals, according to Steven Mithen.
In the beginning was the sound: music precedes speech.

The oldest musical instrument: the Divje Babe flute (Slovenia) possibly made by the Neanderthals

In his study The Singing Neanderthals / The Origins of Music, Language, Mind and Body, Steven Mithen, an archaeologist and professor of early prehistory at the University of Reading in England, expands mainly two ideas: a) the parallel development of what modern man calls music and language, and b) his original idea that the Neanderthals had a peculiar proto-music/language: it was holistic (not composed of segmented elements), manipulative (influencing emotions and hence behaviour of oneself and others), multimodal (using both sound and movement), musical (temporally controlled, rhythmic, and melodic), and mimetic (utilizing sound symbolism and gesture) – i.e. “a pre-linguistic musical mode of thought and action.” That is why, as Manuel de Falla and Federico García Lorca said, “many suppose that chanting is the earliest form of language”, or that song is older than speech. Prosody (“melos of speech”, according to Aristoxenus), was the “melody” produced during ancient Hellenic speech, which was musical, not dynamic as it is now (see Chronicle 6, footnote 6, and Chronicle 12, footnote 7).

Music as the Mother of Speech

● Music (singing) as the Mother of Speech (language) is an idea shared by Darwin, Jean-Jacques Rousseau, Johann Gottfried Herder, and Wilhelm von Humboldt.⁽⁴⁾ We get an idea when we examine the pronunciation in several languages. Closer to the original source are tonal languages, such as Chinese, where each syllable is uttered with a different note or pitch. Then it’s the pitch accent languages, such as ancient Hellenic, where only the stressed syllable is uttered at a higher note-pitch. According to Dionysius of Halicarnassus, the interval between the accented and non-accented syllables reached to an anything but negligible fifth interval (e.g. E-B, see Chronicle 12). Additionally, there are dynamic languages such as modern Greek with the stress given through an increased volume of the voice, not a higher pitch. The difference with ancient Hellenic is obvious in poetry where the accents had no effect on the poetic metres, as they would if the stress were dynamic. The poetic rhythm was musical, prosodic (alternating long and short vowels), and not dynamic. Poetry was musical, having melos (the melody of pitch accent) and rhythm (with long and short movements).

• ⁽⁴⁾ Except Rousseau, Herder, Humboldt, Darwin, Falla and Lorca, many other authors have been led to suppose that word and song had once been the same thing – of course, after the word was germinated by the song.

An aggressive Neanderthal woman is rather misleading since, according to National Geographic, the genes linked to modern man’s aggressive behaviour were probably absent in the Neanderthal DNA. This may explain their disappearance…

In her review on this book, Ellen Dissanayake, of the University of Washington in Seattle, initially lists the vast ocean of knowledge such a study like Mithen’s requires: evolutionary theory; human evolution (social lifestyle, environment); palaeoarchaeology (linguistic and musical abilities and their development); anatomy (ear, vocal tract, brain and musical capacities); neurobiology (brain chemistry, musical cognition and emotion, neuroanatomy of music); origin and evolution of language (similarities and differences with music, semantics, syntax, prosody); music-like communication systems in some other animals (non-human primates, whales, birds, etc.) and their relevance to human communication; music psychology and linguistic behaviour in children; ethnomusicology; the art and practice of music; and the findings of music therapy and the psychology of musical emotion. I can also mention biomusicology or evolutionary musicology.

“Singing Neanderthals”, according to Mithen, had a vocal tract and respiratory control that could have enabled speech, but perhaps they lacked the neural network that was necessary for language. This means that in the beginning was the sound: music preceded speech. Moreover, pre-sapiens hominids, such as the Neanderthals, perhaps lacked metaphorical thought – the ability to have in mind at the same time information from several different cognitive domains. Symbolic artifacts have not yet been found in their dwelling sites, indicating absence of symbolic thought and hence symbolic utterance: spoken language. But the harsh realities and challenges faced in such a hostile environment during the Ice Age required complex emotional communication and cooperation. Therefore, they developed a “music-like communication system that was more complex and more sophisticated than that found in any of the previous species of Homo”. Mithen emphasizes the importance of “emotional intelligence” – the ability to express one’s feelings with face, voice, and body, and decode the emotional signals of others.

It’s impressive that singing was preferable to talking. Why were the symbols of spoken words less reliable than an emotional melody? What were the pros and cons of language?

What is language? What’s its origin?

Sleeping antelope, Sahara, southern Algeria

WE READ THE ABOVE QUESTIONS at the gate of a Congress Palace, the venue of a thought-provoking international symposium. Intrigued by this notice, we go inside and there we hear everyone disagreeing with everyone else! But still, there is a recurring theme of almost paramount consent – something that escaped even Darwin’s attention: a prerequisite, they say, for the emergence of language is that there must be trust within the tribe (what we now call “society”)! Meaning that some kind of social transformation generated unprecedented levels of public trust, liberating this way a potential for linguistic creativity, which was dormant until then. Under normal conditions, as the saying goes, “words are cheap”, “double-talk”, i.e. unreliable symbols on which the tribe could not count for survival; in other words, language was not trusted to become an evolutionarily stable strategy.

When a cat purrs, we mostly feel sure that the animal is content. We trust the signal because it just can’t fake that sound. Vocal calls of the primates may not be so trustworthy. Their social intelligence is characterized as “Machiavellian” – self-serving and without moral scruples. Monkeys and apes often attempt to deceive one another, while at the same time remaining constantly on guard against falling victim to deception themselves! Paradoxically, this very trait is theorized as blocking the evolution of a language-like communication among them! A verbal signal sounds like the cry “Wolves!” by a shepherd trying to fool the others in the well-known moralizing pedagogical story. Once proven false, nobody takes it for granted anymore or even cares. Therefore, socially reliable institutions are necessary, where every scoundrel, “monkey” or “shepherd”, is accountable. In a hunter-gatherer society, a basic mechanism inspiring trust is the collective ritual. (In our society, all the above adequately explain our crisis).

Baby talk and the embryo’s audio stimuli

No features on “Venus” of Willendorf (28.000-25.000 BCE), only reproductive: probably she was a Mother Goddess

Last but not least is what we call “baby talk” – not the talk of a baby still unable to speak, but the one used by adults (usually mothers) while addressing infants, touching and caressing them: a melodic and undulating language, combined with strong gestures, exaggerated facial expressions and rhythmical head and body movements. This is indeed a language because the baby understands the meaning of all these sounds and movements: that is, comprehends the mother’s intentions. In this sense, such a language is similar to music having two main functions: to strengthen the mother-child relationship, and help the infant to speak. In this way its chances of survival increase. Man’s ability to synchronize himself with an external pulse – which is probably unknown to other mammals, including primates – was derived from the primordial mother-infant interaction that in time transformed itself into a proto-music/language – à la Neanderthal!

“Baby talk” has a similar “lexicon” in all cultures. The way mothers and babies raise and lower their voices, change simultaneously expressions and move their hands, is equivalent everywhere, despite linguistic differences such as between musical and dynamic languages. The reasons may be genetic or environmental – in the sense that all embryos grow in a similar environment and can hear twenty weeks before birth, far longer than other animals, most of which cannot hear before birth. During these weeks, the human fetus can also perceive movement and orientation. In addition, it senses the emotional state of the mother via the internal sounds of her body (voice, heartbeat, footsteps, digestion, etc.) and in this way adjusts its postnatal demands (e.g. crying), improving the chances of its survival. The embryo’s capacity to learn and remember sound patterns seems to confirm the idea. In this case, the internal sounds of the human body, and their relationship with the emotional state, may be associated with the relationship between audio-rhythmic patterns in music and their strong emotional charge.

A maenad (bacchante) with a tympanum and a satyr with diaulos (double aulos)

“The human being is musical by man’s very nature”. (Iégor Reznikoff)

“MAN”, IÉGOR REZNIKOFF REMARKED,⁽⁵⁾ “is a speaking being. However, I am absolutely sure that he is also a musical, a singing being, like birds. We know that the various species of birds are also distinguished by the way they sing. The same happens with humans who are distinguished not only by their speech, but also by their singing.

• ⁽⁵⁾ Reznikoff’s remarks were recorded by Despoina Paisidou-Lazaridou in Delphi in 1986 for the radio program, Living and Learning (ERT3). It was the time I started “sailing” on the airwaves as a “chronicler”, presenter, and also music supervisor, during the first round of the program on the Chronicle of Music. Nevertheless, the making of a radio program was something that I learned watching the producer Katy Vlachou with her immense patience and also open mind: she let me present in a public mass medium what I was not allowed to do at the time in a… private one (the newspaper Thessaloniki).

The Education of Achilles by Chiron (fresco from Herculaneum,
a city more wealthy than neighbouring Pompeii)

“These features, I believe, are part of human nature. They are deeply connected with man’s organic nature – his ears and throat, that is, his vocal capacities. That’s how he is born and created since his conception. A child e.g. can hear even when it is in the womb of its mother as a fetus and remembers some elements of music and the voice of its mother or her song.⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ “Voices and audio stimuli to which a fetus is exposed during pregnancy are not only perceived but also recorded in its memory”, a scientific team concluded in a study. “Thus, if as a fetus it listened to soft music of natural instruments, as an infant it immediately calms and quiets down under the same sounds, while another baby, who had no such experience when it was in the belly of its mother, keeps on screaming”…

Music activates the brain’s centres of communication

● Besides, except the “Singing Neanderthals”, there are also “Singing Embryos”! A research showed that fetuses react to sound stimuli and “sing”! Some researchers at Institut Marquès in Barcelona showed that a fetus can detect sounds and even react moving its mouth and tongue, proving that the ears of the embryo are fully developed by the 16th week of pregnancy. The leading researcher said that the fetuses responded to music moving their mouths as if they were trying to talk or to sing. Music activates the parts of the brain associated with communication, and when the embryos hear it, they react with movements similar to those of a cry, which is the first stage before speaking and singing.

“Music is deeply rooted in humans. Singing is a characteristic of the human species. It is not something recent in man’s social life. The mechanism of hearing and its relationship with speech is characterized by complexity and is located deep inside the brain. Thus it cannot be something recent. In short: the human being is a musical being by man’s very nature.”

Generally speaking, the different species are born as tabula rasa regarding those qualities to be acquired – i.e. that must be gained after birth, depending on the current conditions faced by each species for its survival. But they bear in their DNA all those inherited capacities and qualities that have emerged as acquired ones (upright position, articulation, etc.) and ensured the survival of the species during the millennia of its evolution. This is where all the wisdom of the past is stored – together, of course, with natural musical capacities.

Music Lesson (Herculaneum, early 1st century AD)

“Musical ear”: a characteristic of the majority or of a minority?

Despite all that, we know that talent, an innate musical inclination, or a “musical ear”, do not characterize all persons but rather a minority. How come that some of them can sing beautifully or at least correctly, while others, who equally love music, sing out of tune?

“There is innate musical disposition, musical talent, which is often hereditary: see the Bach family”, said professor Demetris Thémelis “But in general terms, everyone can learn music up to a point. Most people sing out of tune because they’ve had no proper musical education, except in some cases where they may have some physical problem e.g. hearing impairment. Or they may listen properly and have some feel for music, but face some problem in the larynx muscles. There are many cases of distinguished musicians, productive composers, who are ‘cacophonous’, i.e. they cannot sing well because of such problems.”

This may be so, but then how come that in the Third World and, moreover, in the countryside, anywhere far from metropolitan urban centres, i.e. wherever children are naturally brought up, almost everyone can sing and dance well? Here’s Ellen Dissanayake’s comment:

“It is not spoken language itself that overlays or stunts musical ability”, she said, “but the factors in modernized societies that have made music a specialty – individuality, competitiveness, compartmentalization, institutionalization – reinforced by the high degree of literate (not oral improvisatory) training required to read (and compose) musical scores as well as literary texts. In small-scale pre-modern societies (and in any large modern sub-Saharan African city, as well in children anywhere who are exposed customarily to frequent communal musical activity), everyone participates in music – regularly, spontaneously, and wholeheartedly – and benefits thereby from the many adaptive advantages” it offers.

Iégor Reznikoff

You can see, therefore, how crucial is the role of the mother, as well as that of the family, or social environment in general, for the development of a child’s innate musical inclination. This must be the explanation for the existence not only of musical families, but also of musical tribes among gypsies or blacks. Not everything is hereditary, in spite of the important role of heredity: the potential capacities must be cultivated; otherwise they remain dormant, inert, like some atrophic member.

“We can say that African Americans have this divine gift”, said Reznikoff, referring to the innate inclination, the special talent. “Africans have a long tradition in music and singing. Furthermore, they have kept some primitive ways of expression and emotion, and thus they are probably closer to antiquity. The ancient Greeks also loved singing and dancing very much, as the Arabs do now.”

“Since we are human beings, with the senses of audition and vision, it happens that we have constants in art. These constants in music have to do with the natural laws of resonance and consonance: when a chord vibrates, it follows the laws that govern the sound, producing sounds and harmonics that delight our ears; so, our bodies respond.

“It is striking that an instrument like the cithara is found in all cultures. The behaviour of a string and our bodies is the same everywhere. Something similar happens with the auloi. Note that these instruments have been used in several ways in all cultures. But with few exceptions, and apart from modern Western civilization, we see everywhere the same musical laws to apply. It is a global concept of consonance precisely because we are dealing with a natural law.

“This concept, nevertheless, was lost since the early 19th century when the piano was introduced into music changing the natural tuning of the instruments; for the piano is tuned differently, with the equal intervals of the tempered scale. This tuning is wrong if we consider it from the point of view of natural resonance. It is due to the enormous development of music – but a kind of cultivated, sentimental, conceptual music which has abandoned its natural foundation that is rooted in our body and soul.

“Something equivalent has happened in painting: we have ancient art, or iconography, and then we have the art of beauty, even if it depicts saints, or Theotokos: Raphael’s Madonna is really beautiful, her movements are beautiful, and art lies in this beauty, not in the power exerted deep inside your soul by an icon. We have lost these deep roots related to our biological bodies – because we must not forget we are material beings obeying to natural laws. Nowadays art is too conceptual as e.g. abstract art, or even electronic music with computers.

“In antiquity people had delicate, fine ears catching all nuances. The lyre was a ‘soft’ instrument, just like those old traditional ones. When one listened to music on those instruments, he used his spirit even more: let us remember the long texts of old songs. Now, of course, we have all these huge pieces of machinery with the many decibels! All instruments are amplified and modified for that purpose. The violin is already a ‘hard’ instrument like the piano.

“I, personally, believe in a natural approach of antiquity – without imitating or copying it. We must go back to the delicate acoustics of antiquity, because finally man remains the same body and soul. These natural laws – so rich that they have created all those cultures – are like oxygen for us. In the big cities, of course, we may live in air pollution but we are not made for this: it is better for us to breathe fresh air…

“Music’s purpose in antiquity was not just fun. It mainly had to do with the invisible world. This is also true for the Pythagoreans, and later for the Platonic school, or even previously for the Orphic tradition, which influenced the Christian Church. For the Orphic tradition, music actually serves as a link to the invisible: for the preparation of the journey of the soul after death to eternity”…

The “labyrinth” of Reznikoff’s thought, or the contraposition between “soft” and “hard” instruments, may confuse us. The key to grasp its essence lies in that apt example from the art of painting. Sweet melodies and gentle voices, e.g. in most lullabies, are the equivalent to Raphael’s Madonna. Quite the contrary was what Plato suggested about children that cannot go promptly to sleep: “mothers do not offer them peace, but movement instead, always rocking them in their arms, not silently but with some melody, and in this artless way they make the kids fall asleep”. If you experiment, they say, you will see that the… Platonic technique is highly effective!

Catharsis: the mental and moral purification through Dionysian ecstasy.

Orpheus, by Marc Chagall

A SIMILAR MISUNDERSTANDING seems to obsess psychotherapists who choose music with soft sounds, having waters trickling and birds singing as… garnish in the background. But what the ancients were after during their psychotherapeutic rituals was exactly the opposite with their deliberately intense and monotonously repetitive music.

Using suitable melodies and rhythms, they made the mentally disturbed person to flush to such a degree that a reaction would follow bringing him back to his previous normal condition. Such methods of “sorcery” survived even in the so-called “civilized” world until the 60s. Certainly, now that we have become so very “cultured”, musical sounds can hardly excite us…

“Fire cleanses, while water purifies”, said Plutarch. Catharsis was the mental and also moral purification through Dionysian ecstasy in ancient Hellas. This is the original meaning of the term; not the one used in periods of political corruption in modern Greece. According to Aristotle, it was what the audience in a tragedy was subjected to through feelings of pity and fear caused by the suffering and tragic end of the heroes.

“There was a close link between the swamps (as sources of infections and fever), the subsequent neuromental disorders and their cure with music in the therapeutic rituals of the Corybantes and the Bacchantes”,⁽⁷⁾ wrote Denise Jourdan-Hemmerdinger in the synopsis of her paper on Music in the Therapeutic Rituals of the Corybantes and the Bacchantes, at the Musicological Symposium at Delphi in 1988.⁽⁸⁾ “These data allow a better reading of ancient texts. We can reconstruct them not anymore in an entirely irrational context with widespread mysticism, but in a reality with tragic experiences in the time line.

Cybele and Attis, three Corybantes, Aeon, Helios, Selene, Phosphorus, Hesperus, Poseidon, Thetis and Gaea,
on the Parabiago plate (2nd-4th century AD).

• ⁽⁷⁾ Corybantes: Cybele–Rhea’s priests in Phrygia, connected with Dionysus-Bacchus, performing orgiastic dances accompanied by cymbals, rattles, auloi, tympana (tambourines) [> corybantism (catharsis)]. We have already seen Dionysus’ followers, the Bacchantes, Bacchae or Maenads (< mania), as Orpheus’ slayers (in Chronicle 12, footnote 3).

• ⁽⁸⁾ With this… Sibyllic synopsis, Jourdan-Hemmerdinger tried to give some idea to the audience about her paper. Unfortunately, she had a formidable opponent: relentless time. Within a very short time – granted to each speaker – she had to expand on her vast thesis that could be the subject of a separate symposium. The… machine gun tempo she chose to say “everything” in time eventually proved to be a boomerang for her extremely interesting topic.

“So the biological and pathological cause of hallucinations reappears as an archetype of the mythological and dreamlike world of fantasy. Although the monotheistic religions expelled the ancient gods, who played a therapeutic role, they did not eliminate malaria – a scourge as old as the world but always present. This Thraco-Phrygian and Orphico-Pythagorean music therapy survived more or less in some folk, religious, pagan traditions.

