Χρονικό 20. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ

Χρονικό 20. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ

/ENGLISH/ Chronicle 20. AN ARCHAEOLOGIST’S WATERLOO

Μινωίτισσα

● Εμπόρια σ’ Αίγυπτο και Λεβάντε ● Το Βατερλώ τού Leonard Woolley ● Περιοδεύοντες Μινωίτες Καλλιτέχνες ● Δεσμοί Κρήτης κι Αιγύπτου ● Διαφορές Μινωικής και Φαραωνικής Κοινωνίας και Τέχνης

του Μιχάλη Λουκοβίκα

 
ΚΑΠΟΙΕΣ ΦΟΡΕΣ, ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ μας, ή σε ανάλογες περιπτώσεις, όποτε έχεις να παρουσιάσεις ένα θέμα και χρειάζεσαι τεκμηρίωση, ξέρεις σε γενικές γραμμές, εκ των προτέρων, τι ψάχνεις να βρεις, καθώς αναζητείς στοιχεία. Κάποιες άλλες φορές, όμως, ο μίτος που έχεις ανά χείρας, έτσι ώστε να μην χαθείς στον λαβύρινθο της Ιστορίας, σε οδηγεί σε απροσδόκητες διεξόδους, και “σε λιμένας πρωτοειδωμένους”· και τότε γεννιέται η διακαής επιθυμία “να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά… | σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας, | να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους”, όπως μας συμβουλεύει ο Αλεξανδρινός στην Ιθάκη του. Πρόκειται για τις ευτυχέστερες στιγμές μιας έρευνας…

… Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.
Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι
που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά
θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους·
να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά
και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις…
σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας,
να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.

(Κ. Π. Καβάφη, Ιθάκη)

Ακριβώς αυτό συνέβη όταν, από τα αιγαιακά εμπόρια (ή εμπορεία), στον ιστορικό χώρο τής Μεσογείου, βρέθηκα ν’ ακολουθώ περιοδεύοντες Μινωίτες καλλιτέχνες σε τόπους μακρινούς! Είχα νιώσει την ανάγκη να παραθέσω περισσότερα στοιχεία περί των εμπορίων, όταν μίλησα στο προηγούμενο Χρονικό για τη Ναύκρατι, συνειδητοποιώντας πως έχω ήδη χρησιμοποιήσει τον όρο αρκετές φορές, σε συνδυασμό με αποικίες κι εμπορικούς σταθμούς. Όμως, ένα εμπόριο, ούτε ακριβώς αποικία ήταν, ούτε κι εμπορικός σταθμός, παρά τις ομοιότητες. Γράφοντας στην Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Κόσμου περί Εμπορίων και εμπορικών σταθμών, ο Ηλίας Πετρόπουλος επιχείρησε να ξεκαθαρίσει τα πράγματα:

Ο όρος εμπόριον ως είδος εγκατάστασης ή οικισμού εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στην αρχαία γραμματεία σχετικά αργά, κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με την άποψη ορισμένων ερευνητών, ως εμπόριον νοείται ο τόπος δράσης τού εμπόρου, δηλαδή του ταξιδευτή με τα εμπορεύματα. Η λέξη έμπορος ετυμολογικά προέρχεται από την πρόθεση εν και τη λέξη πόρος, που σημαίνει δρόμος και μάλιστα διά θαλάσσης. Η λέξη αυτή εμφανίζεται στην Οδύσσεια του Ομήρου δύο φορές. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις ο επικός ποιητής εννοεί προφανώς έναν ταξιδευτή ιδιώτη για επαγγελματικούς λόγους. Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η λέξη εμπόριον προέκυψε από τη λέξη έμπορος. Η λέξη αυτή είναι δυστυχώς άγνωστη στις πινακίδες τής [μυκηναϊκής] Γραμμικής Β και αυτό προκαλεί μεγάλη εντύπωση, αλλά ταυτόχρονα οδηγεί και στο εύλογο συμπέρασμα ότι πρόκειται για επινόηση μεταγενέστερων χρόνων. Από την σχετική έρευνα έχει προκύψει το πόρισμα ότι τελικά η λέξη ή ο όρος εμπόριον (με την έννοια της εγκατάστασης ή του οικισμού και όχι της απλής εμπορικής συναλλαγής ή ανταλλαγής προϊόντων) για πρώτη φορά, τουλάχιστον σε γραπτή μορφή, εμφανίζεται στο έργο τού Ηροδότου, στα μέσα δηλαδή του 5ου αιώνα π.Χ. Από τον 4ο αιώνα π.Χ. η λέξη αυτή απαντά αναγεγραμμένη σε μία επιγραφή (γνωστή ως επιγραφή τής Πιστύρου) που ήρθε στο φως σχετικά πρόσφατα σε έναν οικισμό τής σύγχρονης βουλγαρικής (αρχαίας θρακικής) ενδοχώρας, πλησίον τής Φιλιππούπολης…

Εμπόριον < Έμπορος < εν + πόρος =
ο ευρισκόμενος σε δρόμο διά θαλάσσης

Η βαβυλωνιακή γαμήλια αγορά (1875), του Edwin Long, πίνακας βασισμένος σε περιγραφή τού Ηροδότου

Σύμφωνα με τις πληροφορίες που μπορούμε να αντλήσουμε από το τέταρτο βιβλίο [των Ιστοριών] τού Ηροδότου, τη Μελπομένη, στον Εύξεινο Πόντο υπήρχαν αρκετά εμπόρια, όπως ακριβώς τα χαρακτηρίζει ο ίδιος ο αρχαίος ιστορικός… Υπάρχουν όμως και πολλές άλλες αναφορές διασκορπισμένες στα υπόλοιπα οκτώ βιβλία τού Ηροδότου. Πρόκειται για εμπόρια που βρίσκονται εκτός παρευξείνιου χώρου, και συγκεκριμένα εντοπίζονται στη Μεσόγειο. Εξ όλων αυτών σοβαρό προβληματισμό προκαλεί η περίπτωση της Ναύκρατης, την οποία ο αρχαίος ιστορικός μνημονεύει και ως πόλη και ως εμπόριον. Για το θέμα αυτό έχουν γραφτεί πολλές επιστημονικές μελέτες, δίχως ωστόσο να μπορούμε μέχρι σήμερα να προσδιορίσουμε με απόλυτη βεβαιότητα το χαρακτήρα τού οικισμού αυτού κατά τη διάρκεια της πρώιμης ιστορίας του. Ο όρος που συνήθως λαμβάνεται ως αντίθετος του εμπορίου είναι η αποικία, η οποία θεωρείται ότι αποτελούσε μια ολοκληρωμένη μορφή εγκατάστασης κατά τα πρότυπα των αρχαίων ελληνικών πόλεων, δηλαδή με σαφή πολιτειακή και κοινωνική οργάνωση. Η αποικία προφανώς είχε χτιστεί με προσχεδιασμένο πλάνο δράσης και με την ευλογία τού θεού (ή των θεών) μέσω χρησμού, καθώς και με κάθε επισημότητα από την πλευρά τής μητρόπολης, διέθετε αγροτική χώρα και νόμισμα… Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις το εμπόριον ήταν και ένας οικισμός με αρκετά οργανωμένη πολιτεία και θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως πρωτο-πόλις ή πρωτο-οικισμός, με την έννοια ότι μπορούσε να αποτελέσει το προστάδιο της ίδρυσης μιας αποικίας ή μιας πόλης.

Ζωφόρος που απεικονίζει ποτάμι στην Θήρα/Σαντορίνη…

Αίγυπτος: Αλεξάνδρεια, Ναύκρατις, Αύαρις, Σάις, Πηλούσιον, Μέμφις και Θήβες, που αναφέρονται σε αυτό το Χρονικό.

