30. ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ – βιογραφικό

30. ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ – βιογραφικό

/ENGLISH/ Χρονικά 1830. MICHALES LOUKOVIKAS – bio

ΩΣ ΓΟΝΟΣ ΜΙΑΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ της Ξάνθης, διδάχθηκα μουσική από τον πατέρα μου, Γιάννη. Στο πλευρό του έκανα και τα πρώτα μου επαγγελματικά βήματα, στα 15 μου, ως μουσικός (ακορντεόν, κιθάρα και τραγούδι), ασχολούμενος κατόπιν με διάφορα είδη: ποικίλη μουσική τού κόσμου, rock, μελοποιημένη ποίηση, τραγουδοποιία, μουσική για θέατρο και κινηματογράφο, ρεμπέτικο, ιδίως σμυρναίικο, και τροπική (modal) μουσική.

Σπουδάζοντας στην Θεσσαλονίκη, διηύθυνα φοιτητικά μουσικά σχήματα, και συμμετείχα σε ρεμπέτικα και λαϊκά συγκροτήματα. Υπήρξα μέλος τής ομάδας Ευρυδίκη, που έγραφε και ανέβαζε έργα για ποικίλα θεατρικά είδη (θέατρο, κουκλοθέατρο, θέατρο σκιών), επιμελούμενος και τη μουσική τους (σύνθεση ή επιλογή μουσικών θεμάτων). Συνέβαλα επίσης στην ηχητική υπόκρουση της ταινίας Ιστορίες μιας κερήθρας (1981), του Νίκου Βεργίτση, ως ο δημιουργός τού μουσικού θέματος, τραγουδιστής και μουσικός.

Πτυχιούχος τού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου στην Αγγλική Φιλολογία, δούλεψα ως καθηγητής αγγλικών, μεταφραστής, εκδότης (Έρευνα), και δημοσιογράφος (εφημερίδες Μακεδονία, Θεσσαλονίκη, και Αγγελιοφόρος, ραδιοσταθμοί ΕΡΤ3), με ειδικότητα τη διεθνή σκηνή, την ιστορία, τον πολιτισμό και τη μουσική.

Μια σειρά άρθρων για τις πολιτισμικές ανταλλαγές (Μεσογείου παράπλους, εφημερίδα Θεσσαλονίκη), μετεξελίχθηκε σε μια ραδιοφωνική εκπομπή μακράς διάρκειας (πάνω από δώδεκα χρόνια: 1998-2010, 9,58 fm, ΕΡΤ-3) και μεγάλης ακροαματικότητας. Συνέπραξα με τους άλλους παραγωγούς τού σταθμού στο CD, Ραδιο…+θέσεις, και με τον συγγραφέα-τραγουδοποιό Θωμά Κοροβίνη, ή και με τον συνθέτη Πάρι Παρασχόπουλο, στη μουσική τού θεατρικού έργου Αλεξάνδρεια-Αθήνα, με τους Βίους παραλλήλους των ποιητών Κωνσταντίνου Καβάφη και Κωστή Παλαμά.

Επιθυμώντας να εμβαθύνω στις διαφορές τής μουσικής Δύσης και Ανατολής, εστίασα την προσοχή μου στην τροπική παράδοση, λαϊκή ή κλασική. Κρίσιμοι σταθμοί στην έρευνά μου ήταν η γνωριμία μου με τον Ross Daly το 1987, και η συμμετοχή μου στη Διεθνή Μουσικολογική Συνάντηση των Δελφών περί τη μεσογειακή μουσική το 1988.

Αποτέλεσμα της έρευνας γύρω από την τροπική μουσική ήταν Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού (2008), ένα ταξίδι Δύσης-Ανατολής, σε ποίηση Άρη Αλεξάνδρου, με τη συμμετοχή 35 κορυφαίων μουσικών (όπως οι Ross Daly, Γιώργος Ανδρέου, Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Κυριάκος Γκουβέντας, Κώστας Θεοδώρου, Ανδρέας Καρακότας, Χάρης Λαμπράκης κι Ελένη Τσαλιγοπούλου). Υπογράφω το έργο αυτό ως συνθέτης, ενορχηστρωτής και παραγωγός, ενώ συμμετέχω και ως τραγουδιστής ή μουσικός, καθώς και στην απαγγελία των ποιημάτων.

Η γνωριμία με την Amélia Muge στην θάλασσα του Διαδικτύου οδήγησε σε μια καρποφόρα συνεργασία, αρχικά με την επανέκδοση του Χρυσαφιού ως ένα δίγλωσσο βιβλίο με CD, O OURO DO CÉU / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas (2011). Δουλεύοντας on line, συνθέτοντας, μα και διασκευάζοντας αρχαία ή παραδοσιακά κομμάτια, φέραμε σε πέρας μιαν ελληνοπορτογαλική περιήγηση: PERIPLUS / deambulações luso-gregas – Luso-Hellenic Wanderings (Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις) στη διεθνή έκδοση (2012), με προσκεκλημένη την λογοτέχνιδα Hélia Correia. Ο Περίπλους περιελήφθη στα τρία κορυφαία album τής χρονιάς από την Ένωση Πορτογάλων Δημιουργών (Sociedade Portuguesa de Autores)· μας ταξίδευσε, μάλιστα, μέχρι το Rio de Janeiro, στο Πανεπιστήμιο της Βραζιλίας, παίζοντας μελοποιημένη ποίηση, ή μιλώντας για την σχέση τής μουσικής με την ποίηση, κι επιχειρώντας μιαν ιστορική αναδρομή (βλέπε Χρονικό 15. Πλώρη για Rio de Janeiro). Συνεχίσαμε μελοποιώντας στίχους τής Amália Rodrigues (Amélia com versos de Amália, 2014).

Σ’ ένα ακόμη εγχείρημά μας, ARCHiPELAGOS / Passages, (2017), παρελαύνουν πολλοί και ποικίλοι δημιουργοί: Γιώργος Ανδρέου, Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Ludwig van Beethoven (1770 – 1827), Rosalía de Castro (1837 – 1885), Hélia Correia, João de Deus (1830 – 1896), Εὐριπίδης (±480 – ±406 ΠΚΧ), José Gomes Ferreira (1900 – 1985), Friedrich Hölderlin (1770 – 1843), Fernando Lopes-Graça (1904 – 1994), Μιχάλης Λουκοβίκας, Martín Codax (13ος αιώνας ΚΧ), Γιώργος Μητσάκης (1921 – 1993), Amélia Muge, José Niza (1938 – 2011), Violeta Parra (1917 – 1967), Fernando Pessoa (1888 – 1935), Σαπφώ (±630 – ±570 ΠΚΧ), José Saramago (1922 – 2010), Armando Soares (1920 – 2007), Παναγιώτης Τούντας (1886 – 1942), Βασίλης Τσιτσάνης (1915 – 1984), κι ένας ανώνυμος Χουρρίτης τής Ουγκαρίτ (±1400 ΠΚΧ) – πρόκειται για ένα Αρχιπέλαγος δημιουργών!

Amélia Muge & Μιχάλης Λουκοβίκας: Periplus & Archipelagos

Στην Πορτογαλία, εκτός από την Amélia Muge και τον σύντροφό της, τον José António Martins (τελευταία μας συνεργασία: Amélias, 2022), συνέπραξα με, ή συνέθεσα για, άλλους μουσικούς και τραγουδιστές: José Mário Branco, Filipe Raposo, Maria Monda, Sofia Vitória, Carla Pires, και André Santos. Στην Ελλάδα, επεξεργάστηκα κι ένα αφιέρωμα στον Παναγιώτη Τούντα: Προσωπογραφίες γυναικών τού ρεμπέτικου / Η τέχνη τής μετατροπίας.

Ο περίπλους στο αρχιπέλαγος συνεχίζεται….

● Όσοι επιθυμείτε να επιστρέψετε στην αφετηρία μας:

• >> Αγκυροβόλι. ΠΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΠΛΟΥ
• << 29. ΒΙΒΛΙΟ – ΔΙΣΚΟ – ΓΡΑΦΙΑ

Ο Περίπλους στο Guimarães με τους: Μάνο Αχαλινωτόπουλο (κλαρίνο, φωνή), Κυριάκο Γκουβέντα (βιολί πεντάχορδο, μαντολίνο), Χάρη Λαμπράκη (νέυ, φλογέρα με ράμφος), Ricardo Parreira (πορτογαλική κιθάρα), António Quintino (κοντραμπάσο), Filipe Raposo (πιάνο), José Salgueiro (κρουστά), και τη μαζική συμμετοχή τής χορωδίας Outra Voz.

29. Β Ι Β Λ Ι Ο – Δ Ι Σ Κ Ο – Γ Ρ Α Φ Ι Α

29. Β Ι Β Λ Ι Ο – Δ Ι Σ Κ Ο – Γ Ρ Α Φ Ι Α

/ENGLISH/ BIBLIO – DISCO – GRAPHY

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΣΤΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥ, θυμάμαι, ήμουν πολύ τυπικός (υπερβολικά τυπικός, θα έλεγα): ετοίμασα δυο λίστες, βιβλιογραφίας και δισκογραφίας, για να τις διαβάσω στο τέλος, ώστε να ενημερώσω τους ακροατές για τις πηγές των πληροφοριών μου, και για τα κομμάτια που είχαν ακουστεί στην εκπομπή (τότε δεν ήξερα πώς ν’ αναγγέλλω τις μουσικές, χωρίς να διακόπτεται η ροή τής αφήγησης). Ποτέ δεν θα ξεχάσω την αμηχανία μου, την ώρα που διάβαζα εκείνο το κατεβατό: ήταν εντελώς αντιραδιοφωνικό· ή μάλλον: ραδιο-φονικό! “Δεν πρόκειται να ξανακάνω αυτήν την βλακεία!”, είπα μέσα μου. Να γιατί, φίλτατοι συνταξιδιώτες, δεν υπάρχει βιβλιογραφία εδώ. Αν στύψω το μυαλό μου, ώστε να καταγράψω ό,τι μπορέσω να θυμηθώ από όσα διάβασα, ή και άκουσα, όλα αυτά τα χρόνια, θα αδικήσω τις άλλες πηγές μου. Τα όσα αναφέρω, ἐν τῇ ῥύμῃ τοῦ λόγου, νομίζω πως είναι υπεραρκετά. Η εμπιστοσύνη, όπως επεσήμανα στο Χρονικό 14 (Τι είναι γλώσσα; Ποια η προέλευσή της;), υπήρξε καθοριστική για την εμφάνιση της γλώσσας. Κανείς, υποθέτω, δεν θα σκεφτεί πως όλα όσα παραθέτω εδώ αποτελούν αποκυήματα της φαντασίας μου! Και αν υπάρχει κάτι που με καθησυχάζει κάπως, είναι πως… Ἡρόδοτος και Θουκυδίδης δεν είχαν βιβλιογραφίες στις Ιστορίες τους!

● Νιώθω, πάντως, την υποχρέωση ν’ αναφερθώ ιδίως στη Wikipedia, επειδή της είμαι όντως υπόχρεος, παρότι (ή επειδή ακριβώς) συχνά την επέκρινα, ή ακόμη και την περιέπαιξα. Ἐπὶ τῆς οὐσίας, ο πραγματικός στόχος δεν υπήρξε ποτέ η ίδια η Wikipedia, αλλά κάποιοι συγγραφείς της. Όποιος πηγαίνει εκεί, υποθέτω, πρέπει να έχει: α) κριτική σκέψη, και β) σχετική γνώση τού θέματος. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, η Wikipedia αποτελεί έναν εξαιρετικό θησαυρό πληροφοριών. Δόξα… τῷ Διί, που υπάρχει για να τη συμβουλευόμαστε!

Σε ό,τι αφορά τη δισκογραφία, ούτε που μου πέρασε ποτέ από το μυαλό πως θα ήταν απαραίτητη εδώ. Άλλωστε, οι λίστες με τα κομμάτια που έπαιζα ήταν πάντα σε χωριστό χαρτάκι, για να μην μπερδεύονται με τις άλλες σημειώσεις μου. Η ιδέα κάποιων φίλων για… προτεινόμενη δισκογραφία, με τις μουσικές που θα μπορούσε ίσως ν’ απολαμβάνει κανείς διαβάζοντας το βιβλίο, είναι, θα έλεγα, υπερβολική. Άλλωστε, αναφέρω τόσους μουσικούς, ή αριστουργήματά τους (ιδίως στο Α΄ μέρος τού παράπλου), που θα μπορούσε ν’ ακούει κανείς διαβάζοντας. Φοβάμαι όμως πως τότε δεν θα είχα καμιά τύχη: οι αναγνώστες πολύ γρήγορα θα μετατρέπονταν σε… ακροατές μουσικής! Μα οπωσδήποτε, ό,τι και να κάνουμε, αποκλείεται ν’ αναβιώσουμε τον Μεσογείου παράπλου: οι ακροατές του θα έχουν πάντοτε αυτό το προνόμιο στις αναμνήσεις τους…

Μουσικοί που μνημονεύονται στον Μεσογείου παράπλου

.

