Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ

Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ

/ENGLISH/ Chronicle 27. AN ARCHAEOLOGIST’S WATERLOO

● Ἐμπόρια σ’ Αίγυπτο και Λεβάντε ●
Το Βατερλώ τού Leonard Woolley ● Περιοδεύοντες Μινωίτες Καλλιτέχνες ● Δεσμοί Κρήτης κι Αιγύπτου ● Διαφορές Μινωικής και Φαραωνικής Κοινωνίας και Τέχνης

του Μιχάλη Λουκοβίκα

… Νὰ εὔχεσαι νάναι μακρὺς ὁ δρόμος…
Πολλὰ τὰ καλοκαιρινὰ πρωιὰ νὰ εἶναι,
ποὺ μὲ τί εὐχαρίστηση, μὲ τί χαρά,
θὰ μπαίνῃς σὲ λιμένας πρωτοϊδωμένους!
Νὰ σταματήσῃς σ’ ἐμπορεῖα φοινικικά,
καὶ τὲς καλὲς πραγμάτειες ν’ ἀποκτήσῃς…
Σὲ πόλεις αἰγυπτιακὲς πολλὲς νὰ πᾶς,
νὰ μάθῃς καὶ νὰ μάθῃς ἀπ’ τοὺς σπουδασμένους…

(Κωνσταντίνου Π. Καβάφη, Ἰθάκη)

Μινωίτισσα

ΥΠΟ ΚΑΝΟΝΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ, κάθε φορά που έχεις να παρουσιάσεις ένα θέμα και χρειάζεσαι τεκμηρίωση, γνωρίζεις, σε γενικές γραμμές, ἐκ τῶν προτέρων, τι ψάχνεις να βρεις, αναζητώντας στοιχεία. Κάποτε, όμως, ο μίτος που έχεις ἀνὰ χεῖρας, για να μην χαθείς στον λαβύρινθο της Ιστορίας, σε οδηγεί προς απροσδόκητες διεξόδους, σε παράξενα τοπία, αγκυροβολώντας “σὲ λιμένας πρωτοϊδωμένους!” Και τότε γεννιέται η διακαής σου επιθυμία “νὰ σταματήσῃς σ’ ἐμπορεῖα φοινικικά… | σὲ πόλεις αἰγυπτιακὲς πολλὲς νὰ πᾶς, | νὰ μάθῃς καὶ νὰ μάθῃς ἀπ’ τοὺς σπουδασμένους”, όπως μας συμβουλεύει ο Ἀλεξανδρινὸς στην Ἰθάκη του. Πρόκειται, όντως, για τις ευτυχέστερες στιγμές μιας έρευνας!

Ακριβώς αυτό συνέβη όταν, από τα αιγαιακά ἐμπόρια (ή κι ἐμπορεῖα), στον ιστορικό χώρο τής Μεσογείου, βρέθηκα ν’ ακολουθώ περιοδεύοντες Κρῆτες καλλιτέχνες σε τόπους μακρινούς! Είχα αισθανθεί την ανάγκη να παραθέσω περισσότερα στοιχεία περί των εμπορίων, όταν σας μίλησα στο προηγούμενο Χρονικό για τη Ναύκρατι, συνειδητοποιώντας πως έχω ήδη χρησιμοποιήσει τον όρο αρκετές φορές, σε συνδυασμό με αποικίες κι εμπορικούς σταθμούς. Όμως, ένα εμπόριο, ούτε ακριβώς αποικία ήταν, ούτε κι εμπορικός σταθμός, παρά τις ομοιότητες. Γράφοντας στην Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Κόσμου περί Εμπορίων και εμπορικών σταθμών, ο Ηλίας Πετρόπουλος επιχείρησε να ξεκαθαρίσει τα πράγματα:

Ο όρος εμπόριον ως είδος εγκατάστασης ή οικισμού εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στην αρχαία γραμματεία σχετικά αργά, κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με την άποψη ορισμένων ερευνητών, ως εμπόριον νοείται ο τόπος δράσης τού εμπόρου, δηλαδή του ταξιδευτή με τα εμπορεύματα. Η λέξη έμπορος ετυμολογικά προέρχεται από την πρόθεση εν και τη λέξη πόρος, που σημαίνει δρόμος και μάλιστα διά θαλάσσης. Η λέξη αυτή εμφανίζεται στην Οδύσσεια του Ομήρου δύο φορές. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις ο επικός ποιητής εννοεί προφανώς έναν ταξιδευτή ιδιώτη για επαγγελματικούς λόγους. Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η λέξη εμπόριον προέκυψε από τη λέξη έμπορος. Η λέξη αυτή είναι δυστυχώς άγνωστη στις πινακίδες τής [μυκηναϊκής] Γραμμικής Β και αυτό προκαλεί μεγάλη εντύπωση, αλλά ταυτόχρονα οδηγεί και στο εύλογο συμπέρασμα ότι πρόκειται για επινόηση μεταγενέστερων χρόνων. Από την σχετική έρευνα έχει προκύψει το πόρισμα ότι τελικά η λέξη ή ο όρος εμπόριον (με την έννοια της εγκατάστασης ή του οικισμού και όχι της απλής εμπορικής συναλλαγής ή ανταλλαγής προϊόντων) για πρώτη φορά, τουλάχιστον σε γραπτή μορφή, εμφανίζεται στο έργο τού Ηροδότου, στα μέσα δηλαδή του 5ου αιώνα π.Χ. Από τον 4ο αιώνα π.Χ. η λέξη αυτή απαντά αναγεγραμμένη σε μία επιγραφή (γνωστή ως επιγραφή τής Πιστύρου) που ήρθε στο φως σχετικά πρόσφατα σε έναν οικισμό τής σύγχρονης βουλγαρικής (αρχαίας θρακικής) ενδοχώρας, πλησίον τής Φιλιππούπολης…

Ἐμπόριον < Ἔμπορος < ἐν + πόρος =
ο ευρισκόμενος σε δρόμο διὰ θαλάσσης

Η βαβυλωνιακή γαμήλια αγορά (1875), του Edwin Long,
που βασίστηκε σε περιγραφή τού Ηροδότου

Σύμφωνα με τις πληροφορίες που μπορούμε να αντλήσουμε από το τέταρτο βιβλίο [των Ἱστοριῶν] τού Ηροδότου, τη Μελπομένη, στον Εύξεινο Πόντο υπήρχαν αρκετά εμπόρια, όπως ακριβώς τα χαρακτηρίζει ο ίδιος ο αρχαίος ιστορικός… Υπάρχουν όμως και πολλές άλλες αναφορές διασκορπισμένες στα υπόλοιπα οκτώ βιβλία τού Ηροδότου. Πρόκειται για εμπόρια που βρίσκονται εκτός παρευξείνιου χώρου, και συγκεκριμένα εντοπίζονται στη Μεσόγειο. Εξ όλων αυτών σοβαρό προβληματισμό προκαλεί η περίπτωση της Ναύκρατης, την οποία ο αρχαίος ιστορικός μνημονεύει και ως πόλη και ως εμπόριον. Για το θέμα αυτό έχουν γραφτεί πολλές επιστημονικές μελέτες, δίχως ωστόσο να μπορούμε μέχρι σήμερα να προσδιορίσουμε με απόλυτη βεβαιότητα το χαρακτήρα τού οικισμού αυτού κατά τη διάρκεια της πρώιμης ιστορίας του. Ο όρος που συνήθως λαμβάνεται ως αντίθετος του εμπορίου είναι η αποικία, η οποία θεωρείται ότι αποτελούσε μια ολοκληρωμένη μορφή εγκατάστασης κατά τα πρότυπα των αρχαίων ελληνικών πόλεων, δηλαδή με σαφή πολιτειακή και κοινωνική οργάνωση. Η αποικία προφανώς είχε χτιστεί με προσχεδιασμένο πλάνο δράσης και με την ευλογία τού θεού (ή των θεών) μέσω χρησμού, καθώς και με κάθε επισημότητα από την πλευρά τής μητρόπολης, διέθετε αγροτική χώρα και νόμισμα… Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις το εμπόριον ήταν και ένας οικισμός με αρκετά οργανωμένη πολιτεία και θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως πρωτο-πόλις ή πρωτο-οικισμός, με την έννοια ότι μπορούσε να αποτελέσει το προστάδιο της ίδρυσης μιας αποικίας ή μιας πόλης.

Τοπίο με ποτάμι, ζωφόρος στο Ακρωτήρι τής Θήρας – όταν η Σαντορίνη είχε ακόμη ποτάμια…

Αλεξάνδρεια, Ναύκρατις, Αύαρις, Σάις, Πηλούσιον, Μέμφις και Θήβες, που αναφέρονται σε αυτό το Χρονικό.

Τα εμπόρια, κατά τη Wikipedia, ήταν περιοχές που οι έμποροι μιας χώρας είχαν στην διάθεσή τους στο έδαφος μιας τρίτης χώρας, για την προώθηση των επιχειρηματικών τους συμφερόντων. Περίφημα εμπόρια στην Αίγυπτο, εκτός της Ναυκράτεως, ήταν μεταξύ πολλών άλλων η Αὔαρις, και η Σάϊς, όπου πήγε ο Ἀθηναῖος νομοθέτης Σόλων το 590 ΠΚΧ, για ν’ αποκτήσει τις γνώσεις των Αιγυπτίων, έτσι ώστε “νὰ μάθῃ ἀπ’ τοὺς σπουδασμένους”. Αντίστοιχα εμπόρια υπήρχαν και στο Λεβάντε, σαν τον Λιμένα (Al-Mina) και το Ποσείδιον (Bassit) στη Συρία. Η Σάις (Sais, ή Zau στ’ αρχαία αιγυπτιακά) βρισκόταν στο δυτικό Δέλτα τού Νείλου, και πολιούχος της ήταν η θεά Νήιθ. Οι Ἕλληνες, όπως οι Ἡρόδοτος, Πλάτων, και Διόδωρος Σικελιώτης, την ταύτιζαν με την Ἀθηνᾶ, και ὡς ἐκ τούτου, θεωρούσαν δεδομένη την αρχέγονη σχέση της με την Αθήνα. Κατά τον Διόδωρο, η Σάις χτίστηκε από την Αθηνά πριν από τον κατακλυσμό, που υποτίθεται πως κατέστρεψε την Αθήνα και την Ατλαντίδα. Εκείνη την εποχή αφανίστηκαν όλες οι ελληνικές πόλεις, ενώ, αντίθετα, οι αιγυπτιακές επέζησαν. Στον Τίμαιο και τον Κριτία τού Πλάτωνα (γύρω στο 360 ΠΚΧ), ένας ιερέας εμπιστεύεται στον Σόλωνα την ιστορία για την στρατιωτική επιδρομή τής Ἀτλαντίδος εναντίον τής Ἑλλάδος και της Αἰγύπτου, αλλά και τη συντριβή και τον όλεθρό της, ως επακόλουθο φυσικής καταστροφής.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Η ιστορία τής Ατλαντίδας ίσως να συνδέεται είτε με το λιώσιμο των πάγων, μετά από την τελευταία εποχή των πάγων (όμως τότε η Ἑλλὰς δεν υπήρχε), ή με τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και την επακόλουθη κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Αυτός μπορεί να είναι ο “κατακλυσμός” που καταστρέφει την Ελλάδα, ενώ η Αίγυπτος μετά βίας επιβιώνει… (Βλέπε Χρονικά 18, 19, και 20, κυρίως το τελευταίο).

Taureador (ταυροκαθάψια): σπάραγμα νωπογραφίας από την Αύαρι (16ος αι. ΠΚΧ)

Η Αύαρις, ή Άβαρις (Avaris, η σύγχρονη Tell el-Dab’a), η πρωτεύουσα της Αιγύπτου υπό τον ζυγό των Χαναναίων Υξώς, βρισκόταν και αυτή στο Δέλτα τού Νείλου στα βορειοανατολικά. Η θέση της, στην καρδιά των εμπορίων τής Αιγύπτου, την είχε καταστήσει σπουδαίο διοικητικό κι εμπορικό κέντρο. Οι ανασκαφές εκεί αποκάλυψαν ένα πολυσύχναστο λιμάνι ανεφοδιασμού 300 και πλέον πλοίων στη διάρκεια μιας εμπορικής σαιζόν. Τα τεχνουργήματα σ’ ένα τμήμα των ανακτόρων, ενδεχομένως ναό, περιλαμβάνουν προϊόντα απ’ όλες τις περιοχές τού Αἰγαίου. Το πιο εντυπωσιακό είναι πως υπήρχαν μέχρι και μινωικού τύπου τοιχογραφίες, παρόμοιες μ’ εκείνες που βρέθηκαν στην Κρήτη, στο ανάκτορο της Κνωσού. Πιθανολογείται πως ήταν στενές οι επαφές με τους τότε ηγεμόνες τής Αιγύπτου, όποιοι και αν ήταν αυτοί, και το μεγάλο οικοδόμημα με τις νωπογραφίες εξασφάλιζε τη δυνατότητα στους Μινωίτες να έχουν θρησκευτική ζωή, με τις τελετές τους στην Αίγυπτο. Κατά τον Γάλλο αρχαιολόγο Yves Duhoux, θα πρέπει να υπήρχε και μινωική αποικία σε κάποιο νησί στο Δέλτα τού Νείλου.