Τα εμπόρια, κατά τη Wikipedia, ήταν περιοχές, που οι έμποροι μιας χώρας είχαν στη διάθεσή τους στο έδαφος μιας άλλης χώρας, για την προώθηση των επιχειρηματικών τους συμφερόντων. Περίφημα εμπόρια στην Αίγυπτο, εκτός της Ναυκράτεως, ήταν, μεταξύ πολλών άλλων, η Αὔαρις και η Σάϊς, όπου πήγε ο Αθηναίος νομοθέτης Σόλων το 590 ΠΚΧ, για ν’ αποκτήσει τις γνώσεις των Αιγυπτίων, ώστε “να μάθει απ’ τους σπουδαγμένους”. Αντίστοιχα εμπόρια υπήρχαν και στο Λεβάντε, σαν τον Λιμένα (Al-Mina) και το Ποσείδιον (Bassit) στη Συρία. Η Σάις (Sais, ή Zau στ’ αρχαία αιγυπτιακά) βρισκόταν στο δυτικό Δέλτα τού Νείλου, και πολιούχος της ήταν η θεά Νηίθ. Οι Έλληνες, όπως λ.χ. οι Ηρόδοτος, Πλάτων, και Διόδωρος Σικελιώτης, την ταύτιζαν με την Αθηνά, και ως εκ τούτου, θεωρούσαν δεδομένη την αρχέγονη σχέση της με την Αθήνα. Κατά τον Διόδωρο, η Σάις χτίστηκε από την Αθηνά πριν από τον κατακλυσμό, που υποτίθεται πως κατέστρεψε την Αθήνα και την Ατλαντίδα. Εκείνη την εποχή αφανίστηκαν όλες οι ελληνικές πόλεις, ενώ αντίθετα οι αιγυπτιακές επέζησαν. Στον Τίμαιο και τον Κριτία τού Πλάτωνα (γύρω στο 395 ΠΚΧ), ένας ιερέας εμπιστεύεται στον Σόλωνα την ιστορία για την στρατιωτική επιδρομή τής Ατλαντίδας εναντίον τής Ελλάδας και της Αιγύπτου, αλλά και τη συντριβή και τον όλεθρό της, ως επακόλουθο φυσικής καταστροφής.^(α)

• ^(α) Η ιστορία τής Ατλαντίδας ίσως να συνδέεται είτε με το λιώσιμο των πάγων, μετά από την τελευταία εποχή των πάγων (όμως τότε Ελλάδα δεν υπήρχε), ή με τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και την επακόλουθη κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Αυτός μπορεί να είναι ο “κατακλυσμός” που καταστρέφει την Ελλάδα, ενώ η Αίγυπτος μετά βίας επιβιώνει… (Βλέπε Χρονικά 13-15, κυρίως το 15ο).

Taureador (ταυροκαθάψια): σπάραγμα νωπογραφίας
από την Αύαρι (16ος αιώνας ΠΚΧ)

Η Αύαρις, ή και Άβαρις (Avaris, η σύγχρονη Tell el-Dab’a), η πρωτεύουσα της Αιγύπτου υπό τον ζυγό των Χαναναίων Υξώς, βρισκόταν και αυτή στο Δέλτα τού Νείλου στα βορειοανατολικά. Η θέση της στην καρδιά των εμπορίων τής Αιγύπτου την είχε καταστήσει σπουδαίο διοικητικό κι εμπορικό κέντρο. Οι ανασκαφές εκεί αποκάλυψαν ένα πολυσύχναστο λιμάνι ανεφοδιασμού 300 και πλέον πλοίων στη διάρκεια μιας εμπορικής σεζόν. Τα τεχνουργήματα σ’ ένα τμήμα των ανακτόρων, ενδεχομένως ναό, περιλαμβάνουν προϊόντα απ’ όλες τις περιοχές τού Αιγαίου. Το πιο εντυπωσιακό είναι πως υπήρχαν μέχρι και μινωικού τύπου τοιχογραφίες, παρόμοιες μ’ εκείνες που βρέθηκαν στην Κρήτη στο ανάκτορο της Κνωσού. Πιθανολογείται πως ήταν στενές οι επαφές με τους τότε ηγεμόνες τής Αιγύπτου, όποιοι και αν ήταν αυτοί, και το μεγάλο οικοδόμημα με τις νωπογραφίες έδινε τη δυνατότητα στους Μινωίτες να έχουν θρησκευτική ζωή, με τις τελετές τους στην Αίγυπτο. Κατά τον Γάλλο αρχαιολόγο Yves Duhoux, θα πρέπει να υπήρχε και μινωική αποικία σε κάποιο νησί στο δέλτα τού Νείλου.

Μινωίτισσες κυρίες στα μπλέ, νωπογραφία (1525-1450 ΠΚΧ)

Εκτός τού Αιγαίου, μόνον τρία μέρη διαθέτουν αδιαμφισβήτητα ίχνη μινωικού πολιτισμού: το ένα είναι η Αύαρις στην Κάτω Αίγυπτο, ενώ τ’ άλλα δυο, το Kabri και η Alalakh, βρίσκονται στο Λεβάντε. Το Κάμπρι, στην Παλαιστίνη, στα βόρεια, κοντά στα σύνορα του Λιβάνου, ξεχωρίζει για τις μινωικού τύπου νωπογραφίες του. Το καλοκαίρι τού 2009 αποκαλύφθηκαν εκεί και άλλες τοιχογραφίες αιγαιοπελαγίτικης τεχνοτροπίας. Προφανώς, για κάποιον λόγο, οι Χαναναίοι ηγεμόνες τής πόλης προτίμησαν να τη συσχετίσουν με τη μεσογειακή κουλτούρα, και να μην υιοθετήσουν συριακές, ή μεσοποτάμιες μορφές τέχνης, όπως είχαν κάνει άλλες πόλεις τής Χαναάν. Η Αλαλάχ ήταν μια πόλη-κράτος τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου, στην περιοχή όπου επρόκειτο να ιδρυθεί η Αντιόχεια των Σελευκιδών, στα τέλη τού 4ου ΠΚΧ αιώνα. Η αρχική εγκατάσταση εκεί δημιουργήθηκε πριν από το 2000 ΠΚΧ, όταν χτίστηκε το πρώτο ανάκτορο. Η Αλαλάχ καταστράφηκε μάλλον από τους Λαούς τής Θάλασσας στον 12ο αιώνα ΠΚΧ (όπως και τόσες άλλες πόλεις στα παράλια της Ανατολίας και του Λεβάντε), δεν ξανακατοικήθηκε ποτέ, και την θέση της πήρε κατά την εποχή τού σιδήρου ο κοντινός Λιμήν (Al-Mina).

Χορός υπό τον ήχο τού αυλού, του Ζωγράφου τού Ανάλατου, ανατολίζουσα λουτροφόρος (± 690 ΠΚΧ)