Dionisio Aguado | Ἀθήναιος ὁ Ἀθηναῖος | Αἰσχύλος ὁ Ἀθηναῖος | Isaac Albéniz | Ἀνακρέων ὁ Τήιος | Γιώργος Ανδρέου | Φοῖβος Ἀνωγειανάκης | Φοῖβος Ἀπόλλων | Ἀπολλώνιος ὁ Ῥόδιος | Ἀριστείδης ὁ Κοϊντιλιανός | Ἀριστόξενος ὁ Ταραντίνος | Ἀριστοφάνης ὁ Ἀθηναῖος | Μάνος Αχαλινωτόπουλος | Johann Sebastian Bach | Μάρκος Βαμβακάρης | Béla Bartók | Munir Bashir | The Beatles | Ludwig van Beethoven | Hector Berlioz | Bernarda de Utrera | Georges Bizet | Johannes Brahms | Alexander Brailowsky | José Mário Branco | Camarón de la Isla | Frédéric Chopin | Γιοβάν Τσαούς | Παντελής Γκίνης | Κυριάκος Γκουβέντας | Dalida | Ross Daly | Alain Daniélou | Ανέστος Δελιάς | Δημόδοκος ὁ Φαίαξ | Emilio de Diego | Enrique de Melchor | Ἐπίγονος ὁ Ἀμβρακιώτης | Rodolphe d’Erlanger | Vicente Espinel | Εὐγάμμων ὁ Κυρηναῖος | Εὔμολπος ὁ Θρᾷξ | Εὐριπίδης ὁ Ἀθηναῖος | Manuel de Falla | Hormoz Farhat | Miguel García | Federico García Lorca | Eduardo Gatto | Ζιρυάμπ | Christoph Willibald Gluck | Artur Gouvêa | Enrique Granados | Georg Friederich Händel | Jimi Hendrix | Ἡσίοδος ὁ Βοιωτός | Θάμυρις ὁ Θρᾷξ | Δημήτρης Θέμελης | Μίκης Θεοδωράκης | Κώστας Θεοδώρου | Antônio Jardim | Παντελής Καβακόπουλος | Μανώλης Καλομοίρης | Δημήτριος Καντεμίρης | Ανδρέας Καρακότας | Σίμων Καράς | Kaygusuz Abdal | Κιναίθων ὁ Λακεδαιμόνιος | B.B. King | Zoltán Kodály | Θωμάς Κοροβίνης | Adrien de La Fage | Χάρης Λαμπράκης | Λάσος ὁ Ἑρμιονεύς | Juan Lebrijano | Λάμπρος Λεονταρίδης | Λιμένιος ὁ Ἀθηναῖος | Franz Liszt | Lole & Manuel | Fernando Lopes-Graça | Γιάννης & Μιχάλης Λουκοβίκας | Louis Lucas | Paco de Lucía | Λυκόφρων ὁ Χαλκιδεύς | Μάγδις ὁ Θρᾷξ | Μαρινέλλα | Μαρσύας ὁ Φρύξ | Martín Codax | George Martin | José António Martins | Ματάρ Μουχάμαντ | Μελανιππίδης ὁ Μήλιος | Melchor de Marchena | Μούσα Μελπομένη | Yehudi Menuhin | Μεσομήδης ὁ Κρής | Γιώργος Μητσάκης | Darius Milhaud | Σόλων Μιχαηλίδης | Maria Monda | Thelonius Monk | Enrique Morente | Μουσαῖος ὁ Ἀθηναῖος | Μόδεστος Μουσόργσκη | Wolfgang Amadeus Mozart | Γιῶργος Μπατζανός | Γιῶργος Μπάτης | Σωτηρία Μπέλλου | Γιάννης Μπερνιδάκης | Amélia Muge | Música Surda | Δημήτρης Μυστακίδης | José Niza | Ἀλέκος Ξένος | Νίκος Ξυλούρης | Ὅμηρος ὁ Ἴων | Ὀρφεύς ὁ Θρᾷξ | Στράτος Παγιουμτζής | Nicolò Paganini | Γιῶργος Παπαδάκης | Σάκης Παπαδημητρίου | Βαγγέλης Παπάζογλου | Γιάννης Παπαϊωάννου | Περικλῆς Παπαπετρόπουλος | Πάρις Παρασχόπουλος | Parisā | Violeta Parra | Pastora Pavón | Felip Pedrell | Andréia Pedroso | Paco Peña | Πίνδαρος ὁ Θηβαῖος | Pink Floyd | Pir Sultan Abdal | Carla Pires | Donn Pohren | Σεργκέι Προκόφιεφ | Πυθαγόρας ὁ Σάμιος | Filipe Raposo | Maurice Ravel | Iégor Reznikoff | Hugo Riemann | Amália Rodrigues | Λάμπρος Σαββαΐδης | Διονύσης Σαββόπουλος | Curt Sachs | Σακάδας ὁ Ἀργεῖος | Σαλάχ ελ Μαχντί | Δόμνα Σαμίου | André Santos | Σαπφώ ἡ Λεσβία | Σείκιλος ὁ Τράλλειος | Βησσαρίων Σεμπάλιν | Ravi & Anoushka Shankar | Silverio Franconetti | Nina Simone | Σιμωνίδης ὁ Κεῖος | Armando Soares | Ντμίτρι Σοστακόβιτς | Σοφοκλῆς ὁ Ἀθηναῖος | Σοφία Σπανούδη | Νίκος Στεφανίδης | Στησίχορος Τισίας | Τέρπανδρος ὁ Λέσβιος | Τιμόθεος ὁ Μιλήσιος | Ἀγάπιος Τομπούλης | Manuel Torre | Παναγιώτης Τούντας | Ελένη Τσαλιγοπούλου | Βασίλης Τσιτσάνης | Μοχάμεντ Τσκαρά | Joaquín Turina | El Turronero | Φερεκράτης ὁ Ἀθηναῖος | Ashik Veysel | Φήμιος ὁ Ἰθάκειος | Sofia Vitória | Antonio Vivaldi | Στέλιος Φουσταλιέρης | Φρῦνις ὁ Μυτιληναῖος | Roger Waters | Kurt Weill | Μάνος Χατζιδάκις | Αράμ Χατσατουριάν | Μανώλης Χιώτης | Yunus Emre.

• >> 30. ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ – βιογραφικό
• << 28. ΠΩΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ Ο ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ

Η αλληγορία τής μουσικής, του Laurent de La Hyre

30. MICHALES LOUKOVIKAS – bio

30. MICHALES LOUKOVIKAS – bio

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ 30. ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ – βιογραφικό

BORN INTO A MUSICAL FAMILY of Thrace, I was taught music by my father, with whom I made my first steps as a professional musician (accordion, guitar and voice) at 15, taking later on an interest in various genres: varied world music, rock, music based on poetry, songwriting, theatre and film music, rebetiko, especially the school of Smyrna, and modal music.

Studying in Thessalonica, I directed student musical ensembles, and participated in rebetiko and popular musical groups. As a member of the Eurydice company, I co-wrote and co-produced plays for various genres (theatre, puppetry, shadow plays), where I also composed or selected musical themes. Besides, I contributed to the soundtrack of the film Stories of a Honeycomb, by Nikos Vergitsis (1981), as a composer (theme music), singer and musician.

I graduated in English Language and Literature from the Aristotle University of Salonica and worked as a teacher and translator of English, publisher (Research publishers), and journalist (Macedonia, Thessaloniki, Angeliophoros newspapers, and the ERT3 – Hellenic Broadcasting Corporation – radio stations).

Wishing to delve into the differences between Oriental and Occidental music, I focused on the modal tradition, folk or classical. Turning points in my research were my acquaintance with Ross Daly in 1987 and my participation the next year in the International Musicological Meeting on Mediterranean music at Delphi.

A series of articles on cultural exchange (Mediterranean Periplus, Thessaloniki newspaper) evolved into a homonymous radio program that went on for more than twelve years (1998-2010, 9.58 fm, ERT3). I teamed up with the writer and songwriter Thomás Korovinis, and also worked with Paris Paraschópoulos on the music of the play Alexandria–Athens, on the Parallel Lives of Constantine Cavafy and Kostēs Palamās, two outstanding Greek poets.

My research in modal music led me to The Gold in the Sky (2008), an Occident-to-Orient musical voyage on Ares Alexandrou’s poetry, featuring 35 musicians, where I composed, arranged, produced, played, recited and sang, as well.

My meeting with Amélia Muge in the “Internet Sea” led to a partnership, initially with the Portuguese version of The Gold in the Sky, in the bilingual book-disc O OURO DO CÉU / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas (2011). Adapting ancient and traditional songs, as well as composing originals on line, Amélia and I embarked on a PERIPLUS / Luso-Hellenic Wanderings (2012) with the poetess Hélia Correia as a special guest. Our Periplus took us as far as Rio de Janeiro, at the University of Brazil, playing and talking about music and poetry. Later on, we worked on Amália Rodrigues’ verses, in the CD Amélia com versos de Amália (2014). Our latest project, ARCHiPELAGOS / Passages, was out late 2017, with many composers, singers, musicians, poets, sailing together in our archipelagos.

Periplus & Archipelagos covers

In Portugal, except Amélia Muge, and also her partner, José António Martins, I have worked with and/or composed for other musicians, such as José Mário Branco, Maria Monda, Carla Pires, Filipe Raposo, André Santos, Sofia Vitória. While in Greece, I’ve arranged a tribute to Panaiotes Tountas and his Art in Modulation: Portraits of Rebetiko Women.

Periplus goes on….

● For all those who wish to return to our starting point:

• >> At Anchor. BEFORE SAILING OFF
• << 29. BIBLIO – DISCO – GRAPHY

Η MARIA GRACIETE BESSE για το “ARCHiPELAGOS”

Η MARIA GRACIETE BESSE για το “ARCHiPELAGOS”

Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας

/PORTUGUÊS/ MARIA GRACIETE BESSE sobre ARCHiPELAGOS
/ENGLISH/ MARIA GRACIETE BESSE on ARCHiPELAGOS

Maria Graciete Besse: Πορτογαλίδα-Γαλλίδα συγγραφέας, ποιήτρια και καθηγήτρια

 
Συνάφεια στην πράξη
 

ARCHiPELAGOS / Passages (Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι), Amélia Muge & Μιχάλης Λουκοβίκας, Periplus (Περίπλους)

Maria Graciete Besse, ομότιμη καθηγήτρια, Université de Paris IV – Σορβόννη

mariagraciete7@aol.com

Ο στοχασμός τού αρχιπελάγους είναι στοχασμός δόνησης, μη προκατάληψης, αλλ’ επίσης δεκτικότητας και κοινοποίησης.

Édouard Glissant

 
Δημιουργός, ερμηνεύτρια και συνθέτρια, η Amélia Muge είναι πολύ γνωστή στο πορτογαλικό πολιτιστικό παρόραμα για την ωραιότητα των στίχων της και των μουσικών της συνθέσεων. Γεννήθηκε στη Μοζαμβίκη κι εγκαταστάθηκε στην Πορτογαλία το 1984. Ο πρώτος της δίσκος, με τίτλο Múgica, κυκλοφόρησε το 1992, και ακολούθησε το Todos os dias μετά από δυο χρόνια. Κατά την καριέρα της, η Amélia Muge συνεργάστηκε τακτικά με τον José Mário Branco, τον Fausto, κ.ά., και της απονεμήθηκε το σπουδαίο βραβείο Zeca Afonso το 1995 για το Maio maduro Maio (από κοινού με τους José Mário Branco και João Afonso). Της ξαναδόθηκε το βραβείο αυτό το 1998 για το album Taco a Taco, κι ακολούθησαν άλλοι δίσκοι (A Monte, 2000; Não sou daqui, 2007), καθώς και πληθώρα συμμετοχών σε εθνικά και διεθνή φεστιβάλ. Στις μέρες μας, η δημιουργός συνεχίζει τις συνεργασίες με διάφορους ερμηνευτές, συνθέτοντας και για διάσημους τραγουδιστές τού fado, όπως τους Mísia, Camané, Ana Moura, Cristina Branco, και πολλούς άλλους.

Το 2009, η Amélia Muge γνωρίστηκε με τον Μιχάλη Λουκοβίκα, ερμηνευτή, συνθέτη και οργανοπαίκτη, καταγόμενο από την Θράκη, ειδικό σχετικά με τη σύγχρονη ελληνική μουσική, ιδίως το ρεμπέτικο.¹ Η συνάντηση αυτή, υπό την αιγίδα τού Internet, αποδείχθηκε αμέσως καρποφόρα και συγκεκριμενοποιήθηκε σε διάφορα πρότζεκτ και στην έκδοση τριών δίσκων: ένα CD-βιβλίο στα πορτογαλικά και ελληνικά (2011), που εκθειάζει το έργο τού ποιητή Άρη Αλεξάνδρου, αναπτύσσοντας περαιτέρω μια προηγούμενη δουλειά τού Μιχάλη Λουκοβίκα, με τίτλο Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού· κατόπιν ο Περίπλους / ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις (Periplus / Luso-Hellenic Wanderings, 2012), που θεωρήθηκε στην Πορτογαλία ως ένας από τους καλύτερους δίσκους τής χρονιάς· και πιο πρόσφατα, το Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι (Archipelagos / Passages, 2018), που περιλαμβάνει ένα CD κι ένα eBook (ηλεκτρονικό βιβλίο), όπου μας αποκαλύπτεται μια μουσική και ποιητική περιπέτεια καθώς ξετυλίγεται μεταξύ Πορτογαλίας και Ελλάδας, αλλ’ ανοιχτή στον απέραντο κόσμο. Σε αυτήν τη δουλειά, οι δυο καλλιτέχνες εκθειάζουν το θέμα τού ταξιδιού διαμέσου διαφορετικών πολιτισμών και τοπίων, σε χρόνο πολλαπλό και χώρο ποικίλο – Πορτογαλία, Ελλάδα, Μακαρονησία, Νότια Αμερική, τα νησιά τής ουτοπίας –, προτείνοντάς μας μια ματιά που διασταυρώνεται, προικισμένη μ’ έναν πρωτότυπο ήχο που προεκτείνει τις συναρπαστικές ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις τού Περίπλου, προσφέροντάς μας τώρα κάποιους διαύλους οι οποίοι μας οδηγούν πέρα από τις περιπλανήσεις σε νέες διαστάσεις τής φαντασίας.

• ¹ Είδος λαϊκού τραγουδιού που το χαρακτηρίζει η μουσική κληρονομιά τής Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης, το οποίο αναπτύχθηκε κυρίως στη δεκαετία τού 1920, ως συνέπεια των προσφυγικών κυμάτων από τη Μικρά Ασία.

Προικισμένος με εξαιρετική λογοτεχνική και μουσική ποιότητα, ο δίσκος Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι απαρτίζεται από 28 διαδρομές σε 10 ξεχωριστές νησιωτικές ενότητες, αποτελώντας ένα έργο στη μορφή αρχιπελάγους. Ο όρος αυτός, όπως αποσαφηνίζεται στο eBook (Αρχιπαιδεία) που συνοδεύει το CD (με κείμενα στα πορτογαλικά, αγγλικά και ελληνικά), παραπέμπει σε μια έννοια που επικρατούσε στην αρχαία Ελλάδα, προσδιορίζοντας το Αιγαίο πέλαγος, υποδηλώνοντας κατόπιν τα Νησιά τού Αιγαίου, και τέλος, οποιαδήποτε συστάδα νήσων. Όμως η ιδέα τού αρχιπελάγους παρουσιάζει εξαιρετική πυκνότητα ποιητικών συνειρμών, καθώς συνδυάζεται, στο δυτικό συλλογικό φαντασιακό, με ουτοπίες περασμένων αιώνων όπου το νησί εμφανίζεται ως απομονωμένο. Μιλώντας περί αρχιπελάγους, ανακαλούμε την αρχαία κουλτούρα και, μετά από τον Hölderlin, όλον εκείνον τον ελληνικό, οικουμενικό και αθάνατο πολιτισμικό πλούτο. Κατά τον Saint-John Perse (1887-1975), έναν άλλο μεγάλο ποιητή που γοητεύτηκε από το νησιωτικό σύμπαν, πίσω από την φωτεινή οθόνη τού μεσογειακού χώρου, υπάρχει ένα ατμοσφαιρικό περιβάλλον και μια ψυχολογική βάση γονιμοποιημένη με αρχαία ιστορία και πολιτισμό. Και με αυτήν τη μαγική διάσταση αρχίζει ο δίσκος των Amelia Muge και Μιχάλη Λουκοβίκα, με την προσαρμογή ενός ποιήματος του Hölderlin.