“What did these specific kinds of music consist of? What body and soul level did they act upon? How and why were they effective? The texts give us an idea. Can we get even further? Obviously, if we work on this rich and diverse file with a fortunate conjuncture of data of the geographical and ethnological hematology, and medical anthropology – sciences already containing a wealth of information – adding the results of ethnomusicological research, without forgetting ancient and medieval musicology, either Oriental or Occidental.”

Bacchic Dance of Maenads in a Wood,
by Gustave Doré

Ethnological, musicological and medical research was eventually carried out in Asia (India, Indochina, Siberia), Africa (Ethiopia, Senegal), America (Haiti, Native American Indians and Eskimos), and Europe. Such phenomena were observed in Magna Graecia, especially around Taranto, with the renowned tarantella dance that was a key element of the musical exorcism to counteract the poison of the tarantula spider.

Part of the same tradition is a – mostly – Thracian fire ritual, called anastenária (nestinarstvo in Bulgarian Thrace). The oldest written information about such barefoot dances on smoldering embers is found in Euripides’ The Bacchae. Later Strabo wrote about Artemis’ priestesses in Asia Minor and Italy performing such dances at will. In Byzantium the dancers were called “psychária” or “asthenária” (hence anastenária or nestinari), while around 1800 such rituals were prevalent not only in the Balkans but also throughout Anatolia.

Music and dance contribute to an emotional release
and thus have a therapeutic effect on the participants.

Anastenária’s most striking feature is probably the “incombustibility”, “immunity from fire” – the (seeming, at least) negation of a natural law. This element of the ritual stirs our imagination so much that almost everyone forgets to mention the key role of music and dance which, according to many experts, contribute to an emotional release and, in this way, have a therapeutic effect on the participants. In a sense, therefore, this ceremony is a psychotherapeutic ritual system.

Levi-Strauss believes that these systems provide the patient with a gateway to express inexpressible conditions. During this therapeutic process, the participant receives from outside a social myth that has no conflicts and, therefore, does not correspond to his previous personal condition. In such a context, reality is compelled to identify with this social myth. Without music and dance, however, methexis is not possible:

“Monotonous music”, the psychiatrist Constantinos Constantinides wrote in his Notes on Fire Walking of Anastenária and a Possible Explanation of Incombustibility, “is a prerequisite to a change of mental mood, creating an equivalent emotional state, and triggering the subcortical (motor and emotional) centres, so as everything is easily and automatically executed, eliminating the inhibitory effect of the cortex.

“Generally motivated also by music, dance is known as a largely automatic event and as such a new prerequisite to the creation of the whole mental ecstatic state – even more so if it is religious. That is why all primitive religions are ‘danced’, all happy events are ‘danced’. While dancing, there is a peculiar emotional state, there is more automation and unconscious function, and there is more or less self-absorption and a break of contact with the environment. One could say that dance is a certain step to ecstasy, opens the way to the phenomenon of ecstasy.”

“Dance is a certain step to ecstasy, opens the way to the
phenomenon of ecstasy.” (Constantinos Constantinides)

“Music particularly seems to coordinate a tendency to group unification”, commented another psychiatrist, Pantelés Kranidiotes, analyzing Anastenaria as a Psychosomatic Phenomenon. “Constantinos Romeos realized just that, commenting ‘music makes the human soul to feel such desolation that it desires to mingle with the other dancers seeking to let it go’. On the other hand, Polydoros Papachristodoulou underlines the impact of music on these people saying that music ‘exerts some particular influence on the nervous system of hysterical, naïve peasants’.

Davul

“But anyway, regardless of the quality of the receiver, everyone would perceive this fascinating power of music, if above all he experienced the crucially overwhelming davul in the ‘hangout’, where ‘all the spectators were agitated and rocked’ under its sounds.

“Emotional arousal is more secure when music is more familiar. This is obviously the purpose of conflating this religious ceremony with songs, which clearly translate the various deepest emotions of the people’s psyche and where above all is the dominion of heroic elements, which can only bring about an arousing, wild ecstasy.

“This combination seems much more effective to induce the required emotional orgy than the ecclesiastical chants and hymns, which are totally absent in this religious ceremony, as they produce a rather static ecstasy.

“The music of the fire dancers, familiar to them over the centuries, is a creation and property of their own emotional universe and that is why it can definitely stir it and indeed with an intensely arousing way.⁽⁹⁾ But here it seems that rhythm plays the main role in music and – as the musicologist Pantelés Kavakópoulos says – ‘what excites the fire dancers is the davul with its varying rhythms’.”

• ⁽⁹⁾ These psychiatrists, it’s obvious, look on the fire dancers “from on high”: they see “hysterical, naïve peasants” with “the people’s psyche”, immersed in “an arousing, wild ecstasy”, which is described as an “emotional orgy”, under the sounds of a music that is a “property of their own emotional universe”… They recognize, however, that the impact of this music and dance, in that particular environment, is equally catalytic “regardless of the quality of the receiver”, apparently having in mind that nowadays, among fire dancers, several “hysterical, naïve”… intellectuals and scientists are included!

First a fetus hears mother’s heartbeat. The pulse is recorded deep in
the brain; when excited, man’s inhibitions are neutralized, and he is
in ecstasy, acting not as an individual but as a member of a group.

Relief of a maenad holding a tympanum

RHYTHM, INEXTRICABLY connected to dance, is the first musical element man experiences. The initial sound a fetus hears is the mother’s rhythmic heartbeat, long before it enjoys her singing – if she has a sweet voice. But even if she doesn’t, this primary pulse is recorded deep in its mind, in the subcortical centres of the brain; when they are excited, man’s inhibitions are neutralized and, as a result, he is overwhelmed with ecstasy, acting as a member of a group and not as an individual.⁽¹⁰⁾ That’s why melody, the second element of music, is intentionally monotonous and persistently repetitious, while the lyrics, if it’s a song, are just as rudimentary: precisely to prevent the re-activation of the cortex and achieve the culmination of ecstasy.

• ⁽¹⁰⁾ Music has been my first occupation, since I was 15, playing in the band of my father, Iannes Loukovikas. I remember that, also due to my music education, I wondered, and was annoyed, as well, whenever an audience glorified some drummer, or anyone playing percussion, in his solo, although his performance was not as difficult as the other musicians’ who, nevertheless, never received such an ovation. The answer to this childish question of mine is given here…

Such phenomena could not go unnoticed by ancient Greek philosophers, who have testified how crucial the role of rhythm is for the preservation, modification or loss of ethos in music. Socrates, Plato, Aristotle and many others investigated the ethos in rhythm, melody, genera and harmonies or modes, not only because music was the foundation of education, but also because – quite rightly – they considered music as a form of language, capable of expressing almost as much as speech and exerting a catalytic effect on people, especially the youth.

Ethos of music (rhythm, melody, genera,
modes): exuberant, restrained, or serene.

Cybele with a tympanum, bronze statuette (2nd century CE)

“No act among people is performed without music”, Aristides Quintilianus used to say, while Plutarch stressed that “the formation and preparation [of young people] to be good [citizens is achieved] through music”, for the Orphean art is really beneficial “on everyone and every well-instructed act”, concluding: “Foul music and wicked songs lead to prodigal morals and unmanly lives, and men to indulgence and flabbiness and effeminacy”…

The ethos of music was generally distinguished as exuberant (the one causing agitation or excitement); restrained (the opposite); or serene (that calms down). Comprehensive philosophical studies were apparently based on observations on ancient folk rituals, such as musical therapeutic ceremonies. The philosophers found that every rhythmic or melodic movement resulted to certain emotional reactions, positive or negative – depending on the intended purpose. Thus they concluded that the sounds with the beneficial effects should be praised and the others to be condemned.

It was natural that the concept of ethos was also exploited for the condemnation of musical innovations by the conservatives, as we have already seen (Chronicle 12. “Do not maltreat our music!”). But in no way does this fact mean that musical ethos is worthless. Why else should the idea be adopted by Persians and Arabs and so many others?

“OK, if it’s not worthless, it is certainly completely unknown today”, the dissidents counter-argue. “Why should we care about the ethos of music (and not only) in an exceptionally unethical era in every respect? Isn’t it… an anachronism?”

Dear reader, my dearest fellow voyager, don’t you think that having come thus far, it means there is a deeper reason in earnest?

●

.

After the Mediterranean periplus, in search of Orpheus,
we set sail to Tartessos, in the Cassiterides archipelago…

Let’s follow the… tin!

• >> Chronicle 15. SAILING TO RIO DE JANEIRO!
• << Chronicle 13. PROFESSIONALS OR AMATEURS?

Next Chronicle 15. SAILING TO RIO DE JANEIRO! (Crossing the Atlantic / So Distant, So Near) ● Periplus – Luso-Hellenic Wanderings ● An Atlantic Odyssey

Chronicle 2. IT ALL STARTED HERE…

Chronicle 2. IT ALL STARTED HERE…

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 2. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…

Ploughing in Egypt

● Neolithic Revolution ● Cities, Exchange, Writing ● Aegean and Orient: Differences ● Irrigation and Trade Networks ● “Asiatic Mode of Production” and Centralization ● Nature, Gods and Democracy

Michales Loukovikas

IT ALL STARTED HERE: in the Mediterranean – in the Fertile Crescent.

The Fertile Crescent

ALTHOUGH BORN SUPPOSEDLY in Africa, man was civilized around the Mediterranean, in the Near East, more specifically in the arc formed by Mesopotamia, the Levant (Syria, Lebanon, Palestine) and the Nile valley in Egypt, also extending to Cyprus and Anatolia, as far as the Taurus Mountains: it was the so-called Fertile Crescent, where man made the first giant leap with the Neolithic agricultural revolution. It took millennia until something equal in scope happened again, with the industrial revolution that started in England in the 18th century.

Man made the first giant leap in the Fertile
Crescent with the Neolithic revolution

Neolithic baker

Despite the view that this second revolution signaled a return to barbarity, let us stick to generally accepted ideas for the time being. Even common sense says the key was the first step, when hunters and gatherers became pastoralists and farmers. This development was probably brought about by women: gathering fruit was their responsibility together with children, while men hunted.⁽¹⁾ Thus, we can reasonably assume that agriculture, especially farming, the main aspect of the emerging rural economy, has been an innovation brought forth by women.⁽²⁾

• ⁽¹⁾ That sexual division of labour explains numerous differences in mentality between the sexes that still characterize them, causing misunderstandings in their relationships.

• ⁽²⁾ I do not know if any researcher has ever made the above very logical guess. As I have pointed out, however, we should no further engage in such speculations for the time being, and better stick to generally accepted ideas – as long as they are not directly related to the issues under our consideration. Such are the assumptions related to the theories of man’s African origin, the origins of the inhabitants of Greece, the Indo-European languages and their speakers, or the Phoenician origin of the Greek alphabet, among various issues that are relevant, or sufficiently vague. As I have said, they are nothing but theories… (See our next Chronicle of the Humans).

As is well known, a farmer is more bound to the land than a hunter-gatherer or a pastoralist. Thus, the transition to farming led to the creation of permanent settlements that gradually grew: they became villages, some of them towns, or even cities. The latter – as the Hellenic and Latin words polis (πόλις) and civitas indicate – brought about both politics and civilization. Man began his gradual transformation into what Aristotle would much later call a “political animal” to identify a new distinctive feature of Homo sapiens vis-à-vis the other species.

The transition to farming led to the creation of settlements
that gradually grew: they became villages, towns, cities.
The latter brought forth both politics and civilization.

The ancient city of Mari on the Euphrates (reconstruction)

Cities require central authority and hierarchy, imposing monuments, division of labour, specialization. They necessitate the arts and crafts, architecture, pottery, commerce, metallurgy… The Mediterranean periplus began tentatively at that time, in parallel with the caravan routes along land roads that were inaccessible and dangerous. Consequently, so long as man familiarized himself with the sea, he’d rather sail than travel on land. It is an oxymoron that the liquid element is far more “solid” and safe, but that’s how it is. Besides, land roads were largely non-existent at that time.

No need to say, the exchange of commercial goods is accompanied with the exchange of ideas, aesthetic patterns, intellectual “goods”, innovations. That is how the new way of life spread rapidly inside and outside the Mediterranean basin, reaching eastwards as far as the Indian subcontinent and beyond: the Indo-Mediterranean contacts date back to at least the third millennium BCE, or even earlier.

The exchange of commercial goods is accompanied with
the exchange of ideas, aesthetic patterns, innovations.

Early Mesopotamian writing tablet recording
the allocation of beer (3100-3000 BCE)

The conditions were already ripe for the next titanic step: writing. Even though the reasons for this great innovation were initially… bureaucratic (administrative record keeping, transfer of orders and messages), the invention and subsequent simplification of writing with the alphabet was indispensable as a condition for the systematic transfer of knowledge between generations and, of course, for the cultivation of literature and the arts – fields where the Hellenes excelled.

Although the ancient Greeks constitute a universal point of reference, one needs to turn away from every temptation of nationalist simplifications. A “threat from the East” was present also then: it was the Persians. At the same time, knowledge from the East was present there, too: any Hellene philosopher aspiring to become a sage would go there for his “PhD”! The Orient was the source of innumerable ideas, and artifacts, along with their know-how. However, everything imported and adopted, had to be adapted according to the local needs and tastes; and some went by the wayside…

Alexander

Aegean vs. Orient: Differences

One of the several historical paradoxa of this period e.g. concerns the differences between the Aegean and the Orient in their political structures. The decentralized Grecian city-states that flourished in the Iron Age, i.e. in classical times, had few Oriental equivalents: the Sumerian and Phoenician cities. On the contrary, the prevailing state entities in the East were centralized empires of both the Bronze and Iron Ages. Be that as it may, the mighty Achaemenid Empire was repeatedly defeated and humiliated by the “Amphictyony” of Hellenes – except the Thebans and some other so-called medísantes (μηδίσαντες) “Quislings”: i.e. all those who surrendered to the Persians-Medes and fought on their side.

● “Except the Thebans”: it is a reference to the subsequent and far more well-known “except the Lacedaemonians”, from the famous victorious inscription on the Battle of the Granicus river in 334 BCE: “Alexander, son of Philip, and the Hellenes except the Lacedaemonians”! In the previous year, the Spartans, spoiled during the “Median” or Graeco-Persian Wars, as they had always been in command, refused to participate in Alexander’s campaign, because there would not be… a king of Sparta in command! Constantine Cavafy poetically commented:

In the Year 200 B.C.

“Alexander, son of Philip, and the Greeks except the Lacedaemonians…”

We can very well imagine
how completely indifferent the Spartans would have been
to this inscription. “Except the Lacedaemonians” –
naturally. The Spartans
weren’t to be led and ordered around
like precious servants. Besides,
a pan-Hellenic expedition without
a Spartan king in command
was not to be taken very seriously.
Of course, then, “except the Lacedaemonians.”

That’s certainly one point of view. Quite understandable.

So, “except the Lacedaemonians” at Granicus,
then at Issus, then in the decisive battle
where the terrible army
the Persians mustered at Arbela was wiped out:
it set out for victory from Arbela, and was wiped out.



Constantine Cavafy,
by Panaiotes Daphiotis

And from this marvelous pan-Hellenic expedition,
triumphant, brilliant in every way,
celebrated on all sides, glorified
as no other has ever been glorified,
incomparable, we emerged:
the great new Hellenic world.

We the Alexandrians, the Antiochians,
the Seleucians, and the countless
other Greeks of Egypt and Syria,
and those in Media, and Persia, and all the rest:
with our far-flung supremacy,
our flexible policy of judicious integration,
and our Common Greek Language
which we carried as far as Bactria, as far as the Indians.

Talk about Lacedaemonians after that!…

(Adapted into English by Edmund Keeley / Philip Sherrard)

Alexander’s empire

● So much for the phrase “except the…”, that’s always been very “trendy” in Hellas. As for the “medísantes” (derived from the Medes, Media, mentioned by Cavafy), they have flooded the land, indeed! Among others, they include even Themistocles, the man who triumphed supreme in the battle of Salamis! His successors have so much ballooned that a list of their names is almost impossible. They are well-known and visible, nevertheless: they mostly crowd the corridors and salons of the ruling elite…

But why In the Year 200 B.C.? Why Cavafy alludes in his title to such a later date? We ignore the poet’s intentions… At any rate, that year the 2nd Macedonian War broke out ending three years later with Rome’s victory over Macedon. It was the beginning of the end because since then Greece fell under full Roman control.

It was not so much that the Hellenes did not want, but rather did not
need an imperial government, as a result of objective conditions…

“THE NECK OF A GREEK the yoke will not abide”, one could say. OK, but this was a result of objective conditions. It was not so much that the Hellenes did not want, but rather that they did not need an imperial government. What for them was an extraordinary situation requiring collective and comprehensive effort, for the Easterners was an everyday struggle with an opponent much more powerful than the mightiest empire: Nature itself…

Babylonian map (canals and irrigation systems) West of the Euphrates (1684-1647 BCE)

Expanding his presence in an environment of rather great contrasts, a land that would be barren without the Nile, Tigris and Euphrates, with abundant waters but also with floods and cataclysms lurking, the Easterner realized the need for coordination of the efforts of all communities. Next to deserts, symbolizing the constantly present, absolute evil, these rivers were a blessing from heaven but had unpredictable behaviour: thus, they should be tamed. Major public works, especially for irrigation and drainage, were a prerequisite for human survival; commerce, as well, for the supply of the communities with absolutely necessary raw materials, but also luxury goods.

Well, these basic networks of irrigation, and also of state-run trade, necessitated centralized power that should inspire fear. Obviously, all those in power needed law-enforcement agencies: the army and clergy; they needed imposing, majestic palaces, monuments, temples. It’s what Karl Marx has called the “Asiatic mode of production”, and is a key to understand Oriental despotism. A by-product is the relative – or ostensible, as others say – stagnation, or even immobility, that has characterized these societies for millennia until now.

Irrigation and trade necessitated centralized power inspiring fear.
Law-enforcement agencies, the army and clergy, were necessary.
It was impossible for democracy to grow on Babylonian soil.

Babylon

Let us not forget, however, that these societies cultivated astronomy, geometry, mathematics – for the same reasons they invented writing; societies that created wonders, like the Hanging Gardens of Babylon – though hanging from a thread: the infrastructure that had made them great was also their Achilles’ heel. You realize that with just a look at the ruins of Babylon conquered and pillaged by time.⁽³⁾ It was absolutely impossible for democracy to grow on Babylonian soil.