Μινωίτισσες κυρίες στα μπλέ, νωπογραφία (1525-1450 ΠΚΧ)

Εκτός τού Αιγαίου, μόνον τρία μέρη διαθέτουν αδιαμφισβήτητα ίχνη μινωικού πολιτισμού: ένα είναι η Αύαρις στην Κάτω Αίγυπτο, ενώ τ’ άλλα δυο, Kabri και Alalakh, βρίσκονται στο Λεβάντε. Το Κάμπρι, στην βόρεια Παλαιστίνη, κοντά στα σύνορα του Λιβάνου, ξεχωρίζει για τις μινωικού τύπου νωπογραφίες του. Το καλοκαίρι τού 2009 αποκαλύφθηκαν εκεί κι άλλες τοιχογραφίες αιγαιακής τεχνοτροπίας. Για κάποιον λόγο, οι Χαναναίοι ηγεμόνες τής πόλης θέλησαν να τη συσχετίσουν με τη μεσογειακή κουλτούρα, και να μην υιοθετήσουν τις συριακές, ή μεσοποτάμιες μορφές τέχνης, όπως είχαν κάνει άλλες πόλεις τής Χαναάν. Η Αλαλάχ ήταν πόλη-κράτος τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου, στην περιοχή όπου επρόκειτο να ιδρυθεί η Ἀντιόχεια των Σελευκιδών, στα τέλη τού 4ου ΠΚΧ αιώνα. Η αρχική εγκατάσταση δημιουργήθηκε πριν από το 2000 ΠΚΧ, όταν χτίστηκε το πρώτο ανάκτορο. Η Αλαλάχ θα καταστράφηκε από τους Λαούς τής Θάλασσας, στον 12ο αιώνα ΠΚΧ (όπως και τόσες πόλεις στα παράλια της Ανατολίας και του Λεβάντε), δεν ξανακατοικήθηκε ποτέ, και την θέση της πήρε κατά την εποχή τού σιδήρου ο κοντινός Λιμήν (Al-Mina).

Απόλλων Μαντίκλου, από τη γεωμετρική στην ανατολίζουσα περίοδο (±700-675 ΠΚΧ, Θήβα)

Αλ-Μίνα (“Το Λιμάνι”, στ’ αραβικά) είναι τ’ όνομα που έδωσε ο αρχαιολόγος Leonard Woolley σε αυτόν τον αρχαίο εμπορικό σταθμό, στις εκβολές τού Ορόντη. Κατά τον Woolley, ήταν μια πρώιμη ελληνική εμπορική αποικία, που ιδρύθηκε λίγο πριν από το 800 ΠΚΧ, σε άμεση αντιπαράθεση με τους Φοίνικες νοτιότερα. Οι μεγάλες ποσότητες ελληνικών αγγείων εκεί επιβεβαιώνουν τις στενές σχέσεις που είχε ἐξ ἀρχῆς ο Λιμήν με την Εὔβοια, ενώ τα συριακά και φοινικικά κεραμικά αντανακλούν το πολιτισμικό αμάλγαμα, που ανέκαθεν ήταν χαρακτηριστικό των εμπορίων. Η διένεξη για το αν ο Λιμήν θα πρέπει να θεωρηθεί πόλη συριακή, με ντόπια αρχιτεκτονική και αγγειοπλαστική, και με ελληνική παρουσία, ή αν επρόκειτο για ελληνικό εμπορικό σταθμό, δεν έχει ακόμη κατασταλάξει. Η πόλη απετέλεσε διαμετακομιστικό κόμβο εμπορίου (και των επακόλουθων πολιτισμικών επιδράσεων) με την Ουραρτού και την Ασσυρία, μέσω της συντομότερης διαδρομής των καραβανιών. Η κεραμική μεταγενέστερων περιόδων, μετά από το 700 ΠΚΧ, δείχνει τη συνέχιση της ελληνικής παρουσίας ως τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, με αγγεία που εισάγονταν από τη Μίλητο, και μ’ επιδέξιες ντόπιες απομιμήσεις τους, προφανώς από Έλληνες αγγειοπλάστες. Ο Λιμήν είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε τον ρόλο των πρώτων Ελλήνων που έφτασαν στην Εγγύς Ανατολή, κατά την έναρξη της ανατολίζουσας περιόδου στην ιστορία τής ελληνικής τέχνης. Σύμφωνα με μια υπόθεση του Robin Lane Fox, το ελληνικό όνομα του Λιμένα θα ήταν μάλλον Ποταμοί Κάρων, που μνημονεύει ο Διόδωρος Σικελιώτης, συνδέοντάς το με τη λέξη “κάρου” (“εμπόριον”) σε ασσυριακή επιγραφή, και συνεπώς, ίσως μπορεί ν’ αποδοθεί ως Ποταμοὶ Ἐμπορίων.

Σουμεριακή αργυρή λύρα (2600-2400 ΠΚΧ)

Ο Woolley είχε ταυτίσει τον Λιμένα με το Ποσείδιον, το οποίον αναφέρουν οι Ηρόδοτος και Στράβων, αλλά πιο πρόσφατες μελέτες τοποθετούν το δεύτερο στο Ρας αλ-Μπασίτ, 53 χιλιόμετρα βόρεια της Λαττάκειας (της ελληνιστικής Λαοδίκειας), στα παράλια της Μεσογείου. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν έναν μικρό οικισμό τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου, όταν ήταν ενδεχομένως προπύργιο της Ουγκαρίτ που βρισκόταν νοτιότερα. Σε αντίθεση, όμως, με την Ουγκαρίτ, το Ποσείδιον επέζησε από τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και πέρασε στην εποχή τού σιδήρου. Είχε ισχυρούς δεσμούς με την Φοινίκη και την Κύπρο, ενώ η εκεί ελληνική παρουσία πιστοποιείται από τον 7ο αιώνα ΠΚΧ. Κατά την ελληνιστική περίοδο, το Ποσείδιον επεκτάθηκε και η ακρόπολή του οχυρώθηκε.

Ένα από τα δυο ειδώλια Κριός μέσα σε βάτο. Το Βρετανικό Μουσείο και το Πανεπιστήμιο Πενσυλβάνιας, ως κοινοπραξία, μοιράστηκαν τη λεία…

Ο Woolley βρέθηκε στον Λιμένα το 1936, ύστερα από τις ανασκαφές του στην Ουρ τής Μεσοποταμίας, όπου έφερε στο φως πολυτελέστατους σουμεριακούς βασιλικούς τάφους. Αποφάσισε να εργαστεί στα παράλια της Μεσογείου, μια κι ενδιαφερόταν να ιχνηλατήσει τις σχέσεις ανάμεσα στους πολιτισμούς τού Αιγαίου και της Μεσοποταμίας, θέλοντας να ρίξει φως, όπως έγραψε, “στην ανάπτυξη του κρητικού πολιτισμού και τις διασυνδέσεις του με τους μεγάλους πολιτισμούς τής Εγγύτερης Ασίας”. Απογοητευμένος που δεν είχε βρει πόλη τής εποχής τού μπρούντζου στην Αλ-Μίνα, έστρεψε σύντομα το ενδιαφέρον του στην αρχαιότερη και πιο αστικοποιημένη περιοχή τής Αλαλάχ, όπου κι εργάστηκε πριν και μετά από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1937-39 και 1946-49). Φαίνεται, όμως, πως η “ματιά” του κάθε άλλο παρά “αμερόληπτη” ήταν, γιατί και αυτός ήταν “διοπτροφόρος”, με “ασιατικά μυωπικά γυαλιά”. Τα στοιχεία για τις “διασυνδέσεις” που τον ενδιέφεραν ήταν φυσικά εκεί. Όμως, έχοντας ήδη στο μυαλό του ένα επεξεργασμένο σενάριο και, προφανώς, την κρυφή φιλοδοξία να φέρει τα πάνω-κάτω στο έργο τού Arthur Evans στην Κρήτη, οδηγήθηκε σ’ εσφαλμένα συμπεράσματα. Αν η Ουρ υπήρξε το Αούστερλίτς του, η Αλαλάχ κατέληξε να γίνει το δικό του Βατερλώ! Η σαφής αδυναμία του να ερμηνεύσει σωστά τα ευρήματά του, θα πρέπει να διδάσκεται σε όλες τις Αρχαιολογικές σχολές, και να γίνει μάθημα για κάθε κοντόφθαλμο μελετητή.⁽²⁾

Με την κρυφή φιλοδοξία να φέρει τα πάνω-κάτω στο έργο τού Evans
στην Κρήτη, ο Woolley οδηγήθηκε σε λάθος συμπεράσματα. Αν η
Ουρ ήταν το Αούστερλίτς του, η Αλαλάχ έγινε το Βατερλώ του!

Οι Lawrence (αριστερά) και Woolley
στην Καρχεμίδα

• ⁽²⁾ Ο “Sir” Charles Leonard Woolley (1880-1960) δεν ήταν κανένας συνηθισμένος αρχαιολόγος. Το 1935, μάλιστα, χρίσθηκε “ιππότης” για τη συμβολή του στην επιστήμη του. Ξεκίνησε την καριέρα του το 1906, όταν ο Arthur Evans τον πρότεινε ως εθελοντή για να προχωρήσουν οι ανασκαφές σε ρωμαϊκή εγκατάσταση της βόρειας Αγγλίας, αν και αργότερα παραδέχθηκε: “Ποτέ δεν σπούδασα αρχαιολογικές μεθόδους, ούτε καν από βιβλία… και δεν είχα ιδέα πώς να κάνω κάποιο τοπογραφικό σχέδιο ή μια κάτοψη”. Συνεργάστηκε και με τον Thomas Edward Lawrence, τον μετέπειτα περιώνυμο “Lawrence τής Αραβίας”, στις ανασκαφές τής χεττιτικής Καρχεμίδος (της ελληνιστικής Εὐρωποῦ) το 1912-14. Η εργασία του στην Ουρ, που άρχισε το 1922, οδήγησε στην ανακάλυψη των βασιλικών τάφων, κι ενέπνευσε την Agatha Christie να γράψει το Έγκλημα στη Μεσοποταμία. Αργότερα, η συγγραφέας παντρεύτηκε τον βοηθό του, Max Mallowan. Ο Woolley ήταν ένας από τους αρχαιολόγους που πρότεινε πως ο “μεγάλος κατακλυσμός” τής Βίβλου δεν ήταν παρά μια τοπική πλημμύρα. Το στρώμα που εντόπισε στην Ουρ ήταν “μήκους 400 μιλίων και πλάτους 100 – αλλά για τους κατοίκους τής κοιλάδας ήταν ο κόσμος όλος”…

Το ανάκτορο της Κνωσού σε αναπαράσταση

Ο Wolf-Dietrich Niemeier κόντρα στον Leonard Woolley

ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΟΣ ΣΕ ΜΙΝΩΙΤΕΣ ΤΕΧΝΙΤΕΣ περιοδεύοντες στο εξωτερικό: Νωπογραφίες στην Αλαλάχ και δαπεδογραφία στο Τελ Κάμπρι, ο Γερμανός αρχαιολόγος Wolf-Dietrich Niemeier (που πήρε μέρος στις ανασκαφές στο Κάμπρι) εξήγησε πώς η φιλοδοξία τού Woolley ν’ ανατρέψει τον Evans τού γύρισε boomerang:

“Η μοναδικότητα και η φαινομενικά αιφνίδια εμφάνιση του κρητικού ανακτορικού συστήματος στο Αιγαίο αποδίδεται συχνά στις διασυνδέσεις και τις επιδράσεις των αρχαιότερων προηγμένων πολιτισμών τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής… Στην Αλαλάχ… ο Woolley πίστεψε πως είχε βρει αυτό που έψαχνε: στο ανάκτορο του Γιάριμ-Λιμ αναγνώρισε ‘αναμφίβολες διασυνδέσεις’ με τη μινωική Κρήτη. Δομικές τεχνικές παρόμοιες… καθώς και νωπογραφίες, ‘πανομοιότυπες στην χρήση των χρωμάτων, την τεχνική και την τεχνοτροπία’, στην Αλαλάχ και την Κνωσό, τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι ‘δεν μπορεί να υπάρξει καμιά αμφιβολία πως η Κρήτη οφείλει τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής της και τις νωπογραφίες της στην ασιατική ηπειρωτική χώρα· τείνουμε να πιστέψουμε πως είχαν προσκληθεί ειδικοί μάστορες, μέλη των Συντεχνιών των Αρχιτεκτόνων και των Ζωγράφων, που ταξίδεψαν διὰ θαλάσσης από την Ασία (πιθανόν από την Αλαλάχ) για να οικοδομήσουν και να διακοσμήσουν τ’ ανάκτορα των Κρητών ηγεμόνων’.

“Η Κρήτη οφείλει τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής της
και τις νωπογραφίες της στην Ασία”. (Leonard Woolley)

Η Yamhad, με πρωτεύουσα το Halab (Χαλέπι), και διάφορα τοπωνύμια που αναφέρονται
στο Χρονικό: Alalakh, Babylon, Carchemish, Hazor, Mari, Qatna, Ugarit, Ur.

“Το κύριο επιχείρημα του Woolley γι’ αυτήν την θεωρία, που υιοθέτησαν επιφανείς μελετητές,⁽³⁾ [!] ήταν ότι ‘το ανάκτορο του Γιάριμ-Λιμ προηγείται κατά έναν και πλέον αιώνα των κρητικών δειγμάτων με την ίδια τεχνοτροπία’… Ωστόσο, μετά από μακρά δημόσια συζήτηση περί της ‘Χρονολόγησης της Αλαλάχ’, η χρονολογία τού Woolley (‘πάνω-κάτω μεταξύ 1780 και 1730 π.Χ.’) αποδείχθηκε υπερβολικά μεγάλη. Ο Γιάριμ-Λιμ τής Αλαλάχ δεν ήταν – όπως νόμισε ο Woolley – ο Γιάριμ-Λιμ Α΄ τής Γιαμχάντ, σύγχρονος του μεγάλου Χαμουραμπί τής Βαβυλώνας, αλλά ένας νεότερος αδερφός τού βασιλιά Abban [Αμπά-Ελ;] τής Γιαμχάντ, που του είχε δώσει την Αλαλάχ ως πριγκιπάτο επικαρπίας…⁽⁴⁾ Οι χρονολογίες που πρότειναν πρόσφατα διάφοροι μελετητές κυμαίνονται πάνω-κάτω μεταξύ 1650 και 1575 π.Χ. Ως προς την αρχιτεκτονική… τα στοιχεία κάθε άλλο παρά τεκμηριώνουν την θεωρία τού Woolley γι’ αρχιτέκτονες από την Εγγύς Ανατολή που εργάστηκαν στην Κρήτη… Οι ορθοστάτες τής Αλαλάχ είναι κατά περίπου 300 χρόνια μεταγενέστεροι [εκείνων] της πρώτης φάσης τού παλαιού ανακτόρου τής Φαιστού… Σπαράγματα των τοιχογραφιών τού ανακτόρου τού Γιάριμ-Λιμ παρουσιάζουν χαρακτηριστικά μινωικά μοτίβα που εμφανίζονται στην ίδια εποχή, ή και νωρίτερα, στην Κρήτη. Επιπλέον, η αίσθηση της κίνησης, ευδιάκριτη στα σπαράγματα των τοιχογραφιών τού ανακτόρου τού Γιάριμ-Λιμ, αποτελεί χαρακτηριστικό μινωικό, κι έρχεται σε αντίθεση με την παράδοση της Εγγύς Ανατολής.