Édouard Glissant, της Jennifer Dionisio

Στο επίκεντρο του λογοτεχνικού και μουσικού σύμπαντος που προσφέρει αυτή η δουλειά, μπορούμε άνετα να εντοπίσουμε την παραδειγματική ιδέα τής Συνάφειας, που ανέπτυξε ο Γάλλος ποιητής, συγγραφέας και φιλόσοφος Édouard Glissant (1928-2011), προτείνοντας μια ριζωματική ποιητική ανοιχτή στο Διαφορετικό στη συμβολή μεταξύ τόπου και κόσμου.² Αναφορικά με τη διασταύρωση διαφορετικών πολιτισμών, η Συνάφεια αντανακλά έναν στοχασμό τού αρχιπελάγους, όπου τα νησιά δεν σηματοδοτούν πλέον την απομόνωση, καθώς ξανοίγονται στον όλον κόσμο, δηλαδή σε μια δύναμη που ακτινοβολεί, αντικρούοντας την ολοκληρωτική ιδέα τού αποκλεισμού και της μισαλλοδοξίας.³ Παρά τις γεωγραφικές και πολιτισμικές διαφορές, θεωρούμε πως στο Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι υπάρχουν όντως απηχήσεις τού έργου αυτού του μεγάλου ποιητή τής Καραϊβικής, πρωτίστως στην αίσθηση μιας πορείας, μιας διαδρομής και μιας διασταύρωσης, που βρίσκονται στη βάση ενός στοχασμού ο οποίος απορρίπτει το όραμα ενός κλειστού, ενιαίου κόσμου, για να μας προτείνει τη διεγερτική παρουσία τού Διαφορετικού, που χαρακτηρίζεται από την ιδέα της κίνησης. Όμως, όπως έχει τονίσει επανειλημμένα ο Édouard Glissant, Συνάφεια δεν σημαίνει κάποιο συγκεχυμένο και άτακτο μίγμα πολιτισμών, στον βαθμό που το Διαφορετικό κατανοεί τις διαφορές οι οποίες υφίστανται, αλληλοπροσαρμόζονται, εναρμονίζονται. Κατά τον ποιητή, η Συνάφεια έχει αρχιπελαγική διάσταση, ανοιχτή στη δίοδο και τον όλον κόσμο, αντίληψη που επιτρέπει τη σύλληψη όχι μόνον της πολιτικής, αλλά και της ταυτότητας, της ηθικής, της γλώσσας και των διαφορετικών τρόπων στοχασμού. Κατά την άποψη του Glissant, το σχήμα τού στοχασμού τού αρχιπελάγους δεν οδηγεί στην αντίληψη μιας περιοχής οριοθετημένης κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, επειδή το αρχιπέλαγος είναι ασυνεχές, αποκεντρωμένο. Με αυτήν την προοπτική, ο ποιητής-φιλόσοφος διακρίνει:

● τον ευρωπαϊκό στοχασμό που ταυτίζεται με το σύστημα, αλαζονικό, στηριγμένο στην αιτιώδη λογική που μπορεί να οδηγήσει στον πόλεμο·

● και τον στοχασμό τού αρχιπελάγους, που είναι ένας άλλος τρόπος στοχασμού, πιο διαισθητικός, πιο ευαίσθητος, ριζωματικός, συνδυασμένος με το απρόβλεπτο του χαοτικού κόσμου, νεολογισμός που χαρακτηρίζει όχι την αταξία μα το απρόβλεπτο.⁴

Η Ημέρα του Θεού, του Paul Gauguin

• ² Κατά τον Édouard Glissant, η Συνάφεια είναι οτιδήποτε “συνάπτεται”. Poétique de la Relation. Poétique III, Παρίσι, Gallimard, 1990, σελ. 187.

• ³ Édouard Glissant, Traité du Tout-monde. Poétique IV, Παρίσι, Gallimard, 1997.

• ⁴ Κατά τον Édouard Glissant, η αντίληψη του “χαοτικού κόσμου είναι καλά προσδιορισμένη: πρόκειται για ένα πολιτισμικό μίγμα, που δεν περιορίζεται απλώς σ’ ένα χωνευτήρι, χάρη στο οποίο πραγματώνεται σήμερα ο κόσμος όλος.” Introdução a uma poética da diversidade, σε μετάφραση Enilce do Carmo A. Rocha, Juiz de Fora, Εκδόσεις UFJF, 2005, σελ. 98.

Κατά τον Glissant, ο στοχασμός τού αρχιπελάγους είναι και στοχασμός δόνησης, που ταιριάζει με την περιπλάνηση και ξανοίγεται στο μέλλον. Έτσι, το ρίγος, η δόνηση, είναι ό,τι αντικρούει τον στυγνό, μονοσήμαντο στοχασμό τού εαυτού μας χωρίς τον Άλλον, γράφει ο ποιητής, υπογραμμίζοντας ότι χρειάζεται να ριγούμε, επειδή ασφυκτιούμε εν μέσω συστημικών και αλαζονικών σκέψεων. Να προσθέσουμε πως χρειαζόμαστε, ολοένα και περισσότερο, χώρους επιφανείων, σαν και αυτούς που μας δίνουν για ν’ ακούσουμε οι Amélia Muge και Μιχάλης Λουκοβίκας σε αυτόν τον δίσκο, ο οποίος φιλοτεχνεί αρχιπελάγη πρωτοïδωμένα, κινητοποιεί μικτές κουλτούρες, απευθυνόμενος σε μια δυναμική απρόβλεπτων υποκειμενοποιήσεων που δηλώνουν ένα βλέμμα, μια φωνή, μια ανάσα, μια παράδοση που διατρέχουν πολλαπλοί δίαυλοι, ρευστές και δονούμενες αναμνήσεις, ώστε να στοχαστούμε την περιπλοκότητα του κόσμου, καλώντας μας επίσης να φανταστούμε τη Συνάντηση και να καλλιεργήσουμε την ελπίδα πέρα από κάθε μορφής ουτοπία.

Σουρρεαλιστική ενόραση του Αϊτινού ζωγράφου Vanex Florestant

Κατά τον Glissant, όπως και κατά την Amélia Muge και τον Μιχάλη Λουκοβίκα, το τοπίο δεν είναι απλώς ένα σενάριο αλλά ένας ενεργός χαρακτήρας στην Ιστορία. Χάρη στην ποιητική τής Συνάφειας, ένα μέρος τής φύσης, όπως το βλέπει το ανθρώπινο μάτι, δηλαδή ένα τοπίο που επιλέξαμε σύμφωνα με υποκειμενικές, συγκινησιακές και συναισθηματικές παραμέτρους, δεν υπάρχει μόνο σε οριζόντια προοπτική, αλλά παρουσιάζει κι ένα κάθετο βάθος που μας παρακινεί σε αναστοχασμό. Έτσι, ο πρώτος θεματικός άξονας του δίσκου προτάσσει μια σειρά τοπία που παραπέμπουν στην ωραιότητα της Ελλάδας τραγουδισμένη από τον Hölderlin, σε συνάρτηση με σπαράγματα του Ορέστη, της τραγωδίας τού Ευριπίδη, που συνέθεσε το 408 π.Χ., απηχώντας πόνο, με μια ερμηνεία στ’ αρχαία ελληνικά από τον Μιχάλη Λουκοβίκα και τον χορό. Κατόπιν εντοπίζουμε την παρουσία δυο διαφορετικών μουσικών κόσμων: τον χουρριτικό Ύμνο στη Νικάλ, που ανάγεται στο 1400 π.Χ. – ανεσκάφη στη Συρία στη δεκαετία τού 1950, στον αρχαιολογικό χώρο τής Ουγκαρίτ – και το Acordai (Ξυπνήστε), ένα ποίημα του José Gomes Ferreira, μελοποιημένο από τον Fernando Lopes-Graça στη δεκαετία τού 1940. Η ενότητα αρχίζει ως νανούρισμα που εκτείνεται από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας για να αφυπνίσει την ευαισθησία και την ευφυΐα μας, κι επιβάλλεται ως τραγούδι διαμαρτυρίας. Παράλληλα με τη λογοτεχνική έρευνα γι’ αυτό το σημαντικό μουσικό έργο, μπορούμε να μιλήσουμε για μια ηθική και πολιτική διάσταση με την ευγενέστερη σημασία τού όρου.

Ο Ορέστης σκοτώνοντας τον Αίγισθο και την Κλυταιμνήστρα, ανάγλυφο σε σαρκοφάγο (±150 ΚΧ)

Ο δίσκος αρχίζει με μια φωνή σοφίας που απαγγέλει τους στίχους τού Hölderlin (η μητέρα τής Amélia, στα 98 της) και τελειώνει με μια παιδική χορωδία, διαγράφοντας ένα δρομολόγιο που προεκτείνεται στο μέλλον.

Ο δίσκος Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι μας προσκαλεί σ’ ένα ταξίδι σε πραγματικούς και φανταστικούς κόσμους, προτείνοντάς μας μια γεωγραφική, λογοτεχνική και πολιτισμική ρότα που συγκαλεί φωνές τόσο διαφορετικές όπως της Σαπφώς, του Ευριπίδη, του Hölderlin, του Pessoa, του José Gomes Ferreira, του Saramago, ή ακόμη της Hélia Correia, που βρίσκεται στο επίκεντρο όλου του CD. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι ο δίσκος αρχίζει με μια φωνή σοφίας που απαγγέλει τους στίχους τού Hölderlin (η μητέρα τής Amélia, στα 98 της) και τελειώνει με μια παιδική χορωδία, διαγράφοντας έτσι ένα δρομολόγιο που προεκτείνεται στο μέλλον. Ο αρχαίος κόσμος και ο χώρος τής Μεσογείου, της κλειστής θάλασσας, ξανοίγονται στον Ατλαντικό και αναμιγνύονται με το σύμπαν τής Μακαρονησίας, που εισάγεται μ’ ένα παραδοσιακό τραγούδι των Καναρίων, σε συνδυασμό μ’ ένα τραγούδι των Αζορών και με ρυθμούς τού Πράσινου Ακρωτηρίου, αποτίοντας φόρο τιμής με ωραίο τρόπο στην Cesária Évora.

Cesária Évora, του Sersun

Παρατηρούμε επιπλέον πως όλην αυτήν τη δουλειά διατρέχει ένα θεμελιώδες ερώτημα του Hölderlin, που επικαλείται η Hélia Correia: “Άραγε τι χρησιμεύουν οι ποιητές μας στης ένδειας τις εποχές;” Αυτό το ερώτημα, γεμάτο μελαγχολία, που έθεσε το 1800 ο Γερμανός ρομαντικός ποιητής, υπογραμμίζει τη διάψευση των προσδοκιών όλων εκείνων που είδαν τα φώτα τής Γαλλικής Επανάστασης να σβήνουν με την τρομοκρατία. Ο Hölderlin, πάντως, δεν απευθύνεται ακριβώς σε όσους απομυθοποίησαν την Ιστορία, αλλά στους “εγκαταλελειμμένους από τον Θεό”, επιφέροντας την πνευματική πτώση, την έκλειψη της υπέρβασης. Καλό είναι, όμως, να θυμόμαστε πως, μετά από τρία χρόνια, ανέκυψε η απάντηση σε αυτό το ερώτημα, όταν ο Hölderlin υπογράμμισε τον ρόλο και την ευθύνη τού καλλιτέχνη, δηλώνοντας πως “οι ποιητές εδραίωσαν ό,τι κρατά στον χρόνο”. Στα μέσα τού 20ού αιώνα, ο Adorno, επικαλούμενος το έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, αποφάνθηκε ότι θα ήταν βαρβαρότητα να γράφει κανείς ποίηση μετά από το Auschwitz. Όμως, η ποίηση κράτησε στον χρόνο, όπως ξέρουμε, και όπως καταδεικνύεται στη δουλειά τής Amélia Muge και του Μιχάλη Λουκοβίκα, που εκθειάζει λέξεις προερχόμενες από ποικίλους πολιτισμικούς ορίζοντες, θυμίζοντάς μας ότι το ερώτημα του Hölderlin μπορεί να τεθεί και πάλι στις μέρες μας, λόγω της απώλειας πολλών αξιών που άπτονται του σύγχρονου κόσμου.

Μαρμάρινο άγαλμα του Οδυσσέα που βρήκαν σφουγγαράδες στο ναυάγιο των Αντικυθήρων, μαζί με άλλα αγάλματα, νομίσματα και ποικίλα τέχνεργα (4ος-1ος αι. ΠΚΧ), καθώς και τον μηχανισμό των Αντικυθήρων, τον αρχαιότερο γνωστό αναλογικό υπολογιστή.

Ο δίσκος Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι, λοιπόν, εκθειάζει ένα πολλαπλό τοπίο, διασταυρώνει μνήμες, εγκαινιάζει έναν διάλογο με την γραπτή και προφορική παράδοση, μεταφράζει τον ρυθμό γλωσσών (πορτογαλικής, ελληνικής, ισπανικής, αγγλικής, κρεολικής), μας κάνει ν’ ακούμε την ανάσα που αποκαλύπτει την αρμονία, τον πόνο και τη βία τής Ιστορίας – είναι αξιοσημείωτο ότι σε μια από τις ωραιότερες ενότητες του δίσκου, η Amélia Muge βυθίζεται κυριολεκτικά στην μνήμη των λέξεων και τραγουδά Σαπφώ στ’ αρχαία ελληνικά, προσκαλώντας μας να ταξιδέψουμε στον χρόνο και να βρεθούμε αντιμέτωποι με τον πειρασμό τής σιωπής, προτού να επικαλεστεί ένα αγγλικό ποίημα του Fernando Pessoa, εμμένοντας στον ρυθμό των ωρών, δείχνοντας πως ο χρόνος μάs οδηγεί σε ό,τι ο Glissant αποκάλεσε χαοτικό κόσμο, όπου αντιμετωπίζουμε τον κλονισμό των επαφών, τις αναμίξεις πραγματικοτήτων πολύ διαφορετικών, τις ταυτότητες και τις κουλτούρες που αλληλοσχετίζονται, χωρίς να χάνουν κάτι από την πρωτοτυπία τους. Αυτός ο χαοτικός κόσμος κυριαρχείται από τη Μάγισσα Θάλασσα που αποδίδει στα ελληνικά ένας άλλος συνεργάτης τού CD, ο Ανδρέας Καρακότας, επικαλούμενος ένα απόσπασμα από τον προαναφερθέντα χουρριτικό Ύμνο στη Νικάλ και οδηγώντας μας σε μιαν Οδύσσεια, όπου ο Οδυσσέας βρίσκεται καθ’ οδόν από το νησί του, μετά από ένα μεγάλο ταξίδι σε άγνωστους τόπους. “Η Ιθάκη ήταν το παν”, λέει το ποίημα, αλλά δεν υπάρχει πια. Ο Οδυσσέας μεταμορφώθηκε σε αλλοδαπό με τη μορφή ενός ζητιάνου, ενός πρόσφυγα – ίσως θα λέγαμε σήμερα –, ενός μετανάστη, που η Ευρώπη προσβάλλει, αφήνοντάς τον να πεθάνει σε αυτό το τεράστιο νεκροταφείο που λέγεται Μεσόγειος. Μπαίνοντας σ’ έναν νέο θεματικό άξονα του δίσκου, βλέπουμε την αντιπαράθεση ουτοπίας και δυστοπίας, όπου περιλαμβάνεται και το απρόβλεπτο, που δεν αποκλείει τις περιπλανήσεις και μερικές φορές τον θάνατο, όπως συμβαίνει με τον Νικόλα τον ψαρά, που ερμηνεύει ο Μιχάλης Λουκοβίκας – τον ψαρά που περιμένει η μητέρα του, καθώς δεν ξέρει πως ο γιος της πνίγηκε στην θάλασσα.