Αλ-Μίνα (“Το Λιμάνι”, στ’ αραβικά) είναι τ’ όνομα που έδωσε ο αρχαιολόγος Leonard Woolley σε αυτόν τον αρχαίο εμπορικό σταθμό, στις εκβολές τού Ορόντη. Κατά τον Woolley, ήταν πρώιμη ελληνική εμπορική αποικία, που ιδρύθηκε λίγο πριν από το 800 ΠΚΧ, σε άμεση αντιπαράθεση με τους Φοίνικες νοτιότερα. Οι μεγάλες ποσότητες ελληνικών αγγείων εκεί επιβεβαιώνουν τις στενές σχέσεις που είχε εξ αρχής ο Λιμήν με την Εύβοια, ενώ τα συριακά και φοινικικά κεραμικά αντανακλούν το πολιτισμικό αμάλγαμα, που ανέκαθεν ήταν χαρακτηριστικό των εμπορίων. Η διένεξη για το αν ο Λιμήν θα πρέπει να θεωρηθεί πόλη συριακή, με ντόπια αρχιτεκτονική και αγγειοπλαστική και με ελληνική παρουσία, ή αν επρόκειτο για ελληνικό εμπορικό σταθμό, δεν έχει ακόμη κατασταλάξει. Η πόλη απετέλεσε διαμετακομιστικό κόμβο εμπορίου (και των συνεπακόλουθων πολιτισμικών επιδράσεων) με την Ουραρτού και την Ασσυρία μέσω της συντομότερης διαδρομής των καραβανιών. Η κεραμική μεταγενέστερων περιόδων, μετά από το 700 ΠΚΧ, δείχνει τη συνέχιση της ελληνικής παρουσίας ως τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, με αγγεία που εισάγονταν από τη Μίλητο, και μ’ επιδέξιες ντόπιες απομιμήσεις τους, προφανώς από Έλληνες αγγειοπλάστες. Ο Λιμήν είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε τον ρόλο των πρώτων Ελλήνων που έφτασαν στην Εγγύς Ανατολή, κατά την έναρξη της ανατολίζουσας περιόδου στην ιστορία τής ελληνικής τέχνης. Σύμφωνα με μια υπόθεση του Robin Lane Fox, το ελληνικό όνομα του Λιμένα θα πρέπει να ήταν Ποταμοί Κάρων, που μνημονεύει ο Διόδωρος Σικελιώτης, συνδέοντάς το με τη λέξη “κάρου” (“εμπόριον”) σε ασσυριακή επιγραφή, και άρα, θα μπορούσε ν’ αποδοθεί ως “Ποταμοί Εμπορίων”.

Σουμεριακή αργυρή λύρα (2600-2400 ΠΚΧ)

Ο Woolley είχε ταυτίσει τον Λιμένα με το Ποσείδιον, το οποίον αναφέρουν οι Ηρόδοτος και Στράβων, αλλά πιο πρόσφατες μελέτες τοποθετούν το δεύτερο στο Ρας αλ-Μπασίτ, 53 χιλιόμετρα βόρεια της Λαττάκειας (ελληνιστικής Λαοδίκειας), στα παράλια της Μεσογείου. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν έναν μικρό οικισμό τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου, όταν ήταν ενδεχομένως προπύργιο της Ουγκαρίτ που βρισκόταν νοτιότερα. Σε αντίθεση, όμως, με την Ουγκαρίτ, το Ποσείδιον επέζησε από τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και πέρασε στην εποχή τού σιδήρου. Είχε ισχυρούς δεσμούς με την Φοινίκη και την Κύπρο, ενώ η εκεί ελληνική παρουσία πιστοποιείται από τον 7ο αιώνα ΠΚΧ. Κατά την ελληνιστική περίοδο, το Ποσείδιον επεκτάθηκε και η ακρόπολή του οχυρώθηκε.

Ένα από τα δυο ειδώλια Κριός μέσα σε βάτο. Οι ανασκαφές στην Ουρ ήταν κοινοπραξία Βρετανικού Μουσείου και Πανεπιστημίου τής Πενσυλβάνιας: η λεία fifty-fifty!

Ο Woolley βρέθηκε στον Λιμένα το 1936, ύστερα από τις ανασκαφές του στην Ουρ τής Μεσοποταμίας, όπου έφερε στο φως πολυτελείς σουμεριακούς βασιλικούς τάφους. Αποφάσισε να εργαστεί στα παράλια της Μεσογείου, επειδή ενδιαφερόταν να ιχνηλατήσει τις σχέσεις μεταξύ των πολιτισμών τού Αιγαίου και της Μεσοποταμίας, θέλοντας να ρίξει φως, όπως έγραψε, “στην ανάπτυξη του κρητικού πολιτισμού και τις διασυνδέσεις του με τους μεγάλους πολιτισμούς τής Εγγύτερης Ασίας”. Απογοητευμένος που δεν είχε βρει πόλη τής εποχής τού μπρούντζου στην Αλ-Μίνα, έστρεψε σύντομα το ενδιαφέρον του στην αρχαιότερη και πιο αστικοποιημένη περιοχή τής Αλαλάχ, όπου εργάστηκε πριν και μετά από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1937-39 και 1946-49). Φαίνεται, όμως, πως η “ματιά” του κάθε άλλο παρά “αμερόληπτη” ήταν, γιατί και αυτός ήταν “διοπτροφόρος”, με “ασιατικά μυωπικά γυαλιά”. Τα στοιχεία για τις “διασυνδέσεις” που τον ενδιέφεραν ήταν φυσικά εκεί. Όμως, έχοντας ήδη στο μυαλό του ένα επεξεργασμένο σενάριο και, προφανώς, την κρυφή φιλοδοξία να φέρει τα πάνω-κάτω στο έργο τού Arthur Evans στην Κρήτη, οδηγήθηκε σ’ εσφαλμένα συμπεράσματα. Αν η Ουρ υπήρξε το Άουστερλίτς του, η Αλαλάχ κατέληξε να γίνει το δικό του Βατερλώ! Η αδυναμία του να ερμηνεύσει σωστά τα ευρήματά του, θα πρέπει να διδάσκεται σε όλες τις Αρχαιολογικές Σχολές, και να γίνει μάθημα για κάθε κοντόφθαλμο μελετητή.^(β)

Οι Lawrence (αριστερά) και Woolley
στην Καρχεμίδα

• ^(β) Ο “Sir” Charles Leonard Woolley (1880-1960), γνωστός για τις ανασκαφές του στην Ουρ, δεν ήταν κανένας συνηθισμένος αρχαιολόγος. Θεωρείται από τους πρώτους “σύγχρονους” αρχαιολόγους, που χρίσθηκε μάλιστα “ιππότης” το 1935 για τη συμβολή του στην επιστήμη του. Άρχισε την καριέρα του το 1906, όταν ο Arthur Evans τον πρότεινε ως εθελοντή, ώστε να προχωρήσουν οι ανασκαφές σε μια ρωμαϊκή εγκατάσταση της βόρειας Αγγλίας, αν και αργότερα παραδέχθηκε: “Ποτέ δεν σπούδασα αρχαιολογικές μεθόδους, ούτε καν από βιβλία… και δεν είχα ιδέα πώς να κάνω κάποιο τοπογραφικό σχέδιο ή μια κάτοψη”. Συνεργάστηκε με τον Thomas Edward Lawrence, τον μετέπειτα διάσημο “Lawrence τής Αραβίας”, στην ανασκαφή τής χεττιτικής Καρχεμίδος (της ελληνιστικής Ευρωπού) το 1912-14. Η εργασία του στην Ουρ, που άρχισε το 1922, οδήγησε στην ανακάλυψη των βασιλικών τάφων, κι ενέπνευσε την Agatha Christie να γράψει το μυθιστόρημα Έγκλημα στη Μεσοποταμία. Η συγγραφέας μάλιστα παντρεύτηκε αργότερα τον βοηθό του, Max Mallowan. Ο Woolley ήταν ένας από τους αρχαιολόγους που πρότεινε πως ο “μέγας κατακλυσμός” τής Βίβλου δεν ήταν παρά μια τοπική πλημμύρα. Το σχετικό στρώμα που εντόπισε στην Ουρ ήταν “μήκους 400 μιλίων και πλάτους 100 – αλλά για τους κατοίκους τής κοιλάδας ήταν ο κόσμος όλος”…

Με την κρυφή φιλοδοξία να φέρει τα πάνω-κάτω στο έργο τού Evans στην Κρήτη, ο Woolley οδηγήθηκε σε λάθος συμπεράσματα. Αν η Ουρ υπήρξε το Άουστερλίτς του, η Αλαλάχ κατέληξε ως το Βατερλώ του!