• ⁽³⁾ Tα… διοπτροφόρα παπαγαλάκια (forpus conspicillatus) ζουν και βασιλεύουν!

• ⁽⁴⁾ Η Γιαμχάντ είχε τρεις βασιλιάδες ὀνόματι Γιάριμ-Λιμ· υπήρχαν, βέβαια, πολύ περισσότεροι συνώνυμοι τοπικοί ηγεμόνες, όπως αυτός της Αλαλάχ. Ο Woolley – ειδικά αυτός – θα έπρεπε να είναι πολύ πιο προσεχτικός πριν να γράψει: “δεν μπορεί να υπάρξει καμιά αμφιβολία πως η Κρήτη οφείλει τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής της και τις νωπογραφίες της στην ασιατική ηπειρωτική χώρα”…

Νωπογραφία παπύρων στην Θήρα

“Το πιο δυνατό επιχείρημα του Woolley για άμεση σύνδεση των τοιχογραφιών τής Αλαλάχ μ’ εκείνες της Κρήτης ήταν πως, και στις δυο περιπτώσεις, πρόκειται για γνήσιες νωπογραφίες σε υγρό ασβεστοκονίαμα. Όμως, αυτό ακριβώς το γεγονός είναι που οπωσδήποτε καθιστά αναξιόπιστη την θεωρία τού Woolley περί της καταγωγής τής κρητικής νωπογραφίας από την Εγγύς Ανατολή. Οι νωπογραφίες τής Αλαλάχ, έως πολύ πρόσφατα, αποτελούσαν το μοναδικό γνωστό παράδειγμα γνήσιας νωπογραφίας στην αρχαία Εγγύς Ανατολή. Η γνήσια νωπογραφία είναι γνωστή στην Κρήτη τουλάχιστον από το 1900 π.Χ. περίπου. Έτσι φαίνεται πως η γνήσια νωπογραφία πρωτοεπινοήθηκε στην Κρήτη, πιθανόν επειδή ταίριαζε στην ιδιοσυγκρασία των Μινωιτών καλλιτεχνών.⁽⁵⁾ Άρα, η τεχνική, η τεχνοτροπία και η εικονογραφία των σπαραγμάτων νωπογραφιών τού ανακτόρου τού Γιάριμ-Λιμ στην Αλαλάχ, δείχνουν πως οι ομοιότητες με τις κρητικές τοιχογραφίες κινήθηκαν προς την αντίθετη κατεύθυνση από εκείνην που αρχικά πίστεψε ο Woolley..

• ⁽⁵⁾ Ενώ οι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες τής εποχής έφτιαχναν τις τοιχογραφίες τους με την τεχνική τής “στεγνής νωπογραφίας” (secco), οι Μινωίτες χρησιμοποιούσαν μια “γνήσια”, ή “υγρή”, μέθοδο, για να “δένουν” καλά με τον τοίχο οι χρωστικές ουσίες μεταλλικών ή και ορυκτών οξειδίων, κάτι που απαιτούσε γρήγορη εκτέλεση. Η φύση αυτής της τεχνικής ενθάρρυνε τον αυτοσχεδιασμό, τον αυθορμητισμό, και το στοιχείο τού τυχαίου. Αφού έπρεπε να δουλεύουν σε στενά χρονικά περιθώρια πριν να στεγνώσει ο γύψος, έπρεπε να είναι πολύ επιδέξιοι, και οι ρευστές τους πινελιές μεταφράζονταν στα χαριτωμένα περιγράμματα που χαρακτηρίζουν τη μινωική τέχνη. Αυτή η μέθοδος ζωγραφικής ταίριαζε περισσότερο με την ρευστότητα της ζωής και με σκηνές φύσης, που προτιμούσαν οι Μινωίτες, κι ερχόταν σε ρήξη με το αυστηρό στυλιζάρισμα και τα στερεότυπα που χαρακτηρίζουν τις νωπογραφίες άλλων πολιτισμών τής Μεσογείου τής ίδιας εποχής. Οι μορφές των μινωικών νωπογραφιών έχουν φυσικές πόζες ελεύθερης κίνησης, που βέβαια αντανακλούν τον δυναμισμό τής δραστηριότητας στην οποία επιδίδονται, στάση χαρακτηριστική ενός πολιτισμού θαλασσοπόρων, συνηθισμένων με την ελευθερία τής κίνησης, την ρευστότητα και το σφρίγος.

“Η αίσθηση της κίνησης αποτελεί χαρακτηριστικό μινωικό, σε
αντίθεση με την παράδοση της Ανατολής. Κάμπρι και Αλαλάχ
παρουσιάζουν αμιγώς μινωική εικονογραφία ή τεχνική. Η μόνη
εξήγηση: οι τεχνίτες ήταν Μινωίτες”. (Wolf-Dietrich Niemeier)

Τελετουργικό περιρραντήριο
από χαλαζία, Κάτω Ζάκρος

“Υπάρχουν πολλά στοιχεία πως τα κρητικά καλλιτεχνήματα ήταν περιζήτητα στην αρχαία Εγγύς Ανατολή. Στις πινακίδες τής Mari μνημονεύονται εισαγωγές από την Κρήτη… Η αναγνωρισμένη αξία των κρητικών προϊόντων φαίνεται στα κείμενα της Μάρι, από το γεγονός ότι δυο από αυτά επιδόθηκαν από τον βασιλιά Ζίμρι-Λιμ τής Μάρι σε άλλους Μεσοποτάμιους μονάρχες. Όπως καταδεικνύουν αγγεία από τις Καμάρες που βρέθηκαν στην Ουγκαρίτ, την Κάτνα, τη Βύβλο, το Χάζορ, αυτή η εξαίρετη αγγειοπλαστική έχαιρε υψηλής εκτίμησης στο Λεβάντε. Έτσι, τουλάχιστον από τον 19ο π.Χ. αιώνα και μετά, η Κρήτη, στο πλαίσιο των σχέσεών της με το Λεβάντε, δεν ήταν μόνον δέκτης,⁽⁶⁾ αλλά είχε εξελιχθεί και σε ισότιμο εταίρο, που παρήγαγε έργα τέχνης, για τα οποία υπήρχε μεγάλη ζήτηση στην Εγγύς Ανατολή. Τα ἐν λόγῳ κρητικά καλλιτεχνήματα έφταναν με κάποιο είδος ανταλλαγών ή εμπορίου στο Λεβάντε. Όμως, όπως παρατήρησε και ο Woolley, ‘δεν είναι δυνατή η εξαγωγή ενός ανακτόρου πάνω σε πλοίο, ούτε και η «μυστηριώδης τέχνη» τής νωπογραφίας είναι εμπόρευμα’.⁽⁷⁾ Οφείλουμε, άραγε, ν’ ανασυνθέσουμε το ακριβώς αντίθετο σενάριο από αυτό που πρότεινε ο Woolley, δηλαδή Κρήτες τεχνίτες να ταξιδεύουν στην Αλαλάχ για να ζωγραφίσουν τις εκεί νωπογραφίες;

• ⁽⁶⁾ Αγνοώ τη λεβαντίνικη συμβολή στον μινωικό πολιτισμό και, δυστυχώς, ο Niemeier δεν δίνει πληροφορίες ἐπὶ τοῦ θέματος. Αυτό που γνωρίζω καλά είναι πόσο υπόχρεοι και ωφελημένοι ήταν οι Κρήτες μαθαίνοντας από τους Αιγύπτιους (βλέπε Χρονικό 17, Μινωικό εμπόριο κι επιρροές). Φαντάζομαι, επιπλέον, πόσο θα είχαν ωφεληθεί και οι Αιγύπτιοι, αν δεν ήταν τόσο ψηλομύτες, ώστε να επιτρέψουν στον εαυτό τους να διδαχθούν από τους Κρήτες…

• ⁽⁷⁾ Ανάλογο ήταν το επιχείρημά μου για να δείξω την αναγκαιότητα της ελληνικής παρουσίας στην Ιβηρία: “Αυτό που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν, και άρα καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων” (βλέπε Χρονικό 22, κατάληξη).

Κνωσός: αναπαράσταση της Αίθουσας του Θρόνου με τους γρύπες

“Στην ‘Μεγάλη Χαναάν’…⁽⁸⁾ υπάρχουν δυο τόποι που μπορούν να μας δώσουν πιο πολλά στοιχεία για το πρόβλημα: Η Κάτνα και το Τελ Κάμπρι. Σπαράγματα των τοιχογραφιών των ανακτόρων στην Κάτνα παρουσιάζουν… αιγαιοπελαγίτικα χαρακτηριστικά. Το Τελ Κάμπρι βρίσκεται σ’ έναν από τους σπουδαιότερους εμπορικούς δρόμους τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής, [τον Δρόμο των Φιλισταίων,] που μεταγενέστερα ονομάστηκε Via Maris…⁽⁹⁾ Στ’ ανάκτορα του ντόπιου ηγεμόνα, ένα κατώφλι φέρει κονίαμα και είναι ζωγραφισμένο με… τεχνικές και σχέδια δαπέδων παρόμοια των μινωικών ανακτόρων, αλλά όχι της αρχαίας Εγγύς Ανατολής… Υπάρχουν ενδείξεις πως οι τοίχοι τού δωματίου ήταν καλυμμένοι επίσης με ζωγραφιστό κονίαμα, από το οποίο, δυστυχώς, σώζονται μόνον ελάχιστα σπαράγματα. Το δάπεδο με το κονίαμα είναι ζωγραφισμένο με την τεχνική τής γνήσιας νωπογραφίας (true fresco)… που απαντάται επίσης στην κρητική και θηραϊκή νωπογραφία, και όχι με την tempera και το fresco secco. Τα χρώματα της δαπεδογραφίας είναι… πανομοιότυπα μ’ εκείνα της κρητικής και θηραϊκής τοιχογραφίας… Αρχικά, το πάτωμα… αποτελούσε απομίμηση πέτρινου πλακόστρωτου… Στην Κρήτη πατώματα με ζωγραφισμένο ασβεστοκονίαμα που απομιμούνται πλακόστρωτα δάπεδα είναι γνωστά από [το 2000 ΠΚΧ περίπου]. Άλλα τμήματα του δαπέδου στο Κάμπρι ήταν διακοσμημένα με φυτικά μοτίβα. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονται αλυσίδες στυλιζαρισμένων γραμμικών ανθών ίριδας – χαρακτηριστικό μινωικού τύπου, που απαντάται αρχικά σε νωπογραφίες και την αγγειογραφία [κατά το 1700-1500 ΠΚΧ]. Αυτό το είδος διακοσμητικού μίγματος αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της μινωικής νωπογραφίας… Το δάπεδο στο Τελ Κάμπρι, καθώς και τα σπαράγματα των νωπογραφιών των ανακτόρων τού Γιάριμ-Λιμ στην Αλαλάχ, δεν έχουν απλώς μεμονωμένα μινωικά μοτίβα που είναι ξένα στη ‘Μεγάλη Χαναάν’, και τα οποία θα μπορούσαν να εξηγηθούν ως στοιχεία που διείσδυσαν, ή ενσωματώθηκαν, φτάνοντας εκεί μέσω της μεταφοράς μοτίβων, αλλά παρουσιάζουν μιαν αμιγώς μινωική εικονογραφία, καθώς και τεχνική. Η μόνη εξήγηση που υπάρχει είναι πως φιλοτεχνήθηκαν από περιοδεύοντες Μινωίτες τεχνίτες…

Ασερά, Χαναναία θεά γονιμότητας
και μητρότητας

• ⁽⁸⁾ Μεγάλη Χαναάν: “η περιοχή ανάμεσα στην πεδιάδα Αμίκ [στα πέριξ τής μεταγενέστερης Αντιόχειας] προς βορρά, και τις ερήμους προς νότον και ανατολάς, κατά τη μέση και ύστερη εποχή τού μπρούντζου… φαίνεται να απαρτίζει έναν ἐν πολλοῖς ομοιόμορφο πολιτισμό με τοπικές παραλλαγές.” (Ρουθ Αμιράν)

• ⁽⁹⁾ Δυστυχώς για τους Ισραηλινούς εβραίους, το ιστορικό όνομα της οδού ήταν Δρόμος των Φιλισταίων, επειδή διέσχιζε την φιλισταϊκή πεδιάδα, όπου βρίσκεται και η Λωρίδα τής Γάζας. Το “Via Maris”… “αλιεύτηκε” στη λατινική μετάφραση της Καινής Διαθήκης – “via maris”, ἤτοι “παραθαλάσσια οδός” – μολονότι δεν προσδιόριζε κάποιον δρόμο (δεν υπήρξε ποτέ καμιά ρωμαϊκή οδός με αυτό το όνομα). Η μετονομασία έγινε για να… εκδιωχθούν οι Παλαιστίνιοι από την πατρίδα τους, την Παλαιστίνη, ακόμη και με όρους αρχαιολογίας!