Σχεδία της Μέδουσας, του Théodore Géricault (1818-19). Το ναυάγιο σόκαρε τους πάντες μια και θύματά του ήταν Ευρωπαίοι· ενέπνευσε ένα ορατόριο (Hans Werner Henze) και μια ταινία (Iradj Azimi). Τώρα που αυτά τα ναυάγια αφορούν μη Ευρωπαίους, κατάντησαν ρουτίνα…

Η ποιητική και μουσική ρότα, πάντως, ξανοίγεται στο όραμα μιας ουτοπίας, παραπέμποντας στο περίφημο νησί που επινόησε ο Thomas More το 1516, οι ρίζες τού οποίου φτάνουν ως τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα. Η ουτοπία, όπως ξέρουμε, αντιπροσωπεύει κάτι τέλειο, αδιαχώριστο από τον επιδιωκόμενο σκοπό. Το πολιτικό νόημα της ουτοπίας σχετίζεται με κάποια φανταστική διακυβέρνηση που είναι αδύνατον να επιτευχθεί. Ο μετασχηματισμός τής ουτοπίας σε δυστοπία αποκαλύπτει έναν μελαγχολικό τροπισμό σχετικά με τον τρόπο που απεικονίζουμε τον χρόνο και την Ιστορία τη σημαδεμένη από την καταστροφή, όπου το όνειρο μπορεί να μετασχηματιστεί σε εφιάλτη (αυτήν την καταστροφή για την οποία μίλησε στις αρχές τής δεκαετίας τού 1930 ο Walter Benjamin, ο Γερμανοεβραίος φιλόσοφος, διαισθανόμενος την φρίκη τού Ολοκαυτώματος), ή στα παιδιά που χάθηκαν, που αποδίδει η Amélia Muge, σε μιαν ωραία προσαρμογή ενός παραδοσιακού θρακιώτικου ρυθμού, διασκευασμένου από τους António José Martins και Μιχάλη Λουκοβίκα.

Το ερώτημα που έθεσε ο Hölderlin (“Άραγε τι χρησιμεύουν οι ποιητές μας στης ένδειας τις εποχές;”), μπαίνει πλέον επιτακτικά, σαν λιτανεία, όταν διατυπώνεται με την φωνή τής Hélia Correia καθώς επικαλείται τον χαμό τής Ελλάδας, που την εγκατέλειψαν όλοι οι θεοί (κυρίως οι θεοί των Οικονομικών στην περίοδο της πρόσφατης κρίσης). Ο δυστοπικός εφιάλτης αποδίδεται με τη μουσική τού Beethoven, για την ακρίβεια την 2η κίνηση της Τρίτης Συμφωνίας, το Πένθιμο εμβατήριο, σε προσαρμογή τού Μιχάλη Λουκοβίκα, για να εκφράσει ό,τι η Hélia Correia περιγράφει στην Τρίτη Αθλιότητα (τίτλο ενός εξαίρετου βιβλίου ποίησης).⁵ Η “τρίτη αθλιότητα”, στην οποίαν αναφέρεται η Hélia Correia, είναι “κείνων που πια δεν ακούνε, δεν ρωτούνε… δεν θυμούνται”, και ανταποκρίνεται στην αποκτήνωση του κόσμου όπου ζούμε, που κατοικείται από ίσκιους, αυτού του κόσμου που έχει χάσει κάθε αίσθηση φιλοξενίας – Μιλάμε για ίσκιους είναι ο εύστοχος τίτλος αυτού τραγουδιού σε μια από τις ωραιότερες ενότητες του CD.

• ⁵ Hélia Correia, A Terceira Miséria, Λισαβόνα, Relógio d’Água, 2012 (έχοντας τον Παρθενώνα στο εξώφυλλο).

Ο επόμενος θεματικός άξονας αυτής της δουλειάς ασχολείται εν τέλει με το θέμα της ξενιτιάς με τη νοσταλγία που τροφοδοτεί το τραγούδι τού μετανάστη (Βασίλης Τσιτσάνης) όπου ακούμε απόηχους άλλων πολύ γνωστών σκοπών, την φωνή τής Violeta Parra, ή τους στίχους τής Rosalía de Castro, μελοποιημένους από τον José Niza κι ερμηνευμένους από τον Adriano Correia de Oliveira.

Καθώς ακούμε όλο αυτό το album, βλέπουμε πως η Συνάφεια παρουσιάζεται ως κάτι δυναμικό που αποκαλύπτει τον κόσμο στην μετάβασή του ανάμεσα στο εσωτερικό κι εξωτερικό, υποκειμενικό και αντικειμενικό, κοντινό και μακρινό. Αυτή η Συνάφεια, όπως διαβεβαιώνει ο Édouard Glissant, είναι μια γνώση με την έννοια του γνώθι σαυτόν μα και τους άλλους, όταν ο καλλιτέχνης ξανοίγεται στο δράμα τού κόσμου, αλλ’ επίσης μπορεί να σηματοδοτεί ένα σύμπαν που κάποιες φορές περιλαμβάνει και την ευθυμία – Alegria είναι ο τίτλος ποιήματος του José Saramago, που προσάρμοσαν η Amélia Muge και ο António José Martins, βάσει μιας σύνθεσης κι ενορχήστρωσης του Γιώργου Ανδρέου.

Το ποιητικό και μουσικό ταξίδι συγκλίνει τελικά σ’ ένα εγκώμιο της θάλασσας, έναν τόπο συνάντησης για να ξαναθυμηθούμε μια περίφημη cantiga de amigo (τραγούδι τού φίλου) του Martín Codax, Κύματα μύρια τού πελάγου / Κύματα της θάλασσας του Vigo, που ερμηνεύουν ο Μιχάλης Λουκοβίκας (στα ελληνικά) και η Amélia Muge (στα πορτογαλικά), με μια ρεμπέτικη μελωδία τού Παναγιώτη Τούντα – μια μουσική κατ’ εξοχήν τής Συνάφειας. Η τελευταία ενότητα του δίσκου Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι προεκτείνεται στο μέλλον καθώς, όπως τραγουδά η Amélia Muge, “πάντα υπάρχει άλλο πλοίο να ’ρθείς” και “όλα είναι πιθανά”.

Promenade à Utopia, του Igor Bitman

Αυτή η αξιόλογη δουλειά τής Amélia Muge και του Μιχάλη Λουκοβίκα, να επιβεβαιώσουμε εν κατακλείδι, δεν αποσκοπεί στο να παρουσιάσει έναν στατικό κόσμο τυποποιημένης γνώσης, αλλά ξανοίγεται σ’ ένα σύμπαν σχέσεων και πιθανών αποκαλύψεων. Έτσι ανακαλύπτουμε τον κόσμο στην απρόβλεπτη ποικιλία του μέσω ενός ταξιδιού που διαρθρώνεται σε πολλαπλά δρομολόγια τα οποία διέρχονται από τόπους ζωντανούς στην μνήμη μας, χαράζοντας μια πορεία που παρακολουθεί τα δράματα της σύγχρονης δημοκρατίας, αλλά και το διαρκώς ανανεούμενο θαύμα τής ζωής, του μεγαλείου ενός τοπίου, του ρίγους τής ελπίδας. Το album επεξεργάζεται μια διαρκή Συνάφεια μεταξύ τού υποκειμένου, του κόσμου, της ποιητικής και μουσικής γραφής, της ουτοπίας και δυστοπίας, αντιστοιχώντας σε κάποιαν εμβληματική ρότα που μας οδηγεί να ξεπεράσουμε όλα τα σύνορα, όλα τα τείχη, να σχεδιάσουμε μιαν αρχιπελαγική νησιωτική γεωποιητική σαν κολιέ νησιών που “πάντοτε θα μας καλεί”, όπως ακούμε στο τελευταίο μέρος τού δίσκου. Για όλους αυτούς τους λόγους, θεωρούμε πως το Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι αντανακλά υπέροχα την γκλισάντια ιδέα τής Συνάφειας, τροφοδοτούμενη από την κινητικότητα και τους διαύλους, που περιλαμβάνουν την αποκέντρωση, το ρίγος, τη δεκτικότητα στο Πολλαπλό και το Διαφορετικό, αλλά και μια πρόσκληση για έναν ηθικό και πολιτικό αναστοχασμό που μας προβάλλει σ’ ένα εφικτό μέλλον, και ο οποίος πρέπει να πάρει υπόψη τη γενναιοδωρία μιας φαντασίας ικανής να μετασχηματίσει τον κόσμο.

● Παρουσίαση του ARCHiPELAGOS / Passages στο Παρίσι, Fondation
Calouste Gulbenkian – Délégation en France, 7 Νοέμβρη 2018.
● Δημοσιεύτηκε στο Limite, Revista de Estudios Portugueses y de la
Lusofonía, Universidad de Extremadura, vol 12.2 / 2018.
● Απόδοση στα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας

● Βλέπε επίσης: Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για το “ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ”
● καθώς και: Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για τον “ΠΕΡΙΠΛΟΥ”

ARCHiPELAGOS Οι δημιουργοί: Γιώργος Ανδρέου | Μάνος Αχαλινωτόπουλος | Ludwig van Beethoven | Rosalía de Castro | Martín Codax | Hélia Correia | João de Deus | Ευριπίδης | José Gomes Ferreira | Friedrich Hölderlin | Fernando Lopes-Graça | Μιχάλης Λουκοβίκας | Γιώργος Μητσάκης | Amélia Muge | José Niza | Violeta Parra | Fernando Pessoa | Σαπφώ | José Saramago | Armando Soares | Παναγιώτης Τούντας | Βασίλης Τσιτσάνης | Ανώνυμος Χουρρίτης
Πυρήνας: Amélia Muge: φωνή, κιθάρα braguesa, κρουστά | Μιχάλης Λουκοβίκας: φωνή, ακορντεόν, ηχητικά εφέ | Μάνος Αχαλινωτόπουλος: κλαρίνο, φωνή | Κυριάκος Γκουβέντας: βιολί, βιόλα (5χορδο βιολί) | Χάρης Λαμπράκης: νέυ, φλογέρα με ράμφος | Maria Monda τρίο: Sofia Adriana Portugal, Susana Quaresma, Tânia Cardoso | Δημήτρης Μυστακίδης: κιθάρα, μπουζούκι, μπαγλαμά, τζουρά | Ricardo Parreira: πορτογαλική κιθάρα | António Quintino: κόντρα μπάσο | Filipe Raposo: πιάνο, ακορντεόν, συνθετητές | José Salgueiro: κρουστά
Special Guests: Hélia Correia & Maria José Muge: απαγγελία
Guests (αφιλοκερδώς προσφερθέντες): Mariana Abrunheiro: φωνή | Catarina Anacleto: τσέλο, φωνή | Teresa Campos: φωνή | Pedro Casaes: φωνή | José Manuel David: φωνή | Ana Dias: άρπα | Ανδρέας Καρακότας: φωνή | António José Martins: μουσικό κουτί, κρουστά | Catarina Moura: φωνή | Νιόβη Μπένου: παλαμάκια | Θωμάς Νάτσης: κιθάρα flamenco, παλαμάκια | Paló: φωνή | Κοσμάς Παπαδόπουλος: κλαρινέτο | Rita Maria: φωνή | Rui Vaz: φωνή | Κώστας Χανής: βιμπράφωνο
Επιπροσθέτως: Cramol, γυναικεία χορωδία τής Εργατικής Βιβλιοθήκης τής Oeiras | Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων ‘Θανάσης Τσιπινάκης’ Δήμου Πατρέων | Παιδική χορωδία, διεύθ. Catarina Anacleto: Santiago Fantasia, Gabriel Leite, Sophia Van Epps, Ana Pita, Marta Semblano, Patrícia Arens Teixeira

MARIA GRACIETE BESSE sobre “ARCHiPELAGOS”

MARIA GRACIETE BESSE sobre “ARCHiPELAGOS”

Amélia Muge | Michales Loukovikas

/ENGLISH/ MARIA GRACIETE BESSE on ARCHiPELAGOS
/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Η MARIA GRACIETE BESSE για το ARCHiPELAGOS

Maria Graciete Besse: escritora e poetisa luso-francesa

 
Uma prática da Relação
 

ARCHiPELAGOS / Passagens, de Amélia Muge e Michales Loukovikas, Periplus

Maria Graciete Besse, Professeur émérite, Université de Paris IV – La Sorbonne

mariagraciete7@aol.com

Todo o pensamento arquipélago é pensamento do tremor, da não-presunção, mas também da abertura e da partilha.

Édouard Glissant

 

Autora, cantora e compositora, Amélia Muge é bem conhecida no panorama cultural português, pela beleza dos seus textos e composições musicais. Natural de Moçambique, a artista chegou a Portugal em 1984. O seu primeiro disco, intitulado Mugica, foi divulgado em 1992, seguido de Todos os dias (1994). Ao longo da sua carreira, Amélia Muge tem colaborado regularmente com José Mário Branco, Fausto, entre outros, e obteve em 1995 o prestigioso prémio Zeca Afonso com Maio maduro Maio (partilhado com José Mário Branco e João Afonso). De novo, este prémio foi-lhe atribuído em 1998, pelo álbum Taco a Taco, seguindo-se outros discos (A Monte, 2000; Não sou daqui, 2007) e numerosas participações em festivais nacionais e internacionais. Na actualidade, a autora continua a colaborar com diversos cantores, compondo também para fadistas bem conhecidos como Mísia, Camané, Ana Moura, Cristina Branco, entre muitos outros.

Em 2009, Amélia Muge conheceu Michales Loukovikas, cantor, compositor e instrumentista, originário da Trácia e especialista de música grega contemporânea, em particular do Rebético.¹ Este encontro, sob os auspícios da Internet, revelou-se imediatamente fecundo pois concretizou-se em diversos projectos e na publicação de três discos: um CD-livro em português e em grego (2011), que celebra a obra do poeta Ares Alexandrou, desenvolvendo um trabalho precedente de Michales Loukovikas, intitulado O Ouro do Céu; em seguida surge Periplus / Deambulações luso-gregas (2012), considerado em Portugal como um dos melhores discos do ano; e mais recentemente Archipelagos / Passagens (2018), que inclui um CD e um eBook, onde descobrimos uma aventura musical e poética que se desenrola entre Portugal e a Grécia, mas que se abre também a um mundo mais vasto. Neste trabalho, os dois artistas celebram a temática da viagem através de diferentes culturas e paisagens, num tempo múltiplo e num espaço variado – Portugal, a Grécia, a Macaronésia, a América do Sul, as ilhas da utopia –, para nos propôr um olhar cruzado, dotado de uma sonoridade original que prolonga as fascinantes deambulações luso-gregas de Periplus, de forma a oferecer-nos agora algumas passagens que nos conduzem para além da errância, até novas dimensões do imaginário.

• ¹ Forma popular marcada pela herança musical de Istambul (Constantinopla) e de Esmirna, que se desenvolve sobretudo nos anos 1920, na sequência das vagas de refugiados da Ásia Menor.

Dotado de uma grande qualidade literária e musical, Archipelagos / Passagens é composto por 28 rotas, distribuídas em 10 sequências-ilhas distintas, apresentando-se como uma obra em forma de arquipélago. Este termo, explicitado no eBook (Archipédia) que acompanha o CD (com textos em português, inglês e grego), remete para o sentido que vigorava na Grécia antiga em que o arquipélago designava o mar Egeu, passando mais tarde a significar o conjunto de ilhas do Egeu e finalmente, qualquer agrupamento de ilhas. Mas o conceito de arquipélago apresenta uma grande densidade de conotações poéticas, sendo tributário, no imaginário colectivo ocidental, das utopias dos séculos passados em que a ilha aparecia isolada. Quando falamos de arquipélago, podemos também evocar a cultura antiga e, depois de Hölderlin, toda a riqueza cultural helénica, universal e imortal. Para Saint-John Perse (1887-1975), outro grande poeta fascinado pelo universo insular, por detrás do écran luminoso do espaço mediterrânico, existe um ambiente atmosférico e uma base psicológica, impregnada de história e de civilização antiga. É com esta dimensão encantatória que abre o disco de Amélia Muge e Michales Loukovikas, a partir da adaptação de um poema de Hölderlin.