Το ανάκτορο της Κνωσού σε αναπαράσταση

ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΟΣ ΣΕ ΜΙΝΩΙΤΕΣ ΤΕΧΝΙΤΕΣ ταξιδεύοντας στο εξωτερικό: Οι νωπογραφίες στην Αλαλάχ και η δαπεδογραφία σε κονίαμα στο Τελ Κάμπρι, ο Γερμανός αρχαιολόγος Wolf-Dietrich Niemeier εξηγεί πώς η φιλοδοξία τού Woolley ν’ ανατρέψει τον Evans, του γύρισε boomerang:

Η μοναδικότητα και η φαινομενικά αιφνίδια εμφάνιση του κρητικού ανακτορικού συστήματος στο Αιγαίο αποδίδεται συχνά στις διασυνδέσεις και τις επιδράσεις των αρχαιότερων προηγμένων πολιτισμών τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής… Στην Αλαλάχ… ο Woolley πίστεψε πως είχε βρει αυτό που έψαχνε: στο ανάκτορο του Γιαρίμ-Λιμ αναγνώρισε “αναμφίβολες διασυνδέσεις” με τη μινωική Κρήτη. Δομικές τεχνικές παρόμοιες… καθώς και νωπογραφίες “πανομοιότυπες στην χρήση των χρωμάτων, την τεχνική και την τεχνοτροπία” στην Αλαλάχ και την Κνωσό, τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι “δεν μπορεί να υπάρξει καμιά αμφιβολία πως η Κρήτη οφείλει τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής της και τις νωπογραφίες της στην ασιατική ηπειρωτική χώρα”, και ότι “τείνουμε να πιστέψουμε πως είχαν προσκληθεί ειδικοί μάστορες, μέλη των Συντεχνιών των Αρχιτεκτόνων και των Ζωγράφων, που ταξίδεψαν δια θαλάσσης από την Ασία (πιθανόν από την Αλαλάχ) για να οικοδομήσουν και διακοσμήσουν τ’ ανάκτορα των Κρητών ηγεμόνων”.

“Η Κρήτη οφείλει τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής της και τις νωπογραφίες της στην Ασία. Είχαν προσκληθεί ειδικοί μάστορες, μέλη
των Συντεχνιών Αρχιτεκτόνων και Ζωγράφων, για να οικοδομήσουν και διακοσμήσουν τ’ ανάκτορα των Κρητών ηγεμόνων”. (Leonard Woolley)

Η Yamhad, με πρωτεύουσα το Halab (Χαλέπι), και διάφορα τοπωνύμια που αναφέρονται στο Χρονικό: Alalakh, Babylon, Carchemish, Hazor,
Mari, Qatna, Ugarit, Ur.

Το κύριο επιχείρημα του Woolley γι’ αυτήν την θεωρία, που υιοθέτησαν επιφανείς μελετητές,^(γ) [!] ήταν ότι “το ανάκτορο του Γιαρίμ-Λιμ προηγείται κατά έναν και πλέον αιώνα των κρητικών δειγμάτων με την ίδια τεχνοτροπία”… Ωστόσο, μετά από μακρά δημόσια συζήτηση περί της “Χρονολόγησης της Αλαλάχ”, η χρονολογία τού Woolley [“πάνω-κάτω μεταξύ 1780 και 1730 π.Χ.”] αποδείχθηκε υπερβολικά μεγάλη. Ο Γιαρίμ-Λιμ τής Αλαλάχ δεν ήταν – όπως νόμισε ο Woolley – ο Γιαρίμ-Λιμ Α΄ τής Γιαμχάντ, σύγχρονος του μεγάλου Χαμουραμπί τής Βαβυλώνας, αλλά ένας νεότερος αδερφός τού βασιλιά Abban [Αμπά-Ελ;] τής Γιαμχάντ, που του είχε δώσει την Αλαλάχ ως πριγκιπάτο επικαρπίας…^(δ) Οι χρονολογίες που πρότειναν πρόσφατα διάφοροι μελετητές κυμαίνονται πάνω-κάτω μεταξύ 1650 και 1575 π.Χ. Όσον αφορά την αρχιτεκτονική… τα στοιχεία κάθε άλλο παρά τεκμηριώνουν την θεωρία τού Woolley γι’ αρχιτέκτονες από την Εγγύς Ανατολή που εργάστηκαν στην Κρήτη… Οι ορθοστάτες τής Αλαλάχ είναι κατά περίπου 300 χρόνια μεταγενέστεροι των ορθοστατών τής πρώτης φάσης τού παλαιού ανακτόρου τής Φαιστού… Σπαράγματα των τοιχογραφιών τού ανακτόρου τού Γιαρίμ-Λιμ παρουσιάζουν χαρακτηριστικά μινωικά μοτίβα που εμφανίζονται στην ίδια εποχή ή και νωρίτερα στην Κρήτη. Επιπλέον, η αίσθηση της κίνησης, ευδιάκριτη στα σπαράγματα των τοιχογραφιών τού ανακτόρου τού Γιαρίμ-Λιμ, αποτελεί χαρακτηριστικό μινωικό κι έρχεται σε αντίθεση με την παράδοση της Εγγύς Ανατολής.

• ^(γ) Ποιος είπε πως ο… διοπτροφόρος καϋμάν κροκόδειλος είναι απειλούμενο είδος; [!]

• ^(δ) Η Γιαμχάντ είχε τρεις βασιλιάδες ονόματι Γιαρίμ-Λιμ· υπήρχαν, άλλωστε, πολύ περισσότεροι συνώνυμοι τοπικοί ηγεμόνες, όπως αυτός της Αλαλάχ. Ο Woolley – ειδικά αυτός! – θα έπρεπε να είναι περισσότερο προσεχτικός προτού να γράψει πως “η Κρήτη οφείλει τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής της και τις νωπογραφίες της στην ασιατική ηπειρωτική χώρα”…

Νωπογραφία παπύρων στην Θήρα

Το πιο δυνατό επιχείρημα του Woolley για άμεση σύνδεση των τοιχογραφιών τής Αλαλάχ μ’ εκείνες της Κρήτης ήταν πως και στις δυο περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με γνήσιες νωπογραφίες σε υγρό ασβεστοκονίαμα. Όμως, είναι αυτό ακριβώς το γεγονός που καθιστά σαφώς αναξιόπιστη την θεωρία τού Woolley περί της καταγωγής τής κρητικής νωπογραφίας από την Εγγύς Ανατολή. Έως πολύ πρόσφατα, οι νωπογραφίες τής Αλαλάχ αποτελούσαν το μοναδικό γνωστό παράδειγμα γνήσιας νωπογραφίας στην αρχαία Εγγύς Ανατολή. Η γνήσια νωπογραφία είναι γνωστή στην Κρήτη τουλάχιστον από το 1900 π.Χ. περίπου. Έτσι φαίνεται πως η γνήσια νωπογραφία πρωτοεμφανίστηκε στην Κρήτη, προφανώς επειδή ταίριαζε στην ιδιοσυγκρασία των Μινωιτών καλλιτεχνών. Άρα, η τεχνική, η τεχνοτροπία και η εικονογραφία των σπαραγμάτων των νωπογραφιών τού ανακτόρου τού Γιαρίμ-Λιμ στην Αλαλάχ, δείχνουν πως οι ομοιότητές τους με τις κρητικές τοιχογραφίες κινήθηκαν προς την αντίθετη κατεύθυνση από εκείνην που αρχικά πίστεψε ο Woolley.