• ⁽³⁾ When this text was written, Babylon had not been conquered by the USA. Yet the conquerors were conquered in turn, as well. But the price was heavy: disregarding the consequences, the US forces built a military base on Babylonian ruins. Dr. John Curtis of the British Museum described how the archaeological site was in some parts leveled to create a landing area for helicopters and parking lots for heavy vehicles. The occupation forces, he wrote,

One of the dragons from the Ishtar gate

“caused substantial damage to the Ishtar Gate, one of the most famous monuments from antiquity… American military vehicles crushed 2,600-year-old brick pavements, archaeological fragments were scattered across the site, more than 12 trenches were driven into ancient deposits and military earth-moving projects contaminated the site for future generations of scientists… Add to all that the damage caused to nine of the moulded brick figures of dragons in the Ishtar Gate by soldiers trying to remove the bricks from the wall.”

● It is well known that American soldiers, and other personnel from the “Coalition of the willing” (invaders of Iraq, e.g. Poles, also stationed in Babylon), looted many antiquities that found their way to private collections.

The Oriental despots, satraps and tyrants were “necessary evils”. And, because there is always a match between worldly and heavenly powers (the concept of monarchies held “by the Grace of God” is in fact quite ancient), equally almighty and omnipotent, terrible and frightful, have been the Oriental gods; especially since they’ve been left alone with no competition at all, after their antagonists had been “dealt with” by the clergy of the new monotheistic religions.⁽⁴⁾

• ⁽⁴⁾ I am still wondering: How is it possible for the transition from polytheism to monotheism to be regarded as progress when, in fact, it has been regression? The Judaization of the Hellenistic and Roman worlds (in the Orient and Occident respectively) through Christianization was a sine qua non precondition of obscurantism during the Dark Ages.

The Oriental despots, satraps and tyrants were “necessary evils”. Equally almighty, terrible and frightful were the Oriental gods. No comparison
with the Olympians, who were full of shortcomings: they were human.

Leda and the Swan (i.e. Zeus), by Correggio (1531–32), with children musicians on the left.

No comparison whatsoever with the Olympians, who were full of shortcomings, as they were human, made in the image of the mortals that had created them, the Hellenes, their way of life, their society – or, rather: societies, for Greece, its topography, generated decentralization. The land was most beautiful, indeed, but not a paradise on earth. Living standards could improve through expansion, conquest, but also colonization. Either way, each option contributed to an even greater decentralization.

Life, therefore, was not a “test for some happy afterlife” – an idea the common people of the “Asiatic mode of production” should necessarily entertain. The Greeks were shaped and inspired by Hellenic Nature. They philosophized and discussed public issues under her beneficial influence. She “dictated” the forms of their state and political organizations – regardless if they both fomented discord. Their model was the city-state, polis; democracy was their ideal; and freedom their highest virtue – regardless if they lived in a slave and “male” society. It seems contradictory… Moreover, their democracy was pure, direct; today’s so-called “democracy” is the so-called “representative”, where power is not exercised by the people anymore, but by their so-called “representatives”, contrary to the very definition of democracy. (See the additional Chronicle 4 on Democracy). More and more oxymora and paradoxa…

Living in this ambience, the Greeks have not only summarized, but humanized, as well, the ancient world. They have shown what measure, proportion, harmony is. They have turned knowledge and culture into every free citizen’s right, and not that of a privileged closed caste. They have also left their invaluable heritage systematized and documented for future generations. However, just like their gods, they have been full of shortcomings, born out of the same environment that has fostered their virtues, with individualism underlying all. They are called les enfants terribles de l’antiquité. Rather, of human history, I would say…

• >> Chronicle 3. A CHRONICLE OF THE HUMANS
• << Chronicle 1. UNIVERSAL MEDITERRANEAN

Next Chronicle 3. A CHRONICLE OF THE HUMANS ● Academic Scholasticism ● Ares Poulianós: Archanthropus and Homo Erectus ● Homo’s Cradle: North Aegean and Macedonia ● DNA Analyses: Minoans, Mycenaeans, Cretans and Hellenes ● Paleolithic Odyssey ● Aegean Stonehenge ● Balkan Writing

The Temple of Poseidon

Χρονικό 14. ΜΟΥΣΙΚΗ ΨΥΧΗ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ

Χρονικό 14. ΜΟΥΣΙΚΗ ΨΥΧῌ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ

/ENGLISH/ Chronicle 14. MUSIC MADE OF BODY AND SOUL

Αφροδίτη τού Brassempouy: η πιο παλαιά γνωστή “εικόνα” ανθρώπινου προσώπου (χαυλιόδοντας μαμούθ, 23.000 ΠΚΧ)

● Άνθρωπος: Μουσικό Ον ● Φύση, Μουσική, Γλώσσα ● “Αοιδοί Νεάντερταλ” ● Έμβρυο
και “Μωρουδίστικα” ● Ταλέντο ● Η Τέχνη
τής Ψυχής και τής Ομορφιάς ● Έκσταση
και Κάθαρση ● Αναστενάρια, Μουσική
και Χορός ● Ήθος Μουσικής

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“Δεν είναι το ισχυρότερο των ειδών που επιβιώνει, ούτε το ευφυέστερο, αλλ’ αυτό που είναι πιο δεκτικό στην αλλαγή.” (Κάρολος Δαρβίνος)

O ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΚ ΦΥΣΕΩΣ ΜΟΥΣΙΚΟ ΟΝ. Άρα, το τραγούδι, ἤτοι ο συνδυασμός τής μουσικής με τον λόγο, σε συνάρτηση με την κίνηση, τον χορό, αποτελεί ανέκαθεν ένα βασικό χαρακτηριστικό τού είδους, εξυπηρετώντας τις εκάστοτε ανάγκες του. Άλλωστε, η, κατά Παλαμᾶ, “τριάδ’ ἁγία” μουσικής-λόγου-χορού δείχνει τη σύνδεση ήχου-ψυχής-σώματος.

Το παράξενο είναι πως οι αρχαίοι, ακόμη και οι πρωτόγονοι, διαισθάνονταν την επίδραση του μουσικού ήχου πάνω στα σώματά τους πολύ περισσότερο από τους σύγχρονους ανθρώπους. Προφανώς, ο χριστιανισμός και το δυτικό πνεύμα ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για την τεράστια υποβάθμιση όλων των αισθήσεών μας. Γι’ αυτό, λοιπόν, απαιτείται η συνεργασία εμπειρογνωμόνων πολλών κλάδων, ώστε να εμβαθύνουμε πλήρως στο ἐν λόγῳ θέμα.

Το φυσικό ηχητικό “υλικό” παίζει βασικό ρόλο στη γένεση της μουσικής: οι θόρυβοι της Φύσης αποτελούν τις πρώτες “ύλες”, που σιγά-σιγά αρχίζουν να μορφοποιούνται. Ο Δαρβίνος θεωρεί πως ένα αρχικό ερέθισμα είναι οι φωνές των ζώων, ιδίως στην περίοδο αναπαραγωγής, τότε που επικρατεί οργασμός ήχων και κίνησης, σε τέτοιο πλούτο και τόση ποικιλία, ώστε αναπόφευκτα οι άνθρωποι μιμούνται, ανταποκρινόμενοι στο έξοχο κάλεσμα της Χορωδίας τής Φύσης. Όμως και ο άνθρωπος, ως είδος τού ζωικού βασιλείου, έχει ἐκ γενετῆς το δικό του “ρεπερτόριο”, που σταδιακά εμπλουτίζει – αρχικά με τη μίμηση, και αργότερα με την έμπνευση.

Σπηλαιογραφία κυνηγιού στο Lascaux

Η εμφάνιση της τέχνης συνδέεται άμεσα με τις στοιχειώδεις εκδηλώσεις τής μαγείας, πριν καν αυτή να συστηματοποιηθεί σε κάποια μορφή θρησκείας. Η ζωγραφική των σπηλαίων, σαφώς μεταγενέστερη της μουσικής, είναι τέχνη ωφελιμιστική: οι άνθρωποι θέλουν να ξορκίσουν τα ζώα που απεικονίζουν, ώστε να υπάρχει αφθονία θηραμάτων, ή να εξευμενίσουν το “πνεύμα” τους, αν πρόκειται για θηρία που τους προκαλούν δέος, ώστε να κατακτήσουν τις δυνάμεις τους. Γι’ αυτό, κατά κανόνα, οι σπηλαιογραφίες δεν βρίσκονται στο “σαλόνι” τής σπηλιάς, αλλά στο βάθος της, στο “ιερό” – όπου, κατά τον Iégor Reznikoff, υπάρχει πολύ μεγάλη αντήχηση: είναι οι “εικόνες” τους…

Ο εξευμενισμός τού πνεύματος έχει γενικότερες εφαρμογές: λ.χ. στα φυσικά φαινόμενα, που φαντάζουν υπερφυσικά, ή κατά τις ώρες τής δουλειάς, για τον συντονισμό των κινήσεων, αλλά και την καθυπόταξη του “πνεύματος” της πέτρας, ή του ξύλου, που ο άνθρωπος θέλει να μετατρέψει σ’ εργαλείο. Η μουσική εδώ παίζει καθοριστικό ρόλο. Χάθηκε, όμως, στα βάθη των αιώνων. Σήμερα, χιλιετίες μετά, έχουμε την πολυτέλεια να θαυμάζουμε τις εικαστικές επιδόσεις των ανθρώπων των σπηλαίων. Ποιος, όμως, μπόρεσε ν’ ακούσει τα τραγούδια τους;

Ρητορικό, μάλλον, το παραπάνω ερώτημα. Υπάρχει, όμως, ένα άλλο που είναι κρίσιμο ν’ απαντηθεί:

Τι είναι μουσική; Ποια η προέλευσή της;

Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΥΠΑΡΧΕΙ ΠΑΝΤΟΥ, σε όλους ανεξαιρέτως τους πολιτισμούς και τις κουλτούρες, ακόμη και στις πιο απομονωμένες φυλές: είναι ένα από τα γνωρίσματα του ανθρώπινου είδους – ίσως και άλλων ειδών. Επιπλέον, η μουσική επηρεάζεται από το σύνολο των χαρακτηριστικών ενός πολιτισμού, ή μιας κουλτούρας, όπως λ.χ. η κοινωνικοοικονομική οργάνωση, ο τρόπος ζωής, το κλίμα, η τεχνολογία, κλπ. Τα συναισθήματα και οι ιδέες που εκφράζει η μουσική, το πότε παίζεται, η στάση απέναντι στους μουσικούς και τους συνθέτες – όλα αυτά ποικίλλουν ανάλογα με τον χώρο και τον χρόνο.

Όπως προείπαμε, η μουσική έχει πιθανότατα την αφετηρία της σε ήχους και ρυθμούς τής Φύσης. Οι άνθρωποι, προφανώς, μιμήθηκαν τα φαινόμενα αυτά, χρησιμοποιώντας παρόμοια μοτίβα, μ’ επανάληψη και τονικότητα. Ακόμα και σήμερα, οι μουσικοί μιμούνται φυσικούς ήχους: λαϊκοί βιολιστές “κελαηδούν”, ή και ο Beethoven αναδημιουργεί τους ήχους μιας καταιγίδας με αστραπόβροντα, στην 6η Συμφωνία του, την Ποιμενική. Ενώ κάποιες φορές, η ηχομιμητική συσχετίζεται με τις σαμανιστικές πεποιθήσεις και πρακτικές.⁽¹⁾ Σὺν τοῖς ἄλλοις, χρησιμεύει στην ψυχαγωγία και τη διασκέδαση, ή σε πρακτικές λειτουργίες (λ.χ. ως δέλεαρ των ζώων στο κυνήγι).

• ⁽¹⁾ Σαμάνος είναι όποιος θεωρείται πως έχει πρόσβαση στον “κόσμο των πνευμάτων”, όταν βρεθεί σε κατάσταση trance (πολύ διαφορετική από την κανονική κατάσταση εγρήγορσης του εγκεφάλου), ενεργώντας ως μάντης ή θεραπευτής.

Ινδιάνικος χορός των πνευμάτων (ανατολική Καλιφόρνια): οι μορφές σχηματίζουν κυκλικό χορό.

● Ο συνθέτης και θεωρητικός Hugo Riemann, στο βιβλίο Κατήχηση της μουσικής αισθητικής (Πώς ακούμε μουσική;), [Katechismus der Musik-Ästhetik (Wie hören wir Musik?), 1890], τονίζει πως το κελάηδημα των πουλιών προσεγγίζει την αληθινή μουσική και δεν πρέπει να εξετάζεται ξεχωριστά από το τραγούδι τού ανθρώπου, αφού και τα δυο αποτελούν εκφράσεις μιας ενιαίας ευαισθησίας. Ο Louis Lucas, πάλι, στη Νέα Ακουστική του (Acoustique Nouvelle, 1840), εξετάζοντας την (κατά την εκτίμησή του) ομορφιά τού εναρμονίου γένους, παρατηρεί: “Κάνει την πρώτη του εμφάνιση φυσιολογικά, ως μίμηση κελαηδήματος, κραυγών ζώων, ή και του άπειρου φάσματος ήχων που παράγουν υλικά αντικείμενα.” Ο Manuel de Falla επηρεάστηκε καταλυτικά από το βιβλίο τού Lucas στα ώριμα έργα του.

Αν η μίμηση του κελαηδήματος θεωρείται μουσική, τότε ίσως είναι και το ίδιο το κελάηδημα. Σημειωτέον, σύμφωνα με μια μελέτη “ζωομουσικολογίας”,⁽²⁾ τα κελαηδήματα βασίζονται πάνω σε μουσικές αρχές: της επανάληψης και του μετασχηματισμού. Και δεν είναι μόνον τα πουλιά: οι φάλαινες και τα δελφίνια έχουν εξαιρετικές φωνητικές επιδόσεις, ενώ στα τύμπανα, στα κρουστά, είναι ασυναγώνιστοι οι πίθηκοι, που κτυπούν κούφια κούτσουρα, για να ορίζουν μάλλον τον χώρο τους, μα δημιουργώντας ρυθμικά σχήματα, όπου ορισμένοι ανιχνεύουν στοιχεία “διαλόγου”, “αντιφωνίας” – “call and response”.

Μαγδαληνό άλογο (15.000-10.000 ΠΚΧ): ένα από
τα θηράματα της εποχής, πολύ πριν εξημερωθεί.

• ⁽²⁾ Η ζωομουσικολογία είναι η μελέτη τής “μουσικής” των ζώων, πλην του ανθρώπου· μάλλον, των μουσικών χαρακτηριστικών των ήχων που δημιουργούν, ή ακούν, τα υπόλοιπα ζωικά είδη, ως ένα στοιχείο επικοινωνίας ανάμεσά τους. Περιγράφεται ως “η αισθητική χρήση τής ηχητικής επικοινωνίας μεταξύ ζώων.”

Όλα όμως εξαρτώνται από τον ορισμό που δίνουμε στη μουσική – αν δηλαδή ο “μουσικός” με τους ήχους του έχει πρόθεση να προκαλέσει συγκίνηση, κάτι που μάλλον συνδέεται με την ικανότητά του να κάνει κάποιες στοιχειώδεις σκέψεις για το παρελθόν και το μέλλον. Προτού από 130 χιλιάδες χρόνια(;), οι άνθρωποι έγιναν καλλιτέχνες, δημιουργώντας κοσμήματα, τεχνουργήματα ποικίλα, ή και σπηλαιογραφίες, ενώ άρχισαν επίσης να θάβουν τελετουργικά τούς νεκρούς τους. Επρόκειτο για μια μορφή “πολιτιστικής επανάστασης”. Αν υποθέσουμε πως αυτές οι νέες μορφές συμπεριφοράς υποδηλώνουν και την εμφάνιση της συνείδησης, τότε και η μουσική – όπως την ξέρουμε σήμερα – εμφανίστηκε στην ίδια περίοδο. Όμως, αυτή είναι μια μάλλον στενή αντίληψη περί μουσικής. Όπως κατά κανόνα συμβαίνει στην Αφρική μέχρι σήμερα, έτσι και στην προϊστορία, η έννοια της μουσικής είναι ευρύτερη, περιλαμβάνοντας τον χορό, μα και τη λατρεία. Και όχι μόνον: τότε εξυπηρετούσε άμεσα και την επικοινωνία στους κόλπους μιας ομάδας ανθρώπων, συμβάλλοντας έτσι στον συντονισμό των ενεργειών, και τη σύσφιξη των σχέσεών τους. Άρα, ο ρόλος της ήταν καθοριστικός για την επιβίωση.

Η μουσική προκαλεί έντονες συγκινήσεις, ανοίγοντας και διαύλους προς άλλες μορφές συνείδησης. Σε γενικές γραμμές, τα έντονα συναισθήματα συνδέονται με την εξέλιξη (αναπαραγωγή κι επιβίωση). Ο Δαρβίνος είχε επισημάνει πόσο σημαντική είναι η μουσική στη σεξουαλική επιλογή.⁽³⁾ Το τραγούδι και ο χορός απαιτούν μεγάλα αποθέματα ενέργειας. Ο τραγουδιστής ή χορευτής, λοιπόν, όπως και το παγώνι, που επιδεικνύει τα φτερά του, έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να προσελκύσει κάποιο ταίρι. Υπάρχει, όμως, και αντίλογος: στα περισσότερα είδη, όπου το τραγούδι χρησιμοποιείται για επιλογή συντρόφου, είναι το θηλυκό που επιλέγει, και το αρσενικό που τραγουδά – κατά κανόνα μόνο του. Στο ανθρώπινο είδος, αντίθετα, η μουσική είναι, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, ομαδική δραστηριότητα, όπου συμμετέχουν οι πάντες. Και είναι το μοναδικό θηλαστικό που διαθέτει τέτοιες χορωδίες μικτές (άνδρες, γυναίκες και παιδιά). Κάτι αντίστοιχο βρίσκουμε μόνον στην Αυστραλία και την Αφρική, σε κάποια είδη ωδικών πτηνών, όπου αρσενικά και θηλυκά κελαηδούν ἐν χορῷ.

Charles Darwin, του George Richmond

• ⁽³⁾ “Μιλώντας περί σεξουαλικής επιλογής, βλέπουμε πως ο αρχέγονος άνθρωπος, ή μάλλον κάποιος πρώιμος πρόγονος του ανθρώπου, προφανώς πρωτοχρησιμοποίησε την φωνή του, αποδίδοντας όντως μουσικές πτώσεις, δηλαδή τραγουδώντας, όπως κάνουν και τώρα κάποιοι γίββωνες πίθηκοι· και ίσως συμπεράνουμε από μια ευρέως διαδεδομένη αναλογία, πως αυτήν τη δυνατότητα θα την χρησιμοποιούσαν ιδιαιτέρως κατά τη διάρκεια της ερωτοτροπίας των φύλων, – εκφράζοντας διάφορα συναισθήματα, όπως αγάπη, ζήλια, θρίαμβο, – αποτελώντας πρόκληση για τους αντιζήλους. Πιθανολογείται, συνεπώς, πως η μίμηση μουσικών κραυγών από αρθρωμένους ήχους ίσως να οδήγησε στην εμφάνιση λέξεων, που εξέφραζαν διάφορα πολύπλοκα συναισθήματα.” (Δαρβίνος, Η Καταγωγή τού Ανθρώπου).