Édouard Glissant, por Jennifer Dionisio

No centro do universo literário e musical oferecido por este trabalho, podemos facilmente identificar o conceito paradigmático de Relação, desenvolvido pelo poeta, romancista e filósofo francês Édouard Glissant (1928-2011) que propõe uma poética rizomática aberta ao Diverso enquanto travessia entre o lugar e o mundo.² Ao remeter para o entrecruzamento de culturas diversas, a Relação traduz um pensamento arquipélago, em que as ilhas deixam de significar isolamento, para se abrirem à totalidade-mundo, isto é, a uma força que irradia, opondo-se ao conceito totalitário de fechamento e intolerância.³ Apesar das diferenças geográficas e culturais, pensamos que em Archipelagos / Passagens existem efectivamente ecos da obra deste grande poeta das Caraíbas, sobretudo pelo sentido de um trajecto, de um precurso e de um cruzamento que se encontram na base de um pensamento que se opõe à visão de um mundo fechado, unitário, para nos propôr a presença estimulante do Diverso, marcado pela ideia do movimento. Mas, como sublinhou em várias ocasiões Édouard Glissant, a Relação não significa a mistura confusa e desordenada de culturas, na medida em que o Diverso compreende as diferenças que se encontram, se ajustam umas às outras, se harmonizam. Para o poeta, a Relação possui uma dimensão arquipélica aberta à passagem e à totalidade-mundo, noção que permite conceber tanto a política como a identidade, a ética, a língua e as diferentes modalidades do pensamento. Na opinião de Glissant, o esquema do pensamento arquipélago não conduz à noção de território que se define como uma noção continental, porque o arquipélago é discontínuo, descentrado. Nesta perspectiva, o poeta-filósofo distingue:

● o pensamento continental que se identifica com o sistema, arrogante, feito de lógicas causais que podem conduzir à guerra;

● e o pensamento arquipélago que é uma outra forma de pensar, mais intuitiva, mais frágil, rizomática, associada ao imprevisto do caos-mundo, neologismo que caracteriza não a desordem mas o imprevisível.⁴

O Dia de Deus, de Paul Gauguin

• ² Para Édouard Glissant, a Relação é tudo que “relie (relaie), relate”, in Poétique de la Relation. Poétique III, Paris, Gallimard, 1990, p. 187.

• ³ Édouard Glissant, Traité du Tout-monde. Poétique IV, Paris, Gallimard, 1997.

• ⁴ Segundo Édouard Glissant, a noção de “caos-mundo é bem precisa: trata-se da mistura cultural, que não se reduz simplesmente a um melting-pot, graças à qual a totalidade mundo hoje está realizada.”, in Introdução a uma poética da diversidade, trad. Enilce do Carmo A. Rocha, Juiz de Fora, editora UFJF, 2005, p. 98.

Para Glissant, o pensamento arquipélago é também um pensamento do tremor, que condiz com a errância e se abre ao futuro. Assim, o estremecimento ou o tremor é a qualidade do que se opõe ao pensamento brutal, unívoco, do eu sem o outro, escreve o poeta, sublinhando que precisamos de estremecimento, porque sufocamos no meio de pensamentos sistemáticos e arrogantes. Poderíamos acrescentar que precisamos também, cada vez mais, de espaços de epifania, como os que Amélia Muge e Michales Loukovikas nos dão a ouvir neste disco que desenha arquipélagos inéditos, mobiliza culturas misturadas, apelando a uma dinâmica de subjectivações inesperadas que designam um olhar, uma voz, um sopro, uma tradição atravessada por múltiplas passagens, memórias fluídas e estremecentes, para pensar a complexidade do mundo, convidando-nos também a imaginar o Encontro e a alimentar a esperança para além de todas as formas de utopia.

Uma visão surrealista do artista haitiano Vanex Florestant

Para Glissant, como para Amélia Muge e Michales Loukovikas, a paisagem não é apenas um simples cenário, mas uma personagem activa da História. Assim, graças à poética da Relação, uma parte da natureza, vista pelo olhar humano, isto é, a paisagem escolhida em função de parâmetros subjectivos, emotivos e afectivos, não se encontra unicamente numa perspectiva horizontal, mas desenha uma profundidade vertical que nos convida à reflexão. Assim, o primeiro eixo temático do disco propõe-nos uma série de paisagens que remetem para a beleza da Grécia cantada por Hölderlin, postas em relação com fragmentos de Orestes, a tragédia de Eurípides, composta em 408 antes de Cristo, que evoca a dor, cantada em grego antigo por Michales Loukovikas e coro. Identificamos em seguida a presença de dois universos musicais distintos: o hino hurrita a Nikkal, datado de 1400 antes de Cristo – descoberto na Síria nos anos 50, num campo arqueológico (Ugarit) – e o Acordai, poema de José Gomes Ferreira, musicado por Fernando Lopes-Graça nos anos 40. A sequência começa como uma canção de embalar que vem da Antiguidade e chega aos nossos dias para despertar a nossa sensibilidade e inteligência, e se impôr como uma canção de luta. Paralelamente à pesquisa literária deste notável trabalho musical, podemos falar de uma dimensão ética e política no sentido mais nobre do termo.

Orestes matando Egisto e Clitemnestra, baixo relevo num sarcófago (ca 150 EC)

O disco começa com uma voz da sabedoria que recita versos de
Hölderlin (a mãe de Amélia, com 98 anos) e termina com um coro
infantil, desenhando assim um itinerário que se projecta no futuro.

Archipelagos / Passagens convida-nos a viajar através de espaços reais e imaginários, propondo-nos um percurso geográfico, literário e cultural que convoca vozes tão diferentes como as de Safo, Eurípides, Hölderlin, Pessoa, José Gomes Ferreira, Saramago, ou ainda Hélia Correia, que se encontra no centro de todo o CD. É de notar também que o disco começa com uma voz da sabedoria que recita versos de Hölderlin (a mãe de Amélia, com 98 anos) e termina com um coro infantil, desenhando assim um itinerário que se projecta no futuro. O mundo antigo e o espaço do Mediterrâneo, o mar fechado, abrem-se ao Atlântico e confundem-se com o universo da Macaronésia, introduzida através dum canto tradicional das Canárias posto em relação com um canto dos Açores e com ritmos caboverdianos numa belíssima homenagem a Cesária Évora.

Cesária Évora, por Sersun

Podemos ainda observar que todo este trabalho é atravessado por uma interrogação fundamental de Hölderlin, citado por Hélia Correia : “Para que servem os poetas em tempo de indigência?”. Esta pergunta eivada de melancolia, colocada em 1800 pelo poeta do Romantismo alemão, sublinha a desilusão de todos aqueles que viam as luzes da Revolução francesa apagar-se no Terror. Contudo, Hölderlin não se dirige exactamente aos desiludidos da História mas aos “abandonados por Deus”, constatando a queda espiritual, o eclipse da transcendência. Convém no entanto lembrar que, três anos mais tarde, surge a resposta a esta pergunta quando Hölderlin sublinha o papel e a responsabilidade do artista, afirmando que “os poetas fundam tudo o que permanece”. Em meados do século XX, Adorno evoca o crime contra a humanidade e considera que seria bárbaro escrever poesia depois de Auschwitz. Mas a poesia permanece, como sabemos e como o demonstra também o trabalho de Archipelagos / Passagens que celebra as palavras vindas de diversos horizontes culturais, para nos lembrar que a pergunta de Hölderlin se pode colocar novamente nos nossos dias, perante a perda de muitos valores que tocam o mundo contemporâneo.

Estátua de Odisseu descoberta por colectores de esponjas nos destroços
do naufrágio de Anticítera entre outras estátuas, moedas e artefactos (sécs. IV
a I AEC), bem como o mecanismo de Anticítera, o mais antigo computador analógico conhecido.

Archipelagos / Passagens celebra portanto uma paisagem múltipla, cruza memórias, estabelece um diálogo com a tradição escrita e oral, traduz o ritmo das línguas (o português, o grego, o espanhol, o inglês, o crioulo), faz ouvir o sopro que revela a harmonia, a dor e a violência da História – é de notar que numa das sequências mais belas do disco, Amélia Muge mergulha justamente na memória das palavras e canta Safo em grego antigo, convidando-nos a viajar no tempo e a enfrentar a tentação do silêncio, antes de convocar um poema inglês de Fernando Pessoa para insistir na cadência das horas, mostrando-nos que o tempo nos conduz para o que Glissant chamava o caos-mundo, onde encontramos o choque dos contactos, as misturas entre realidades muito diferentes, as identidades e as culturas que entram em relação umas com as outras, sem nada perder da sua originalidade. Este caos-mundo é dominado pelo mar feiticeiro cantado em grego por um outro colaborador do CD, Andreas Karakotas, que convoca um excerto do já evocado hino hurrita a Nikkal e nos conduz até uma Odisseia onde Ulisses vai encontrar o caminho até à sua ilha, depois de uma longa viagem através de terras desconhecidas. Mas “Ítaca já não há”, diz o poema. Ulisses transformou-se num estrangeiro que toma a forma de um mendigo, de um refugiado – poderíamos nós acrescentar hoje –, de um emigrante, que a Europa insulta e deixa morrer nesse imenso cemitério chamado Mediterrâneo. E entramos em seguida num novo eixo temático do disco que vai opôr utopia e distopia, onde se inscreve o imprevisto aberto à errância e por vezes à morte, como a do pescador Nicolas cantado por Michales Loukovikas, esse pescador esperado pela sua mãe que não sabe que o filho se afogou no mar.

A jangada de Medusa, de Théodore Géricault (1818-19). O naufrágio chocou toda a gente porque as vítimas eram europeias; inspirou uma oratória de Hans Werner Henze e um filme
de Iradj Azimi. Agora que estes naufrágios são de não europeus, tornaram-se uma rotina…

O percurso poético e musical abre-se contudo à visão de uma utopia, remetendo para a famosa ilha inventada por Thomas More em 1516, e cujas raízes se encontram em Aristóteles e Platão. A utopia representa, como sabemos, algo de perfeito, indissociável da busca. O sentido político da utopia relaciona-se com um governo imaginário impossível de realizar. A transformação da utopia em distopia revela um tropismo melancólico que diz respeito à nossa representação do tempo e da História marcada pela catástrofe (essa catástrofe de que falava Walter Benjamin, o filósofo judeu alemão, no início dos anos 1930, pressentindo já o horror da Shoah). Assim, o sonho pode-se transformar em pesadelo, onde erram os meninos perdidos, cantados por Amélia Muge numa bela adaptação de um ritmo tradicional da Trácia, com um arranjo de António José Martins e de Michales Loukovikas.

A pergunta colocada por Hölderlin (“Para que servem os poetas em tempo de indigência?”), ganha grande intensidade, como uma litania, quando se exprime na voz de Hélia Correia que evoca a ruína da Grécia, abandonada por todos os deuses (sobretudo os deuses da Finança no momento da crise recente). O pesadelo distópico é transmitido pela música de Beethoven, mais precisamente pelo 2o movimento da Terceira Sinfonia, a Marcha Fúnebre, adaptada por Michales Loukovikas, para exprimir o que Hélia Correia designa como a Terceira Miséria (título de um magnífico livro de poesia).⁵ A “terceira miséria” de que fala Hélia Correia, é “a de quem já não ouve nem pergunta” e que corresponde à desumanização do mundo em que vivemos, povoado de sombras, esse mundo que perdeu todo o sentido da hospitalidade – Falamos de sombras é justamente o título deste tema que pertence a uma das mais belas sequências do CD.

• ⁵ Hélia Correia, A Terceira Miséria, Lisboa, Relógio d’Água, 2012 (com o Partenon na capa).

O terceiro eixo temático deste trabalho aborda por fim a emigração feita da nostalgia que alimenta o cantar do emigrante, onde ouvimos ecos de outros ritmos bem conhecidos, a voz de Violeta Parra, ou os versos de Rosalía de Castro, musicados por José Niza e já cantados por Adriano Correia de Oliveira.

Ao longo do álbum, podemos verificar que a Relação se apresenta como algo de dinâmico que diz o mundo na sua transição entre o interior e o exterior, o subjectivo e o objectivo, o próximo e o distante. Esta Relação é, como afirmava Édouard Glissant, um conhecimento no sentido de um saber acerca de si mesmo e acerca dos outros, quando o artista se abre ao drama do mundo, mas pode também significar um universo onde se inscreve por vezes a Alegria, título de um poema de José Saramago, adaptado por Amélia Muge e António José Martins, baseado numa composição e arranjo de Giorgos Andreou.

A viagem poética e musical converge finalmente numa celebração do mar, espaço do encontro que vai revisitar uma célebre cantiga de amigo de Martim Codax, Ondas do mar de Vigo, cantada em grego por Michales Loukovikas e em português por Amélia Muge, com uma melodia de Rebético de Panaiotis Tountas, música da Relação por excelência. A última sequência de Archipelagos / Passagens projecta-se no futuro pois tal como canta Amélia Muge, “há sempre outro barco a chegar” e “tudo pode acontecer”.

Promenade à Utopia, de Igor Bitman

Para concluir, podemos afirmar que este notável trabalho de Amélia Muge e Michales Loukovikas não pretende apresentar um mundo estático, de conhecimento formal, mas abre-se a um universo de relações e de revelações possíveis. Descobrimos assim o mundo na sua diversidade imprevisível através de uma viagem constituída por múltiplos itinerários que passam pelos lugares que povoam a nossa memória, desenhando um trajecto atento aos dramas da democracia contemporânea, mas também ao milagre sempre renovado da vida, do esplendor da paisagem, do estremecer da esperança. O album trabalha uma Relação constante entre o sujeito, o mundo, a escrita poética e musical, a utopia e a distopia, correspondendo a um percurso emblemático que nos leva a ultrapassar todas as fronteiras, todos os muros, para desenhar uma geopoética da insularidade arquipélica como um colar de ilhas que “estão por nós sempre a chamar” como podemos ouvir na última passagem do disco. Por todas estas razões, pensamos que Archipelagos / Passagens constitui uma bela ilustração do conceito glissantiano de Relação alimentada de mobilidade e de passagens, que incluem o descentramento, o estremecimento, a abertura ao Múltiplo e ao Diverso, mas também um convite à reflexão ética e política, projectando-nos num futuro possível, que deve ter em conta a generosidade da imaginação capaz de transformar o mundo.