“Η αίσθηση της κίνησης αποτελεί χαρακτηριστικό μινωικό, σε αντίθεση
με την παράδοση της Ανατολής. Όλα δείχνουν πως οι ομοιότητές τους
με τις κρητικές τοιχογραφίες κινήθηκαν προς την αντίθετη κατεύθυνση από εκείνην που πίστεψε ο Woolley. Κάμπρι και Αλαλάχ παρουσιάζουν μιαν αμιγώς μινωική εικονογραφία και τεχνική. Η μόνη εξήγηση: φιλοτεχνήθηκαν από Μινωίτες τεχνίτες.” (Wolf-Dietrich Niemeier)

Τελετουργικό περιρραντήριο
από χαλαζία, Κάτω Ζάκρος

Υπάρχουν πολλά στοιχεία πως τα κρητικά καλλιτεχνήματα ήταν περιζήτητα στην αρχαία Εγγύς Ανατολή. Στις πινακίδες τής Mari μνημονεύονται εισαγωγές από Κρήτη… Η αναγνωρισμένη αξία των κρητικών προϊόντων φαίνεται στα κείμενα της Μάρι, από το γεγονός ότι δυο από αυτά επιδόθηκαν από τον βασιλιά Ζίμρι-Λιμ τής Μάρι σε άλλους Μεσοποτάμιους μονάρχες. Όπως καταδεικνύουν αγγεία από τις Καμάρες που βρέθηκαν στην Ουγκαρίτ, την Κάτνα, τη Βύβλο, και το Χάζορ, αυτή η εξαίρετη αγγειοπλαστική έχαιρε υψηλής εκτίμησης στο Λεβάντε. Έτσι, τουλάχιστον από τον 19ο π.Χ. αιώνα και μετά, η Κρήτη, στο πλαίσιο των σχέσεών της με το Λεβάντε, δεν ήταν μόνον δέκτης, αλλά είχε εξελιχθεί σε ισότιμο εταίρο, που παρήγαγε έργα τέχνης για τα οποία υπήρχε μεγάλη ζήτηση στην Εγγύς Ανατολή.^(ε) Τα εν λόγω κρητικά καλλιτεχνήματα έφταναν με κάποιο είδος ανταλλαγών ή εμπορίου στο Λεβάντε. Όμως, όπως παρατήρησε και ο Woolley, “δεν είναι δυνατή η εξαγωγή ενός ανακτόρου πάνω σε πλοίο, ούτε και η ‘μυστηριώδης τέχνη’ τής νωπογραφίας είναι εμπόρευμα”.^(ς) Οφείλουμε, συνεπώς, ν’ ανασυνθέσουμε το ακριβώς αντίθετο σενάριο από αυτό που πρότεινε ο Woolley, δηλαδή Κρήτες τεχνίτες να ταξιδεύουν στην Αλαλάχ για να ζωγραφίσουν τις εκεί νωπογραφίες;

• ^(ε) Αγνοώ τη λεβαντίνικη συμβολή στον μινωικό πολιτισμό και, δυστυχώς, ο Niemeier δεν δίνει πληροφορίες επί του θέματος. Αυτό που ξέρω καλά είναι πόσο υπόχρεοι και ωφελημένοι ήταν οι Κρήτες μαθαίνοντας από τους Αιγύπτιους (βλέπε Χρονικό 12). Φαντάζομαι επίσης πόσο θα είχαν ωφεληθεί και οι Αιγύπτιοι, αν δεν ήταν τόσο ψηλομύτες, ώστε να επιτρέψουν στον εαυτό τους να διδαχθούν από τους Κρήτες…

• ^(ς) Ανάλογο ήταν το επιχείρημά μου για να δείξω την αναγκαιότητα της ελληνικής παρουσίας στην Ιβηρία: “Αυτό που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, και ούτω καθεξής” (βλέπε Χρονικό 17).

Κνωσός: αναπαράσταση της Αίθουσας του Θρόνου με τους γρύπες

Στην “Μεγάλη Χαναάν”…^(ζ) υπάρχουν δυο τόποι που μπορούν να μας δώσουν περισσότερα στοιχεία για το πρόβλημα: Κάτνα και Τελ Κάμπρι. Σπαράγματα των τοιχογραφιών των ανακτόρων στην Κάτνα παρουσιάζουν… αιγαιοπελαγίτικα χαρακτηριστικά. Το Κάμπρι βρίσκεται σ’ έναν από τους σπουδαιότερους εμπορικούς δρόμους τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής, [τον Δρόμο των Φιλισταίων,] που μεταγενέστερα ονομάστηκε Via Maris…^(η) Στ’ ανάκτορα του ντόπιου ηγεμόνα, ένα κατώφλι φέρει κονίαμα και είναι ζωγραφισμένο με… τεχνικές και σχέδια δαπέδων παρόμοια των μινωικών ανακτόρων, αλλά όχι της αρχαίας Εγγύς Ανατολής… Υπάρχουν ενδείξεις πως οι τοίχοι τού δωματίου ήταν επίσης καλυμμένοι με ζωγραφιστό κονίαμα, από το οποίο, δυστυχώς, σώζονται μόνον ελάχιστα σπαράγματα. Το δάπεδο με το κονίαμα είναι ζωγραφισμένο με την τεχνική τής γνήσιας νωπογραφίας (true fresco)… που απαντάται επίσης στην κρητική και θηραϊκή νωπογραφία, και όχι με την tempera και το fresco secco. Τα χρώματα της δαπεδογραφίας είναι… πανομοιότυπα μ’ εκείνα της κρητικής και θηραϊκής τοιχογραφίας… Αρχικά, το πάτωμα… ήταν απομίμηση πέτρινου πλακόστρωτου… Στην Κρήτη πατώματα με ζωγραφισμένο ασβεστοκονίαμα που απομιμούνται πλακόστρωτα δάπεδα είναι γνωστά από [το 2000 ΠΚΧ περίπου]. Άλλα τμήματα του δαπέδου στο Κάμπρι ήταν διακοσμημένα με φυτικά μοτίβα. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονται αλυσίδες στυλιζαρισμένων γραμμικών λουλουδιών ίριδας, ενός χαρακτηριστικού μινωικού τύπου, που απαντάται αρχικά σε νωπογραφίες και την αγγειογραφία [κατά το 1700-1500 ΠΚΧ]. Αυτό το είδος διακοσμητικού μίγματος αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της μινωικής νωπογραφίας… Το δάπεδο στο Κάμπρι, καθώς και τα σπαράγματα των νωπογραφιών των ανακτόρων τού Γιαρίμ-Λιμ στην Αλαλάχ, δεν έχουν απλώς μεμονωμένα μινωικά μοτίβα που είναι ξένα στη “Μεγάλη Χαναάν”, και τα οποία θα μπορούσαν να εξηγηθούν ως στοιχεία που διείσδυσαν, ή ενσωματώθηκαν, φτάνοντας εκεί μέσω της μεταφοράς μοτίβων, αλλά παρουσιάζουν μιαν αμιγώς μινωική εικονογραφία, καθώς και τεχνική. Η μόνη εξήγηση που υπάρχει είναι πως φιλοτεχνήθηκαν από περιοδεύοντες Μινωίτες τεχνίτες…

Ασερά, Χαναναία θεά γονιμότητας και μητρότητας

• ^(ζ) Μεγάλη Χαναάν: “η περιοχή ανάμεσα στην πεδιάδα Αμίκ [στα πέριξ τής μεταγενέστερης Αντιόχειας] προς βορρά, και τις ερήμους προς νότον και ανατολάς, κατά τη μέση και ύστερη εποχή τού μπρούντζου… φαίνεται ν’ απαρτίζει έναν εν πολλοίς ομοιόμορφο πολιτισμό με τοπικές παραλλαγές.” (Ρουθ Αμιράν).

• ^(η) Δυστυχώς για τους Ισραηλινούς Εβραίους, το ιστορικό όνομα της οδού ήταν Δρόμος των Φιλισταίων, επειδή διέσχιζε την φιλισταϊκή πεδιάδα, όπου βρίσκεται και η Λωρίδα τής Γάζας. Το Via Maris “αλιεύτηκε” στη λατινική μετάφραση της Καινής Διαθήκης – “via maris”, δηλαδή “παραθαλάσσια οδός” – παρόλο που δεν προσδιόριζε κάποιον δρόμο (δεν υπήρξε ποτέ καμιά ρωμαϊκή οδός με αυτό το όνομα). Η μετονομασία έγινε για να… εκδιωχθούν οι Παλαιστίνιοι από την πατρίδα τους, ακόμη και με όρους αρχαιολογίας!