Η (Κρητικοπούλα) μικρή Παριζιάνα

“Έχουμε στοιχεία γι’ ανταλλαγή πληροφοριών αναφορικά με τον εξοπλισμό των ανακτόρων στους κόλπους τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής (στην οποία ανήκε και η μινωική Κρήτη, κατά κάποιον τρόπο, ως το δυτικότερο μέλος). Το ότι οι Κρήτες ταξίδευαν πράγματι στη λεβαντίνικη ακτή αποδεικνύεται από μια πινακίδα των αρχείων τής Μάρι, που μνημονεύει κάποιον Κρήτα αγοραστή κασσίτερου στην Ουγκαρίτ από πράκτορες των ανακτόρων τής Μάρι. Μια παράδοση μυθολογικής ποίησης της Ουγκαρίτ είναι άκρως ενδιαφέρουσα σε συνάρτηση με το θέμα μας. Η θεά Άναθ, λέει, στέλνει διὰ θαλάσσης τον θεϊκό αγγελιαφόρο στον θεό τής χειροτεχνίας, Kothar wa-Khasis, που μεταφέρεται από τον θρόνο του στο Kptr (που σχεδόν όλοι το διαβάζουν ως Caphtor = Κρήτη),⁽¹⁰⁾ ώστε να χτίσει ένα υπέροχο ανάκτορο για τον θεό Βάαλ και να το κοσμήσει με ανεκτίμητα έργα τέχνης. Κατά τον Arvid Schou Kapelrud, ο Κόθαρ ‘είναι ο αρχιτέκτονας και αρχισιδηρουργός, καθώς βρίσκεται στις Αυλές τής Εγγύς Ανατολής τής εποχής αυτής, ένας μάστορας με υψηλή εξειδίκευση’. Στην χαναανική μυθολογία ο θεός τής χειροτεχνίας κλήθηκε από την Κρήτη για να κοσμήσει τ’ ανάκτορα των θεών με ανεκτίμητα έργα τέχνης. Στην πραγματικότητα οι ηγεμόνες τού Κάμπρι (Rehov) και της Αλαλάχ (και άλλων πόλεων, ενδεχομένως της Κάτνα) ζήτησαν από τους ηγεμόνες τής Κρήτης να τους στείλουν τεχνίτες για να διακοσμήσουν τ’ ανάκτορά τους με νωπογραφίες. Όπως απέδειξε ο Carlo Zaccagnini, η αποστολή εξειδικευμένων εργατών είναι πλήρως επιβεβαιωμένη στο πλαίσιο των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των ηγεμόνων τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής, με τα ταξίδια αυτά να εντάσσονται στη δυναμική και τον επίσημο μηχανισμό τής πρακτικής τής ανταλλαγής δώρων.”

• ⁽¹⁰⁾ Το “KPTR” ίσως ν’ αντιστοιχεί στο “Caphtor”. Όμως, η εξίσωση του τελευταίου με την Κρήτη αποτελεί το ελάχιστα πιθανό σενάριο. Το βιβλικό τοπωνύμιο ίσως ν’ αναφέρεται στα μέρη: α) Πηλούσιον, στο Δέλτα τού Νείλου, β) Κιλικία, γ) Καππαδοκία, δ) Κύπρος, και ε) Κρήτη (βλέπε Χρονικό 20, Πελασγοί και Φιλισταίοι-Peleset). Η Αίγυπτος συγκεντρώνει και στην περίπτωσή μας τις περισσότερες πιθανότητες, αφού σε όλες τις άλλες αναφορές στον Κόθαρ, εκτός τής παραπάνω ποιητικής παράδοσης, ο θρόνος του βρίσκεται στο “HKPT”, που διαβάζεται ενδεχομένως ως “Hikaptah”, ή “Οίκος τής ka (ψυχής) τού (θεού) Πτα”, ἤτοι Μέμφις. Οι Έλληνες πρόφεραν αυτό το Hikaptah ως Αἴγυπτος, ἐξ οὗ και τ’ όνομα της χώρας σε πολλές γλώσσες.

Μινωική ζωφόρος, νωπογραφία από την Αύαρι

ΥΣΤΕΡΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΝΩΠΟΓΡΑΦΙΕΣ που είχαν βρεθεί στην Αλαλάχ και το Κάμπρι, οι εντυπωσιακές μινωικές τοιχογραφίες στην Αύαρι, οι οποίες αποκαλύφθηκαν κατά τις ανασκαφές τού Manfred Bietak,

“δημιούργησαν στην στιγμή μεγάλη αίσθηση καθώς, ανάμεσα στις σκηνές που απεικονίζονται σε αυτές, περιλαμβάνονται και θεαματικές αναπαραστάσεις με ταυροκαθάψια, που έχουν συνδεθεί τόσο στενά με τη λατρεία και την κουλτούρα των Μινωιτών”, όπως γράφουν οι Wolf-Dietrich και Barbara Niemeier, σ’ ένα άλλο κείμενο περί Μινωικών νωπογραφιών στην ανατολική Μεσόγειο:

“Ήδη από το 1990, προτείναμε πως οι νωπογραφίες στο Κάμπρι και την Αλαλάχ φιλοτεχνήθηκαν από περιοδεύοντες Αιγαιοπελαγίτες μάστορες, και το ίδιο έκαναν [έπειτα] ο Manfred Bietak και η Ναννώ Μαρινάτου, αναφορικά με τις νωπογραφίες στην Αύαρι”.

Μινωική ἑτεροτοπία στην Αύαρι (λεπτομέρεια)

Ένα μικροπρόβλημα των ἐν λόγῳ αρχαιολόγων αφορά την χρονολόγηση των νωπογραφιών στην Αύαρι. Επιθυμώντας ίσως να μη δυσαρεστήσουν κανέναν,

“οι Bietak και Μαρινάτου κατέληξαν στο συμπέρασμα πως ‘μινωικές τοιχογραφίες υπήρχαν στην Αύαρι τόσο στην ύστερη περίοδο των Υξώς, όσο και στην πρώιμη της 18ης δυναστείας’. Ο ίδιος ο Bietak θεωρούσε πιθανό πως ‘και μετά από τη δυναστική αλλαγή, θα παρέμειναν ζωντανές οι εμπορικές… σχέσεις ανάμεσα στην Αύαρι και την Κρήτη… και θα συνεχίστηκαν και κατά τη 18η δυναστεία, ακόμη και μετά από την πτώση των Υξώς.’ Υπάρχουν όντως αρκετά ιστορικά στοιχεία πως το είδος των διπλωματικών και οικονομικών σχέσεων που κρύβονται προφανώς πίσω από αυτές τις νωπογραφίες επιβιώνουν των καθεστωτικών αλλαγών.

“Κατά τον Bietak, ‘ο βασιλιάς Άμασις [Ahmose], ο ιδρυτής τής 18ης δυναστείας, ταιριάζει περίφημα στην εικόνα των μινωικών διασυνδέσεων.’ Φαντάζεται και το ενδεχόμενο κάποιας πολιτικής συμφωνίας ανάμεσα στον Άμασι και τη ‘Μινωική Θαλασσοκρατορία’, στο πλαίσιο της οποίας ο μινωικός στόλος βοήθησε τον Άμασι – που δεν είχε καθόλου πλοία – απέναντι στον κίνδυνο, ο οποίος εξακολουθούσε να τον απειλεί, από τις ναυτικές βάσεις των Υξώς στη νότια Παλαιστίνη. Στοιχεία αρχαιολογικά ή γραπτά γι’ αυτήν την υπόθεση δεν υπάρχουν, φέρνοντάς μας στο μυαλό κάποια μάλλον ευφάνταστα και ξεχασμένα πλέον σενάρια σχετικά με την εκδίωξη των Υξώς, όπως εκείνα κατά τα οποία Μυκηναίοι μισθοφόροι βοήθησαν τον Άμασι να διώξει τους Υξώς, ή ότι φυγάδες πρίγκιπες των Υξώς κατέκτησαν την Αργολίδα και κατόπιν θάφτηκαν στους Ταφικούς Περιβόλους των Μυκηνών. Εκτός αυτού, ο Άμασις είχε ήδη στόλο: κατέλαβε την Αύαρι με σειρά χερσαίων, αλλά και ναυτικών επιθέσεων, [και κατόπιν] κατευθύνθηκε προς τη νότια Παλαιστίνη.”

Ο Άμασις καταδιώκει τους Υξώς

Ακόμη κι ένας φαραώ με δικό του στόλο θα προτιμούσε σαφώς να έχει το πιο έμπειρο κρητικό ναυτικό στο πλευρό του, και όχι ενάντιά του, σε συμμαχία με τους Υξώς! Οι τοιχογραφίες στην Αύαρι δείχνουν την εμπλοκή τής Αιγύπτου στις διεθνείς σχέσεις, αλλά και στις πολιτισμικές ανταλλαγές, με την ανατολική Μεσόγειο, μέσω προσφοράς δώρων, ή με γάμους. Υποδηλώνουν, επίσης, την ανάμιξη των μινωικών αρχών στις αιγυπτιακές υποθέσεις, ενδεχομένως λόγω του ισχυρού ναυτικού που η Κρήτη μπορούσε να διαθέσει στον φαραώ, ενώ αναδεικνύουν την Αύαρι ως επίκεντρο αυτών των πολιτισμικών ανταλλαγών, που σημαίνει πως η πόλη είχε εξαιρετική σπουδαιότητα για την Αίγυπτο.

Κορίτσι από το Ακρωτήρι τής Θήρας: λεπτομέρεια της νωπογραφίας των κρίνων

Οι γάμοι κάποιου φαραώ με πριγκίπισσα της Κνωσού είναι πιθανό σενάριο. Ο Bietak θεωρεί πως οι τοιχογραφίες στην Αύαρι φιλοτεχνήθηκαν από Μινωίτες καλλιτέχνες, που συνόδευαν κάποια Κρητικοπούλα πριγκίπισσα, η οποία έγινε σύζυγος του φαραώ. Ποιος ήταν, άραγε, ο γαμπρός; Αρχικά τον προσδιόρισε ως κάποιον ηγεμόνα των Υξώς, μετά στράφηκε στον Άμασι, ώσπου κατέληξε στον Τούθμωσι Γ΄. Τελικά, ποιος ήταν ο νυμφίος; Η ηφαιστειακή έκρηξη στην Θήρα (±1640 – ±1540 ΠΚΧ) συμπίπτει χρονικά με την εποχή κυριαρχίας των Υξώς στην Αίγυπτο (1650–1550). Αλλά επειδή η ακριβής χρονική στιγμή τής έκρηξης μας διαφεύγει, αδυνατούμε να εικάσουμε αν οι γάμοι έγιναν τότε και πότε. Ακολουθεί ο Άμασις, με το Νέο Βασίλειο, όταν οι Αιγύπτιοι θεωρούσαν το Αιγαίο τμήμα τής “αυτοκρατορίας” τους. Δεν πρέπει να παίρνουμε τον όρο τοῖς μετρητοῖς, αφού εκεί παρεξηγούσαν ως και τα δώρα που προσφέρονταν στον φαραώ: “Οι Αιγύπτιοι, με την χαρακτηριστική εγωκεντρική τους αίσθηση ανωτερότητας, θα είχαν παρουσιάσει αυτά τα δώρα ως φόρο υποτέλειας”, λέει ο Α. Κ. Schulman. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, για τον Bietak, “ο Άμασις ταιριάζει περίφημα στην εικόνα των μινωικών διασυνδέσεων”. Αλλά και ο Τούθμωσις θα μπορούσε να είναι κάλλιστα ο γαμπρός, καθώς ξέρουμε πως είχε τρεις ξένες συζύγους: τις Μενχέτ, Μενβί, και Μερτί… Όμως, ανέκυψε ένα πρόβλημα: άλλη μια δυναστική αλλαγή, στα μέσα τού 15ου αιώνα ΠΚΧ, όχι στην Αίγυπτο, αλλά στην Κρήτη, μια και ήταν η σειρά των Μινωιτών να περιέλθουν υπό τον ζυγό των δικών τους “Υξώς” (ξένων ηγεμόνων), των Μυκηναίων. Επομένως, οι γάμοι θα πρέπει να έγιναν στο ξεκίνημα της βασιλείας τού Τούθμωσι, όταν πραγματικός φαραώ ήταν η μητριά του, η Χατσεψούτ, ή έστω, αμέσως μετά από τον θάνατό της, το 1458.

Θηραϊκές ροζέτες

Ό,τι και αν συνέβη τελικά, αυτές οι μοναδικές τοιχογραφίες είναι μινωικές ως προς την τεχνοτροπία, την τεχνική, και το θέμα. Υπάρχει μια μακρά ζωφόρος με σκηνές από ταυροκαθάψια και το διακοσμητικό θέμα τού λαβυρίνθου στο φόντο. Η Μαρινάτου υποθέτει πως το μοτίβο τής ροζέτας, που αποτελεί ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των τοιχογραφιών “Taureador” (ταυροκαθαψίων), αναπαράγει τις ροζέτες τής Κνωσού, και πρόκειται για ένα ξεχωριστό μινωικό σύμβολο. Απεικονίζονται, επιπλέον, γρύπες, σκηνές κυνηγιού, αιλουροειδή να κυνηγούν οπληφόρα, διάφορες μορφές σε φυσικό μέγεθος, μαζί με μια λευκή γυναίκα φορώντας φούστα. Ιδιαίτερης σπουδαιότητας είναι τα εμβλήματα του μινωικού ανακτόρου, όπως η ζωφόρος με τις μισές ροζέτες, ή οι μεγάλοι γρύπες, που έχουν το ίδιο μέγεθος μ’ εκείνους της αίθουσας του θρόνου στην Κνωσό. Η τεχνική τής ζωγραφικής είναι κατεξοχήν αιγαιοπελαγίτικη, ενώ η τεχνοτροπία είναι πολύ υψηλής ποιότητας, και μπορεί να συγκριθεί με τα καλύτερα έργα ζωγραφικής τής Κρήτης. Η χρήση συγκεκριμένων μινωικών βασιλικών μοτίβων σε ανάκτορο στην Αύαρι, κατά τον Bietak, δείχνει πως “πρέπει να έλαβε χώρα κάποια συνάντηση των Αυλών τής Κνωσού και της Αιγύπτου στο υψηλότερο επίπεδο,” ενώ το μέγεθος της αναπαράστασης της γυναίκας με την φούστα θα μπορούσε να υποδηλώνει έναν πολιτικό γάμο τού φαραώ με Μινωίτισσα πριγκίπισσα.