● Apresentação de ARCHiPELAGOS / Passagens em Paris, Fondation
Calouste Gulbenkian – Délégation en France, 7 de Novembro de 2018.
● Publicado em Limite, Revista de Estudios Portugueses y de
la Lusofonía, Universidad de Extremadura, vol 12.2 / 2018

ARCHiPELAGOS Autores: Amélia Muge | Anónimo Hurrita | Armando Soares | Eurípides | Fernando Lopes-Graça | Fernando Pessoa | Friedrich Hölderlin | Giorgos Andreou | Giorgos Mitsakis | Hélia Correia | João de Deus | José Gomes Ferreira | José Niza | José Saramago | Ludwig van Beethoven | Manos Achalinotópoulos | Martín Codax | Michales Loukovikas | Panaiotis Tountas | Rosalía de Castro | Safo | Vasilis Tsitsanis | Violeta Parra
Núcleo: Amélia Muge: voz, braguesa, percussão | Michales Loukovikas: voz, percussão, acordeão | António Quintino: contrabaixo | Dimitris Mystakidis: guitarra, bouzouki, baglamás, tzourás | Filipe Raposo: piano, acordeão, teclados | Harris Lambrakis: ney (flauta oriental), flauta de bisel | José Salgueiro: percussão | Kyriakos Gouventas: violino, viola | Manos Achalinotópoulos: clarino (clarinete folk), voz | Maria Monda (Sofia Adriana Portugal, Susana Quaresma e Tânia Cardoso): trio vocal | Ricardo Parreira: guitarra portuguesa
Convidados especiais: Hélia Correia e Maria José Muge: voz falada
Convidados (pro-bono): Ana Dias: harpa | Andreas Karakotas: voz | António José Martins: caixa de música, percussão | Catarina Anacleto: violoncelo, voz | Catarina Moura: voz | José Manuel David: voz | Kosmás Papadópoulos: clarinete | Kostas Hanís: vibrafone | Mariana Abrunheiro: voz | Niovi Benou: palmas | Paló: voz | Pedro Casaes: voz | Rita Maria: voz | Rui Vaz: voz | Teresa Campos: voz | Thomás Natsis: guitarra de flamenco, palmas
Em especial: Cramol, Grupo de Canto Tradicional de Mulheres da Biblioteca Operária Oeirense | Orquestra de Cordas Palhetadas “Thanassis Tsipinakis” do Município de Patras | Coro de Crianças, dir. Catarina Anacleto: Santiago Fantasia, Gabriel Leite, Sophia Van Epps, Ana Pita, Marta Semblano, Patrícia Arens Teixeira

MARIA GRACIETE BESSE on “ARCHiPELAGOS”

MARIA GRACIETE BESSE on “ARCHiPELAGOS”

Amélia Muge | Michales Loukovikas

/PORTUGUÊS/ MARIA GRACIETE BESSE sobre ARCHiPELAGOS
/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Η MARIA GRACIETE BESSE για το ARCHiPELAGOS

Maria Graciete Besse: a Portuguese-French writer and poet

 
Practice of Relation
 

ARCHiPELAGOS / Passages: Amélia Muge and Michales Loukovikas, Periplus

Maria Graciete Besse, Professor Emerita, University of Paris IV – La Sorbonne

mariagraciete7@aol.com
 

Every archipelago thinking is thinking of tremor, of non-presumption, but also of openness and sharing.

Édouard Glissant

 

Composer, songwriter and singer, Amélia Muge is well known in the Portuguese cultural panorama for the beauty of her lyrics and musical compositions. Born in Mozambique, the artist came to Portugal in 1984. Her first album, entitled Múgica, was released in 1992, followed by Todos os dias (1994). Throughout her career, Amélia Muge has regularly collaborated with José Mário Branco, Fausto, etc., and was awarded the prestigious Zeca Afonso Prize in 1995 for Maio maduro Maio (together with José Mário Branco and João Afonso). She received again this prize in 1998 for the album Taco a Taco, followed by other discs (A Monte, 2000; Não sou daqui, 2007) and numerous participations in national and international festivals. At present, the songwriter continues working with several artists, and composing for well-known fado singers such as Mísia, Camané, Ana Moura, Cristina Branco, and many others.

In 2009, Amélia Muge met the singer, composer and instrumentalist Michales Loukovikas, born in Thrace, a specialist in contemporary Hellenic music, especially rebetiko.¹ This meeting, under the auspices of the Internet, proved immediately to be fruitful, actualized in several projects and three albums: a CD-book in Portuguese and Greek (2011), which celebrates the work of the poet Ares Alexandrou, based on a previous work by Michales Loukovikas, entitled O Ouro do Céu (The Gold in the Sky); then Periplus / Luso-Hellenic Wanderings (2012), considered in Portugal as one of the best albums of the year; and more recently Archipelagos / Passages (2018), which includes a CD and an eBook, where we discover a musical and poetic adventure unfolding between Portugal and Greece, but also open to the wider world. In this work, the two artists celebrate the theme of voyage through different cultures and landscapes, in multiple time and varied space – Portugal, Greece, Macaronesia, South America, the islands of utopia –, proposing a crossed approach, endowed with an original sound that extends the fascinating Luso-Hellenic Wanderings of Periplus, to offer us now some passages that lead us beyond wanderings to new dimensions of the imagination.

• ¹ A popular genre, marked by the musical heritage of Smyrna (Izmir) and Constantinople (Istanbul), that mainly developed in Hellas during the 1920s, after the Greek refugee waves from Asia Minor.

Endowed with a great literary and musical quality, Archipelagos / Passages consists of 28 routes, distributed in 10 distinct island sequences, presenting itself as a work in the form of an archipelago. The term “archipelago”, as it is made explicit in the eBook (Archipedia) accompanying the CD (with texts in Portuguese, English and Greek), refers to a meaning prevailing in ancient Greece, where it designated the Aegean Sea, later denoting the Aegean Islands, and finally any island group. But the concept of an archipelago presents a high density of poetic connotations, being a tributary, in the Occidental collective imagination, to past centuries’ utopias in which the island appeared isolated. Talking about an archipelago, we can also evoke the ancient culture and, after Hölderlin, all the Hellenic, universal and immortal cultural richness. According to Saint-John Perse (1887-1975), another great poet fascinated by the island universe, there is an atmospheric environment and a psychological base behind the bright screen of the Mediterranean space impregnated with ancient history and civilization. The album of Amelia Muge and Michales Loukovikas opens with this enchanting dimension, emanating from the adaptation of a poem by Hölderlin.

Édouard Glissant, by Jennifer Dionisio

At the centre of the literary and musical universe this work offers, we can easily identify the paradigmatic concept of Relation, developed by the French poet, novelist and philosopher Édouard Glissant (1928-2011), who proposed a rhizomatic poetics open to Diversity as a crossing between a place and the world.² Referring to the crossroads of diverse cultures, the Relation reflects an archipelago thinking, in which the islands cease to mean isolation, opening themselves to the whole world, that is, to a radiating force, opposing the totalitarian concept of closure and intolerance.³ Despite the geographical and cultural differences, we think that in Archipelagos / Passages there are in fact echoes of the work of this great Caribbean poet, mainly due to the sense of a trajectory, a precursor and a crossing, which are at the base of a way of thinking that is opposed to a vision of a closed, unitary world, proposing the stimulating presence of the Diverse, marked by the idea of movement. But, as Édouard Glissant has stressed on several occasions, the Relation does not mean a confused and disorderly mixture of cultures, inasmuch as the Diverse understands the existing differences, adjusting to each other, harmonizing. According to the poet, the Relation has an archipelagic dimension open to passage and to the whole world, a notion that allows conceiving not only politics but also identity, ethics, language and different modes of thinking. In Glissant’s opinion, the scheme of archipelago thinking does not lead to the notion of territory that is defined as a continental notion, because the archipelago is discontinuous, decentralized. In this perspective, the poet-philosopher distinguishes:

● continental thinking identifying with the system, arrogant, made of causal logic that can lead to war;

● and archipelago thinking, which is another way of thinking, more intuitive, more fragile, rhizomatic, associated with the unpredictable of chaos-world, a neologism that characterizes not disorder but the unpredictability.⁴

• ² According to Édouard Glissant, the Relation is everything that “relates”, in Poétique de la Relation. Poétique III, Paris, Gallimard, 1990, p.187.

• ³ Édouard Glissant, Traité du Tout-monde. Poétique IV, Paris, Gallimard, 1997.

• ⁴ According to Édouard Glissant, the notion of “chaos-world is very precise: it is a cultural mixture, which is not simply reduced to a melting-pot, thanks to which the whole world is realized today.” Introdução a uma poética da diversidade, translated by Enilce do Carmo A. Rocha, Juiz de Fora, UFJF publishers, 2005, p. 98.

The Day of the God, by Paul Gauguin

Poetics of Relation: opacity has the radical potentiality for social movements to challenge and subvert systems of domination. Glissant demands for the “right to opacity”, indicating the oppressed can be opaque, not completely understood, and simply exist as different. The colonizer perceived the colonized as different and unable to be understood, thereby constructing the latter as the Other and demanding transparency so that the former could somehow fit them into their cognitive schema and dominate over them. However, Glissant rejects this transparency and defends opacity and difference because other modes of understanding do exist; he calls for understanding and accepting difference without measuring it to an “ideal scale”, and comparing and making judgments, “without creating a hierarchy” – as Western thought has done.

Rhizome is a philosophical concept developed by Gilles Deleuze and Félix Guattari in their Capitalism and Schizophrenia (1972–80). They oppose it to an arborescent (hierarchic, tree-like) conception of knowledge, which works with dualist categories and binary choices. A rhizome works with planar-horizontal and trans-species connections, while an arborescent model works with vertical and linear ones. They use examples from the biological concept of mutualism, in which two different species interact to form a multiplicity. “The rhizome resists the organizational structure of the root-tree system which charts causality along chronological lines, looks for the original source of ‘things’ and towards the pinnacle or conclusion of those ‘things’. A rhizome, on the other hand, is characterized by ‘ceaselessly establishing connections between semiotic chains, organizations of power, and circumstances relative to the arts, sciences, and social struggles.’ Rather than narrativize history and culture, the rhizome presents history and culture as a map or wide array of attractions and influences with no specific origin or genesis, for a ‘rhizome has no beginning or end; it is always in the middle, inter-being, intermezzo.’ The planar movement of the rhizome resists chronology and organization, instead favouring a nomadic system of growth and propagation.”

A surrealistic vision by Haitian artist Vanex Florestant

According to Glissant, archipelago thinking is also thinking of tremor, which is consistent with wandering and open to the future. Thus, shivering or tremor is the quality of what is opposed to the brutal, univocal thinking of oneself without the other, writes the poet, stressing that we need to shiver, because we suffocate in the middle of systemic and arrogant thoughts. We could add that we also need, more and more, spaces of epiphany, as the ones that Amélia Muge and Michales Loukovikas give us to listen to in this disc that designs unprecedented archipelagos, mobilizes mixed cultures, appealing to a dynamic of unanticipated subjectivations that designate a glance, a voice, a breath, a tradition traversed by multiple passages, fluid and shivering memories, in order to think about the complexity of the world, also inviting us to imagine the Encounter and to foster hope beyond all forms of utopia.

According to Glissant, as well as to Amélia Muge and Michales Loukovikas, the landscape is not just a simple scenario, but an active character in history. Thanks to the poetics of Relation, a part of nature, seen through the human eye, i.e. the landscape chosen according to subjective, emotional and affective parameters, is not only in a horizontal perspective, but designs a vertical profundity that invites us to reflection. Thus, the disc’s first thematic axis proposes a series of landscapes that refer to the beauty of Greece sung by Hölderlin, related to fragments of Orestes, the tragedy of Euripides, composed in 408 BC, evoking pain, sung in ancient Greek by Michales Loukovikas and chorus.

Orestes slaying Aegisthus and Clytemnestra, relief of a sarcophagus (ca 150 CE)

We then identify the presence of two distinct musical universes: the Hurrian Hymn to Nikkal, dating to 1400 BC – discovered in Syria in the 1950s, in the archaeological site of Ugarit – and Acordai (Wake Up), a poem by José Gomes Ferreira, set to music by Fernando Lopes-Graça in the 1940s. The sequence begins as a lullaby that starts from antiquity and reaches our days to awaken our sensitivity and intelligence, and imposes itself as a protest song. Parallel to the literary research of this remarkable musical work, we can speak of an ethical and political dimension in the noblest meaning of the term.

The disc begins with a voice of wisdom that recites Hölderlin’s verses (Amélia’s mother, aged 98) and ends with a children’s choir, thus
designing an itinerary that is projected into the future.

Archipelagos / Passages invites us to a voyage through real and imaginary spaces, proposing a geographical, literary and cultural route that convokes voices as different as those of Sappho, Euripides, Hölderlin, Pessoa, José Gomes Ferreira, Saramago, or even Hélia Correia, which is in the centre of the entire CD. It should also be noted that the disc begins with a voice of wisdom that recites Hölderlin’s verses (Amélia’s mother, aged 98) and ends with a children’s choir, thus designing an itinerary that is projected into the future. The ancient world and the space of the Mediterranean, the closed sea, opens up to the Atlantic and is confounded with the universe of Macaronesia, introduced through a traditional song of the Canaries connected with a song of the Azores and Cape Verdean rhythms in a beautiful tribute to Cesária Évora.

Cesária Évora, by Sersun

We can also observe that all this work is traversed by a fundamental question of Hölderlin, quoted by Hélia Correia: “What is the purpose of the poets in times of such indigence?” This melancholic question, posed in 1800 by the German Romantic poet, underlines the disillusionment of all those who saw the lights of the French Revolution go out in the Reign of Terror. However, Hölderlin does not exactly aim at the disillusioned with history but at those “abandoned by God”, bringing about the spiritual fall, the eclipse of transcendence. Anyway, we should remember that, three years later, the answer to this question arose when Hölderlin underlined the role and responsibility of the artist, stating that “the poets established everything that persists”. In the middle of the 20th century, Adorno evoked the crime against humanity and considered that it would be barbaric to write poetry after Auschwitz. But poetry persisted, as we know, and as is demonstrated by the work of Archipelagos / Passages that celebrates words coming from diverse cultural horizons, to remind us that Hölderlin’s question can be asked again in our days, due to the loss of many values that touch the contemporary world.

Odysseus’ marble statue (ca 1st century BCE) from the Anticythera (ship)wreck discovered by sponge divers near Anticythera in 1900. Statues, coins and other artifacts dating back to the 4th century BCE were found there, as well as the severely corroded remnants of the world’s oldest known analog computer, the Anticythera mechanism.

Archipelagos / Passages, therefore, celebrates a multiple landscape, crosses memories, establishes a dialogue with written and oral tradition, translates the rhythm of languages (Portuguese, Greek, Spanish, English, Creole), makes us listen to the breath that reveals the harmony, pain and violence of history – it is noteworthy that in one of the most beautiful sequences of the album, Amélia Muge dives right into the memory of the words and sings Sappho in ancient Greek, inviting us to travel through time and face the temptation of silence, before convoking an English poem by Fernando Pessoa to insist on the cadence of the hours, showing that time leads us to what Glissant called chaos-world, where we find the shock of contacts, the mixtures between very different realities, the identities and cultures that come into relationship with each other, without losing anything of their originality. This chaos-world is dominated by the sorcerer sea sung in Greek by another collaborator of the CD, Andreas Karakotas, that convokes an excerpt from the already evoked Hurrian Hymn to Nikkal and leads us to an Odyssey where Odysseus is on his way to his island, after a long journey through unknown lands. “Ithaca was everything”, says the poem, but it no longer exists. Odysseus has become a foreigner who takes the form of a beggar, a refugee – we might add today –, a migrant, whom Europe insults and lets him die in this immense cemetery called the Mediterranean. Then we enter a new thematic axis of the disc opposing utopia and dystopia, where the unforeseen, open to wanderings and sometimes to death, is inscribed, like that of Nicolas the fisherman, sung by Michales Loukovikas – the fisherman his mother is waiting for, as she does not know that her son drowned in the sea.

The Raft of the Medusa, by Théodore Géricault (1818-19). The shipwreck shocked everyone as the victims were Europeans (French); it became an oratorio by Hans Werner Henze, and a film by Iradj Azimi. Now that these wrecks concern non-Europeans, they became a routine…

The poetic and musical route opens up, nevertheless, to the vision of a utopia, referring to the famous island invented by Thomas More in 1516, and whose roots are found in Aristotle and Plato. Utopia, as we know, represents something perfect, inseparable from the quest. The political meaning of utopia is related to an imaginary government that is impossible to achieve. The transformation of utopia into dystopia reveals a melancholic tropism that concerns our representation of time and history marked by catastrophe where the dream can be transformed into a nightmare (this catastrophe of which Walter Benjamin, the German Jewish philosopher, spoke in the early 1930s, already sensing the horror of the Holocaust); or into Neverland’s lost kids, sung by Amélia Muge, in a beautiful adaptation of a traditional Thracian rhythm, arranged by António José Martins and Michales Loukovikas.