Το πρώτο μουσικό “όργανο” ήταν μάλλον η φωνή τού ανθρώπου που, έστω και πριν από την κατάκτηση του λόγου, διέθετε τεράστια γκάμα εκφραστικών μέσων: τραγούδι, μουρμουρητό, σφύριγμα (κι άλλη μεγάλη γκάμα), ποικίλους ήχους που παράγονται με το στόμα, μίμηση φυσικών ήχων, κραυγή, κλάμα, γέλιο, βήχα, χασμουρητό… (βλέπε Η καταγωγή των ειδών, του Δαρβίνου, περί μουσικής και ομιλίας). Προσθέστε σε όλους αυτούς τους ήχους την κίνηση: όχι μόνον τον χορό, αλλ’ επίσης τις γκριμάτσες, τις χειρονομίες, και την επιμέρους κίνηση των μελών τού σώματος (κεφάλι, άνω και κάτω άκρα). Άρα, τα πρώτα κρουστά “όργανα” ήταν τα παλαμάκια, οι κρούσεις των δακτύλων, πέτρες, ξύλα, και ό,τι άλλο είναι χρήσιμο για τον τονισμό τού ρυθμού. Η οργανοποιία εμφανίζεται πολύ αργότερα, όταν ο άνθρωπος αρχίζει να φτιάχνει εργαλεία.

Οι – κατά τον Steven Mithen – αοιδοί Νεάντερταλ.
Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ ἦχος: η μουσική προηγείται του λόγου.

Να ξεκαθαρίσω, με την ευκαιρία, πως μπορεί να μιλώ περί “ανθρώπων”, αλλά ἐπὶ τῆς οὐσίας αναφέρομαι στους ανθρωπίνους. Τ’ αρχαιότερα εργαλεία, που βρέθηκαν στην Τανζανία, φτιάχτηκαν εδώ και 2,6 εκατομμύρια χρόνια, ἤτοι αρκετά πριν από την εμφάνιση των διαφόρων ειδών τού ανθρώπου (Homo). Υποθέτουμε πως τεχνίτες των πρώτων εργαλείων ήταν οι Αυστραλοπίθηκοι, που παρέδωσαν κατόπιν την γνώση τους στον Homo habilis. Οι πρόγονοί μας πέρασαν σε μια νέα φάση επεξεργασίας εργαλείων πριν από 1,7 εκατομμύρια χρόνια με τον Homo erectus. (Βλέπε τον αντίλογο στο Χρονικό 3). Υποστηρίζω, λοιπόν, πως ο ήχος προϋπήρξε του λόγου, και πως η μουσική, το τραγούδι a capella (χωρίς οργανική συνοδεία), εμφανίστηκε μαζί με την φωνή, ως κάποιο χαρακτηριστικό ανθρωπίνων, ή και ανθρωποειδών. Είναι, άλλωστε, δεδομένο πως γεννήτορας της μουσικής δεν ήταν ο Homo sapiens – που λένε, μάλιστα, πως… υστερούσε μουσικά έναντι του Neanderthal!

Ισως το αρχαιότερο γνωστό μουσικό όργανο: φλογέρα των Νεάντερταλ (;),
που τμήμα της βρέθηκε στη Σλοβενία

Στη μελέτη του, The Singing Neanderthals / The Origins of Music, Language, Mind and Body, ο Steven Mithen, αρχαιολόγος και καθηγητής πρώιμης προϊστορίας στο πανεπιστήμιο του Reading στην Αγγλία, αναπτύσσει κυρίως δυο απόψεις. Υποστηρίζει: α) την παράλληλη εξέλιξη αυτών που ο σύγχρονος άνθρωπος αποκαλεί μουσική και γλώσσα, καθώς και β) μια πρωτότυπή του ιδέα, πως οι Νεάντερταλ επικοινωνούσαν με κάποια ιδιόμορφη πρωτο-μουσική/γλώσσα: ήταν ολιστική (δεν ήταν αποσπασματική), επιδραστική (ἤτοι, επηρεάζοντας τα συναισθήματα και άρα, τη συμπεριφορά εκατέρωθεν), πολυτροπική (με ήχο και κίνηση), μουσική (χρονικά ελεγχόμενη, ρυθμική και μελωδική), και μιμητική (με ηχητικούς συμβολισμούς και χειρονομίες) – “ένας προ-γλωσσικός μουσικός τρόπος σκέψης και δράσης.” Να γιατί ο Manuel de Falla και ο Federico García Lorca υποθέτουν πως “το chanting [ἤτοι η αρχέγονη επίκληση, ή επωδή] είναι η πρωταρχική μορφή γλώσσας”, ότι δηλαδή, το τραγούδι είναι προγενέστερο της λαλιάς. Το chanting προσομοιάζει την προσῳδία, το κατά τον Ἀριστόξενο “λογῶδες μέλος”, ἤτοι τη “μελωδία” στην εκφορά τού αρχαιοελληνικού λόγου, που ήταν μουσικός και όχι δυναμικός όπως είναι τώρα στα νέα ελληνικά (βλέπε Χρονικό 6, υποσημείωση 5, και Χρονικό 12, υποσημείωση 7).

Η Μουσική ως Μητέρα τού Λόγου

● Η Μουσική (το τραγούδι) ως Μητέρα τού Λόγου (της γλώσσας) είναι ιδέα που συμμερίζονται οι Jean-Jacques Rousseau, Johann Gottfried Herder, Wilhelm von Humboldt και Darwin.⁽⁴⁾ Γίνεται αυτό σαφές εξετάζοντας την προφορά σε διάφορες γλώσσες: πλησιέστερα στην αρχική πηγή βρίσκονται αυτές που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως “μελωδικές” γλώσσες, λ.χ. η κινεζική, όπου κάθε συλλαβή εκφέρεται σε διαφορετικό φθόγγο (νότα), ή τονικό ύψος (pitch). Ακολουθούν οι “μουσικές” γλώσσες, όπως η αρχαία ελληνική, όπου μόνον η τονιζόμενη συλλαβή εκφέρεται σε υψηλότερο τονικό ύψος. Κατά τον Διονύσιο τὸν Ἁλικαρνασσέα, το διάστημα ανάμεσα στην τονισμένη συλλαβή και τις μη τονισμένες έφτανε στο διόλου ευκαταφρόνητο διάστημα πέμπτης (λ.χ. Mi-Si). Τέλος, είναι οι “δυναμικές” γλώσσες, όπως η νέα ελληνική, όπου τονίζουμε με την αυξημένη ένταση της φωνής και όχι την αυξημένη οξύτητά της. Κατανοούμε τη διαφορά τους στην αρχαία ποίηση, όπου οι τόνοι δεν επηρεάζουν τον ρυθμό στα ποιητικά μέτρα. Ο ρυθμός ήταν μουσικός, ή προσωδιακός (εναλλαγή μακρών και βραχέων φωνηέντων), και όχι δυναμικός. Η ποίηση ήταν μουσική γιατί είχε μέλος (μουσικό τονισμό) και ρυθμό (μακρές και βραχείες κινήσεις).

• ⁽⁴⁾ Εκτός των Rousseau, Herder, Humboldt, Darwin, Falla και Lorca, πολλοί άλλοι συγγραφείς υιοθέτησαν την υπόθεση πως λόγος και άσμα ήταν κάποτε ένα και το αυτό – αφού πρώτα το άσμα γέννησε τον λόγο.

Επιτιθέμενη Neanderthal:
Η απεικόνιση στο National Geographic είναι παραπλανητική, αφού, κατά το άρθρο, τα γονίδια τα σχετικά με την επιθετικότητα του Sapiens μάλλον απουσίαζαν στο DNA των Νεάντερταλ. Ίσως έτσι εξηγείται και η εξαφάνισή τους…

Η Ellen Dissanayake, του πανεπιστημίου τής Washington στο Seattle, απαριθμεί σε κριτική της τον… ωκεανό γνώσεων που προϋποθέτει μια μελέτη σαν και αυτήν του Mithen: εξελικτική θεωρία· εξέλιξη του ανθρώπου (περιβάλλον, τρόπος ζωής, κοινωνική ζωή)· παλαιοαρχαιολογία (στοιχεία περί γλωσσικών και μουσικών ικανοτήτων, και της ανάπτυξής τους)· ανατομία (αυτί, φωνητική οδός, εγκέφαλος και μουσικές ικανότητες)· νευροβιολογία (χημεία εγκεφάλου, πρόσληψη μουσικής και συγκίνηση, νευροανατομία μουσικής)· προέλευση κι εξέλιξη της γλώσσας (ομοιότητες και διαφορές της με τη μουσική, σημασιολογία, σύνταξη, προσωδία)· συστήματα επικοινωνίας παρόμοια με τη μουσική σε άλλα ζώα (λ.χ. πρωτεύοντα, φάλαινες, πουλιά, κλπ.) και η σχέση τους με την ανθρώπινη επικοινωνία· μουσική ψυχολογία και γλωσσική συμπεριφορά βρεφών και παιδιών· εθνομουσικολογία· μουσική τέχνη και πράξη· καθώς και τα πορίσματα της μουσικοθεραπείας, αλλά και της ψυχολογίας τής μουσικής συγκίνησης. Μπορούμε να παραθέσουμε επιπλέον τη βιομουσικολογία, και την εξελικτική μουσικολογία.

Οι κατά Mithen “αοιδοί Νεάντερταλ” διέθεταν φωνητική οδό κι έλεγχο της αναπνοής για ν’ αναπτύξουν τον λόγο, ίσως όμως τους έλειπε το νευρωνικό δίκτυο, που είναι αναγκαίο για την γλώσσα. Αυτό πολύ απλά σημαίνει πως ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ ἦχος: η μουσική προηγείται του λόγου. Επιπλέον, οι άνθρωποι προ του Sapiens, όπως οι Νεάντερταλ, ίσως να μην διέθεταν μεταφορική σκέψη – την ικανότητα να έχουν ταυτόχρονα κατά νου πληροφορίες από ποικίλα και διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα. Συμβολικά τέχνεργα δεν έχουν βρεθεί (ως τώρα) στους τόπους κατοικίας τους, κάτι που ίσως υποδηλώνει την απουσία συμβολικής σκέψης και, συνεπώς, συμβολικού λόγου: της γλώσσας. Όμως, οι προκλήσεις που αντιμετώπιζαν σε τόσο εχθρικό περιβάλλον, στην εποχή των πάγων, απαιτούσαν πολύπλοκη “συγκινησιακή” επικοινωνία και συνεργασία. Γι’ αυτό, ανέπτυξαν ένα “μουσικού τύπου σύστημα επικοινωνίας, πιο σύνθετο κι εξελιγμένο από εκείνα των προηγούμενων ειδών Homo”. O Mithen τονίζει τη σημασία τής “συγκινησιακής ευφυΐας” – της ικανότητας να εκφράζει κανείς τα συναισθήματά του με το πρόσωπο, την φωνή, και το σώμα, και να μπορεί ν’ αποκωδικοποιεί τα συγκινησιακά σήματα των άλλων.

Το εντυπωσιακό είναι πως το τραγούδι ήταν προτιμότερο της ομιλίας. Γιατί, άραγε, τα σύμβολα του λόγου – οι λέξεις – ήταν λιγότερο αξιόπιστα από μια συγκινητική μελωδία; Γιατί αυτός που τραγουδούσε ήταν πιο πειστικός από αυτόν που μιλούσε; Ποια τα υπέρ και τα κατά τής γλώσσας;

Τι είναι γλώσσα; Ποια η προέλευσή της;

Κοιμισμένη αντιλόπη, Σαχάρα, νότια Αλγερία

ΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΑΥΤΑ είναι αναρτημένα στην είσοδο συνεδριακού κέντρου, όπου γίνεται ένα άκρως ενδιαφέρον διεθνές συμπόσιο. Εντός του, φυσικά, οι πάντες… διαφωνούν με τους πάντες, όμως υπάρχει και μια επωδός, όπου όλοι σχεδόν συμφωνούν, κάτι που διέφυγε της προσοχής ακόμη και του Δαρβίνου: προϋπόθεση για την ανάπτυξη της γλώσσας, λένε, είναι να υπάρχει εμπιστοσύνη στους κόλπους τής φυλής – αυτό που εμείς ονομάζουμε “κοινωνία”! Άρα, κάποιος κοινωνικός μετασχηματισμός αύξησε την εμπιστοσύνη σε πρωτοφανή επίπεδα, απελευθερώνοντας τις ἐν δυνάμει γλωσσοπλαστικές ικανότητες, που παρέμεναν ως τότε αδρανείς. Σε κανονικές συνθήκες, όπως είναι γνωστό στους πάντες, “οι λέξεις είναι φτηνές”, “ἔπεα πτερόεντα”, “λόγια τού αέρα”, σύμβολα αναξιόπιστα, που δεν μπορούσαν να εμπνεύσουν εμπιστοσύνη στα μέλη τής φυλής για την επιβίωσή τους – ἤτοι, η γλώσσα ήταν αναξιόπιστη ως βάσιμη εξελικτικά στρατηγική.

Όταν ακούμε μια γάτα να γουργουρίζει, υποθέτουμε ότι θα νιώθει υπέροχα. Εμπιστευόμαστε τον ήχο γιατί, απλούστατα, το ζώο δεν μπορεί να υποκριθεί. Οι φωνές των πρωτευόντων ίσως να μην είναι τόσο αξιόπιστες. Η κοινωνική ευφυΐα τους χαρακτηρίζεται ως… “μακιαβελική” – ιδιοτελής και δίχως ηθικούς ενδοιασμούς. Συχνά, οι πίθηκοι προσπαθούν να εξαπατήσουν τους άλλους, και είναι μονίμως “στην τσίτα”, μπας και “την πατήσουν” οι ίδιοι! Παραδόξως, αυτό ακριβώς θεωρείται πως εμποδίζει την εξέλιξη της επικοινωνίας τους, ώστε να γίνει παρόμοια με γλώσσα! Το προφορικό σήμα μοιάζει πολύ με την κραυγή “Λύκοι!” τού βοσκού που ήθελε να κοροϊδέψει τους άλλους – στην γνωστή ηθικοπλαστική σχολική ιστορία. Μόλις αποδειχθεί ψεύτικο, κανείς δεν το παίρνει τοῖς μετρητοῖς, και αδιαφορεί. Επομένως, χρειάζονται κοινωνικά αξιόπιστοι θεσμοί, στους οποίους ο κάθε κατεργάρης, “πίθηκος” ή “βοσκός”, να λογοδοτεί. Σε μια κοινωνία κυνηγών και συλλεκτών τροφής, ο βασικός μηχανισμός που εμπνέει εμπιστοσύνη είναι οι ομαδικές τελετουργίες. (Στην κοινωνία μας, όλα αυτά εξηγούν επαρκώς την κρίση που μας ταλανίζει)…

“Μωρουδίστικα” και ηχητικά ερεθίσματα εμβρύου

“Αφροδίτη” τού Willendorf, 25.000 ΠΠ (από σήμερα), με χαρακτηριστικά μόνον αναπαραγωγής, και όχι προσώπου, που ίσως υποδηλώνει μια Μητέρα Θεά.

Ἔσχατον, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, είναι ό,τι ονομάζουμε “μωρουδίστικη γλώσσα” – όχι αυτή των μωρών, που έτσι κι αλλιώς δεν μπορούν ακόμη να μιλήσουν, αλλ’ αυτήν που χρησιμοποιούν οι ενήλικες (συνήθως οι μητέρες), όταν απευθύνονται στα βρέφη, αγγίζοντας και χαϊδεύοντάς τα: είναι γλώσσα μελωδική και κυματιστή, μ’ έντονες χειρονομίες, υπερβολικές εκφράσεις τού προσώπου, και ρυθμικές κινήσεις τού κεφαλιού και του σώματος. Πρόκειται, όντως, για γλώσσα, αφού το μωρό καταλαβαίνει το νόημα όλων αυτών των ήχων και κινήσεων: κατανοεί, δηλαδή, τις προθέσεις τής μητέρας του. Με την έννοια αυτή, η ἐν λόγῳ γλώσσα είναι παρόμοια με τη μουσική, έχοντας δύο κύριες λειτουργίες: να ενισχύσει την σχέση μητέρας-παιδιού, και να βοηθήσει το βρέφος να μιλήσει. Έτσι, αυξάνονται οι πιθανότητες για την επιβίωσή του. Η ικανότητα του ανθρώπου να συγχρονίζεται μ’ έναν εξωτερικό παλμό – που μάλλον είναι άγνωστη στα υπόλοιπα θηλαστικά, ακόμη και στα πρωτεύοντα – απορρέει από την αρχέγονη αλληλεπίδραση μητέρας-βρέφους, η οποία έπειτα μετεξελίσσεται σ’ ένα είδος πρωτο-μουσικής/γλώσσας – à la Neanderthal!

Τα “μωρουδίστικα” έχουν το ίδιο “λεξιλόγιο” σε όλους τους πολιτισμούς τού κόσμου. Ο τρόπος που μητέρες και μωρά αυξομειώνουν τις φωνές τους, ή αλλάζουν ταυτόχρονα εκφράσεις, και κινούν τα χέρια τους, είναι παρόμοιος παντού, παρά τις γλωσσικές διαφορές, όπως μεταξύ μουσικών και δυναμικών γλωσσών. Οι λόγοι μπορεί να είναι γενετικοί, ή και περιβαλλοντικοί – με την έννοια πως όλα τα έμβρυα αναπτύσσονται σ’ ένα παρόμοιο περιβάλλον, και διαθέτουν ακοή είκοσι εβδομάδες πριν από τη γέννηση – πολύ περισσότερο από ό,τι τα υπόλοιπα ζώα, που στην πλειονότητά τους αποκτούν ακοή αφού γεννηθούν. Στο ίδιο διάστημα, το ανθρώπινο έμβρυο αντιλαμβάνεται επίσης την κίνηση και τον προσανατολισμό. Διαισθάνεται, επιπλέον, τη συγκινησιακή κατάσταση της μητέρας, μέσω των ήχων στο εσωτερικό τού σώματός της (φωνή, κτύποι καρδιάς, βήματα, πέψη, κ.ά.)· έτσι, προσαρμόζει τις απαιτήσεις του μετά από τη γέννηση (λ.χ. κλάμα), αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο τις πιθανότητες επιβίωσής του. Η ικανότητα του εμβρύου να μαθαίνει, μα και να θυμάται ηχητικά μοτίβα, φαίνεται να επιβεβαιώνει την θεωρία αυτή. Σε αυτήν την περίπτωση, οι εσωτερικοί ήχοι τού ανθρώπινου σώματος, ή και η σχέση τους με τη συγκινησιακή κατάσταση, πιθανόν να συνδέονται με την σχέση ανάμεσα σε διάφορα ηχητικά-ρυθμικά πρότυπα στη μουσική και το έντονο συγκινησιακό τους φορτίο.