Μινωίτισσα ακροβάτις (ελεφαντόδοντο, 2800-1100 ΠΚΧ)

“Οι δυναστικές επιγαμίες ήταν μια προσφιλής διπλωματική τακτική στην Εγγύς Ανατολή τής εποχής τού μπρούντζου,” επισημαίνουν οι Niemeier. Η συνοδεία μιας ξένης πριγκίπισσας, σύμφωνα με ορισμένους υπολογισμούς, “θ’ αριθμούσε αρκετές εκατοντάδες άτομα, που ως το τέλος τής ζωής τους θα παρέμεναν στο χαρέμι τού φαραώ, και θα μπορούσε κανείς άνετα να φανταστεί, πως τα ενδιαιτήματα της ξένης πριγκίπισσας ή και της συνοδείας της, στην Αύαρι, θα είχαν διακοσμηθεί σύμφωνα με τις επιθυμίες της. [Ωστόσο,] οι νωπογραφίες στην Αλαλάχ και το Κάμπρι είχαν μάλλον φιλοτεχνηθεί στους τοίχους των σημαντικών τελετουργικών (πιθανόν και ιεροτελεστικών) αιθουσών των ανακτόρων, και όχι στα ιδιαίτερα ενδιαιτήματα βασιλισσών ή πριγκιπισσών.”

Η τεχνική τής χρήσης τού ασβεστοκονιάματος σε δύο στρώσεις, και με πολύ γυαλιστερή επιφάνεια, ή η νωπογραφία συνδυασμένη με στόκο (stucco), όλα είναι τεχνικές που πρωτοεμφανίζονται στη μινωική ζωγραφική και δεν είναι αιγυπτιακές. Μα και τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι σαφώς μινωικά. Η χρήση τού γαλάζιου λ.χ., αντί του γκρίζου, είναι κρητομινωική, μ’ εκείνη την χρωματική σύμβαση, που εμφανίζεται αργότερα στην Αίγυπτο και οφείλεται σ’ αιγαιοπελαγίτικες επιδράσεις. Εκτός από αυτά τα στοιχεία, να σημειωθεί πως δεν υπάρχουν καθόλου αιγυπτιακά ιερογλυφικά κι εμβλήματα σε κανένα από τα σπαράγματα που βρέθηκαν. Η σύνθεση των τοιχογραφιών, τα μοτίβα, ταιριάζουν επίσης περίφημα μ’ εκείνα του κόσμου τού Αιγαίου. Συνεπώς, είναι όντως συντριπτικά τα στοιχεία που δείχνουν προς την κατεύθυνση Μινωιτών καλλιτεχνών στην Αύαρι.

Διαφορές μινωικής και φαραωνικής κοινωνίας και τέχνης

Αγριόπαπια της Θήρας

“Οι διαφορές τής τεχνοτροπίας μεταξύ τής αιγυπτιακής και της μινωικής τέχνης αναλύθηκαν από την Henriette Antonia Groenewegen-Frankfort, και πιο πρόσφατα, από τον Bietak,” γράφουν οι Niemeier. “Κατά την Groenwegen-Frankfort, η μινωική τέχνη διαφέρει από την αιγυπτιακή (κι εκείνην της αρχαίας Εγγύς Ανατολής) ως προς την ‘απόλυτη κινητικότητα των οργανικών μορφών’. Εύστοχα ο Bietak το εξηγεί αυτό με τα διαφορετικά πρότυπα της κουλτούρας των δυο πολιτισμών. Η μινωική κοινωνία δεν κυριαρχείτο από την καταγραφή, την καταλογογράφηση, και την απόλυτη τάξη – όπως η αιγυπτιακή – κι επομένως, η μινωική τέχνη δεν εξαρτιόταν από ιερογλυφικά κλισέ και άτεγκτες κανονιστικές διατάξεις. Ως προς τη σύγκριση της χαναανικής με τη μινωική τέχνη, δυστυχώς, δεν διαθέτουμε πολλά καλλιτεχνήματα από το Λεβάντε τής μέσης εποχής τού μπρούντζου. Όμως, εκείνα που σώζονται, έχουν τεχνοτροπία σαφώς διαφορετική από τη μινωική. Τα πουλιά που αναπαριστώνται λ.χ. σε οστέινα ένθετα, σε μέρη όπως η Μεγιδδώ και η Λάχις, μοιάζουν ακίνητα σε σύγκριση μ’ έναν γερανό σε πλάκα ελεφαντόδοντου από το Παλαίκαστρο. Τα χαναανικά γυναικεία και ανδρικά μεταλλικά ειδώλια φαίνονται δύσκαμπτα σε σύγκριση με τα μινωικά γυναικεία και ανδρικά μεταλλικά ειδώλια, που παρουσιάζουν ζωηρή εσωτερική ένταση και δυναμική.”

Η μινωική τέχνη διαφέρει από την αιγυπτιακή ως προς την
“απόλυτη κινητικότητα των οργανικών μορφών”. “Η μινωική
κοινωνία δεν κυριαρχείτο από την απόλυτη τάξη· η τέχνη της
δεν εξαρτιόταν από ιερογλυφικά κλισέ και άτεγκτες διατάξεις.”
(Henriette Antonia Groenewegen-Frankfort και Manfred Bietak)

Όπως αποδείχθηκε, οι τοιχογραφίες στην Αύαρι, την Αλαλάχ, το Κάμπρι, ίσως και την Κάτνα (17ος–16ος αιώνας ΠΚΧ), δεν ήταν οι πιο παλιές.

Η Εύφορη Ημισέληνος: το λίκνο τού πολιτισμού κατά την κατάρρευση της Εποχής τού μπρούντζου (επισημαίνονται όλα τα μέρη που αναφέρονται σε αυτό το Χρονικό).

“Προηγήθηκαν οι ζωγραφιστές απομιμήσεις πέτρας στο ανάκτορο του Ζίμρι-Λιμ στη Μάρι [18ος αιώνας ΠΚΧ]. Ο ανασκαφέας τής Μάρι, André Parrot, συγκρίνει τις απομιμήσεις πέτρας μ’ εκείνες στην Κνωσό. Αναζητεί πιθανές διασυνδέσεις μεταξύ των τοιχογραφιών τής Μάρι και της Κνωσού, και, επισημαίνοντας σχετικά στοιχεία που μας παρέχουν τ’ αναφερόμενα στ’ αρχεία τής Μάρι πολυτελή μινωικά είδη, τείνει μάλλον να δει κάποιαν κρητική επίδραση στις εκεί τοιχογραφίες.”

● Η Μάρι (νῦν Tell Hariri) βρισκόταν μακριά από τη Μεσόγειο, στη Μεσοποταμία. Ήταν πόλη Σουμερίων και Αμοριτών στον Εὐφράτη, που άκμασε από το 2900 ως το 1759 ΠΚΧ, όταν λεηλατήθηκε από τον Χαμουραμπί, παρά τα δώρα τού Ζίμρι-Λιμ. Προείχε η στρατηγική της θέση ως διαμετακομιστικός κόμβος, μεταξύ Κάτω Μεσοποταμίας και βόρειας Συρίας. Η Μάρι έφτασε να ελέγχει τους εμπορικούς δρόμους σε σημαντικές περιοχές, όπως οι Περσία, Μεσοποταμία, και Ανατολία. Το βασιλικό της παλάτι είχε πάνω από 300 δωμάτια, και ήταν από τα μεγαλύτερα εκείνης της εποχής (τουλάχιστον χίλια είχε, καθώς λένε, το παλάτι τής Κνωσού)! Βρέθηκαν εκεί 25.000 και πλέον πινακίδες, “επιφέροντας την πλήρη αναθεώρηση της ιστορικής χρονολόγησης της αρχαίας Εγγύς Ανατολής, και δίνοντάς μας πάνω από 500 νέα τοπωνύμια, αρκετά για να ξαναφτιάξουμε τον γεωγραφικό χάρτη τού αρχαίου κόσμου”, όπως λέει χαρακτηριστικά ο Parrot.

● Η Κάτνα (νῦν Tell el-Mishrife), 18 χιλιόμετρα βορειοανατολικά τής Χομς (Έμεσας), ήταν άλλη μια από τις μεγάλες πόλεις τής Συρίας στην εποχή τού μπρούντζου. Με την ανάπτυξη των εμπορικών δρόμων κατά τη 2η χιλιετία, η Μεσοποταμία είχε συνδεθεί με την Κύπρο, την Κρήτη, ή και την Αίγυπτο. Η Κάτνα μνημονεύεται σε συνδυασμό με το εμπόριο κασσίτερου, που μεταφερόταν από τη Μάρι, διαμέσου Κάτνας, στη Μεσόγειο. Από την άλλη πλευρά μεταφερόταν κυπριακός χαλκός. Το κράμα τους, ο μπρούντζος, ήταν πολυτιμότατος, κατά τις εποχές τού μπρούντζου, ιδίως, αλλά και του σιδήρου.

Έφηβοι Θηραίοι πυγμάχοι

Ως προς την καταγωγή των μελών των “μινωικών” εργαστηρίων, υπάρχουν διάφορα ενδεχόμενα: οι νωπογραφίες φιλοτεχνήθηκαν α) από περιοδεύοντες Αιγαιοπελαγίτες τεχνίτες, β) υπό την επίβλεψη καλλιτεχνών από το Αιγαίο, με τη βοήθεια Λεβαντίνων ζωγράφων, που εκπαιδεύτηκαν από αυτούς, και γ) από Λεβαντίνους μαθητές Αιγαιωτών μαστόρων. Η ιδέα για εργαστήρια μικτά φαίνεται ελκυστική, πιθανή, ρεαλιστική. Η διακόσμηση τεραστίων ανακτόρων ήταν επίπονο έργο. Όμως, μοιάζει αδιανόητο να ταξίδευαν δεξιά κι αριστερά στη Μεσόγειο κρητικά πλοία γεμάτα καλλιτέχνες προς τον σκοπό αυτό. Έτσι, οι καλλιτεχνικές ομάδες θα ήταν, προφανώς, μικρές κι ευέλικτες, δουλεύοντας αναγκαστικά με ντόπιους μαθητευόμενους τεχνίτες.

“Είναι δύσκολο ν’ αποφανθεί κανείς ποιο από αυτά τα ενδεχόμενα ισχύει σε κάθε περίπτωση,” λένε οι Niemeier. “Θα συμφωνούσαμε με τον Philip P. Betancourt πως γνωρίζουμε μόνον ένα πολύ μικρό ποσοστό νωπογραφιών, και πως ‘αγγίζουμε την κορυφή τού παγόβουνου μιας ολόκληρης σειράς αλληλένδετων εργαστηρίων, που δούλευαν στην Κνωσό, τα νησιά τού Αιγαίου, τα παράλια της δυτικής Ασίας, και την Αίγυπτο, πιθανόν περιοδεύοντας πηγαινοερχόμενα, ίσως ανταλλάσσοντας κάπου-κάπου προσωπικό, ή επιστρέφοντας στην Κνωσό, ώστε να ενημερωθούν για τις πλέον πρόσφατες εξελίξεις’… Οι νωπογραφίες στην Αλαλάχ, το Κάμπρι, και την Αύαρι, πρέπει να ειδωθούν ‘υπό το πρίσμα τής σφυρηλάτησης μιας élite κοινής [‘γλώσσας’] – καλλιτεχνικής, εικονογραφικής, ιδεολογικής, τεχνολογικής – στις συνθήκες των έντονων διὰ θαλάσσης αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στις παράκτιες περιοχές τής ανατολικής Μεσογείου’,” όπως πρότεινε η Susan Sherratt. Επίσης, η Μαρινάτου έχει υποστηρίξει πως τα έργα αυτά είναι ένδειξη μιας κοινής οπτικής γλώσσας κοινών συμβόλων, που μαρτυρά τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους ηγεμόνες γειτονικών δυνάμεων. “Οι Μινωίτες καλλιτέχνες, που συμμετείχαν στο ζωγράφισμα όλων αυτών των νωπογραφιών”, συμφωνούν και οι Niemeier από την πλευρά τους, “απετέλεσαν προφανώς ένα σημαντικό στοιχείο στην ανάπτυξη της λεγόμενης ‘Διεθνούς Τεχνοτροπίας’ τής ανατολικής Μεσογείου στην ύστερη εποχή τού μπρούντζου.”

Και όχι μόνον του ανατολικού τμήματος της mare nostrum: κατά τα λεγόμενα ορισμένων εμπειρογνωμόνων τού fresco, παρόμοια ζωγραφικά έργα έχουν βρεθεί ως και στο “μακρινό” Μαρόκο. Δεν διευκρινίζεται, όμως, αν πρόκειται για true fresco ή secco.