The question posed by Hölderlin (“What is the purpose of the poets in times of such indigence?”), gains great intensity, like a litany, when it is expressed with Hélia Correia’s voice that evokes the ruin of Hellas, abandoned by all the gods (above all the gods of Finance in the moment of the recent crisis). The dystopian nightmare is transmitted with Beethoven’s music, more precisely the 2nd movement of the Third Symphony, the Funeral March, adapted by Michales Loukovikas, to express what Hélia Correia describes as the Third Misery (title of a magnificent book of poetry).⁵ The “third misery” mentioned by Hélia Correia, is “that of those who just don’t listen nor ask questions… don’t remember”, and corresponds to the dehumanization of the world in which we live, populated by shadows, that world that has lost every sense of hospitality – We Talk About Shadows is rightly the title of this song, in one of the most beautiful sequences in the CD.

• ⁵ Hélia Correia, A Terceira Miséria, Lisbon, Relógio d’Água, 2012 (with Parthenon on the front cover).

The next thematic axis of this work finally addresses the issue of migration with the nostalgia that fuels the singing of the migrant, where we hear echoes of other well-known tunes, Violeta Parra’s voice, or Rosalía de Castro’s verses, set to music by José Niza and sung by Adriano Correia de Oliveira.

Throughout the album, we can see that the Relation presents itself as something dynamic that reveals the world in its transition between interior and exterior, subjective and objective, near and distant. This Relation, as Édouard Glissant certifies, is a knowledge in the sense of knowing about oneself and about others, when the artist opens himself up to the drama of the world, but it can also mean a universe where Alegria (Jubilation) is sometimes inscribed – it’s the title of a poem of José Saramago, adapted by Amélia Muge and António José Martins, based on a composition and arrangement by Giorgos Andreou.

The poetic and musical voyage finally converges in a celebration of the sea, a meeting space to revisit a celebrated cantiga de amigo (a friend’s song) of Martín Codax, Waves of the Sea of Vigo, sung by Michales Loukovikas (in Greek) and Amélia Muge (in Portuguese), with a melody of rebetiko by Panaiotis Tountas – a music of Relation par excellence. The last sequence of Archipelagos / Passages is projected into the future because, as Amélia Muge sings, “there is always a boat to appear” and “everything will soon converge”.

Promenade à Utopia, by Igor Bitman

In conclusion, we can certify that this remarkable work by Amélia Muge and Michales Loukovikas does not intend to present a static world of formal knowledge, but opens up to a universe of relationships and possible revelations. Thus we discover the world in its unpredictable diversity through a voyage made up of multiple itineraries that pass through places that populate our memory, designing a trajectory attentive to the dramas of contemporary democracy, but also to the ever renewed miracle of life, of the splendour of a landscape, the shivering of hope. The album works on a constant Relation between the subject, the world, poetic and musical writing, utopia and dystopia, corresponding to an emblematic route that leads us to overcome all borders, all walls, to design a geopoetics of archipelagic insularity like a necklace of islands that “are there always calling us”, as we listen to in the last passage of the disc. For all these reasons, we think that Archipelagos / Passages constitutes a beautiful illustration of the Glissantian concept of Relation fed by mobility and passages, which include decentralization, shivering, openness to the Multiple and the Diverse, but also an invitation to an ethical and political reflection that projects us into a plausible future, which must take into account the generosity of an imagination capable of transforming the world.

● Presentation of ARCHiPELAGOS / Passages in Paris, Fondation
Calouste Gulbenkian – Délégation en France, November 7, 2018.
● Published in Limite, Revista de Estudios Portugueses y de
la Lusofonía, Universidad de Extremadura, vol 12.2 / 2018
● Adapted into English: Michales Loukovikas

● See also: GIORGOS ANDREOU on “ARCHiPELAGOS”
● as well as: GIORGOS ANDREOU on “PERIPLUS”

ARCHiPELAGOS Authors: Manos Achalinotópoulos | Giorgos Andreou | Ludwig van Beethoven | Rosalía de Castro | Martín Codax | Hélia Correia | João de Deus | Euripides | José Gomes Ferreira | Friedrich Hölderlin | Anonymous Hurrian | Fernando Lopes-Graça | Michales Loukovikas | Giorgos Mitsakis | Amélia Muge | José Niza | Violeta Parra | Fernando Pessoa | Sappho | José Saramago | Armando Soares | Panagiotis Tountas | Vasilis Tsitsanis
Nucleus: Amélia Muge: voice, guitarra braguesa, percussion | Michales Loukovikas: voice, accordion, sound effects | Manos Achalinotópoulos: clarino (folk clarinet), voice | Kyriakos Gouventas: violin, viola (5-string violin) | Harris Lambrakis: ney, recorder (pipes) | Maria Monda trio: Sofia Adriana Portugal, Susana Quaresma, Tânia Cardoso | Dimitris Mystakidis: guitar, bouzouki, baglamás, tzourás (the bouzouki family) | Ricardo Parreira: guitarra portuguesa | António Quintino: double bass | Filipe Raposo: piano, accordion, synthesizers | José Salgueiro: percussion
Special Guests: Hélia Correia & Maria José Muge: recitation
Guests (pro-bono): Mariana Abrunheiro: voice | Catarina Anacleto: cello, voice | Niovi Benou: claps | Teresa Campos: voice | Pedro Casaes: voice | José Manuel David: voice | Ana Dias: harp | Kostas Hanís: vibraphone | Andreas Karakotas: voice | António José Martins: music box, percussion | Catarina Moura: voice | Thomás Natsis: flamenco guitar, claps | Paló: voice | Kosmás Papadópoulos: clarinet | Rita Maria: voice | Rui Vaz: voice
Plus: Cramol: female vocal group of the Workers’ Library of Oeiras | PSO: Plucked Strings Orchestra ‘Thanasis Thipinakis’ of the Patras Municipality | Children’s Choir, dir. Catarina Anacleto: Santiago Fantasia, Gabriel Leite, Sophia Van Epps, Ana Pita, Marta Semblano, Patrícia Arens Teixeira

AMÉLIA MUGE – βιογραφικό

AMÉLIA MUGE – βιογραφικό

/ENGLISH/ AMÉLIA MUGE – bio

Η Amélia Muge άρχισε να τραγουδά και να συνθέτει μελετώντας πιάνο, κιθάρα και διδασκαλία τής μουσικής στη Μοζαμβίκη όπου γεννήθηκε. Σπούδασε Ιστορία, επικοινωνία και μεθόδους περιφερειακής ανάπτυξης στο Πανεπιστήμιο του Maputo, καθώς και μουσική κινουμένων σχεδίων, οπτικοακουστικές τέχνες, design και σχέδιο στην Πορτογαλία όπου εγκαταστάθηκε το 1984.

 

 

Ασχολήθηκε με μουσική, ποίηση, χορό, θέατρο, κινούμενα σχέδια, πολυμέσα, εικαστικά, την τοπική ανάπτυξη, ενώ έγραψε και ζωγράφισε παιδικά βιβλία. Συνεργάστηκε με μουσικούς όπως οι José Mário Branco, Fausto, Júlio Pereira (Πορτογαλία), Amancio Prada, Ester Formosa, Camerata Meiga (Ισπανία), Elena Ledda, Lucilla Galeazzi, Riccardo Tesi (Ιταλία), και Pirin Folk Ensemble (Βουλγαρία). Έγραψε τραγούδια για άλλους ερμηνευτές όπως οι Mísia, Ana Moura, Cristina Branco, Camané, Pedro Moutinho, Gaiteiros de Lisboa, Mafalda Arnauth, Ana Laíns, και ανέλαβε την παραγωγή δίσκων άλλων καλλιτεχνών.

Το πρώτο της προσωπικό album, Múgica, κυκλοφόρησε το 1992. Ακολούθησε μετά από δυο χρόνια ο δίσκος Todos os Dias, που περιλήφθηκε από την εφημερίδα Público στα “100 κορυφαία album πορτογαλικής μουσικής τού αιώνα”, ενώ η ίδια προτάθηκε για τα βραβεία τής επιθεώρησης Blitz ως καλύτερη ερμηνεύτρια. Ασχολήθηκε και με την καλλιτεχνική διεύθυνση και προσαρμογή τής ηχητικής μπάντας τηλεοπτικών σειρών κινουμένων σχεδίων.

Taco a Taco

 

 

Το Βραβείο Zeca Afonso τής απονεμήθηκε δυο φορές: για το Maio Maduro Maio, αφιερωμένο στο έργο τού Zeca, που παρουσίασε το 1995 με τους J.M. Branco και João Afonso, και για την επόμενή της δουλειά, Taco a Taco, του 1998. Αυτήν την χρονιά συνεργάστηκε επίσης στον δίσκο Novas Vos Trago με διασκευασμένες παραδοσιακές μπαλάντες, στις Terras de Canto με τις E. Ledda και L. Galeazzi, και με τις Βουλγάρικες Φωνές τού Πιρίν στην Expo ’98 τής Λισαβόνας. Το 2002 εξέδωσε το album A Monte στην Πορτογαλία και τη Γερμανία.

Το θεατρικό της έργο για παιδιά και μεγάλους, O Dono do Nada, ανέβηκε στη Sintra το 2003 και στη Λισαβόνα το 2006. Το album Não Sou Daqui κυκλοφόρησε την επόμενη χρονιά. Ακολούθησε ο δίσκος-λεύκωμα, Uma Autora, 202 Canções – όσα και τα τραγούδια της που ήταν καταχωρημένα στη SPA (Ένωση Πορτογάλων Δημιουργών) το 2009. Την άλλη χρονιά η Ευρωπαϊκή Πολιτιστική Πρωτεύουσα του Guimarães 2012 την κάλεσε να διευθύνει το φωνητικό σχήμα Outra Voz. Το 2011 η SPA την ανακήρυξε κορυφαία δημιουργό τού fado.

 
Σε συνεργασία με τον Μιχάλη Λουκοβίκα, απέδωσε στα πορτογαλικά Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού (O Ouro do Céu), ένα δίγλωσσο βιβλίο-CD με μουσική του σε ποίηση Άρη Αλεξάνδρου, που εκδόθηκε το 2011 στην Πορτογαλία. Η σύμπραξή τους συνεχίστηκε με την κυκλοφορία τού album Periplus / deambulações luso-gregas (ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις) τον Φλεβάρη τού 2012, με μουσική και ποίηση από Πορτογαλία και Ελλάδα και προσκεκλημένους την Hélia Correia, την Ελένη Τσαλιγοπούλου και την χορωδία Outra Voz. Η διεθνής έκδοση, Periplus / Luso-Hellenic Wanderings, κυκλοφόρησε στην Ελλάδα τον Οκτώβρη. Στο μεταξύ, η Amélia συμμετείχε στην παραγωγή των βραβευμένων Ruelles στη Γαλλία, με μαθητές να ερμηνεύουν με Πορτογαλόφωνους καλλιτέχνες τραγούδια των χωρών τους (Πορτογαλία, Βραζιλία, Πράσινο Ακρωτήρι).

Η τελευταία της δουλειά, Amélia com versos de Amália, σε στίχους τής Amália Rodrigues, κυκλοφόρησε αμέσως μετά από τη σύμπραξή της με το Kronos Quartet στη συναυλία τού κουαρτέτου στη Λισαβώνα το Νοέμβρη τού 2014, παρουσιάστηκε στο Culturgest τον Ιανουάριο του 2015 και κρίθηκε ως ο καλύτερος δίσκος τού 2014 στην Πορτογαλία (Expresso και Público).

Το τελευταίο εγχείρημα των Amélia Muge και Μιχάλη Λουκοβίκα, ARCHiPELAGOS / Passagens (ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι), εκδόθηκε τον Νοέμβρη τού 2017, και πρωτοπαίχθηκε στο θέατρο Sãο Luiz τής Λισαβόνας, με εξαιρετικές κριτικές στον Τύπο. Στην Ελλάδα, παρουσιάστηκε στον Ιανό τής Αθήνας, τον Μάιο του 2018, με ανάλογη υποδοχή. Το ταξίδι τώρα συνεχίζεται, με στάσεις σε διάφορα άλλα μέρη τής Πορτογαλίας, μεταξύ αυτών και στη Μαδέρα, όπως και στο Παρίσι, και – ποιος ξέρει; – μπορεί και σε άλλα μέρη τής Ελλάδας.

● Με αφετηρία το αρχιπέλαγος (το Αιγαίο) του Friedrich Hölderlin, και συγκινημένοι από την τραγωδία Ορέστης τού Ευριπίδη (408 ΠΚΧ), ταξιδεύουμε στη Συρία για ν’ ακούσουμε έναν αρχαίο ύμνο (1400 ΠΚΧ) ως νανούρισμα… αφύπνισης, ή ως μοιρολόι τής Μάγισσας Θάλασσας για το δράμα των προσφύγων. Διασχίζοντας τη Μεσόγειο και τις Ηράκλειες Στήλες, περιπλέουμε τη Μακαρονησία (τις Μακάρων νήσους, ή τα Ηλύσια: Αζόρες, Μαδέρα, Κανάρια και Πράσινο Ακρωτήρι) αναζητώντας την Cesária Évora.

Επιστροφή στην Ελλάδα, με τη Σαπφώ να τραγουδά τον έρωτα και τη μοναξιά, αλλά και στην Πορτογαλία, με την κόπωση του είναι, του Fernando Pessoa. Από την ταβέρνα τού λιμανιού, όπου οι João de Deus, Γιώργος Μητσάκης και Βασίλης Τσιτσάνης τραγουδούν για ταξίδια δίχως γυρισμό, πετούμε σε νησιά τής φαντασίας: την Ουτοπία, την Ιθάκη τής Πηνελόπης, και την Χώρα τού Ποτέ, με τα παιδιά που χάθηκαν χορεύοντας… ζωναράδικο!

Η Hélia Correia μας “προσγειώνει” στην εποχή τής ένδειας, χωρίς θεούς ή Αργοναύτες, δίχως πόλη ή Αγορά, με τον Πάνα νεκρό στα νησιά τού Αιγαίου, στον χαμό τής Ελλάδας, ή στην Αλεξάνδρεια τυλιγμένη στις φλόγες, στον αντίποδα της δημοκρατίας τού Περικλή, υπό τους ήχους τού Πένθιμου εμβατηρίου τού Ludwig van Beethoven.

Στα τραγούδια τής νοσταλγίας, ο Τσιτσάνης συναντά τους Rosalía de Castro, José Niza, Armando Soares, και Violeta Parra, καθώς σμίγουν Ελλάδα, Γαλικία, Πορτογαλία, Πράσινο Ακρωτήρι και Χιλή, για ν’ ακολουθήσουν οι χαρές και οι χοροί τού νόστου, με τον José Saramago και τον Γιώργο Ανδρέου. Άλλη μια συνάντηση, στους μύθους των κυμάτων, είναι εκείνη του μεσαιωνικού βάρδου Martín Codax με τον συνθέτη τού ρεμπέτικου Παναγιώτη Τούντα, καταλήγοντας σ’ ένα γλέντι με μιαν ιδιόμορφη ελληνοπορτογαλική και αφροανδαλουσιανή bulería: όσοι πιστοί (στην τέχνη) προσέλθετε – είστε όλοι ευπρόσδεκτοι!