Μαινάδα (βάκχη) με τύμπανον και σάτυρος με δίαυλο (διπλό αυλό)

“Το ανθρώπινο ον είναι ἐκ φύσεως μουσικό ον”. (Iégor Reznikoff)

“Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ”, λέει ο Iégor Reznikoff,⁽⁵⁾ “είναι ένα ον που μιλά. Είμαι, όμως, σίγουρος πως είναι και μουσικό ον, ένα ον που τραγουδά, όπως και τα πουλιά κελαηδούν. Όπως ξέρουμε, τα διάφορα είδη πουλιών ξεχωρίζουν και από τον τρόπο τού κελαηδήματος. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ανθρώπους, που ξεχωρίζουν όχι μόνον από την ομιλία τους, αλλά και από το τραγούδι τους.

• ⁽⁵⁾ Τις παρατηρήσεις τού Reznikoff κατέγραψε η Δέσποινα Παϊσίδου-Λαζαρίδου στους Δελφούς το 1986, για την εκπομπή “Όσο ζω μαθαίνω”, στην ραδιοφωνία τής ΕΡΤ3. Τότε άνοιξε για μένα ο δικός μου δρόμος προς τα ερτζιανά, αναλαμβάνοντας ως ειδικός συνεργάτης, στον πρώτο κύκλο εκπομπών, με θέμα του το Χρονικό τής μουσικής (ως κειμενογράφος, παρουσιαστής και μουσικός επιμελητής). Να πώς έμαθα τὶ ἐστὶ ραδιόφωνο: παρακολουθώντας την παραγωγό Καίτη Βλάχου, με την απέραντη υπομονή, και την ευρύτητα του πνεύματός της· με άφησε να πω από ένα δημόσιο μέσο όσα δεν μου επιτρεπόταν τότε να παρουσιάσω σ’ ένα… ιδιωτικό (εφημερίδα Θεσσαλονίκη).

“Αυτά τα χαρακτηριστικά πιστεύω πως εντάσσονται στην ανθρώπινη φύση. Είναι βαθιά συνδεδεμένα με την οργανική φύση τού ανθρώπου – το λαρύγγι του και το αυτί του, ἤτοι τις φωνητικές του ικανότητες. Έτσι γεννιέται, κι έτσι δημιουργείται από τη σύλληψή του. Το παιδί λ.χ. ακούει ακόμη και όταν βρίσκεται ως έμβρυο στη μήτρα τής μάνας του, και θυμάται ορισμένα στοιχεία μουσικής, και την φωνή τής μητέρας του, ή το τραγούδι της.⁽⁶⁾

Η μουσική ενεργοποιεί τα εγκεφαλικά κέντρα τής επικοινωνίας

Η εκπαίδευση του Αχιλλέα από τον Χείρωνα (νωπογραφία
στο Ηράκλειον, πόλη πλουσιότερη της γειτονικής Πομπηίας)

• ⁽⁶⁾ “Οι φωνές και τα ηχητικά ερεθίσματα στα οποία υποβάλλεται το έμβρυο κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, όχι μόνον γίνονται αντιληπτά, αλλά και καταγράφονται στην μνήμη του”, διαπίστωσε μια επιστημονική ομάδα, που έκανε σχετική μελέτη. “Έτσι, αν ως έμβρυο άκουγε την απαλή μουσική των φυσικών οργάνων, ως βρέφος ηρεμεί και ησυχάζει αμέσως υπό τους ήχους αυτούς, ενώ κάποιο άλλο μωρό, που δεν είχε τέτοια εμπειρία όσο ήταν στην κοιλιά τής μάνας του, συνεχίζει να στριγκλίζει”…

● Επίσης, εκτός από τους “αοιδούς Νεάντερταλ”, μαθαίνουμε πως “άδουν” ως και τα έμβρυα! Σύμφωνα με μιαν έρευνα του Ινστιτούτου Marquès τής Βαρκελώνης, τα έμβρυα αντιδρούν σε ηχητικά ερεθίσματα και “τραγουδούν”… Διαπιστώθηκε ότι μπορούν να εντοπίζουν ήχους και, μάλιστα, να κουνούν το στόμα και την γλώσσα, αποδεικνύοντας έτσι ότι τ’ αυτιά τους είναι πλήρως ανεπτυγμένα από την 16η εβδομάδα τής κύησης. Η επικεφαλής τής έρευνας είπε ότι τα έμβρυα ανταποκρίθηκαν στη μουσική, κουνώντας το στόμα τους, σαν να προσπαθούσαν να μιλήσουν, ή και να τραγουδήσουν. Η μουσική ενεργοποιεί τα κέντρα τού εγκεφάλου που έχουν σχέση με την επικοινωνία, και με το άκουσμά της, τα έμβρυα αντιδρούν με παρόμοιες κινήσεις με αυτές της κραυγής, το πρώτο στάδιο πριν από την ομιλία και το τραγούδι.

“Η μουσική έχει, όντως, βαθιές ρίζες στον άνθρωπο. Το τραγούδι χαρακτηρίζει το ανθρώπινο είδος. Δεν είναι κάτι πρόσφατο στην κοινωνική ζωή των ανθρώπων. Ο μηχανισμός τής ακοής, και η σχέση που έχει με την ομιλία, χαρακτηρίζονται από περιπλοκότητα κι εντοπίζονται βαθιά μες στον εγκέφαλο. Άρα, δεν μπορεί να είναι κάτι πρόσφατο. Με δυο λόγια: το ανθρώπινο ον είναι ἐκ φύσεως μουσικό ον”, συμπληρώνει ο Reznikoff.

Γενικά μιλώντας, τα διάφορα είδη γεννώνται μεν ως tabula rasa, όσον αφορά τις επίκτητες ικανότητές τους – αυτές που πρέπει ν’ αποκτήσουν μετά από τη γέννησή τους, ανάλογα με τις τρέχουσες συνθήκες που αντιμετωπίζει το κάθε είδος για την επιβίωσή του. Φέρουν, όμως, μες στο DNA τους, όλες εκείνες τις κληρονομικές ιδιότητες και δεξιότητες που ξεκίνησαν ως επίκτητες (λ.χ. όρθια στάση, άρθρωση λόγου κ.ά.), κι εξασφάλισαν στο είδος την επιβίωσή του κατά τις χιλιετίες τής εξέλιξής του. Εδώ ακριβώς είναι αποθηκευμένη όλη η σοφία τού παρελθόντος – μαζί, φυσικά, με τις μουσικές ικανότητες.

Μάθημα μουσικής (επίσης στο Ηράκλειον, αρχές 1ου αιώνα ΚΧ)

“Μουσικό αυτί”: χαρακτηριστικό τής πλειονότητας ή μιας μειονότητας;

Κι όμως: ξέρουμε πως η έμφυτη κλίση στη μουσική, το ταλέντο, το “μουσικό αυτί”, δεν διακρίνουν όλους τούς ανθρώπους, αλλά μάλλον μια μειοψηφία. Πώς γίνεται κάποιοι άνθρωποι να τραγουδούν όμορφα, ή έστω σωστά, και άλλοι, που αγαπούν εξίσου τη μουσική, να είναι φάλτσοι;

“Υπάρχει μια έμφυτη μουσική προδιάθεση, το μουσικό ταλέντο, που πολλές φορές είναι κληρονομικό: απόδειξη η οικογένεια Bach”, λέει ο Δημήτρης Θέμελης. “Αλλά σε γενικές γραμμές, όλοι οι άνθρωποι μπορούν να μάθουν μέχρις ένα σημείο μουσική. Οι περισσότεροι είναι παράφωνοι, επειδή δεν έχουν τη σωστή μουσική παιδεία – εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις που μπορεί να έχουν κάποιο οργανικό πρόβλημα, λ.χ. βαρηκοΐα. Ή μπορεί ν’ ακούν σωστά και να έχουν κάποια κλίση στη μουσική, αλλά ν’ αντιμετωπίζουν πρόβλημα στους μύες τού λάρυγγα. Έχουμε περιπτώσεις διακεκριμένων μουσικών, παραγωγικών συνθετών που είναι ‘παράφωνοι’, δηλαδή δεν μπορούν να τραγουδήσουν γι’ αυτόν τον λόγο.”

Πώς, όμως, γίνεται στον Τρίτο Κόσμο, και δη στα χωριά, οπουδήποτε μακριά από αστικά μητροπολιτικά κέντρα, ἤτοι όπου τα παιδιά αναθρέφονται με την φυσική διαδικασία, σχεδόν οι πάντες να τραγουδούν και να χορεύουν σωστά; Ἰδοὺ η απάντηση της Ellen Dissanayake:

“Δεν είναι η προφορική γλώσσα που επικαλύπτει ή και παρεμποδίζει τις μουσικές ικανότητες, αλλά οι συνθήκες των εκσυγχρονισμένων κοινωνιών, οι οποίες έχουν καταστήσει τη μουσική μιαν εξειδίκευση – ατομικότητα, ανταγωνιστικότητα, κατηγοριοποίηση, και ακαδημαϊσμό – ενισχυμένη από τον υψηλό βαθμό λόγιας (και όχι προφορικής, αυτοσχεδιαστικής) εκπαίδευσης, που απαιτείται για να διαβάσει (ή να συνθέσει) κανείς παρτιτούρες, ή και λογοτεχνικά κείμενα. Σε μικρές προ-νεωτερικές κοινωνίες (και σε κάθε μεγάλη σύγχρονη πόλη τής υποσαχάριας Αφρικής, ή και σε παιδιά οπουδήποτε, εάν εκτίθενται συχνά-πυκνά σε δημόσιες μουσικές εκδηλώσεις), ο καθένας συμμετέχει στη μουσική – τακτικά, αυθόρμητα, και ολόψυχα – κι έτσι επωφελείται από τα πολλά πλεονεκτήματα προσαρμογής” που η δραστηριότητα αυτή προσφέρει.

Iégor Reznikoff

Βλέπετε, λοιπόν, πόσο καθοριστικός είναι ο ρόλος τής μητέρας, κι ἐν γένει του οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος, για την ανάπτυξη της έμφυτης μουσικής κλίσης σ’ ένα παιδί. Έτσι θα πρέπει να εξηγείται η ύπαρξη όχι μόνον μουσικών οικογενειών, αλλά και μουσικών φυλών, όπως οι τσιγγάνοι και οι μαύροι. Δεν είναι κληρονομικά τα πάντα, παρά την σπουδαιότητα του ρόλου τής κληρονομικότητας: οι ἐν δυνάμει ικανότητες πρέπει να καλλιεργηθούν, αλλιώς θα παραμείνουν σε υπολανθάνουσα κατάσταση, ἐν ἀχρηστίᾳ, σαν να είναι κάποιο ατροφικό μέλος.

“Θα μπορούσαμε να πούμε πως οι Αφροαμερικανοί έχουν αυτό το θείο δώρο”, λέει ο Reznikoff, αναφερόμενος στην έμφυτη τάση, το ειδικό ταλέντο. “Οι Αφρικανοί έχουν μεγάλη παράδοση στη μουσική και το τραγούδι. Επιπλέον, έχουν κρατήσει μερικούς πρωτόγονους τρόπους έκφρασης και συναισθήματος, κι έτσι είναι ίσως πιο κοντά στην αρχαιότητα. Οι αρχαίοι Έλληνες αγαπούσαν εξίσου το τραγούδι και τον χορό, όπως και οι Άραβες σήμερα.”.

“Αφού είμαστε ανθρώπινα όντα, με τις αισθήσεις τής ακοής και όρασης, συμβαίνει να έχουμε και σταθερές στην τέχνη. Αυτές οι σταθερές στη μουσική σχετίζονται με τους φυσικούς νόμους τού συντονισμού και της συνήχησης: όταν πάλλεται μια χορδή, ακολουθεί τους νόμους που διέπουν τον ήχο, παράγοντας ήχους και αρμονικές, που ευχαριστούν την ακοή μας – άρα, το σώμα μας ανταποκρίνεται.

“Είναι εντυπωσιακό ένα όργανο όπως η κιθάρα να υπάρχει σε όλες τις κουλτούρες. Η συμπεριφορά τής χορδής και των σωμάτων είναι η ίδια παντού. Κάτι ανάλογο συμβαίνει με τους αυλούς. Σημειωτέον πως τα όργανα αυτά χρησιμοποιούνται με διαφορετικούς τρόπους σε όλους τούς πολιτισμούς. Αλλά μ’ ελάχιστες εξαιρέσεις, κι εκτός από τον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό, βλέπουμε να υπάρχουν παντού οι ίδιοι μουσικοί νόμοι. Πρόκειται για μια παγκόσμια αντίληψη περί συνήχησης, επειδή ακριβώς έχουμε να κάνουμε μ’ έναν φυσικό νόμο.

“Την αντίληψη αυτή, όμως, την χάσαμε από τις αρχές τού 19ου αιώνα που μπήκε στη μουσική το πιάνο, αλλάζοντας το φυσικό κούρδισμα των οργάνων. Γιατί το πιάνο χορδίζεται διαφορετικά, με τα εξισωμένα διαστήματα της συγκερασμένης κλίμακας. Αυτό το κούρδισμα είναι λαθεμένο, αν το εξετάσουμε από την άποψη του φυσικού συντονισμού. Οφείλεται στην τεράστια ανάπτυξη της μουσικής – αλλά ενός είδους καλλιεργημένης, συναισθηματικής, εγκεφαλικής μουσικής, που εγκατέλειψε την φυσική της βάση, την ριζωμένη στο σώμα και την ψυχή.

“Το αντίστοιχο συνέβη και στην ζωγραφική: έχουμε την αρχαία τέχνη, ή ακόμη και την αγιογραφία, κι έπειτα έχουμε την τέχνη τής ομορφιάς, ακόμη κι αν απεικονίζει αγίους ή την Θεοτόκο. Αν δεις τη Madonna τού Ραφαήλ, είναι πραγματικά όμορφη, οι κινήσεις της είναι όμορφες, και η τέχνη βρίσκεται σε αυτήν την ομορφιά, και όχι στη δύναμη που ασκεί βαθιά μες στην ψυχή σου μια αγιογραφία. Χάσαμε, λοιπόν, αυτές τις βαθιές ρίζες που σχετίζονται με τα βιολογικά μας σώματα – γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε πως είμαστε υλικά όντα, που υπακούμε σε φυσικούς νόμους. Τώρα η τέχνη είναι πάρα πολύ εγκεφαλική, όπως λ.χ. η αφηρημένη τέχνη, ή ακόμα η μουσική με ηλεκτρονικούς υπολογιστές.

“Στην αρχαιότητα οι άνθρωποι είχαν λεπτό, φίνο αυτί, που αντιλαμβανόταν όλες τις αποχρώσεις. Η λύρα ήταν μαλακό όργανο, όπως και τα παλαιά παραδοσιακά. Αλλά και όταν άκουγε κανείς τη μουσική των οργάνων αυτών, χρησιμοποιούσε πιο πολύ το πνεύμα του – ας θυμηθούμε και τη μεγάλη διάρκεια των κειμένων των παλαιών τραγουδιών. Τώρα, βέβαια, έχουμε εκείνα τα τεράστια μηχανήματα με τα πολλά decibel! Όλα τα όργανα είναι ενισχυμένα κι έχουν τροποποιηθεί προς τον σκοπό αυτό. Το βιολί είναι πια σκληρό όργανο, όπως και το πιάνο.

“Εγώ, προσωπικά, πιστεύω στην φυσική προσέγγιση της αρχαιότητας – χωρίς να τη μιμούμαστε και να την αντιγράφουμε. Πρέπει να επιστρέψουμε στη λεπτή ακουστική τής αρχαιότητας, γιατί ο άνθρωπος, ἐν τέλει, παραμένει ο ίδιος ψυχῇ τε καὶ σώματι! Αυτοί οι φυσικοί νόμοι, οι τόσο πλούσιοι, που δημιούργησαν όλους εκείνους τους πολιτισμούς, είναι σαν οξυγόνο για μας. Στις μεγαλουπόλεις, βέβαια, μπορεί να ζούμε μες στην ρύπανση της ατμόσφαιρας, μα δεν είμαστε φτιαγμένοι γι’ αυτό: είναι καλύτερα ν’ αναπνέουμε καθαρό αέρα…

“Σκοπός τής μουσικής κατά την αρχαιότητα, δεν ήταν απλώς η διασκέδαση. Είχε να κάνει κυρίως με τον αόρατο κόσμο. Αυτό ισχύει και για τους πυθαγόρειους, και στη συνέχεια για την πλατωνική σχολή, και παλαιότερα για την ορφική παράδοση, που επηρέασε και την χριστιανική Εκκλησία. Για την ορφική παράδοση, η μουσική χρησιμεύει πράγματι στη σύνδεση με το αόρατο: στην προετοιμασία τού ταξιδιού τής ψυχής μετά θάνατον ως την αιωνιότητα”……

Ορφέας, του Marc Chagall

Ο “λαβύρινθος” τής σκέψης τού Reznikoff, και οι αντιδιαστολές “μαλακών” και “σκληρών” οργάνων, μπορεί να μας μπερδεύουν. Το κλειδί για την κατανόησή του βρίσκεται στο πολύ εύστοχο παράδειγμα που έφερε από τον χώρο τής ζωγραφικής. Οι γλυκές μελωδίες και οι απαλές φωνές, λ.χ. στα περισσότερα νανουρίσματα, είναι το αντίστοιχο της Μαντόνας τού Ραφαήλ. Το αντίθετο πρότεινε ο Πλάτων για τα παιδιά που δύσκολα τα πιάνει ύπνος: “αἱ μητέρες οὐχ ἡσυχίαν αὐτοῖς προσφέρουσιν, ἀλλὰ τοὐναντίον κίνησιν, ἐν ταῖς ἀγκάλαις ἀεὶ σείουσαι, καὶ οὐ σιγὴν ἀλλά τινα μελωδίαν, καὶ ἀτεχνῶς οἶον καταυλοῦσι τῶν παιδίων”. Αν πειραματιστείς, λένε, βλέπεις πως η… πλατωνική τεχνική είναι άκρως αποτελεσματική!