“Αλληλένδετα εργαστήρια δούλευαν στην Κνωσό, τα νησιά τού Αιγαίου, τα παράλια της δυτικής Ασίας, και την Αίγυπτο, ίσως περιοδεύοντας, ανταλλάσσοντας προσωπικό, ή επιστρέφοντας στην Κνωσό ώστε να ενημερωθούν”. “Σφυρηλατήθηκε μια élite κοινή στις συνθήκες των έντονων διὰ θαλάσσης αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στις παράκτιες περιοχές τής Α. Μεσογείου”. (Philip P. Betancourt και Susan Sherratt)

Κρήτες στην Αίγυπτο δώρα φέροντες (μέταλλα, κοσμήματα κ.ά.). Παράσταση στις Θήβες τής
Αιγύπτου (18η δυναστεία, αρχές 15ου αι. ΠΚΧ)

Τι ν’ απέγιναν οι τοιχογραφίες στην Αύαρι; Κάποιες αποκολλήθηκαν από τον τοίχο μιας πύλης, ενώ μια ομάδα σπαραγμάτων βρέθηκε σε σκουπιδότοπο στα βορειοανατολικά τού ανακτόρου. Κατά τα φαινόμενα, οι νωπογραφίες αφαιρέθηκαν στην ύστερη Τουθμωσική περίοδο – όταν είχε πάψει πλέον να υφίσταται η μινωική Κρήτη.

“Η μινωική νωπογραφία ήταν, προφανώς, ένα φαινόμενο μάλλον βραχύβιο στο Λεβάντε και την Αίγυπτο – σ’ αιγυπτιακούς όρους, κράτησε όσο η περίοδος των Υξώς και η απαρχή τής 18ης δυναστείας,” συνοψίζουν οι Niemeier. “Αργότερα βρίσκουμε πάλι ζωγραφιές με σκηνές τής φύσης, που μοιάζουν ν’ αναπνέουν μ’ έναν μινωικό αέρα. Είναι φιλοτεχνημένες, όμως, με την τεχνική secco και σίγουρα δεν είναι έργα Αιγαιοπελαγιτών καλλιτεχνών. Η μινωική τοιχογραφία ανήκε στο παρελθόν εκείνη την εποχή.”

Χωρίς μινωική Κρήτη, δεν υπήρχαν περιθώρια για μινωική τέχνη. Βέβαια, τα μινωικά εργαστήρια συνέχισαν να δουλεύουν. Μα τους απασχολούσαν πλέον οι νέοι αφέντες, οι Μυκηναίοι. Δεν υπήρχαν τότε Έλληνες καλλιτέχνες να τους ανταγωνιστούν. Ωστόσο, τα νέα έργα τής τέχνης τους δεν προσδιορίζονται ως “μινωικά”. Χαρακτηρίζονται “μυκηναϊκά”, ενίοτε με την επισήμανση πως φιλοτεχνήθηκαν από κρητικά εργαστήρια. Θα χαρακτήριζε ποτέ κανείς ως “κρητικά” τ’ αριστουργήματα ενός άλλου μεγάλου Κρήτα μάστορα, που έζησε τρεις χιλιετίες αργότερα, και συγκεκριμένα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, του περίφημου El Greco;

Νωπογραφία πομπής Μυκηναίων γυναικών

Πριν από τον κασσίτερο, ο οψιδιανός…

ΝΑΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΣΤΗΝ ΑΦΕΤΗΡΙΑ μας, φίλτατοι συνταξιδιώτες, έχοντας διαγράψει έναν κύκλο: άρχισε με τον Περίπλου και την Κρητομινωική θαλασσοκρατορία, και ολοκληρώθηκε αισίως με τα Ἐμπόρια και την Κρητομινωική νωπογραφία. Έτσι, τώρα μπορούμε να ξαναπιάσουμε τον μίτο, τραβώντας προς τα πίσω, αρκετά πριν από την αφετηρία μας – τότε που ο άνθρωπος δεν είχε ακόμη μάθει πώς να δουλεύει μέταλλα, όταν τα θαλασσινά ταξίδια γίνονταν σε αναζήτηση ενός άλλου, εξίσου πολύτιμου, υλικού: του ὀψιδιανοῦ. Ας επιχειρήσουμε, λοιπόν, να πάμε πίσω στη Νεολιθική εποχή. Ας το προγραμματίσουμε, τουλάχιστον: δεν μας λείπει η φαντασία!

• ⁽¹¹⁾ Περί Κρήτης, Κρητών, μινωικού πολιτισμού, ναυσιπλοΐας κι εμπορίου, θαλασσοκρατορίας, νωπογραφίας, ταυροκαθαψίων, κλπ. βλέπε επίσης τα Χρονικά 3. Χρονικό τού ανθρώπου, 5. Ιβήρου Οδύσσεια, και 17. Κρητομινωική Θαλασσοκρατορία, 18. Αἰγαῖον: Κνωσός, Μυκῆναι, Ἴλιον, 19. Φοινίκη: η εύνοια της τύχης.

• >> 28. ΠΩΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ Ο ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ
• << Χρονικό 26. ΙΒΗΡΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΥΡΩΣΗ (στοιχείων)

Μινωική νωπογραφία μεγάλης εξέδρας

Advertisement

Chronicle 27. AN ARCHAEOLOGIST’S WATERLOO

Chronicle 27. AN ARCHAEOLOGIST’S WATERLOO

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ

● Emporia in Egypt and the Levant ● Leonard Woolley’s Waterloo ● Itinerant Minoan Artists ● Creto-Egyptian Ties ● Differences Between Minoan and Pharaonic Society and Art

Michales Loukovikas

.

… Hope the voyage is a long one…
May there be many a summer morning when,
with what pleasure, what joy,
you come into harbours seen for the first time!
May you stop at Phoenician emporia
to buy fine things…
And may you visit many Egyptian cities
to gather stores of knowledge from their scholars…

(Constantine P. Cavafy, Ithaca)

A Minoan woman

UNDER NORMAL CIRCUMSTANCES, in the process of a research, in order to present a topic, you know beforehand in general terms what you’re looking for, while searching for documentation. Sometimes, however, the thread you have in hand to find your way in the “labyrinth of history” leads you to unanticipated landscapes, “into harbours seen for the first time”! Then a strong desire is born to “stop at Phoenician emporia… | and visit many Egyptian cities | to gather stores of knowledge from their scholars”, as Cavafy advises in his Ithaca. These are, indeed, the happiest moments of a research!

It happened exactly that when from the Aegean emporia in the historical space of the Mediterranean, I ended up following itinerant Minoan artists to distant lands! I felt I was obliged to give more information about these emporia, after referring to Naucratis in the previous Chronicle, when I realized I have already used this term several times in connection with colonies or trading posts; but the emporia were not exactly colonies or trading posts, though related to both. Writing in the Encyclopaedia of the Hellenic World about Commercial posts and harbours, Elias Petropoulos tried to clear things out:

“The term emporium denoting a type of settlement or colony first appears in ancient literature rather late, in the 5th century BC. According to some scholars, an emporium should be understood as the locale of the emporos (or merchant), i.e. the traveller carrying commodities. The word emporos etymologically originates from the preposition en and the word poros, meaning sea route. The word appears in Homer’s Odyssey twice. In both cases the epic poet obviously meant a private individual who travelled for professional reasons. Hence we could suppose that the word emporium originated from the word emporos. Unfortunately, this word does not appear on [Mycenaean] Linear B tablets, and this is rather surprising, but it also leads to the obvious conclusion that the word was coined at a later time. Scholarship on the subject argues that the word or term emporium (in the sense of a colony or settlement and not that of a simple commercial transaction or exchange of products) appears first in writing in the work of Herodotus in the mid-5th century BC. By the 4th century BC the word is found written on an inscription (known as ‘the inscription of Pistiros’) which has been unearthed quite recently in a settlement of the modern Bulgarian (ancient Thracian) hinterland, close to Philippopolis…

Emporium < Emporos (< en + poros) = a voyager on a sea route

The Babylonian Marriage Market (1875), by Edwin Long,
inspired by a passage in the Herodotan Histories

“According to information we can extract from Melpomene, Herodotus’ fourth book [of Histories], the Black Sea was home to several emporia, as the ancient historian described them… There are also more scattered references in the other eight books of Herodotus. These emporia were located outside the Black Sea, and situated in the Mediterranean. The case of Naucratis among them really puzzles us: the ancient historian mentions it as both a polis and an emporium. Many studies have dealt with this issue, but nevertheless we still cannot determine the early nature of this settlement with certainty. The term usually understood as the opposite of emporium is colony, which is considered as a complete form of settlement in the model of the ancient Greek polis, featuring a distinct form of political and social organization. A colony was obviously established in the context of a predetermined plan of action, and under the auspices of a god (or gods) through an oracle, with every formality on the part of the metropolis, possessing an agricultural hinterland and its own coinage… However, in some cases, an emporium may be characterized as a proto-polis or proto-settlement, in the sense that it could act as an early stage in the foundation of a colony or polis.”

Frieze of a landscape with river; Acroteri, Thera – when there were still rivers on Santorini…

Egypt with Alexandria, Naucratis, Avaris, Sais, Pelusium, Memphis and Thebes mentioned in this Chronicle.

Emporia, according to Wikipedia, were places that the traders of one people had reserved to their business interests within the territory of another people. Except Naucratis, famous emporia in Egypt included Avaris and Sais, where Solon, the Athenian legislator, went “to gather stores of knowledge from its scholars”, in 590 BCE. Similar emporia were founded in the Levant, such as Al-Mina and Posideion in Syria. Sais (or Zau in ancient Egyptian) was located in the western Nile Delta. The city’s patron goddess was Neith. The Greeks, such as Herodotus, Plato and Diodorus Siculus, identified her with Athena and hence postulated a primordial link to Athens. Diodorus recounts that Athena built Sais before the deluge that supposedly destroyed Athens and Atlantis; all Hellenic cities were wiped out in that cataclysm, but the Egyptian cities survived. In Plato’s Timaeus and Critias (around 360 BCE), a priest in Sais entrusted to Solon the story of Atlantis, with its aggression against Greece and Egypt, and its eventual defeat and destruction by a natural catastrophe.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ The story of Atlantis may be connected with either ice melting after the last Ice Age (but Hellas was non-existent then), or the Sea Peoples’ raids and the consequent Bronze Age collapse. This could have been the “cataclysm” that destroyed Greece, while Egypt barely survived… (See the Chronicles 18, 19, 20, especially the last one).

Taureador: Fresco fragment from Avaris, 16th BCE

Avaris (today’s Tell el-Dab’a), the capital of Egypt under the Canaanite Hyksos, was also located in the Nile Delta, in the northeastern region. Its position at the hub of Egypt’s emporia made it a major administrative and commercial centre. Excavations have shown there was a busy harbour catering to over 300 ships in a trading season. Artifacts inside the precinct of the palace, possibly a temple, have produced goods from all over the Aegean. Most impressively, there were even Minoan-like wall paintings similar to those found in Crete at the Palace of Knossos. It is speculated that there was close contact with the rulers of Avaris, whoever they were, and the large building with the frescoes allowed the Cretans to have a ritual life in Egypt. French archaeologist Yves Duhoux also proposed the existence of a Minoan colony on an island in the Nile Delta.

Minoan Ladies in Blue fresco, ca 1525-1450 BCE

Outside of the Aegean, only three sites have an indisputable record of Minoan civilization, one being Avaris in Lower Egypt, the others Kabri and Alalakh in the Levant. Kabri, in Palestine, near the Lebanese border, is notable for its Minoan-style wall paintings. In the summer of 2009, more Aegean-style frescoes were found at the site. Apparently, the Canaanite rulers of the city wished to associate it with the Mediterranean culture and avoid Syrian and Mesopotamian styles of art that other cities in Canaan adopted. Alalakh was a late Bronze Age city-state in the area where Seleucid Antioch would rise by the end of the 4th century BCE. It was occupied from before 2000, when the first palace was built, and destroyed probably in the 12th century by the Sea Peoples (as were many other towns of coastal Anatolia and the Levant). Alalakh was never reoccupied and its place was taken by the nearby port of Al-Mina during the Iron Age.

Mantiklos Apollo, from geometric to orientalizing period, bronze, (c 700-675 BCE, Thebes, Hellas)

Al-Mina (“The Port” in Arabic) is the name that archaeologist Leonard Woolley gave to this ancient trading post in the Orontes estuary. According to Woolley, it was an early Hellenic trading colony, founded a little before 800 BCE in direct competition with the Phoenicians to the south. Large amounts of Greek pottery established its early Euboean connections, while the Syrian and Phoenician ware reflected a cultural mix typical of an emporium. The controversy whether it is to be regarded as a native Syrian site, with local architecture and pots, and a Greek presence, or as a Hellenic trading post, has not been resolved. Al-Mina served as an outpost for cultural influences that accompanied commerce with Urartu and Assyria through the shortest caravan route. Pottery recovered from later levels after 700 BCE shows that a Hellenic presence endured through the 4th century BCE, with pottery imported from Miletus and deftly imitated locally, apparently by Greek potters. Al-Mina is a key to understanding the role of early Hellenes in the East at the outset of the Orientalizing period of Greek cultural history. Robin Lane Fox has made a case for the Greek name of the site to have been Potamoi Karon mentioned by Diodorus Siculus; he suggestively linked it to karu (“trading post”) in an Assyrian inscription, which would result to Rivers of Emporia.

Sumerian silver lyre of Ur (2600-2400 ΠΚΧ)

Woolley identified Al-Mina with Posideion mentioned by Herodotus and Strabo, but recent scholarship places the latter at Ras al-Bassit, located 53 kilometres north of Latakia (Hellenistic Laodicea) by the Mediterranean. Excavations there revealed a small settlement of the late Bronze Age, when it may have functioned as an outpost of Ugarit to the south. Unlike Ugarit, Bassit survived the passage of the Sea Peoples and into the Iron Age. It had strong links with Phoenicia and Cyprus, and a Greek presence was attested from the 7th century BCE. Posideion expanded and its acropolis was fortified in the Hellenistic period.