Το ταξίδι συνεχίζεται…

●

Κάποια φεστιβάλ και συναυλίες

• Πορτογαλία, Λισαβόνα: Misty Fest· Culturgest, Centro Cultural de Belém, Μεγάλο Αμφιθέατρο Ιδρύματος Gulbenkian, Teatro São Luiz. Sintra: Centro Cultural Olga Cadaval. Almada: Solar dos Zagalos, Αμφιθέατρο Lopes Graça. Seixal: Festival Cantigas do Maio. Πόρτο: Festival Inter-Céltico· Teatro Sá da Bandeira, Palácio de Cristal, Casa da Música, Coliseu. Κοΐμπρα: Festival Zeca Afonso· Teatro Gil Vicente. Guimarães: Centro Cultural Vila Flor· Συναυλία λήξης τής Πολιτιστικής Πρωτεύουσας. Viseu: Teatro Viriato. Αβέιρο: Teatro Aveirense. Έβορα: Teatro Garcia de Resende. Sines: Festival Músicas do Mundo. Algarve: Encontros do DeVIR· Φάρο: Teatro Lethes.
• Γαλλία, Παρίσι: Cité de la Musique, Institut du Monde Arabe, Méditerranée, Méditérranées. Bourg-en-Bresse: Les Temps Chauds. Rouen: Tranches d’Europe Express. Rennes: Les Tombées de la Nuit. Aigues-Mortes: 7 Nuits d’Encens. Montpellier: Les Voix du Sud. Amilly: Fête de l’Europe. Κορσική: Rencontres de Musiques Classique et Contemporaine de Calenzana.
• Ολλανδία, Άμστερνταμ: Concertgebouw; Wereldmuziek, Μουσικές συναντήσεις ευρωπαϊκής παράδοσης.
• Ισπανία, Μαδρίτη: Festival Folk. Βαρκελώνη: Barnasants. Κόρδοβα: Grande Teatro de Córdova.
• Ιταλία: Sete Sóis, Sete Luas· Itinerari Folk. Σικελία: Festival Novas Musicas.
• Τσεχία, Πράγα: Πορτογαλόφωνες συναντήσεις.
• Βραζιλία, Rio de Janeiro: Festival Tão Longe, Tão Perto.
• Ελλάδα, Θεσσαλονίκη: Δημήτρια, Womex. Αθήνα: Ιανός

●

Σημαντικές διακρίσεις

• 1994-1995: ο δίσκος Todos os Dias περιλήφθηκε στα “100 καλύτερα album πορτογαλικής μουσικής τού αιώνα” από την εφημερίδα Público και η Αμέλια προτάθηκε για τα βραβεία τής επιθεώρησης Blitz ως καλύτερη τραγουδίστρια.
• 1995/1998: τιμήθηκε δυο φορές με το Βραβείο Zeca Afonso: για το Maio Maduro Maio και για το Taco a Taco.
• 2011: η SPA την ανακήρυξε κορυφαία δημιουργό τού fado.
• 2013: η SPA περιέλαβε τον Περίπλου στα τρία καλύτερα album τού 2012· η κριτική επιτροπή τού ιστότοπου Sopa da Pedra τον επέλεξε ως το καλύτερο album τής χρονιάς· οι Mundofonias τής Ισπανικής Ραδιοτηλεόρασης (RTVE) τον περιέλαβαν στους καλύτερους δίσκους τού 2012 διεθνώς· ο Περίπλους ήταν υποψήφιος και για τα δέκα καλύτερα album τής χρονιάς τού βρετανικού περιοδικού fRoots.
• 2013: η Αμέλια κέρδισε το Βραβείο τής Ακαδημίας Charles Cros για τον δίσκο Ruelles.

●

Επιλογή δισκογραφίας

• 1992: Múgica, Amélia Muge
• 1994: Todos os Dias, Amélia Muge
• 1995: Maio Maduro Maio, Amélia Muge, João Afonso, José Mário Branco
• 1996: Ó Tambor, Rui Júnior
• 1997: Rosas a Rosalía, Amancio Prada
• 1998: Taco a Taco, Amélia Muge
• 1998: Novas Vos Trago, Amélia Muge, Brigada Victor Jara, Gaiteros de Lisboa, João Afonso, Sérgio Godinho
• 1999: Habelas Hailas, Camerata Meiga
• 2002: A Monte, Amélia Muge (Πορτογαλία και Γερμανία)
• 2003: A Ópera Mágica do Cantor Maldito, Fausto
• 2006: O Dono do Nada, Amélia Muge
• 2007: Não Sou Daqui, Amélia Muge
• 2008: Meu Bem, Meu Mal, José Barros e Navegante
• 2009: Uma Autora, 202 Canções, Amélia Muge
• 2011: Os Fados e as Canções do Alvim, Fernando Alvim
• 2011: Ciclorama, A Presença das Formigas
• 2012: Periplus / deambulações luso-gregas (Luso-Hellenic Wanderings), Amélia Muge, Μιχάλης Λουκοβίκας (Πορτογαλία και Ελλάδα)
• 2012: Ruelles, Amélia Muge, Teófilo Chantre, Magna Fereira, Roda do Cavaco, Choeurs d’enfants de l’Ain
• 2014: Canto & Autores 06, Amélia Muge
• 2014: Amélia com Versos de Amália, Amélia Muge, Amália Rodrigues
• 2017: ARCHiPELAGOS / Passagens, Amélia Muge, Μιχάλης Λουκοβίκας

●

>> MICHALES LOUKOVIKAS – bio

AMÉLIA MUGE – bio

AMÉLIA MUGE – bio

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ AMÉLIA MUGE – βιογραφικό

Amélia Muge started singing and composing while studying piano, guitar and music education in Mozambique where she was born. She also studied History, communication and training for development in the University of Maputo, as well as music for animation, design, drawing and audio-visual arts in Portugal where she moved in 1984.

 

 

 

 
She has participated in projects related to music, poetry, dance, theatre, animation, multimedia, visual arts, training for local development, and also written and drawn books for children. She has worked with musicians such as José Mário Branco, Fausto, Júlio Pereira (Portugal); Amancio Prada, Ester Formosa, Camerata Meiga (Spain); Elena Ledda, Lucilla Galeazzi, Riccardo Tesi (Italy); and Pirin Folk Ensemble (Bulgaria). She has composed for other artists such as Mísia, Ana Moura, Cristina Branco, Camané, Pedro Moutinho, Gaiteiros de Lisboa, Mafalda Arnauth, Ana Laíns, and produced other artists’ discs.

Múgica, her first solo album, was released in 1992, followed by Todos os Dias two years later. The latter was included in the “100 best Portuguese music albums ever” by the Público newspaper; she was also nominated for the Blitz review prizes as best female singer. Around that time she started directing and adapting TV cartoon soundtracks into Portuguese – a work that lasted for almost ten years.

Taco a Taco

 

 

 
She was awarded the Zeca Afonso Prize twice: in 1995 for Maio Maduro Maio, dedicated to Zeca’s work and presented together with J.M. Branco and João Afonso, and for her new disc, Taco a Taco, in 1998. That year she also collaborated in Novas Vos Trago, where traditional romances were recreated, in Terras de Canto with E. Ledda and L. Galeazzi, and in As vozes embarcam with the Pirin Bulgarian Voices in the Lisbon Expo ’98. In 2002 she released A Monte in Portugal and Germany.

 
Her children’s play O Dono do Nada was staged in Sintra in 2003 and three years later in Lisbon. Her album Não Sou Daqui was released in 2007, followed by the disc-book Uma Autora, 202 Canções – as many as her songs registered in the Society of Portuguese Authors (SPA) in 2009. The next year she was invited by the Guimarães European Capital of Culture 2012 to direct the vocal group Outra Voz, while in 2011 she was honoured as one of the most important fado lyricists and composers by SPA.

 
Working with Michales Loukovikas, she adapted into Portuguese his book-disc The Gold in the Sky (O Ouro do Céu), based on Ares Alexandrou’s poetry, and published in Portugal in 2011. This partnership continued with Periplus / deambulações luso-gregas, released in February 2012, featuring music and poetry from Portugal and Hellas, with Hélia Correia, Eleni Tsaligopoulou and Outra Voz as special guests. Its international edition, Periplus / Luso-Hellenic Wanderings, was released in Greece in October. In the meantime, Amélia participated in the production of Ruelles in France, where children interacted with guest artists from Lusophone countries and sang their songs.

Her next work Amélia com versos de Amália, based on Amália Rodrigues‘ verses, was released immediately after her collaboration with Kronos Quartet in their Lisbon concert in November 2014. It was presented in Culturgest in January 2015, and rated as the best album of 2014 in Portugal (Expresso and Público).

Amélia Muge and Michales Loukovikas’ latest project, ARCHiPELAGOS / Passages, issued in November 2017, was premiered at the Sãο Luiz Theatre, Lisbon, with excellent reviews in the press. In Greece, it was presented at Ianos, Athens, in May 2018, with equal reception. The voyage goes on, with stops at several other places in Portugal, including Madeira, in Paris, France, and – who knows? – maybe elsewhere in Greece, as well.

● With Friedrich Hölderlin’s archipelago (i.e. the Aegean) as a starting point, and deeply moved with Euripides’ tragedy Orestes (408 BCE), we voyage to Syria to listen to an ancient hymn (1400 BCE) as a lullaby of… awakening, or as a lament of the Sorceress Sea about the refugees’ drama. Crossing the Mediterranean and the Pillars of Heracles, we sail around Macaronesia (Macárōn nẽsoe, or Elysium: the Azores, Madeira, the Canaries and Cape Verde) in search of Cesária Évora.

We sail back to Greece, with Sappho singing about love (eros) and loneliness, or to Portugal, with Fernando Pessoa’s weariness of being. From a harbour’s tavern, where João de Deus, Giorgos Mitsakis and Vasilis Tsitsanis sing of voyages with no return, we fly to imaginary islands: Utopia, Ithaca of Penelope, and Neverland, where lost kids dance a… Thracian traditional dance!

Hélia Correia “takes us down to earth” in times of indigence, without gods or Argonauts, polis or agora, with Pan dead on the Aegean islands, in the ruin of Hellas, or in Alexandria engulfed in flames, in the antipode of Pericles’ democracy, to the accompaniment of Ludwig van Beethoven’s Marcia funebre.

In the songs of nostalgia, Tsitsanis meets Rosalía de Castro, José Niza, Armando Soares, and Violeta Parra, as Greece, Galicia, Portugal, Cape Verde, and Chile are joined together. Joys and dances of nostos follow, with José Saramago and Giorgos Andreou. Another meeting, on the sea waves, is that between the medieval minstrel Martín Codax and the rebetiko composer Panagiotis Tountas, concluding the voyage in a feast with a peculiar Greco-Portuguese and Afro-Andalusian bulería: o come, all ye faithful (to art) – you are all welcome!

The voyage goes on…

●

Some Festivals and Venues

• Portugal, Lisbon: Misty Fest; Culturgest, Centro Cultural de Belém, Gulbenkian Grande Auditório, Teatro São Luiz. Sintra: Centro Cultural Olga Cadaval. Almada: Solar dos Zagalos, Auditório Lopes Graça. Seixal: Festival Cantigas do Maio. Porto: Festival Inter-Céltico; Teatro Sá da Bandeira, Palácio de Cristal, Casa da Música, Coliseu. Coimbra: Festival Zeca Afonso; Teatro Gil Vicente. Guimarães: Centro Cultural Vila Flor; European Capital of Culture final show. Viseu: Teatro Viriato. Aveiro: Teatro Aveirense. Évora: Teatro Garcia de Resende. Sines: Festival Músicas do Mundo. Algarve: Encontros do DeVIR; Faro: Teatro Lethes.
• France, Paris: Cité de la Musique, Institut du Monde Arabe, Méditerranée, Méditérranées. Bourg-en-Bresse: Les Temps Chauds. Rouen: Tranches d’Europe Express. Rennes: Les Tombées de la Nuit. Aigues-Mortes: 7 Nuits d’Encens. Montpellier: Les Voix du Sud. Amilly: Fête de l’Europe. Corsica: Rencontres de Musiques Classique et Contemporaine de Calenzana.
• Netherlands, Amsterdam: Concertgebouw; Wereldmuziek, Musical Meetings of the European Tradition.
• Spain, Madrid: Festival Folk. Barcelona: Barnasants. Córdova: Grande Teatro de Córdova.
• Italy: Sete Sóis, Sete Luas; Itinerari Folk. Sicily: Festival Novas Musicas.
• Czech Republic, Prague: Lusophony meetings.
• Brazil, Rio de Janeiro: Festival Tão Longe, Tão Perto.
• Greece, Thessalonica: Demetria Festival, Womex. Athens: Ianos.

●

Main Distinctions

• 1994-1995: Todos os Dias was included in the “100 best Portuguese music albums ever” by the Público newspaper; Amélia was also nominated for the Blitz review prizes as best female singer.
• 1995/1998: she was awarded the Zeca Afonso Prize twice: for Maio Maduro Maio and Taco a Taco.
• 2011: she was honoured as one of the most important fado lyricists and composers by SPA.
• 2013: SPA selected Periplus among the three best albums of 2012; the jury of the Sopa da Pedra blogspot elected it as the best album of the year; Mundofonias of RTVE selected it among the best discs of 2012 in the world; Periplus was also nominated for the British fRoots charter with the ten best albums of the year.
• 2013: Amélia won the Académie Charles Cros Award for Ruelles.

●

Selected Discography

• 1992: Múgica, Amélia Muge
• 1994: Todos os Dias, Amélia Muge
• 1995: Maio Maduro Maio, Amélia Muge, João Afonso, José Mário Branco
• 1996: Ó Tambor, Rui Júnior
• 1997: Rosas a Rosalía, Amancio Prada
• 1998: Taco a Taco, Amélia Muge
• 1998: Novas Vos Trago, Amélia Muge, Brigada Victor Jara, Gaiteros de Lisboa, João Afonso, Sérgio Godinho
• 1999: Habelas Hailas, Camerata Meiga
• 2002: A Monte, Amélia Muge (Πορτογαλία και Γερμανία)
• 2003: A Ópera Mágica do Cantor Maldito, Fausto
• 2006: O Dono do Nada, Amélia Muge
• 2007: Não Sou Daqui, Amélia Muge
• 2008: Meu Bem, Meu Mal, José Barros e Navegante
• 2009: Uma Autora, 202 Canções, Amélia Muge
• 2011: Os Fados e as Canções do Alvim, Fernando Alvim
• 2011: Ciclorama, A Presença das Formigas
• 2012: Periplus / deambulações luso-gregas (Luso-Hellenic Wanderings), Amélia Muge, Michales Loukovikas (Portugal-Greece)
• 2012: Ruelles, Amélia Muge, Teófilo Chantre, Magna Fereira, Roda do Cavaco, Choeurs d’enfants de l’Ain
• 2014: Canto & Autores 06, Amélia Muge
• 2014: Amélia com Versos de Amália, Amélia Muge, Amália Rodrigues
• 2017: ARCHiPELAGOS / Passagens, Amélia Muge, Michales Loukovikas (Portugal-Greece)

●

>> MICHALES LOUKOVIKAS – bio