Κάθαρσις: ψυχικός-ηθικός εξαγνισμός μέσω διονυσιακής έκστασης

ΑΝΑΛΟΓΗ ΠΑΡΕΞΗΓΗΣΗ, φαίνεται, διακατέχει και τους ψυχοθεραπευτές που, αν και όταν χρησιμοποιούν τη μουσική, επιλέγουν κομμάτια με απαλούς ήχους, έχοντας στο βάθος νερά να κελαρύζουν και πουλάκια να κελαηδούν ως… γαρνιτούρα. Οι αρχαίοι, κατά τις ψυχοθεραπευτικές τους τελετές, επεδίωκαν ακριβώς το αντίθετο, με σκόπιμα έντονη και μονότονα επαναλαμβανόμενη μουσική.

Επιλέγοντας κατάλληλες για την περίσταση μουσικές (μελωδίες και ρυθμούς), προκαλούσαν σε τέτοιο βαθμό την έξαψη του ψυχικά διαταραγμένου ατόμου, ώστε να επακολουθήσει η αντίδραση, που θα τον ξανάφερνε στην πρότερη φυσιολογική κατάσταση. Πρόκειται για μεθόδους “μαγείας” που επιβίωναν ως τη δεκαετία τού ’60, ακόμη και στον “πολιτισμένο” κόσμο. Τώρα που έχουμε τόσο “εκπολιτιστεί”, δύσκολα μας εξάπτουν οι μουσικοί ήχοι…

“Τὸ πῦρ καθαίρει, τὸ δὲ ὕδωρ ἀγνίζει”, έλεγε ο Πλούταρχος. Κάθαρση, στην αρχαία Ἑλλάδα, ονόμαζαν τον ψυχικό και ηθικό εξαγνισμό μέσω διονυσιακής έκστασης. Αυτή είναι η αρχική σημασία τής λέξης, όχι εκείνη που προβάλλεται σε περιόδους έξαρσης της πολιτικής διαφθοράς στη σύγχρονη Ελλάδα. Κατά τον Ἀριστοτέλη, κάθαρση υφίσταντο και οι θεατές τής αρχαίας τραγωδίας, με τα συναισθήματα του οίκτου και του φόβου, που προκαλούσαν τα πάθη και το τραγικό τέλος των ηρώων.

Κυβέλη, Άττις, τρεις Κορύβαντες, Αιών, Ήλιος, Σελήνη, Εωσφόρος, Έσπερος, Ποσειδών, Θέτις, και Γαία,
στη φιάλη τού Parabiago (2ος-4ος αιώνας ΚΧ)

“Υπήρχε στενή σχέση ανάμεσα στο έλος (ως εστία μολύνσεων και πυρετών), τις συνακόλουθες νευροψυχικές διαταραχές και την ίασή τους με τη μουσική στις θεραπευτικές τελετουργίες των Κορυβάντων και των Βακχίδων”,⁽⁷⁾ έγραψε η Denise Jourdan-Hemmerdinger στη σύνοψη της ανακοίνωσής της, στο 3ο Mουσικολογικό συνέδριο των Δελφών (1988), με θέμα Η μουσική στις θεραπευτικές τελετουργίες των Κορυβάντων και των Βακχίδων. “Αυτά τα δεδομένα επιτρέπουν μια καλύτερη ανάγνωση των αρχαίων κειμένων. Μπορούμε να τ’ ανασυστήσουμε όχι πια μέσα σ’ ένα αποκλειστικά ανορθολογικό πλαίσιο με διάχυτο μυστικισμό, αλλά σε μια πραγματικότητα με τραγικά βιώματα στην ροή τού χρόνου.

• ⁽⁷⁾ Κορύβαντες: ιερείς τής Κυβέλης (ή Ρέας) στην Φρυγία, συνδεδεμένοι με τον Διόνυσο-Βάκχο, που εκτελούσαν οργιαστικούς χορούς, συνοδείᾳ κυμβάλων, κροτάλων, αυλών και τυμπάνων (> κορυβαντισμός (κάθαρση) / κορυβαντιώ). Οι συνοδοί τού Διονύσου, Βακχίδες, Βάκχες, ή Μαινάδες (< μαίνομαι / μανία), ήταν, λένε, φόνισσες του Ορφέα (βλέπε Χρονικό 12, υποσημείωση 3).

“Έτσι, η βιολογική και παθολογική αιτία των παραισθήσεων επανεμφανίζεται ως αρχέτυπο του μυθολογικού και ονειρικού κόσμου τής φαντασίας. Οι μονοθεϊστικές θρησκείες, μολονότι έδιωξαν τους αρχαίους θεούς, που έπαιζαν κάποιον ρόλο στην θεραπεία, δεν εξάλειψαν την ελονοσία – παλαιά μάστιγα, όπως και ο κόσμος, αλλά πάντοτε παρούσα. Η θρακο-φρυγική και ορφικο-πυθαγόρεια μουσικοθεραπεία επιβίωσε λίγο-πολύ σε κάποιες λαϊκές θρησκευτικές και παγανιστικές παραδόσεις.

“Σε τι συνίσταντο αυτές οι ιδιαίτερες μουσικές; Σε ποιο επίπεδο της ψυχής και του σώματος επενεργούσαν; Πώς και γιατί ήταν αποτελεσματικές; Τα κείμενα μας δίνουν μια ιδέα. Μπορούμε να φτάσουμε πιο μακριά; Προφανώς, αν επεξεργαστούμε αυτόν τον πλούσιο και πολύμορφο φάκελο, με μιαν ευτυχή συγκυρία δεδομένων τής γεωγραφικής κι εθνολογικής αιματολογίας, και της ιατρικής ανθρωπολογίας – επιστήμες που διαθέτουν ήδη πληθώρα πληροφοριών – προσθέτοντας τα πορίσματα των εθνομουσικολογικών ερευνών, χωρίς να λησμονούμε την αρχαία και μεσαιωνική μουσικολογία, ανατολική και δυτική”.⁽⁸⁾

Βακχικός χορός μαινάδων στο δάσος,
του Gustave Doré

• ⁽⁸⁾ Με αυτήν την… σιβυλλική σύνοψη, η Jourdan-Hemmerdinger επεδίωξε να προϊδεάσει τους συνέδρους. Δυστυχώς, είχε έναν δεινό αντίπαλο: τον αμείλικτο χρόνο. Μέσα σε λίγη ώρα – όση είχε διατεθεί στους ομιλητές – έπρεπε ν’ αναπτύξει ένα τεράστιο θέμα, που θα μπορούσε ν’ αποτελεί το αντικείμενο ξεχωριστού συνεδρίου. Ο ρυθμός… πολυβόλου που επέλεξε για να προλάβει να τα πει “όλα”, αποδείχθηκε τελικά boomerang – τόσο για την ίδια όσο και για το εξόχως ενδιαφέρον θέμα της.

Έστω και αποσπασματικά, πάντως, διάφοροι επιστήμονες πραγματοποίησαν εθνολογικές, εθνομουσικολογικές, και ιατρικές έρευνες στην Αφρική (Αιθιοπία, Σενεγάλη), την Ασία (Ινδία, Ινδοκίνα, Σιβηρία), την Αμερική (Αϊτή και ιθαγενείς Ινδιάνοι, ή Εσκιμώοι), αλλά και την Ευρώπη. Τέτοια φαινόμενα στην περιοχή μας παρατηρήθηκαν στην Κάτω Ιταλία (Μεγάλη Ελλάδα), ειδικά γύρω από τον Τάραντα, όπου προέκυψε ο πανέμορφος χορός tarantella, που σ’ εποχές παλαιότερες συνδεόταν με τον μουσικό εξορκισμό για την εξουδετέρωση του δηλητηρίου τής αράχνης tarantula.

Στην ίδια παράδοση εντάσσεται κι ένα πρωτίστως θρακικό τελετουργικό, τα πανάρχαια αναστενάρια (ή και nestinarstvo στη βουλγαρική Θρᾴκη), αφού τις παλαιότερες γραπτές πληροφορίες για τελετές πυροβασίας τις βρίσκουμε στις Βάκχες τού Εὐριπίδη. Κατόπιν, ο Στράβων μίλησε για τις ιέρειες της Ἀρτέμιδος στη Μικρά Ασία και την Ιταλία, που πυροβατούσαν με χαρακτηριστική άνεση. Στα βυζαντινά χρόνια, οι αναστενάρηδες (nestinari) ονομάζονταν “ψυχάρια” και “ἀσθενάρια” (ἐξ οὗ και αναστενάρια), ενώ γύρω στο 1800, οι τελετές αυτές ήταν διαδεδομένες όχι μόνο στα Βαλκάνια, αλλά και σε όλη τη Μικρασία.

Μουσική και χορός βοηθούν στη συναισθηματική αποφόρτιση,
κι έτσι έχουν θεραπευτική επίδραση στους μετέχοντες.

Η ακαΐα – η (τουλάχιστον φαινομενική) κατάργηση ενός φυσικού νόμου – είναι προφανώς το πιο εντυπωσιακό στ’ αναστενάρια. Αυτό το στοιχείο τής τελετής κεντρίζει τόσο την φαντασία, ώστε όλοι ξεχνούν ν’ αναφερθούν στον καθοριστικό ρόλο τής μουσικής και του χορού που, όπως τονίζουν πολλοί ειδικοί, βοηθούν στη συναισθηματική αποφόρτιση, κι έτσι έχουν θεραπευτική επίδραση στους μετέχοντες. Τ’ αναστενάρια, λοιπόν, είναι κατά μιαν άποψη, ένα ψυχοθεραπευτικό τελετουργικό σύστημα.

Τα συστήματα αυτά, κατά τον Levi-Strauss, παρέχουν στον ασθενή μια δίοδο έκφρασης ανέκφραστων καταστάσεων. Κατά την θεραπευτική διαδικασία, ο μετέχων δέχεται, ἐκ τῶν ἔξω, έναν κοινωνικό μύθο, ο οποίος δεν παρουσιάζει συγκρούσεις, κι έτσι, δεν ανταποκρίνεται στην προηγούμενη προσωπική του κατάσταση. Στο πλαίσιο αυτό, η πραγματικότητα πιέζεται να ταυτιστεί με τον ἐν λόγῳ κοινωνικό μύθο. Χωρίς τη μουσική και τον χορό, όμως, η μέθεξις δεν είναι εφικτή:

“Ἡ μονότονος μουσική”, γράφει ο ψυχίατρος Κωνσταντῖνος Κωνσταντινίδης στις Παρατηρήσεις εἰς τὴν πυροβασίαν τῶν ἀναστενάρηδων καὶ πιθανὴ ἐξήγησις τῆς ἀκαΐας, “ἀποτελεῖ προϋπόθεσιν ἀλλαγῆς τῆς ψυχικῆς διαθέσεως, δημιουργεῖ ἀνάλογον συναισθηματικὴν κατάστασιν, ἐξάπτει τὰ ὑποφλοιώδη (κινητικὰ καὶ συναισθηματικά) κέντρα, ὥστε τὰ πάντα νὰ ἐκτελῶνται αὐτομάτως καὶ εὐχερῶς, ἐξουδετερουμένης τῆς ἀνασταλτικῆς δράσεως τοῦ φλοιοῦ.

“Ὁ χορός, ἐν γένει ὑποκινούμενος καὶ ὑπὸ τῆς μουσικῆς, ἀποτελεῖ ὡς γνωστὸν κατὰ μέγα μέρος αὐτοματικὴν ἐκδήλωσιν καὶ αὐτὸς καθεαυτὸν νέαν προϋπόθεσιν διὰ τὴν δημιουργίαν τῆς ὅλης ψυχικῆς ἐκστατικῆς καταστάσεως, ἔτι μᾶλλον δὲ ὁ θρησκευτικός. Διὰ τοῦτο, ὅλαι αἱ πρωτόγονοι θρησκεῖαι ‘χορεύονται’, ὅλα τὰ εὐχάριστα γεγονότα ‘χορεύονται’. Κατὰ τὸν χορὸν ὑπάρχει συναισθηματικὴ ἰδιάζουσα κατάστασις, ὑπάρχει περισσότερος αὐτοματισμὸς καὶ ὑποσυνείδητοι λειτουργίαι, ὑπάρχει μικρὰ ἤ μεγάλη ἀπορρόφησις εἰς ἐαυτὸν καὶ διακοπὴ τῆς ἐπαφῆς πρὸς τὸ περιβάλλον. Θὰ ἠδύνατό τις νὰ εἴπη ὅτι ὁ χορὸς εἶναι βαθμίς τις ἐκστάσεως, εὐοδοῖ τὸ φαινόμενον τῆς ἐκστάσεως.”

“Ὁ χορὸς εἶναι βαθμίς τις ἐκστάσεως, εὐοδοῖ τὸ φαινόμενον
τῆς ἐκστάσεως”. (Κωνσταντῖνος Κωνσταντινίδης)

“Τὴν τάσιν πρὸς ὁμαδικὴν συνένωσιν φαίνεται ὅτι, ἰδιαιτέρως, συντονίζει ἡ μουσική”, σχολιάζει ο επίσης ψυχίατρος Παντελῆς Κρανιδιώτης, αναλύοντας Τὰ ἀναστενάρια ὡς ψυχοσωματικὸν φαινόμενον. “Ὁ Κωνσταντῖνος Ρωμαῖος τοῦτο ἀκριβῶς ἀντελήφθη, ὅταν λέγει ‘ἡ μουσικὴ κάνει τὴν ἀνθρώπινη ψυχὴ νὰ νοιώθει ἐρημιὰ τέτοια, ποὺ ποθεῖ νὰ σμίξει μὲ τοὺς ἄλλους χορευτὲς γιὰ νὰ ζητήσει νὰ ξεσπάσει’. Ἀφ’ ἑτέρου, ὁ Πολύδωρος Παπαχριστοδούλου ὑπογραμμίζει τὴν ἀπήχησιν τῆς μουσικῆς ἐπὶ τῶν ἀτόμων τούτων λέγων ὅτι ἡ μουσικὴ ‘ἐξασκεῖ κάποιαν ἰδιαίτερη ἐπίδραση πάνω στὸ νευρικὸ σύστημα τῶν ὑστερόπαθων ἀπλοϊκῶν χωρικῶν’.

Νταούλι

“Οὕτως ἤ ἄλλως, ὅμως, καὶ ἀνεξαρτήτως τῆς ποιότητος τοῦ δέκτου, πᾶς τις θὰ ἠννόη τὴν συναρπαστικὴν ταύτην δύναμιν τῆς μουσικῆς, ἐάν ὑφίστατο πρὸ παντὸς τὸ καιρίως συνταρακτικὸν ‘νταούλι’ μέσα εἰς τὸ ‘κονάκι’, ὅπου ‘πάντες οἱ θεαταὶ ἀνεκινοῦντο καὶ ἐταλαντεύοντο’ ὑπὸ τοὺς ἤχους του..

“Ἀσφαλεστέρα εἶναι ἡ συναισθηματικὴ ἐξερέθισις ὅσον εἶναι περισσότερον οἰκεία ἡ μουσική. Εἰς τὸν σκοπὸν τοῦτον τείνει προφανῶς ὁ συγκερασμὸς τῆς θρησκευτικῆς ταύτης τελετῆς μετ’ ἀσμάτων, εἰς τὰ ὁποία σαφῶς μεθερμηνεύεται ἡ ποικιλία τῶν πλέον πυρηνικῶν συναισθημάτων τῆς λαϊκῆς ψυχοσυνθέσεως, καὶ ὅπου πρὸ πάντων κυριαρχοῦν τὰ ἡρωικὰ στοιχεῖα, τὰ ὁποία μόνον εἰς ἐρεθιστικήν, ἀγρίαν ἔκστασιν δύνανται νὰ φέρουν.

“Ὁ συνδυασμὸς οὗτος φαίνεται πολὺ περισσότερον ἀποδοτικὸς διὰ τὴν πρόκλησιν τοῦ ἀπαιτουμένου συναισθηματικοῦ ὀργίου ἀπὸ τὰ παράγοντα τὴν στατικὴν μᾶλλον ἔκστασιν ἐκκλησιαστικὰ ἄσματα καὶ τροπάρια, τὰ ὁποία ὁλοκληρωτικῶς ἀπουσιάζουν ἀπὸ τὴν θρησκευτικὴν ταύτην τελετήν.

“Ἡ μουσικὴ τῶν ἀναστενάρηδων ἀπὸ αἰώνων οἰκεία δι’ αὐτοὺς εἶναι δημιούργημα καὶ κτῆμα τοῦ ἰδικοῦ των συναισθηματισμοῦ, καὶ διὰ τοῦτο δύναται ἀσφαλῶς νὰ τὸν ἀναστατώνει καὶ δὴ κατ’ ἐντόνως ἐρεθιστικὸν τρόπον.⁽⁹⁾ Ἀλλ’ ὅμως ἐνταῦθα φαίνεται ὅτι ἀπὸ τὴν μουσικὴν βασικότερον ρόλον παίζει ὁ ρυθμὸς καὶ – καθὼς λέγει ὁ μουσικολόγος Παντελής Καβακόπουλος – ‘ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον συνεπαίρνει τοὺς ἀναστενάρηδες εἶναι τὸ νταούλι μὲ τοὺς ποικίλους ρυθμούς του’.”

• ⁽⁹⁾ Είναι ολοφάνερη η “ἀφ’ ὑψηλοῦ” αντιμετώπιση των αναστενάρηδων από τους ψυχιάτρους αυτούς: πρόκειται περί “ὑστερόπαθων [;] ἀπλοϊκῶν χωρικῶν”, με “λαϊκὴν ψυχοσύνθεσιν”, διατελούντες “εἰς ἐρεθιστικήν, ἀγρίαν ἔκστασιν”, που περιγράφεται ως “συναισθηματικὸν ὄργιον”, υπό τους ήχους μιας μουσικής, που είναι “κτῆμα τοῦ ἰδικοῦ των συναισθηματισμοῦ”. Αναγνωρίζουν, ωστόσο, πως η απήχηση της αναστενάρικης μουσικής και του χορού, σε αυτό ιδίως το περιβάλλον, είναι το ίδιο καταλυτική, “ἀνεξαρτήτως τῆς ποιότητος τοῦ δέκτου”, έχοντας, προφανώς, κατά νου πως, μεταξύ των αναστενάρηδων, φιγουράρουν πλέον και τα ονόματα αρκετών “ὑστερόπαθων ἀπλοϊκῶν”… επιστημόνων και διανοουμένων!

Ο ήχος που πρωτακούει το έμβρυο και καταγράφεται στον εγκέφαλό
του είναι η καρδιά τής μάνας του. Σαν εξάπτεται το ρυθμικό στοιχείο,
παύουν οι αναστολές και ο άνθρωπος καταλαμβάνεται από έκσταση.