Ram in a Thicket: one of a pair of figures found at Ur. The excavation was a joint venture of the British Museum and the Pennsylvania University. Then they decided to share the booty!

Woolley began work at Al-Mina in 1936, after the excavation in Mesopotamia, at Ur, where he discovered Sumerian royal tombs of great wealth. He made up his mind to work by the Mediterranean coast because he was interested in finding ties between the Aegean and the Mesopotamian civilizations, and also wished to throw light, as he wrote, “upon the development of Cretan civilization and its connections with the great civilizations of Nearer Asia”. Disappointed at Al-Mina, as he did not find a Bronze Age port there, he soon moved his interests to the earlier, more urbane site of Alalakh, where he worked before and after World War II (1937-39 and 1946-49). It seems, however, that his “view” was anything but “impartial”, for he, too, was “spectacled”, wearing “Asiatic myopic glasses”. All those clues on the “connections” he was interested in were there, of course; but, having already in mind an elaborate scenario, and most probably the secret ambition to turn Arthur Evans’ work in Crete upside down, he led himself to erroneous conclusions. If Ur had been his Austerlitz, Alalakh turned out to be his Waterloo! His failure to interpret his findings correctly should be taught in every School of Archaeology, helping each equally short-sighted scholar learn his/her lesson…⁽²⁾

Wishing to turn Arthur Evans’ work in Crete upside down, Leonard Woolley drew wrong conclusions. If Ur had been his Austerlitz, Alalakh turned out to be his Waterloo!

Lawrence (left) and Woolley at Carchemish

• ⁽²⁾ “Sir” Charles Leonard Woolley (1880-1960) was knighted in 1935 for his contribution to his discipline, since he was considered as one of the first “modern” archaeologists. Volunteered by Arthur Evans to run the excavation on a Roman site in northern England, Woolley started his career in 1906, later admitting: “I had never studied archaeological methods even from books… and I had not any idea how to make a survey or a ground-plan”. He worked with T. E. Lawrence, the later famous “Lawrence of Arabia”, on the excavation of the Hittite city of Carchemish in 1912-14. His work at Ur, starting in 1922, led to the discovery of the royal tombs and inspired Agatha Christie in writing the novel Murder in Mesopotamia. The writer later married Woolley’s assistant, Max Mallowan. Woolley was one of the first archaeologists to propose that the “great deluge” of the Bible was a local flood, after identifying a flood-stratum at Ur of “…400 miles long and 100 miles wide; but for the occupants of the valley, that was the whole world”…

The Knossos palace reconstructed

Wolf-Dietrich Niemeier vs. Leonard Woolley

REFERRING TO MINOAN ARTISANS TRAVELLING OVERSEAS: The Alalakh Frescoes and the Painted Plaster Floor at Tel Kabri (Western Galilee), the German archaeologist Wolf-Dietrich Niemeier, who excavated at Kabri, explained how Woolley’s ambition to upturn Evans boomeranged back on him:

“The uniqueness and seeming suddenness of the emergence of the Cretan palace system in the Aegean has often been explained by connections with and influences from the older advanced civilizations of the ancient Near East. In Alalakh… Woolley thought to have found what he had looked for: in Yarim-Lim’s palace he recognized ‘unmistakable connections’ with Minoan Crete. Similar building techniques… as well as frescoes ‘identical in colouring, technique and style’ at Alalakh and Knossos led him to the conclusion that ‘there can be no doubt but that Crete owes the best of its architecture, and its frescoes, to the Asiatic mainland’, and that ‘we are bound to believe that trained experts, members of the Architects’ and Painters’ Guilds, were invited to travel overseas from Asia (possibly from Alalakh) to build and decorate the palaces of the Cretan rulers’.

“Crete owes the best of its architecture, and its frescoes, to Asia.”
(Leonard Woolley)

Yamhad, with Halab (Aleppo) as capital, and several toponyms mentioned in this Chronicle:
Carchemish, Alalakh, Ugarit, Qatna, Hazor in Canaan, Mari, Babylon, Ur.

“Woolley’s main argument for this theory, which has been accepted by eminent scholars,⁽³⁾ [!] was that ‘Yarim-Lim’s palace antedates by more than a century the Cretan examples in the same style’… However, after a long debate on ‘Alalakh and Chronology’, Woolley’s date (‘between c. 1780 and 1730 BC’) proved to be too high. Yarim-Lim of Alalakh was not – as Woolley had thought – Yarim-Lim I of Yamhad, the contemporary of the great Hammurabi of Babylon, but a younger brother of King Abban [Abba-El?] of Yamhad who gave Alalakh to him as an appanage principality…⁽⁴⁾ The dates recently proposed by different scholars lie between c. 1650 and 1575 BC. In regard to architecture… the evidence is far from substantiating Woolley’s theory of Near Eastern architects working in Crete… The orthostates of Alalakh are c. 300 years later than the orthostates of the first phase of the Old Palace at Phaistos… Fragments of wall paintings from Yarim-Lim’s palace show characteristic Minoan motifs which appear contemporary or even earlier in Crete. Moreover, the sense of movement detectable in the wall-painting fragments from Yarim-Lim’s palace is characteristically Minoan and in opposition to Near Eastern tradition.

• ⁽³⁾ You see, the… spectacled parrotlet (forpus conspicillatus) is not an endangered species!

• ⁽⁴⁾ There were three kings of Yamhad under the name of Yarim-Lim and, of course, far more local rulers with the same name, such as the one in Alalakh. Woolley (more than anyone else) should have known better before he wrote that “Crete owes the best of its architecture, and its frescoes, to the Asiatic mainland”…

Papyrus fresco on Thera

“Woolley’s strongest argument for a direct connection between the Alalakh paintings and those in Crete was that they both were executed in true fresco painting on wet lime plaster. But it is exactly this fact which definitely disproves Woolley’s theory of the Near Eastern ancestry of Cretan fresco painting. Until most recently the Alalakh frescos formed the only known example of true fresco painting on the ancient Near East. In Crete, true fresco painting is known at least from c. 1900 BC on. Thus true fresco painting apparently has been first invented on Crete, probably because it was suitable to the temperament of the Minoan artists.⁽⁵⁾ Technique, style and iconography of the fresco fragments from the Yarim-Lim palace at Alalakh indicate that their resemblances to the Cretan wall-paintings worked in the reverse direction as that originally thought by Woolley.

• ⁽⁵⁾ While the Egyptian artists of this period painted their wall paintings in the “dry-fresco” (secco) technique, the Minoans used a “true” or “wet” painting method, allowing the pigments of metal and mineral oxides to bind well to the wall, which required quick execution. The nature of this technique encouraged improvisation, spontaneity, and the element of chance. Since they had to work within the time constrains of the drying plaster, they had to be very skilful, and their fluid brush strokes translated into the graceful outlines that characterize Minoan art. For this reason, this method of painting was most appropriate for the fluid moments of life and nature scenes that the Minoans favoured, which contrasted sharply with the strict stylization and stereotyping typical of frescoes from other Mediterranean cultures of the same time. The figures of Minoan frescoes are depicted in natural poses of free movement that reflect the rigours of the activity they engage in, an attitude characteristic of a seafaring civilization accustomed to freedom of movement, liquidity, and vigour.

Ritual sprinkler in rock crystal
from Kato Zakros, Crete

“There is much evidence that Cretan objects of art were highly valued in the ancient Near East. In the Mari tablets Cretan imports are mentioned… The prestige character of the Cretan objects in the Mari texts is indicated by the fact that two of them were presented by King Zimri-Lim of Mari to other Mesopotamian Kings. As finds of Kamares pottery at Ugarit, Qatna, Byblos and Hazor demonstrate, this outstanding pottery was highly esteemed in the Levant. Thus, at least from the 19th century BC on, Crete within its relations to the Levant was not only the receiver but developed into an equal partner producing works of art for which there was a great demand in the Near East.⁽⁶⁾ These Cretan works of art arrived by some kind of exchange or trade in the Levant. But, as Woolley has stated, ’one cannot export a palace on board of a ship, nor is the «art and Mystery» of fresco-working a form of merchandise’.⁽⁷⁾ Do we therefore have to reconstruct just the reverse scenario as that suggested by Woolley, i.e. Cretan artisans travelling to Alalakh for painting the frescoes there?

• ⁽⁶⁾ I ignore the Levantine contribution to the Minoan culture and, unfortunately, Niemeier gives no information on the subject. What I do know is how much the Cretans were indebted to, and how much they were benefited by learning from, the Egyptians (see Chronicle 17, Minoan Trade and Influence). I can imagine, in addition, how much the Egyptians would have benefited if they were not so stuck-up to let themselves learn from the Cretans…

• ⁽⁷⁾ I used a similar argument in Chronicle 22, Conclusion, to show the necessity of Hellenic presence in Iberia: “What the Phoenician ships could not transport and, thus, made the Greek presence absolutely necessary in Iberia, was Hellenic culture, art, ideas, models, architecture, burial habits, etc.”

“The sense of movement is characteristically Minoan, in opposition to Near Eastern tradition. Kabri and Alalakh show a purely Minoan iconography and technique. This can only mean they were made by itinerant Minoan artists.”
(Wolf-Dietrich Niemeier)

Knossos: the Throne Room with the griffins reconstructed

“In ‘Greater Canaan’…⁽⁸⁾ there are two other sites which can contribute to the problem: Qatna and Tel Kabri. Fragments of wall-paintings from the palace at Qatna show [techniques] in the characteristic Aegean manner. Tel Kabri lay on one of the most important trade routes of the ancient Near East, [Way of the Philistines,] the later so-called Via Maris…⁽⁹⁾ In the palace of the local ruler… a threshold was plastered and painted with… similar floor-techniques and designs of the Minoan palaces but not from the Ancient Near East… There is evidence that the walls of this room were also covered with painted plaster of which unfortunately only tiny fragments have been preserved. The plaster floor has been painted in true fresco technique… found also in Cretan and Theran fresco painting but not in tempera and fresco secco. The colours in the floor’s painting are… very similar to those of Cretan and of Theran wall-painting… Originally the floor… imitated the slabs of a stone pavement… In Crete painted plaster floors imitating slab-paved floors are known from [c. 2000 BCE]. Other parts of the Kabri floor were decorated with floral motifs. Among them are chains of stylized linear iris blossoms of a characteristic Minoan type which occurs first in frescoes and vase-painting [in 1700-1500 BCE]. Such kind of decorative mixture is a characteristic feature of Minoan fresco painting… The Kabri floor and also the fresco fragments from Yarim-Lim’s palace at Alalakh do not have only single Minoan motifs foreign to ‘Greater Canaan’ which could be explained as intrusive or incorporated elements arriving by motif transfer, but they show a purely Minoan iconography as well as technique. This can only mean that they were executed by travelling Minoan artisans…

Asherah, Canaanite fertility goddess

• ⁽⁸⁾ Greater Canaan: “the area between the Amuq plain [where Antioch was later built] to the north and the deserts to the south and to the east for the middle and late Bronze Age… appears to form a largely uniform civilization with regional variations.” (Ruth Amiran)

• ⁽⁹⁾ The historical name of the road, sadly for the Israeli Jews, was Way of the Philistines, since it crossed through the Philistine plain, where the Gaza Strip is located. Via Maris was “fished up” out of the Vulgate – “via maris”, meaning “by the way of the sea” – without specifying any road (there was no such Roman name denoting any road anywhere). The modern name was adopted so as to… expel the Palestinians from their homeland, Palestine, even on archaeological terms!

La Petite Parisienne de Crète…

“We have evidence for exchange of information on the equipment of the palaces within the ancient Near East (to which Minoan Crete belonged in a certain sense as a westernmost member). That Cretans actually travelled to the Levantine coast is proved by a tablet from the Mari archives mentioning a Cretan who purchases tin at Ugarit from agents of the Mari palace. A tale in the mythological poetry of Ugarit is of highest interest in our context. In it the goddess Anat is sending the divine messenger over the sea to the god of handicrafts, Kothar wa-Khasis, who is brought from his throne in Kptr (almost unanimously identified as Caphtor = Crete) to build a splendid palace for god Baal and to furnish it with precious works of art.⁽¹⁰⁾ As Arvid Schou Kapelrud has stated, Kothar is ‘the master-builder and the master-smith as he is found in the Near Eastern courts of this time, a highly skilled specialist’. In Canaanite mythology the god of handicrafts was called from Crete to furnish the palaces of the deities with precious works of art; in reality the rulers of Tel Kabri (Rehov) and Alalakh (and other cities, possibly Qatna) asked the rulers of Crete for sending artisans to decorate their palaces with fresco painting. As has been demonstrated by Carlo Zaccagnini, the sending of specialized workers is well-attested in the framework of the diplomatic relations between the rulers in the ancient Near East, their transfers are inserted into the dynamics and formal apparatus of the practice of gift-exchange.”

• ⁽¹⁰⁾ “KPTR” may be identified with “Caphtor”; but the latter’s identification with Crete is anything but certain. Biblical Caphtor may refer to: a) Pelusium in the Nile Delta; b) Cilicia; c) Cappadocia; d) Cyprus; e) Crete (see Chronicle 20, Pelasgians and Philistines-Peleset). Egypt fits far better here because in all references to Kothar, except the poetic tale mentioned above, his abode is identified as “HKPT”, which is possibly read as “Hikaptah”, or “House of the ka (soul) of (god) Ptah”, i.e. Memphis. The Hellenes pronounced this Hikaptah as Aegyptos, hence the name of the country in many languages.