Η μικρή Παριζιάνα-Κρητικοπούλα…

Έχουμε στοιχεία γι’ ανταλλαγή πληροφοριών αναφορικά με τον εξοπλισμό των ανακτόρων στους κόλπους τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής (στην οποία ανήκε και η μινωική Κρήτη, κατά κάποιον τρόπο, ως το δυτικότερο μέλος). Το ότι οι Κρήτες ταξίδευαν πράγματι στη λεβαντίνικη ακτή αποδεικνύεται από μια πινακίδα των αρχείων τής Μάρι, που μνημονεύει κάποιον Κρήτα αγοραστή κασσίτερου στην Ουγκαρίτ από πράκτορες των ανακτόρων τής Μάρι. Μια παράδοση μυθολογικής ποίησης της Ουγκαρίτ είναι άκρως ενδιαφέρουσα σε συνάρτηση με το θέμα μας. Η θεά Άναθ, λέει, στέλνει διά θαλάσσης τον θεϊκό αγγελιαφόρο στον θεό τής χειροτεχνίας, Kothar wa-Khasis, που μεταφέρεται από τον θρόνο του στο Kptr (που σχεδόν όλοι το διαβάζουν ως Caphtor = Κρήτη)^(θ) ώστε να χτίσει ένα υπέροχο ανάκτορο για τον θεό Βάαλ και να το κοσμήσει με ανεκτίμητα έργα τέχνης. Κατά τον Arvid Schou Kapelrud, ο Κόθαρ “είναι ο αρχιτέκτονας και αρχισιδηρουργός, καθώς βρίσκεται στις αυλές τής Εγγύς Ανατολής τής εποχής αυτής, ένας μάστορας με υψηλή εξειδίκευση”. Στην χαναανική μυθολογία ο θεός τής χειροτεχνίας κλήθηκε από την Κρήτη για να κοσμήσει τ’ ανάκτορα των θεών με ανεκτίμητα έργα τέχνης. Στην πραγματικότητα οι ηγεμόνες τού Κάμπρι (Rehov) και της Αλαλάχ (και άλλων πόλεων, ενδεχομένως της Κάτνα) ζήτησαν από τους ηγεμόνες τής Κρήτης να τους στείλουν τεχνίτες για να διακοσμήσουν τ’ ανάκτορά τους με νωπογραφίες. Όπως έδειξε ο Carlo Zaccagnini, η αποστολή εξειδικευμένων εργατών είναι πλήρως επιβεβαιωμένη στο πλαίσιο των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των ηγεμόνων τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής, με τα ταξίδια αυτά να εντάσσονται στη δυναμική και τον επίσημο μηχανισμό τής πρακτικής ανταλλαγής δώρων.

• ^(θ) Το “KPTR” ίσως ν’ αντιστοιχεί στο “Caphtor”. Όμως, η εξίσωση του τελευταίου με την Κρήτη αποτελεί το ελάχιστα πιθανό σενάριο. Το βιβλικό τοπωνύμιο ίσως ν’ αναφέρεται στα εξής μέρη: α) Πηλούσιον, στο δέλτα τού Νείλου, β) Κιλικία, γ) Κύπρος, και δ) Κρήτη (βλέπε Χρονικό 15). Η Αίγυπτος συγκεντρώνει και στην περίπτωσή μας τις περισσότερες πιθανότητες, επειδή σε όλες τις αναφορές στον Κόθαρ, εκτός τής παραπάνω ποιητικής παράδοσης, ο θρόνος του βρίσκεται στο “HKPT”, που διαβάζεται ενδεχομένως ως “Hikaptah”, ή “Οίκος τής ka [ψυχής] τού [θεού] Πτα”, ήτοι Μέμφις. Οι Έλληνες πρόφεραν αυτό το Hikaptah ως Αίγυπτος, εξ ου και τ’ όνομα της χώρας σε πολλές γλώσσες.

Μινωική ζωφόρος, νωπογραφία από την Αύαρι

ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΝΩΠΟΓΡΑΦΙΕΣ που είχαν βρεθεί στην Αλαλάχ και το Κάμπρι, οι μινωικές τοιχογραφίες στην Αύαρι, κατά τις ανασκαφές τού Manfred Bietak, “δημιούργησαν στην στιγμή μεγάλη αίσθηση καθώς, ανάμεσα στις σκηνές που απεικονίζονται σε αυτές, περιλαμβάνονται θεαματικές αναπαραστάσεις με ταυροκαθάψια, που έχουν συνδεθεί τόσο στενά με τη μινωική λατρεία και κουλτούρα”, όπως γράφουν οι Wolf-Dietrich και Barbara Niemeier, σ’ ένα άλλο κείμενό τους περί Μινωικών Νωπογραφιών στην Ανατολική Μεσόγειο:

Επιτιθέμενος ταύρος και ελιά, ανάγλυφο στην Κνωσό

“Ήδη από το 1990, προτείναμε πως οι νωπογραφίες στο Κάμπρι και την Αλαλάχ φιλοτεχνήθηκαν από περιοδεύοντες Αιγαιοπελαγίτες μάστορες, και το ίδιο έκαναν [λίγο αργότερα] ο Bietak και η Ναννώ Μαρινάτου, αναφορικά με τις νωπογραφίες στην Αύαρι”. Ένα μικροπρόβλημα μεταξύ των εν λόγω αρχαιολόγων αφορά την χρονολόγηση των νωπογραφιών στο δέλτα τού Νείλου. Επιθυμώντας ίσως να μη δυσαρεστήσουν κανέναν, “ο Bietak και η Μαρινάτου κατέληξαν στο συμπέρασμα πως ‘μινωικές τοιχογραφίες υπήρχαν στην Αύαρι τόσο κατά την ύστερη περίοδο των Υξώς, όσο και στην πρώιμη της 18ης δυναστείας’. Ο ίδιος ο Bietak θεωρούσε πιθανό πως ‘και μετά από τη δυναστική αλλαγή, θα παρέμειναν ζωντανές οι εμπορικές… σχέσεις ανάμεσα στην Αύαρι και την Κρήτη… και θα συνεχίστηκαν και κατά τη 18η δυναστεία, ακόμη και μετά από την πτώση των Υξώς.’ Υπάρχουν όντως αρκετά ιστορικά στοιχεία πως το είδος των διπλωματικών και οικονομικών σχέσεων που κρύβονται προφανώς πίσω από αυτές τις νωπογραφίες επιβιώνουν των καθεστωτικών αλλαγών.

“Κατά τον Bietak, ‘ο βασιλιάς Άμασις [Άμωσις], ο ιδρυτής τής 18ης δυναστείας, ταιριάζει περίφημα στην εικόνα των μινωικών διασυνδέσεων.’ Φαντάζεται και το ενδεχόμενο κάποιας πολιτικής συμφωνίας ανάμεσα στον Άμασι και τη ‘Μινωική Θαλασσοκρατορία’, στο πλαίσιο της οποίας ο μινωικός στόλος βοήθησε τον Άμασι – που δεν είχε καθόλου πλοία – απέναντι στον κίνδυνο, ο οποίος εξακολουθούσε να τον απειλεί, από τις ναυτικές βάσεις των Υξώς στη νότια Παλαιστίνη. Αρχαιολογικά ή γραπτά στοιχεία γι’ αυτήν την υπόθεση δεν υπάρχουν, φέρνοντάς μας στο μυαλό κάποια μάλλον ευφάνταστα και ξεχασμένα πλέον σενάρια σχετικά με την εκδίωξη των Υξώς, όπως εκείνα κατά τα οποία Μυκηναίοι μισθοφόροι βοήθησαν τον Άμασι να διώξει τους Υξώς, ή ότι φυγάδες πρίγκιπες των Υξώς κατέκτησαν την Αργολίδα και κατόπιν θάφτηκαν στους Ταφικούς Περιβόλους των Μυκηνών. Εκτός αυτού, ο Άμασις είχε ήδη στόλο: κατέλαβε την Αύαρι με σειρά χερσαίων, αλλά και ναυτικών επιθέσεων, [και κατόπιν] κατευθύνθηκε προς τη νότια Παλαιστίνη.”