Ανάγλυφο μαινάδας με τύμπανον

Ο ῬΥΘΜΟΣ, ΑΡΡΗΚΤΑ συνδεδεμένος με τον χορό, είναι το πρώτο στοιχείο μουσικής που νιώθει ο άνθρωπος. Ο ήχος που πρωτακούει το έμβρυο είναι ο ρυθμικός παλμός τής καρδιάς τής μάνας του, πολύ πριν ν’ απολαύσει το τραγούδι της – αν είναι βέβαια καλλίφωνη. Αλλ’ ακόμη κι αν δεν είναι, το πρωταρχικό στοιχείο τού ρυθμού μένει καταγεγραμμένο στα βαθύτερα από τα υποφλοιώδη κέντρα τού εγκεφάλου·⁽¹⁰⁾ που όταν εξάπτονται εξουδετερώνουν τις αναστολές, με συνέπεια ο άνθρωπος να καταλαμβάνεται από έκσταση, ενεργώντας όχι ως άτομο, αλλ’ ως μέλος μιας ομάδας. Γι’ αυτό ακριβώς, η μελῳδία, το άλλο στοιχείο τής μουσικής, είναι σκόπιμα μονότονη, κι επίμονα επαναλαμβανόμενη, ενώ ο λόγος, αν υπάρχει, είναι, φυσικά, εξίσου στοιχειώδης: για ν’ αποφευχθεί η ἐκ νέου ενεργοποίηση του φλοιού, κι έτσι να κορυφωθεί η έκσταση.

• ⁽¹⁰⁾ Η μουσική υπήρξε το πρώτο μου επάγγελμα, από την εποχή ήδη των γυμνασιακών μου χρόνων, στο πλευρό τού πατέρα μου, Γιάννη Λουκοβίκα. Θυμάμαι πως από τότε, λόγω και μουσικών γνώσεων, ένιωθα απορία, μα κι ενόχληση, κάθε φορά που ο κόσμος αποθέωνε τον drummer, ή όποιον έπαιζε κρουστά, όταν σόλαρε, παρ’ όλο που η δουλειά του δεν ήταν τόσο δύσκολη όσο των υπολοίπων μουσικών – οι οποίοι, όμως, ποτέ δεν εισέπρατταν αντίστοιχη εκστατική αποθέωση. Η απάντηση σε αυτήν την παιδική μου απορία υπάρχει εδώ…

Ἦθος μουσικῆς (ῥυθμοῦ, μελῳδίας, γενῶν, τρόπων):
διασταλτικόν, συσταλτικόν, καὶ ἡσυχαστικόν.

Όλα αυτά φυσικό ήταν να τα παρατηρήσουν, καταγράψουν και αναλύσουν οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, διαπιστώνοντας ἰδίοις ὄμμασιν τον καθοριστικό ρόλο, ιδίως του ρυθμού, στη διαφύλαξη, μεταβολή, ή απώλεια, του ήθους τής μουσικής. Ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Ἀριστοτέλης, και άλλοι, διερεύνησαν το ἦθος τοῦ ῥυθμοῦ, τῆς μελῳδίας, τῶν γενῶν, καὶ τῶν ἁρμονιῶν, ἤ τρόπων, όχι μόνον επειδή η μουσική ήταν το υπόβαθρο της παιδείας, αλλά και γιατί, πολύ σωστά, θεωρούσαν τη μουσική δεύτερη γλώσσα, που είναι ικανή να εκφράσει συναισθήματα, ή και ιδέες, όπως και ο λόγος, ασκώντας καταλυτική επίδραση στους ανθρώπους, ιδιαίτερα τους νέους.

Η Κυβέλη με τύμπανον, μπρούντζινο αγαλματίδιο (2ος αιώνας ΚΧ)

“Οὐκ ἔστιν πρᾶξις ἐν ἀνθρώποις, ἥτις ἄνευ μουσικῆς τελεῖται”, έλεγε ο Ἀριστείδης Κοϊντιλιανός, ενώ για την διαπαιδαγώγηση των νέων, ο Πλούταρχος σημείωνε ότι “διὰ μουσικῆς πλάττειν τε καὶ ῥυθμίζειν ἐπὶ τὸ εὔσχημον”, επειδή η τέχνη τού Ορφέα έχει ευεργετική επίδραση “πρὸς πάντα καὶ πάσαν ἐσπουδασμένην πράξιν”, καταλήγοντας: “Μουσικὴ φαύλη καὶ ἄσματα πονηρὰ ἀκόλαστα ποιοῦσιν ἤθη καὶ βίους ἀνάνδρους καὶ ἀνθρώπους τρυφὴν καὶ μαλακίαν καὶ γυναικοκρασίαν”…

Το ήθος τής μουσικής διακρινόταν στο διασταλτικό (ἤτοι εκείνο που προκαλεί ταραχή ή διέγερση), το συσταλτικό (το αντίθετό του), και το ησυχαστικό (που γαληνεύει τον άνθρωπο). Οι ἐν λόγῳ εμπεριστατωμένες φιλοσοφικές μελέτες στηρίχθηκαν, προφανώς, σε παρατηρήσεις πάνω σε αρχαία λαϊκά δρώμενα, όπως οι μουσικοθεραπευτικές τελετουργίες. Οι φιλόσοφοι διεπίστωσαν ότι κάθε ρυθμική, ή μελωδική, κίνηση προκαλεί συγκεκριμένες συναισθηματικές αντιδράσεις, με θετικά ή αρνητικά αποτελέσματα – ανάλογα με τον εκάστοτε επιδιωκόμενο σκοπό· κι έκριναν πως οι ήχοι με τις ευεργετικές επιδράσεις θα πρέπει να εγκωμιάζονται, ενώ οι άλλοι να καυτηριάζονται.

Ήταν, φυσικά, επόμενο η έννοια του ήθους, που βρισκόταν στο επίκεντρο της προσοχής τού κάθε φιλοσόφου, να χρησιμοποιηθεί και για τον καυτηριασμό κάθε μουσικού νεωτερισμού, από την πλευρά των συντηρητικών (όπως ήδη είδαμε στο Χρονικό 12. “Μὴ κακούργει τὴν μουσικήν!”). Αυτό δεν σημαίνει πως η αρχαία ελληνική ιδέα περί ήθους είναι τάχα άχρηστη. Αλλιώς, γιατί να έχει υιοθετηθεί από Πέρσες και Άραβες και τόσους άλλους;

“Όμως, αν δεν είναι άχρηστη, σίγουρα είναι παντελώς άγνωστη σήμερα”, λένε οι… αντιφρονούντες. “Γιατί θα πρέπει να μας απασχολεί το ήθος τής μουσικής (και όχι μόνο) σε μια κατ’ εξοχήν ανήθικη από κάθε άποψη εποχή; Δεν είναι… αναχρονισμός;”

Φίλε αναγνώστη, φίλτατε συνταξιδιώτη, δεν νομίζεις ότι για να ’χεις φτάσει ως εδώ, πάει να πει πως υπάρχει λόγος βαθύτερος και σοβαρός;

●

.

Ύστερα από τον Μεσογείου παράπλου, αναζητώντας τον Ορφέα,
βάζουμε πλώρη για Ταρτησσό, στο Κασσιτερίδων αρχιπέλαγος…

Ας ακολουθήσουμε τον… κασσίτερο! (Let’s follow the tin!)

Επόμενο Χρονικό 15. ΠΛΩΡΗ ΓΙΑ RIO DE JANEIRO! (Διασχίζοντας τον Ατλαντικό / Τόσο μακριά, τόσο κοντά) ● Περίπλους – Ελληνοπορτογαλικές Περιηγήσεις ● Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια

• >> Χρονικό 15. ΠΛΩΡΗ ΓΙΑ RIO DE JANEIRO!
• << Χρονικό 13. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ Ή ΕΡΑΣΙΤΕΧΝΕΣ;

Χρονικό 2. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…

Χρονικό 2. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…

/ENGLISH/ Chronicle 2. IT ALL STARTED HERE…

Όργωμα στην Αίγυπτο

● Νεολιθική Επανάσταση ● Πόλεις, Ανταλλαγές, Γραφή ● Ανατολή κι Αιγαίο: Διαφορές ● Αρδευτικό κι Εμπορικό Δίκτυο ● “Ασιατικός Τρόπος Παραγωγής”
και Συγκεντρωτισμός
● Φύση, Θεοί και Δημοκρατία

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΌΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ: στη Μεσόγειο – στην Εύφορη Ημισέληνο.

Η Εύφορη Ημισέληνος

ΜΠΟΡΕΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ να γεννήθηκε στην Αφρική, όπως λέγεται. Εκπολιτίστηκε, ωστόσο, στα πέριξ τής Μεσογείου, και συγκεκριμένα, στην Εγγύς Ανατολή, στο τόξο που σχηματίζει το Λεβάντε (Συρία, Λίβανος, Παλαιστίνη) με τη Μεσοποταμία και την κοιλάδα τού Νείλου στην Αίγυπτο, εκτεινόμενο επίσης σε Κύπρο και Ανατολία, ως την οροσειρά τού Ταύρου: είναι η λεγόμενη Εύφορη Ημισέληνος. Εδώ έκανε το πρώτο άλμα ο άνθρωπος, με τη νεολιθική αγροτική επανάσταση. Χρειάστηκε να περάσουν χιλιετίες, ώσπου να γίνει κάτι ανάλογο, με τη βιομηχανική επανάσταση, που ξεκίνησε κατά τον 18ο αιώνα στην Αγγλία.

Στην Εύφορη Ημισέληνο έκανε ο άνθρωπος
το πρώτο άλμα με τη νεολιθική επανάσταση.

Νεολιθικός αρτοποιός

Υπάρχει, φυσικά, η άποψη πως αυτή η δεύτερη επανάσταση σηματοδοτεί την επιστροφή στη βαρβαρότητα. Όμως, εμείς ας μείνουμε ἐπὶ τοῦ παρόντος στα γενικώς παραδεκτά. Η κοινή λογική λέει ότι το καθοριστικό είναι το πρώτο βήμα. Τότε που ο ἄνθρωπος γίνεται κτηνοτρόφος και γεωργός, από κυνηγός και καρποσυλλέκτης. Την εξέλιξη, καθ’ όλες τις ενδείξεις, μάλλον την φέρνουν οι γυναῖκες. Αυτές είναι, μαζί με τα παιδιά, που ασχολούνται με τη συλλογή καρπών, ενώ οι ἄνδρες κυνηγούν.⁽¹⁾ Το λογικό συμπέρασμα, λοιπόν, είναι πως η γεωργία, η κύρια πλευρά τής πρωτοεμφανιζόμενης αγροτικής οικονομίας, αποτελεί γυναικεία επινόηση.⁽²⁾

• ⁽¹⁾ Εκείνος ο καταμερισμός εργασίας ανάμεσα στα φύλα εξηγεί και πλείστες όσες διαφορές νοοτροπίας μεταξύ τους, που τα χαρακτηρίζουν ακόμη, και αποτελούν αιτία παρεξηγήσεων στις σχέσεις τους.

• ⁽²⁾ Αγνοώ αν κάποια ερευνήτρια έχει διατυπώσει την παραπάνω πολύ λογική υπόθεση. Όπως όμως τόνισα, εμείς καλύτερα να μην εμπλακούμε περαιτέρω σε τέτοιες εικοτολογίες και να μείνουμε ἐπὶ τοῦ παρόντος στα γενικώς παραδεκτά – εφόσον δεν σχετίζονται άμεσα με τα υπό διερεύνηση θέματά μας. Τέτοιες είναι οι παραδοχές σε συνάρτηση με τις θεωρίες περί αφρικανικής προέλευσης του ανθρώπου, περί της καταγωγής των κατοίκων τού ελλαδικού χώρου, περί των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και των φορέων τους, ή περί της φοινικικής προέλευσης τού ελληνικού αλφαβήτου, ανάμεσα σε διάφορα ζητήματα που είναι συναφή, ή αρκούντως ασαφή. Όλα αυτά, όπως προείπα, δεν είναι παρά θεωρίες… (βλέπε σχετικά το επόμενο εμβόλιμο Χρονικό τού Ανθρώπου).

Η ενασχόληση με τη γεωργία οδηγεί στη δημιουργία μόνιμων οικισμών,
που σταδιακά μεγαλώνουν: γίνονται χωριά, πόλεις. Και οι πόλεις –
το λέει η λέξη – γεννούν την πολιτική και τον πολιτισμό.

Ως γνωστόν, ο γεωργός, πολύ περισσότερο από τον κυνηγό-καρποσυλλέκτη ή τον κτηνοτρόφο, είναι δεμένος με τη γη του. Ως συνέπεια, η ενασχόληση με τη γεωργία οδηγεί, επιπλέον, στη δημιουργία μόνιμων οικισμών, που σταδιακά μεγαλώνουν: γίνονται χωριά, κάποιοι από αυτούς πόλεις. Και οι πόλεις – το λέει η ίδια η λέξη – γεννούν την πολιτική και τον πολιτισμό. Ο άνθρωπος αρχίζει βαθμιαία να μετασχηματίζεται σε αυτό που αργότερα ο Ἀριστοτέλης θα ονομάσει “πολιτικὸν ζῷον”, εντοπίζοντας έτσι ένα νέο χαρακτηριστικό τού Ηomo sapiens, που τον διαφοροποιεί έναντι των άλλων ζωικών ειδών.

Η αρχαία πόλη Μάρι στον Ευφράτη (αναπαράσταση)

Οι πόλεις προϋποθέτουν κεντρική εξουσία και ιεραρχία, επιβλητικά μνημεία, καταμερισμό εργασίας, κι εξειδίκευση. Τέχνες, αρχιτεκτονική, αγγειοπλαστική, εμπόριο, μεταλλουργία, καθίστανται αναγκαίες. Τότε αρχίζει διστακτικά και ο Μεσογείου παράπλους, παράλληλα, βέβαια, με τους χερσαίους δρόμους των καραβανιών, που είναι δύσβατοι κι επικίνδυνοι. Στον βαθμό, λοιπόν, που ο άνθρωπος εξοικειώνεται με την θάλασσα, την προτιμά για τις μετακινήσεις του. Μοιάζει οξύμωρο που το υγρό στοιχείο είναι πιο “στερεό” και ασφαλές, μα έτσι είναι. Άλλωστε, οι χερσαίοι δρόμοι είναι τότε ἐν πολλοῖς ανύπαρκτοι.

Φυσικά, η ανταλλαγή προϊόντων, εμπορικών αγαθών, φέρνει την ανταλλαγή ιδεών, αισθητικών προτύπων, πνευματικών αγαθών, καινοτομιών. Συνεπώς, ο νέος τρόπος ζωής μεταδίδεται ταχύτατα, εντός κι εκτός τής λεκάνης τής Μεσογείου, φτάνοντας προς ανατολάς ως τις Ινδίες, και πέρα από αυτές: οι ινδομεσογειακές συναλλαγές ανάγονται στην 3η χιλιετία ΠΚΧ, ίσως σε ακόμη παλαιότερες εποχές.

Η ανταλλαγή προϊόντων, εμπορικών αγαθών, φέρνει και την ανταλλαγή

ιδεών, αισθητικών προτύπων, πνευματικών αγαθών, καινοτομιών.

Μεσοποτάμια πρώιμη πινακίδα για την κατανομή μπύρας (3100-3000 ΠΚΧ)

Οι συνθήκες πια έχουν ωριμάσει για το επόμενο τεράστιο βήμα: την γραφή. Όσο κι αν οι λόγοι αυτής της σπουδαίας καινοτομίας είναι… γραφειοκρατικοί (τήρηση αρχείων διοίκησης, μεταφορά διαταγών και άλλων μηνυμάτων), η επινόηση και, ακολούθως, η απλοποίηση της γραφής με το αλφάβητο, είναι ο απολύτως αναγκαίος όρος για τη συστηματική παράδοση της γνώσης από γενιά σε γενιά και, ταυτόχρονα, για την καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών – τομείς όπου διαπρέπουν οι Ἕλληνες.

Όσο και αν οι αρχαίοι Έλληνες αποτελούν παγκόσμιο σημείο αναφοράς, καλό είναι ν’ αποφεύγεται ο πειρασμός τέτοιων εθνικιστικών απλουστεύσεων. Ο “ἐξ ἀνατολῶν κίνδυνος” είναι και τότε ακόμη υπαρκτός – τότε τον εκπροσωπούν οι Πέρσες. Υπάρχει όμως και η ἐξ ἀνατολῶν γνώση: κάθε Έλληνας φιλόσοφος, που σέβεται τον εαυτό του και θέλει να γίνει σοφός, είναι υποχρεωμένος να πάει στην Ανατολή για το… doctorat του! Από εκεί έρχονται και πλείστες όσες ιδέες, και τεχνουργήματα, μαζί με την τεχνογνωσία τους. Τα πάντα, ωστόσο, προσαρμόζονται ανάλογα με τις ντόπιες ανάγκες και τα γούστα. Και κάποια παραμένουν στα… αζήτητα!

Αλέξανδρος

Αἰγαῖον και Εγγύς Ανατολή: Διαφορές

Ένα από τα οὐκ ὀλίγα ιστορικά παράδοξα της εποχής λ.χ. αφορά τις διαφορές ανάμεσα στο Αἰγαῖον και την Εγγύς Ανατολή ως προς την πολιτική οργάνωση. Οι αποκεντρωμένες πόλεις-κράτη τής Ἑλλάδος, που άνθισαν στην εποχή τού σιδήρου, κατά την κλασική εποχή, δεν είχαν κάτι αντίστοιχο στην Ανατολή, αν εξαιρέσουμε τις πόλεις τής Σουμερίας και της Φοινίκης. Εκεί κυριαρχούσαν οι συγκεντρωτικές αυτοκρατορίες των εποχών μπρούντζου και σιδήρου.^(*) Μα η κραταιά αυτοκρατορία των Περσών υπέστη δεινές ήττες και ταπεινώσεις από τη Συμπολιτεία των Ελλήνων (πλην… Θηβαίων, και άλλων μηδισάντων “Νενέκων” – δυστυχώς).⁽³⁾

• ^(*) Κακώς (λανθασμένα) η εποχή τού μπρούντζου (ή κρατερώματος: Bronze Age) ονομάστηκε “εποχή τού χαλκού” στα ελληνικά. Εποχή τού χαλκού (Copper Age) υπήρξε όντως ανάμεσα στη νεολιθική και την εποχή τού μπρούντζου (χαλκολιθική), προτού ο άνθρωπος ανακαλύψει τον μπρούντζο προσθέτοντας λίγο κασσίτερο στον χαλκό. Άνευ λόγου προέκυψε έτσι σύγχυση επειδή σε κάποιους δεν άρεσαν οι όροι “μπρούντζος” και “κρατέρωμα”. Ανάλογη σύγχυση προέκυψε και γύρω από τον όρο “ορείχαλκος”. Βλέπε Χρονικό 17, υποσημείωση 1, και Χρονικό 21, υποσημείωση 1).