Minoan fresco frieze at Avaris reconstructed

AFTER THE DISCOVERIES in Alalakh and Kabri, the absolutely impressive Minoan wall paintings in Avaris with a long frieze of taurocathapsia (bull-leaping) against a labyrinth pattern, griffins or rosettes, recovered during Manfred Bietak’s excavations there,

“instantly created much sensation, since among the scenes depicted on them are spectacular representations of bull leaping so closely identified with Minoan cult and culture”, as Wolf-Dietrich and Barbara Niemeier commented in another paper on Minoan Frescoes in the Eastern Mediterranean.

“From 1990 on, we suggested that the Kabri and Alalakh frescoes were painted by travelling Aegean specialists, and [some time later] Bietak and Nanno Marinatos did the same for the Avaris frescoes”.

A Minoan heterotopia at Avaris. Taureador (detail)

There was a minor problem among archaeologists on the date of these frescoes. Wishing perhaps to please everyone,

“Bietak and Marinatos came to the conclusion that ‘Minoan wall painting existed in Avaris both during the late Hyksos period and the early 18th Dynasty’. Bietak had regarded as possible that ‘trade… links between Avaris and Crete… might have survived a dynastic change and might have carried on into the 18th Dynasty, even after the fall of the Hyksos.’ There is indeed enough evidence from history that the kind of diplomatic and economic relations which apparently are behind these fresco paintings can survive the changes of regimes.

“According to Bietak, ‘king Ahmose, the founder of the 18th Dynasty, fits particularly well into the picture of Minoan connections.’ He imagines the possibility of a political deal between Ahmose and the ‘Minoan Thalassocracy’ in which the Minoan fleet helped Ahmose – who had no fleet – against the danger still threatening from the Hyksos harbour bases in southern Palestine. There is no archaeological or textual evidence for the latter hypothesis, and it recalls rather imaginative and today forgotten scenarios connected with the expulsion of the Hyksos, like those according to which Mycenaean mercenaries helped Ahmose in evicting the Hyksos, or according to which fugitive Hyksos princes conquered the Argolid and subsequently were buried in the Shaft Graves at Mycenae. Moreover, Ahmose already had a fleet: he captured Avaris after a series of assaults by both land and water [and then] proceeded to southern Palestine.”

Ahmose fighting back the Hyksos

Even a pharaoh with a fleet of his own would surely prefer to have the far more experienced Cretan navy on his side, than against him, allied with the Hyksos! The Avaris paintings indicate an involvement of Egypt in international relations and cultural exchanges with the eastern Mediterranean either through exchange of gifts or even marriage. They additionally point to Minoan authority as being involved in Egyptian affairs, possibly because Crete had a strong naval force to offer the pharaoh, and also to Avaris as a place where these cultural exchanges took place, meaning the city was incredibly important to Egypt.

Girl from Acroteri, Thera: detail
from the fresco of the lilies

The marriage of a Minoan princess to an Egyptian pharaoh may be one possible scenario. Bietak has suggested that the Avaris frescoes were painted by Minoan artists who were members of the entourage of a Knossian princess married to a pharaoh, whom he first identified as a Hyksos ruler, then as Ahmose, and later as Thutmose III. At last, who was the Cretan girl’s groom? The Minoan eruption on Thera (c. 1640 – c. 1540) coincides with the Hyksos period in Egypt (1650–1550 BCE). But because the exact moment of the eruption escapes us, we can not speculate if the marriage took pace then and when. There follows Ahmose with his New Kingdom, when the Egyptians considered the Aegean to be part of their “empire”. The term must not be understood literally, because in Egypt, they misinterpreted even the gifts given to the pharaohs: “The Egyptians, with their characteristic egocentric sense of superiority, would have presented such gifts as tribute”, remarks A. R. Schulman. At any rate, “Ahmose fits particularly well into the picture of Minoan connections”. Thutmose could very well be the groom, too. Besides, we know that he had three foreign wives: Menwi, Merti, and Menhet. However, a problem arose: another dynastic change that happened during his reign, in the middle of the 15th century BCE – not in Egypt but in Crete, when the Minoans were put under the yoke of their own “Hyksos” (foreign rulers), the Mycenaeans. Therefore, if there was a wedding, it should have happened in the beginning of Thutmose’s reign, when the actual pharaoh was his stepmother, Hatshepsut, or immediately after her death, in 1458 BCE.

Theran rosettes

Whatever the case, these unique wall paintings are of Minoan style, technique, and content. There is a long frieze of bull-leaping and grappling against a maze pattern. Marinatos has made a case that the rosette motif, a prominent feature of the “Taureador” paintings, reproduces the Knossian rosettes, and that it is a distinct Minoan symbol. The frescoes also depict griffins, hunting scenes, felines chasing ungulates, several life-sized figures, and a white female wearing a skirt. Especially important are the Minoan palace emblems, such as the half rosette frieze, and the presence of big griffins that are the same size as the ones in the Knossian Throne room. The technique of painting is typically Aegean, while the style is of very high quality and compares with some of the best paintings from Crete. The use of Minoan royal motifs in a palace of Avaris, says Bietak, indicates that “an encounter on the highest level must have taken place between the courts of Knossos and Egypt,” while the large representation of the female in the skirt may suggest a political marriage of a Minoan princess to the pharaoh.

Minoan female acrobat
(ivory, 2800-1100 BCE)

“Dynastic intermarriage was a favoured diplomatic tactic in the Bronze Age Near East,” the Niemeiers point out. The entourage of a foreign princess, some scholars suppose, “would comprise several hundred people, who until the end of their lives remained in the harem of the pharaoh, and that one can well imagine that at Avaris the rooms of the foreign princess and her entourage were decorated according to her desires. [However], at Alalakh and Tel Kabri, the frescoes probably had been attached to the walls of major ceremonial (and possible ritual) halls of the palace, not of the private rooms of queens or princesses.”

The technique of using lime plaster in two layers with a highly polished surface, fresco in combination with stucco, are all techniques that are not Egyptian but first seen in Cretan paintings. The colours used by the artists are clearly Minoan. Using blue instead of grey is Minoan, with that colour convention being seen in Egypt later, due to Aegean influence. Besides, there are no Egyptian hieroglyphs or emblems among the fragments. The composition of the paintings and motifs also fit in perfectly with all those of the Aegean world. Thus the overwhelming evidence seems to point into the direction of Minoan artists working in Avaris.

Differences Between Minoan and Pharaonic Society and Art

Wild duck on Thera

“The differences between the styles of Egyptian and Minoan arts have been analyzed by Henriette Antonia Groenewegen-Frankfort and, most recently, by Bietak,” the Niemeiers comment. “According to Groenwegen-Frankfort, Minoan art differs from Egyptian (and ancient Near Eastern) art in its ‘absolute mobility in organic forms’. Bietak aptly explains this with the different cultural patterns of both civilizations. The Minoan society was not – as the Egyptian one – dominated by writing, listing, and absolute order, and therefore Minoan art was not subjected to hieroglyphic clichés and a rigid canonical order. As to a comparison of Canaanite and Minoan arts, we do not have, unfortunately, many objects of art from the middle Bronze Age Levant. But those which are extant show a style distinctly different from the Minoan one. For instance, the bird representations on bone inlays from Megiddo and Lachish seem motionless in comparison to the crane on an ivory plaque from Palaikastro. Canaanite female and male metal figurines appear stiff in comparison to the Minoan female and male metal figurines displaying strong inner tension and dynamics.”

“Minoan art differs from Egyptian art in its ‘absolute mobility in organic forms’.” “The Minoan society was not dominated by absolute order; so
Minoan art was not subjected to hieroglyphic clichés and rigid order.”
(Henriette Antonia Groenewegen-Frankfort and Manfred Bietak)

Another map of the area, with arrows pinpointing the places mentioned in this Chronicle): Alalah, Carchemish, Ugarit, Qatna, Byblos, Megiddo, Mari, Babylon, Ur.

As it turned out the wall paintings at Avaris, Alalakh, Kabri, possibly Qatna (17th – 16th centuries BCE), were not the older ones.

“Earlier are the painted stone imitations in Zimri-Lim’s palace at Mari [18th century BCE]. The excavator of Mari, André Parrot, compared the stone imitations to those at Knossos. He also asked for possible connections between the Mari and the Knossos murals, and, pointing to the evidence for their connections provided by the Minoan precious objects mentioned in the Mari archives, he apparently tended to see some Cretan influence in the murals there.”

● Located in Mesopotamia, far from the Mediterranean, Mari (today’s Tell Hariri) was a Sumerian and Amorite city on the Euphrates. It flourished from 2900 to 1759 BCE, when it was sacked by Hammurabi, despite the gifts king Zimri-Lim had given him. More important was Mari’s strategic position as a relay point between northern Syria and lower Mesopotamia. The city came to control the trade lanes between different regions such as Iran, Mesopotamia, and Anatolia. The royal palace contained over 300 rooms and was possibly the largest of its time (over 1,000 rooms, they say, had the palace of Knossos)! More than 25,000 tablets were recovered while excavating Mari, as Parrot noted, “bringing about a complete revision of the historical dating of the ancient Near East, and providing more than 500 new place names, enough to redraw the geographical map of the ancient world.”

● Qatna (modern Tell el-Mishrife), 18 km NE of Homs, was one of the largest Bronze Age Syrian towns. Trade routes in the 2nd Millennium connected Mesopotamia with Cyprus, Crete, Egypt. Qatna is mentioned in the tin trade, linking Mari, via Qatna, to the Mediterranean; Cypriote copper was also transported on this route; their alloy, bronze, was most valuable during both the Bronze and Iron Ages.

Theran boy-boxers

Regarding the ethnic composition of the “Minoan” workshops, there are various possibilities: the frescoes were painted a) by travelling Aegean artisans; b) under the supervision of Aegean artists, assisted by Levantine painters, after they were trained by them; c) by Levantine students of Aegean masters. The idea of mixed workshops seems more appealing, probable, realistic. Decorating huge palaces was a great undertaking. However, it would seem unthinkable to imagine Cretan ships full of artists travelling around the Mediterranean for this task. The artistic teams should have been rather small, working necessarily with local apprentices.

“It is difficult to decide in each case which of these solutions is the correct one,” point out the Niemeiers. “We would agree with Philip P. Betancourt that only a very small percentage of the fresco paintings is known and that ‘we are touching the tip of the iceberg of a whole series of interrelated workshops, working in Knossos, the Aegean islands, on the coast of Western Asia and in Egypt, perhaps travelling back and forth, perhaps occasionally exchanging personnel, or going back to Knossos to learn the most recent things’… The Alalakh, Kabri, and Avaris frescoes are to be seen ‘in terms of the forging of an élite koiné – artistic, iconographical, ideological, technological – in the circumstances of the intense maritime interaction between the coastal areas of the Eastern Mediterranean’,” as Susan Sherratt proposed. Marinatos has argued that these paintings are evidence of a koiné, a visual language of common symbols, which testifies to interactions among the rulers of neighbouring powers. This idea is adopted by the Niemeiers, as well: “The Minoan artists involved in the painting of all these frescoes apparently formed an important element in the growth of the so-called ‘International Style’ of the Late Bronze Age eastern Mediterranean.”⁽¹¹⁾

• ⁽¹¹⁾ Not only of the eastern part of the Mediterranean: according to some fresco experts, similar wall paintings have also been found in “faraway” Morocco. However, it is not clear if they are painted with the true (wet) fresco or secco technique.

“Interrelated workshops worked in Knossos, the Aegean islands, the Western Asia coast and Egypt, travelling back and forth, exchanging personnel, or going back to Knossos to learn the most recent things.” “An élite koiné – artistic, iconographical, ideological, technological – was forged in the circumstances of intense maritime interaction between the coastal areas
of the Eastern Mediterranean.” (Philip P. Betancourt and Susan Sherratt)

Cretans in Egypt, bringing gifts of metal, jewelry etc, facsimile of a painting in Thebes, Egypt, 18th dynasty
(early 15th century BCE)

Whatever happened to the Avaris wall paintings? One group of them had fallen off the wall of a doorway, and another group of fragments was found in dumps deposited by the north-east palace. The frescoes seem to have been removed during the later Thutmosid period – when there was no Minoan Crete anymore, after it was taken over by the Mycenaeans.

“Minoan fresco painting apparently was a rather short-lived phenomenon in the Levant and Egypt – in Egyptian terms, covering the Hyksos period and the very beginning of the early 18th Dynasty,” the Niemeiers sum up. “Later, we find again paintings of nature scenes which appear to breathe a Minoan spirit. They were, however, executed in secco technique and certainly were not painted by Aegean artists. Minoan wall painting was a thing of the past at that time.”

Without Minoan Crete there was no room for Minoan art. Minoan workshops were still busy, of course; but the artistic masters worked for the new political masters, the Mycenaeans; there were no Greek artists at that time to compete with them. But their new works of art are not typified as “Minoan” anymore; they are called “Mycenaean”, sometimes with a footnote that they were made by Cretan artistic workshops. Would anyone ever think to describe as “Cretan” the masterpieces of another great Cretan master, who lived more than three millennia later, namely Doménicos Theotocópoulos, the famous El Greco?

Mycenaean women procession fresco

Before Tin, it was the Obsidian…

HERE WE ARE AGAIN AT OUR STARTING POINT, my dearest fellow voyagers, having come full circle back: we began with Periplus and Minoan Cretan Thalassocracy, and we concluded with Emporia and Minoan Cretan fresco.⁽¹²⁾ Now we can start anew, picking up the thread again, going back even before our starting point – before man learned how to work metals, when he voyaged in search of an equally valuable material: the obsidian. So, let’s attempt to go back to the Neolithic era. Let’s schedule it, at least: our vivid imagination is our strong point!

• ⁽¹²⁾ See also Chronicles 3, 5, and 17, 18, 19, about Crete, Cretans, Minoan civilization, navigation and trade, thalassocracy, fresco, taurocathapsia, etc.

• >> 28. THE MAKING OF THE MEDITERRANEAN PERIPLUS
• << Chronicle 26. IBERIAN CROSS-CHECK

Grandstand Minoan procession fresco