Ο Άμασις καταδιώκει τους Υξώς

Ακόμη κι ένας φαραώ με δικό του στόλο θα προτιμούσε σαφώς να έχει το πιο έμπειρο κρητικό ναυτικό στο πλευρό του, και όχι ενάντιά του, σε συμμαχία με τους Υξώς! Οι τοιχογραφίες στην Αύαρι δείχνουν την εμπλοκή τής Αιγύπτου στις διεθνείς σχέσεις, αλλά και στις πολιτισμικές ανταλλαγές με την ανατολική Μεσόγειο, με ανταλλαγές δώρων, ή με γάμους. Υποδηλώνουν, επιπλέον, την ανάμιξη των μινωικών αρχών στις αιγυπτιακές υποθέσεις, ενδεχομένως λόγω του ισχυρού ναυτικού που η Κρήτη μπορούσε να διαθέσει στον φαραώ, ενώ αναδεικνύουν την Αύαρι ως επίκεντρο αυτών των πολιτισμικών ανταλλαγών, που σημαίνει πως η πόλη είχε εξαιρετική σπουδαιότητα για την Αίγυπτο.

Κορίτσι από το Ακρωτήρι τής Θήρας: λεπτομέρεια της νωπογραφίας των κρίνων

Ο γάμος μιας Μινωίτισσας πριγκίπισσας με κάποιον Αιγύπτιο φαραώ είναι ένα πιθανό σενάριο. Κατά τον Bietak, οι τοιχογραφίες στην Αύαρι φιλοτεχνήθηκαν από Μινωίτες καλλιτέχνες που ήταν μέλη τής συνοδείας κάποιας πριγκίπισσας της Κνωσού, η οποία έγινε σύζυγος του φαραώ. Και ποιος ήταν ο… γαμπρός; Αρχικά τον προσδιόρισε ως κάποιον ηγεμόνα των Υξώς, μετά είπε πως ήταν ο Άμασις, και στο τέλος, ο Τούθμωσις ο Γ΄. Εν τέλει, ποιον παντρεύτηκε η Κρητικοπούλα; Η έκρηξη του ηφαιστείου τής Θήρας, περί το 1627-1600 ΠΚΧ, συνέβη κατά την περίοδο των Υξώς (1650–1550). Συνεπώς, αν ο γαμπρός ήταν κάποιος ηγεμόνας τους, οι βασιλικοί γάμοι θα έγιναν ή στην αρχή, ή στο τέλος τής κυριαρχίας τους στην Αίγυπτο. Ακολουθεί ο Άμασις, με το Νέο Βασίλειο, όταν οι Αιγύπτιοι θεωρούσαν το Αιγαίο ως τμήμα τής “αυτοκρατορίας” τους. Τον όρο δεν πρέπει να τον παίρνουμε τοις μετρητοίς, μια και στην χώρα τού Νείλου παρεξηγούσαν ως και τα δώρα που προσφέρονταν στον φαραώ: “Οι Αιγύπτιοι, με την χαρακτηριστική τους εγωκεντρική αίσθηση ανωτερότητας, θα είχαν παρουσιάσει αυτά τα δώρα ως φόρο υποτέλειας” (Α. Κ. Schulman). Εν πάση περιπτώσει, “ο Άμασις ταιριάζει περίφημα στην εικόνα των μινωικών διασυνδέσεων”. Αλλά και ο Τούθμωσις θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ο γαμπρός. Άλλωστε, ξέρουμε πως είχε τρεις ξένες συζύγους: τις Μενβί, Μερτί, και Μενχέτ. Υπήρξε, ωστόσο, ένα πρόβλημα: άλλη μια δυναστική αλλαγή κατά τη βασιλεία του, στα μέσα τού 15ου αιώνα ΠΚΧ, όχι στην Αίγυπτο, μα στην Κρήτη, όταν ήρθε η σειρά των Μινωιτών να τεθούν υπό τον ζυγό των δικών τους “Υξώς” (ξένων ηγεμόνων), των Μυκηναίων. Άρα, αν υπήρξε γάμος, θα έγινε στην αρχή τής βασιλείας τού Τούθμωσι, όταν πραγματικός φαραώ ήταν η μητριά του, Χατσεψούτ, ή έστω, αμέσως μετά από τον θάνατό της το 1458.

Θηραϊκές ροζέτες

Ό,τι και αν συνέβη τελικά, οι μοναδικές αυτές τοιχογραφίες είναι μινωικές ως προς την τεχνοτροπία, την τεχνική, και το θέμα. Υπάρχει μια μακρά ζωφόρος με σκηνές από ταυροκαθάψια και το διακοσμητικό θέμα τού λαβυρίνθου στο φόντο. Η Μαρινάτου υποθέτει πως το μοτίβο τής ροζέτας, που αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των τοιχογραφιών Taureador (ταυροκαθαψίων), αναπαράγει τις ροζέτες τής Κνωσού, και πρόκειται για ένα ξεχωριστό μινωικό σύμβολο. Απεικονίζονται, επιπλέον, γρύπες, σκηνές κυνηγιού, αιλουροειδή να κυνηγούν οπληφόρα, διάφορες μορφές σε φυσικό μέγεθος, και μια λευκή γυναίκα φορώντας φούστα. Ιδιαίτερης σπουδαιότητας είναι τα εμβλήματα του μινωικού ανακτόρου, όπως η ζωφόρος με τις μισές ροζέτες, ή οι μεγάλοι γρύπες, που έχουν το ίδιο μέγεθος μ’ εκείνους της αίθουσας του θρόνου στην Κνωσό. Η τεχνική τής ζωγραφικής είναι κατεξοχήν αιγαιοπελαγίτικη, ενώ η τεχνοτροπία είναι πολύ υψηλής ποιότητας, και μπορεί να συγκριθεί με τα καλύτερα έργα ζωγραφικής τής Κρήτης. Η χρήση συγκεκριμένων μινωικών βασιλικών μοτίβων σε ανάκτορο στην Αύαρι, κατά τον Bietak, δείχνει πως “πρέπει να έλαβε χώρα κάποια συνάντηση των αυλών τής Κνωσού και της Αιγύπτου στο υψηλότερο επίπεδο,” ενώ το μέγεθος της αναπαράστασης της γυναίκας με την φούστα θα μπορούσε να υποδηλώνει έναν πολιτικό γάμο τού φαραώ με Μινωίτισσα πριγκίπισσα.

“Οι δυναστικές επιγαμίες ήταν προσφιλής διπλωματική τακτική στην Εγγύς Ανατολή τής εποχής τού μπρούντζου,” επισημαίνουν οι Niemeier. Η συνοδεία μιας ξένης πριγκίπισσας, εκτιμούν ορισμένοι μελετητές, “θ’ αριθμούσε αρκετές εκατοντάδες άτομα, που ως το τέλος τής ζωής τους θα παρέμεναν στο χαρέμι τού φαραώ, και θα μπορούσε κανείς άνετα να φανταστεί, πως στην Αύαρι τα ενδιαιτήματα της ξένης πριγκίπισσας και της συνοδείας της θα είχαν διακοσμηθεί σύμφωνα με τις επιθυμίες της. [Ωστόσο,] οι νωπογραφίες στην Αλαλάχ και το Κάμπρι είχαν μάλλον φιλοτεχνηθεί στους τοίχους των σημαντικών τελετουργικών (πιθανόν και ιεροτελεστικών) αιθουσών των ανακτόρων, και όχι στα ιδιαίτερα ενδιαιτήματα βασιλισσών ή πριγκιπισσών.”