• ⁽³⁾ “Νενέκοι”: από τον Νενέκο, έναν ανδρείο επαναστάτη τού 1821, που εξαγοράστηκε κι έγινε προδότης, τζουτζές τού Ιμπραήμ Πασά. Οι επίγονοί του συχνάζουν στη Βουλή των Ελλήνων…

● “πλην… Θηβαίων”: παραπομπή στο μεταγενέστερο και σαφώς πιο γνωστό “πλὴν Λακεδαιμονίων”, από την περίφημη επινίκια επιγραφή τής μάχης τού Γρανικού το 334 ΠΚΧ: “Ἀλέξανδρος Φιλίππου καὶ οἱ Ἕλληνες πλὴν Λακεδαιμονίων”. Μόλις το προηγούμενο έτος, οι Σπαρτιάτες, κακομαθημένοι να είναι πάντοτε επικεφαλής στην εποχή των “Μηδικῶν” (Περσικών πολέμων), αρνήθηκαν να συμμετάσχουν στην εκστρατεία τού Αλεξάνδρου, γιατί… αρχηγός δεν θα ήταν κάποιος βασιλιάς τής Σπάρτης! Σχολίασε ποιητικά ο Κωνσταντῖνος Καβάφης:

Στὰ 200 π.X.

Ἀλέξανδρος Φιλίππου καὶ οἱ Ἕλληνες πλὴν Λακεδαιμονίων…

Κωνσταντίνος Καβάφης,
του Παναγιώτη Δαφιώτη

Μποροῦμε κάλλιστα νὰ φαντασθοῦμε
πῶς θ’ ἀδιαφόρησαν παντάπασι στὴν Σπάρτη
γιὰ τὴν ἐπιγραφὴν αὐτή… Πλὴν Λακεδαιμονίων –
μὰ φυσικά!.. Δὲν ἦσαν οἱ Σπαρτιᾶται
γιὰ νὰ τοὺς ὁδηγοῦν καὶ γιὰ νὰ τοὺς προστάζουν
σὰν πολυτίμους ὑπηρέτας!.. Ἄλλωστε,
μιὰ πανελλήνια ἐκστρατεία χωρὶς
Σπαρτιάτη βασιλέα γι’ ἀρχηγὸ
δὲν θὰ τοὺς φαίνονταν πολλῆς περιωπῆς.
Ἆ, βεβαιότατα πλὴν Λακεδαιμονίων!..
 
Εἶναι κι αὐτὴ μιὰ στάσις. Νιώθεται…
 
Ἔτσι, πλὴν Λακεδαιμονίων στὸν Γρανικό·
καὶ στὴν Ἰσσό μετά· καὶ στὴν τελειωτικὴ
τὴν μάχη, ὅπου ἐσαρώθη ὁ φοβερὸς στρατὸς
ποὺ στ’ Ἄρβηλα συγκέντρωσαν οἱ Πέρσαι –
ποὺ ἀπ’ τ’ Ἄρβηλα ξεκίνησε γιὰ νίκην, κ’ ἐσαρώθη·
 
κι ἀπ’ τὴν θαυμάσια πανελλήνιαν ἐκστρατεία,
τὴν νικηφόρα, τὴν περίλαμπρη,
τὴν περιλάλητη, τὴν δοξασμένη
ὡς ἄλλη δὲν δοξάστηκε καμμιά,
τὴν ἀπαράμιλλη – βγήκαμ’ ἐμεῖς:
ἑλληνικὸς καινούριος κόσμος, μέγας!
 
Ἐμεῖς! Οἱ Ἀλεξανδρεῖς, οἱ Ἀντιοχεῖς,
οἱ Σελευκεῖς, κ’ οἱ πολυάριθμοι
ἐπίλοιποι Ἕλληνες Aἰγύπτου καὶ Συρίας,
κ’ οἱ ἐν Μηδίᾳ, κ’ οἱ ἐν Περσίδι, κι ὅσοι ἄλλοι!
Μὲ τὲς ἐκτεταμένες ἐπικράτειες,
μὲ τὴν ποικίλη δράση τῶν στοχαστικῶν προσαρμογῶν!
Καὶ τὴν Κοινὴν Ἑλληνικὴ λαλιὰ
ὥς μέσα στὴν Βακτριανὴ τὴν πήγαμεν, ὥς τοὺς Ἰνδούς!
 
Γιὰ Λακεδαιμονίους νὰ μιλοῦμε τώρα!..

Η αυτοκρατορία τού Αλεξάνδρου

● Αυτά ως προς την φράση “πλην…”, που στην Ελλάδα ανέκαθεν “φοριέται” πάρα πολύ. Όσο για τους “μηδίσαντες” (μια λέξη προερχόμενη από τους Μήδους, ή τη Μηδία, που ανέφερε επίσης ο Καβάφης), αυτοί κι αν έχουν κατακλύσει την χώρα! Ανάμεσά τους συγκαταλέγεται ως και ο Θεμιστοκλῆς, o μέγας θριαμβευτής τής ναυμαχίας τής Σαλαμίνας: οι επίγονοί του έχουν τόσο πολύ, μα τόσο αυγατίσει, που ματαιοπονεί όποιος επιχειρεί να τους καταμετρήσει. Όπως και νά ‘χει, είναι παντάπασι γνωστοί, και πανταχόθεν ορατοί, συνωστιζόμενοι στους διαδρόμους και στα σαλόνια τής élite των κυριάρχων…

Όμως, γιατί Στὰ 200 π.X.; Ποιος είναι ο λόγος που ο Καβάφης στον τίτλο του μας παραπέμπει σε μεταγενέστερη χρονολογία; Ἄγνωστοι αἱ βουλαὶ τοῦ ποιητοῦ… Τότε πάντως άρχισε ο Β΄ Μακεδονικός πόλεμος, που τρία χρόνια αργότερα έληξε με την ήττα τής Μακεδονίας από την Ρώμη. Ήταν η αρχή τού τέλους, αφού από τότε οι Ρωμαίοι έθεσαν υπό τον πλήρη έλεγχό τους την Ελλάδα.

Δεν είναι τόσο πως οι Έλληνες δεν ήθελαν, όσο πως δεν είχαν ανάγκη
την αυτοκρατορική διοίκηση, λόγω αντικειμενικών συνθηκών…

“ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΣ Ο ΤΡΑΧΗΛΟΣ ζυγὸν δὲν ὑπομένει”, θα παρατηρούσε κάποιος. Ναι, αλλ’ αυτό είναι συνέπεια αντικειμενικών συνθηκών. Γιατί δεν είναι τόσο πως οι Έλληνες δεν ήθελαν, όσο πως δεν είχαν ανάγκη την αυτοκρατορική διοίκηση. Αυτό που για εκείνους ήταν μια έκτακτη περίσταση, η οποία απαιτούσε συνολική και συλλογική υπερπροσπάθεια, στην Ανατολή ήταν καθημερινή πραγματικότητα, με αντίπαλο πολύ πιο ισχυρό και από την πιο κραταιά αυτοκρατορία: την ίδια την Φύση…

Βαβυλωνιακός χάρτης καναλιών και αρδευτικών συστημάτων Δ τού Ευφράτη (1684-1647 ΠΚΧ)

Ζώντας σε περιβάλλον μάλλον ακραίων συνθηκών, το οποίο θα ήταν άγονο χωρίς τον Νεῖλο, τον Τίγρη και τον Εὐφράτη, με τα νερά ἐν ἀφθονίᾳ, αλλά και με τις πλημμύρες, τους κατακλυσμούς, πάντα να καραδοκούν, ο Ανατολίτης συνειδητοποιεί την ανάγκη τού συντονισμού των προσπαθειών όλων των κοινοτήτων. Δίπλα στις ερήμους που συμβολίζουν τη συνεχή παρουσία τού απόλυτου κακού, οι ποταμοί αυτοί είναι ευλογία ἐξ οὐρανοῦ, όμως έχουν και απρόβλεπτη συμπεριφορά: πρέπει λοιπόν να τιθασευτούν. Τα μεγάλα δημόσια έργα, πρωτίστως τ’ αρδευτικά και αποξηραντικά, είναι όρος επιβίωσης του ανθρώπου. Το εμπόριο παρομοίως, για τον εφοδιασμό των χωρών αυτών με απολύτως αναγκαίες πρώτες ύλες, αλλά και είδη πολυτελείας.

Δίκτυα άρδευσης-εμπορίου καθιστούν αναγκαία τη συγκεντρωτική εξουσία, που πρέπει να εμπνέει τον φόβο: χρειάζεται στρατό, ιερατείο…
Η Βαβυλώνα ήταν αδύνατο να γεννήσει τη δημοκρατία.

Ἰδού, λοιπόν, δυο δίκτυα, το αρδευτικό και το εμπορικό (υπό κρατικό έλεγχο), που καθιστούν αναγκαία τη συγκεντρωτική εξουσία. Είναι εξουσία που πρέπει να εμπνέει τον φόβο. Χρειάζεται, όπως γίνεται σαφές, να διαθέτει στρατό και ιερατείο, για την επιβολή τής τάξης. Χρειάζεται επίσης επιβλητικά ανάκτορα, μνημεία, ναούς. Έχει σχέση με αυτό που ο Karl Marx περιέγραψε ως “ασιατικό τρόπο παραγωγής”, και αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση του ανατολικού δεσποτισμού. Από εδώ απορρέει και η σχετική – η, κατ’ άλλους, φαινομενική – στασιμότητα και ακινησία, που χαρακτηρίζει αυτές τις κοινωνίες επί χιλιετίες.

Βαβυλώνα

Να μην ξεχνάμε, όμως, ότι αυτές οι κοινωνίες καλλιέργησαν την αστρονομία, τα μαθηματικά, τη γεωμετρία, κλπ. – για τους ίδιους ακριβώς λόγους που επινόησαν και την γραφή. Πρόκειται για κοινωνίες οι οποίες δημιούργησαν θαύματα, όπως οι κρεμαστοὶ κῆποι τῆς Βαβυλῶνος, που κρέμονταν, όμως, από μια κλωστή: η υποδομή τους, που τις κατέστησε κραταιές, ήταν και η ἀχίλλειος πτέρνα τους. Το συνειδητοποιείς αυτό με μια ματιά στη σημερινή Βαβυλώνα, την κατακτημένη και λεηλατημένη από τον χρόνο:⁽⁴⁾ στο έδαφός της ήταν εντελώς αδύνατο να γεννηθεί η δημοκρατία.

• ⁽⁴⁾ Όταν γράφτηκαν τα λόγια αυτά, η Βαβυλών δεν είχε αλωθεί και από τους Αμερικανούς. Οι κατακτητές μπορεί να κατακτήθηκαν και αυτοί με τη σειρά τους. Αλλά με τίμημα πολύ βαρύ: αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις, οι αμερικανικές δυνάμεις έστησαν μια στρατιωτική βάση πάνω στα ερείπια της Βαβυλώνας. Ο δρ John Curtis, του Βρετανικού Μουσείου, περιέγραψε πώς ισοπέδωσαν τμήματα του αρχαιολογικού χώρου για να φτιάξουν ελικοπτεροδρόμιο και χώρους στάθμευσης βαρέων οχημάτων. Οι δυνάμεις κατοχής, έγραψε,

Ένας από τους δράκους τής Πύλης τής Ίσταρ

“προκάλεσαν σημαντικές ζημιές στην Πύλη τής Ishtar, ένα από τα περιφημότερα μνημεία τής αρχαιότητας… Αμερικανικά στρατιωτικά οχήματα συνέθλιψαν πλινθόκτιστα πεζοδρόμια 2600 χρόνων, αρχαιολογικά θραύσματα σκορπίστηκαν σε όλη την περιοχή, πάνω από 12 χαρακώματα πέρασαν μέσα από αρχαίες αποθήκες, και ο χώρος αλλοιώθηκε για τις μελλοντικές επιστημονικές γενιές, λόγω στρατιωτικών έργων τού μηχανικού… Προσθέστε σε όλα αυτά την ζημιά που προκάλεσαν στρατιώτες σ’ εννέα από τις ανάγλυφες πλίνθινες μορφές δράκων τής Πύλης τής Ίσταρ, στην προσπάθειά τους ν’ αφαιρέσουν τις πλίνθους από τον τοίχο.”

Είναι πασίγνωστο πως Αμερικανοί στρατιώτες, όπως και άλλο στρατιωτικό προσωπικό τής “Συμμαχίας των προθύμων” (εισβολέων τού Ιράκ, λ.χ. Πολωνοί, που στάθμευαν επίσης στη Βαβυλώνα), λεηλάτησαν πολλές αρχαιότητες, οι οποίες κατέληξαν σε ιδιωτικές συλλογές.

“Αναγκαίο κακό” οι Ανατολίτες σατράπες. Εξίσου φοβεροί και τρομεροί
και οι Ανατολίτες θεοί. Ουδεμία σύγκριση με τους Ὀλυμπίους
που έχουν πάμπολλες αδυναμίες: είναι ανθρώπινοι.

“Αναγκαίο κακό”, λοιπόν, οι Ανατολίτες δεσπότες, σατράπες, και τύραννοι. Και, καθώς υπάρχει πάντοτε αντιστοιχία κοσμικής και υπερκόσμιας εξουσίας (η “ἐλέῳ Θεοῦ” βασιλεία υπήρξε πανάρχαια επινόηση), εξίσου παντοκράτορες και παντοδύναμοι, φοβεροί και τρομεροί, ήταν και οι Ανατολίτες θεοί· ιδίως από την στιγμή που έμειναν μόνοι, χωρίς καθόλου ντόπιους ανταγωνιστές, τους οποίους, βεβαίως, “περιποιήθηκαν καταλλήλως” οι κληρικοί των νέων μονοθεϊστικών θρησκειών.⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Μα πώς μπορεί να θεωρείται η μετάβαση από τον πολυθεϊσμό στον μονοθεϊσμό πρόοδος, όταν στην πραγματικότητα είναι οπισθοδρόμηση; Ο εξιουδαϊσμός τού ελληνιστικού και του ρωμαϊκού κόσμου (σε Ανατολή και Δύση, αντίστοιχα), μέσω του εκχριστιανισμού, υπήρξε η προϋπόθεση – sine qua non – των σκοτεινών χρόνων, του σκοταδισμού τού Μεσαίωνα (βλέπε σχετικά Χρονικά 23-24: Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού).

Η Λήδα και ο κύκνος (Δίας), του Correggio (1531–32), με παιδιά-μουσικούς στ’ αριστερά

Οὐδεμία σύγκρισις με τους Ὀλυμπίους, που έχουν πάμπολλες αδυναμίες, είναι δηλαδή ανθρώπινοι, κατ’ εἰκόνα καὶ καθ’ ὁμοίωσιν των θνητών που τους δημιούργησαν, των Ελλήνων, του τρόπου ζωής και της κοινωνίας τους – ή, μάλλον: των κοινωνιών τους, αφού η Ελλάδα, η τοπογραφία της, γεννά την αποκέντρωση. Η χώρα είναι όντως πανέμορφη· επίγειος παράδεισος, πάντως, δεν είναι. Το βιοτικό επίπεδο μπορεί να βελτιωθεί με τις κατακτήσεις, αλλά και με την επέκταση, με τον αποικισμό. Και στις δυο περιπτώσεις έχουμε ακόμη μεγαλύτερη αποκέντρωση.

Άρα, η ζωή δεν είναι κάποια “δοκιμασία για μιαν ευτυχή μετά θάνατον ζωή” – πεποίθηση που θα πρέπει, αναγκαστικά, να διακατέχει τον απλό λαό τού “ασιατικού τρόπου παραγωγής”. Οι Έλληνες εμπνέονται και διαμορφώνονται από την ελληνική Φύση. Φιλοσοφούν και ασχολούνται με τα κοινά υπό την ευεργετική της επίδραση. Αυτή τούς υπαγορεύει τις μορφές τής κρατικής και πολιτικής τους οργάνωσης – ασχέτως αν και οι δυο υποθάλπουν διχόνοιες… Πρότυπό τους είναι η πόλις­-κράτος, ιδεώδες η δημοκρατία, ύψιστο αγαθό η ελευθερία – όλα αυτά σε κοινωνία δουλοκτητική και ανδροκρατική: φαντάζει αντιφατικό… Επιπλέον, η δημοκρατία τους είναι άμεση, καθαρή, συμμετοχική. Στην τωρινή δήθεν “δημοκρατία”, την δήθεν “αντιπροσωπευτική”, η εξουσία δεν ασκείται πλέον από τον λαό, αλλ’ από τους δήθεν “αντιπροσώπους” του, σε αντίθεση με τον ορισμό τής αυθεντικής δημοκρατίας. Όλο και πιο πολλά οξύμωρα και παράδοξα… (Βλέπε σχετικά το μεθεπόμενο εμβόλιμο Χρονικό 4. Περί δημοκρατίας).

Χάρη σε αυτό το περιβάλλον, ἐν κατακλεῖδι, οι Έλληνες όχι μόνο συνοψίζουν τον αρχαίο κόσμο, αλλά και τον εξανθρωπίζουν. Διδάσκουν το μέτρον, την ἀναλογία, την ἁρμονία. Καθιστούν την γνώση και την καλλιέργεια δικαίωμα του κάθε ελεύθερου πολίτη, και όχι προνόμιο κάποιας κλειστής κάστας. Και αφήνουν την πολύτιμη, ανεκτίμητη κληρονομιά τους συστηματοποιημένη και καταγεγραμμένη για τις μέλλουσες γενιές. Όμως, σαν τους θεούς τους, έχουν πάμπολλες αδυναμίες (λόγω του περιβάλλοντος, που γέννησε και τις αρετές τους), και είναι ατομιστές. Πρόκειται, καθώς λένε, για τα τρομερά παιδιά τής αρχαιότητας – les enfants terribles de l’antiquité. Μάλλον, θα παρατηρούσα, της ιστορίας τού ανθρώπου…

Επόμενο Χρονικό 3. ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ● Ακαδημαϊκός Σχολαστικισμός ● Άρης Πουλιανός: Αρχάνθρωπος και Όρθιος Άνθρωπος ● Κοιτίδα Ανθρώπου: Βόρειο Αιγαίο και Μακεδονία ● Αναλύσεις DNA: Μινωίτες, Μυκηναίοι ● Παλαιολιθική Ὀδύσσεια ● Stonehenge… Αιγαιοπελαγίτικο! ● Πρώιμη Γραφή Βαλκανίων

• >> Χρονικό 3. ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ
• << Χρονικό 1. Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ

Ο ναός τού Ποσειδώνα