Αγριόπαπια της Θήρας

Η τεχνική τής χρήσης τού ασβεστοκονιάματος σε δύο στρώσεις, και με πολύ γυαλιστερή επιφάνεια, η νωπογραφία συνδυασμένη με στόκο (stucco), όλα είναι τεχνικές που πρωτοεμφανίζονται στη μινωική ζωγραφική και δεν είναι αιγυπτιακές. Μα και τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι σαφώς μινωικά. Η χρήση τού γαλάζιου λ.χ., αντί του γκρίζου, είναι μινωική, μ’ εκείνη την χρωματική σύμβαση, που εμφανίζεται αργότερα στην Αίγυπτο και οφείλεται σ’ αιγαιοπελαγίτικες επιδράσεις. Εκτός αυτών των στοιχείων, να σημειωθεί πως δεν υπάρχουν καθόλου αιγυπτιακά ιερογλυφικά κι εμβλήματα, σε κανένα από τα σπαράγματα που βρέθηκαν. Η σύνθεση των τοιχογραφιών και τα μοτίβα ταιριάζουν επίσης περίφημα μ’ εκείνα του κόσμου τού Αιγαίου. Συνεπώς, είναι όντως συντριπτικά τα στοιχεία που δείχνουν προς την κατεύθυνση Μινωιτών καλλιτεχνών στην Αύαρι.

Μινωικό χρυσό δαχτυλίδι με ταυροκαθάψια

“Οι διαφορές τεχνοτροπίας μεταξύ τής αιγυπτιακής και της μινωικής τέχνης αναλύθηκαν από την Henriette Antonia Groenewegen-Frankfort και, πιο πρόσφατα, από τον Bietak,” λένε οι Niemeier. “Κατά την Groenwegen-Frankfort, η μινωική τέχνη διαφέρει από την αιγυπτιακή (κι εκείνην της αρχαίας Εγγύς Ανατολής) ως προς την ‘απόλυτη κινητικότητα των οργανικών μορφών’. Εύστοχα ο Bietak το εξηγεί αυτό με τα διαφορετικά πολιτισμικά πρότυπα των δυο πολιτισμών. Η μινωική κοινωνία δεν κυριαρχούταν από την καταγραφή, την καταλογογράφηση, και την απόλυτη τάξη – όπως η αιγυπτιακή – και συνεπώς, η μινωική τέχνη δεν εξαρτιόταν από ιερογλυφικά clichés και άτεγκτες κανονιστικές διατάξεις. Όσον αφορά τη σύγκριση της χαναανικής με τη μινωική τέχνη, δυστυχώς, δεν διαθέτουμε πολλά καλλιτεχνήματα από το Λεβάντε τής μέσης εποχής τού μπρούντζου. Όμως εκείνα που σώζονται, έχουν τεχνοτροπία σαφώς διαφορετική από τη μινωική. Οι αναπαραστάσεις πουλιών λ.χ. σε οστέινα ένθετα, από μέρη όπως η Μεγιδδώ και η Λάχις, μοιάζουν ακίνητα σε σύγκριση με τον γερανό σε πλάκα ελεφαντόδοντου από το Παλαίκαστρο. Τα χαναανικά γυναικεία και ανδρικά μεταλλικά ειδώλια φαίνονται δύσκαμπτα σε σύγκριση με τα μινωικά γυναικεία και ανδρικά μεταλλικά ειδώλια, που παρουσιάζουν ζωηρή εσωτερική ένταση και δυναμική.”

Η μινωική τέχνη διαφέρει από την αιγυπτιακή ως προς την “απόλυτη κινητικότητα των οργανικών μορφών.” (H.A. Groenewegen-Frankfort)
“Η μινωική κοινωνία δεν κυριαρχούταν από την απόλυτη τάξη – όπως
η αιγυπτιακή – και συνεπώς, η μινωική τέχνη δεν εξαρτιόταν από ιερογλυφικά clichés και άτεγκτες κανονιστικές διατάξεις.” (M. Bietak)

Όπως αποδείχθηκε, οι τοιχογραφίες στην Αύαρι, την Αλαλάχ, το Κάμπρι, ίσως και την Κάτνα (17ος–16ος αιώνας ΠΚΧ), δεν ήταν οι πιο παλιές.

Η Εύφορη Ημισέληνος (με την κοιλάδα τού Νείλου): το λίκνο τού πολιτισμού
κατά την κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου (επισημαίνονται
όλα τα μέρη που αναφέρονται σε αυτό το Χρονικό).

“Προηγήθηκαν οι ζωγραφιστές απομιμήσεις πέτρας στο ανάκτορο του Ζίμρι-Λιμ στη Μάρι [18ος αιώνας ΠΚΧ]. Ο ανασκαφέας τής Μάρι, André Parrot, συγκρίνει τις απομιμήσεις πέτρας μ’ εκείνες στην Κνωσό. Αναζητεί πιθανές διασυνδέσεις μεταξύ των τοιχογραφιών τής Μάρι και της Κνωσού, και, επισημαίνοντας τα σχετικά στοιχεία που μας παρέχουν τ’ αναφερόμενα στ’ αρχεία τής Μάρι πολυτελή μινωικά είδη, τείνει μάλλον να δει κάποια κρητική επίδραση στις εκεί τοιχογραφίες.”

● Η Μάρι (σύγχρονη Tell Hariri) ήταν μακριά από τη Μεσόγειο, στη Μεσοποταμία. Ήταν πόλη των Σουμερίων και των Αμοριτών στον Ευφράτη, που άκμασε από το 2900 ως το 1759 ΠΚΧ, όταν λεηλατήθηκε από τον Χαμουραμπί, παρά τα δώρα που του έδωσε ο βασιλιάς Ζίμρι-Λιμ. Προείχε η στρατηγική θέση τής Μάρι, ως κόμβος διαμετακομιστικός, ανάμεσα στην Κάτω Μεσοποταμία και τη βόρεια Συρία. Η πόλη έφτασε να ελέγχει τους εμπορικούς δρόμους σε διάφορες περιοχές, όπως Περσία, Μεσοποταμία, και Ανατολία. Το βασιλικό παλάτι είχε πάνω από 300 δωμάτια (τουλάχιστον χίλια είχε, λένε, το παλάτι στην Κνωσό!), κι ήταν από τα μεγαλύτερα εκείνης της εποχής. Βρέθηκαν εκεί 25.000 και πλέον πινακίδες, “επιφέροντας την πλήρη αναθεώρηση της ιστορικής χρονολόγησης της αρχαίας Εγγύς Ανατολής, και δίνοντάς μας πάνω από 500 νέα τοπωνύμια, αρκετά για να ξαναφτιάξουμε τον γεωγραφικό χάρτη τού αρχαίου κόσμου,” όπως τόνισε ο André Parrot.

● Η Κάτνα (νυν Tell el-Mishrife), 18 χιλιόμετρα βορειοανατολικά τής Χομς (Έμεσας), ήταν άλλη μια από τις μεγαλύτερες πόλεις τής Συρίας στην εποχή τού μπρούντζου. Με την ανάπτυξη των εμπορικών δρόμων κατά τη 2η χιλιετία, η Μεσοποταμία είχε συνδεθεί με την Κύπρο, την Κρήτη, και την Αίγυπτο. Η Κάτνα μνημονεύεται σε συνδυασμό με το εμπόριο κασσίτερου, που μεταφερόταν από τη Μάρι, διαμέσου Κάτνας, στη Μεσόγειο. Από την άλλη πλευρά μεταφερόταν κυπριακός χαλκός. Το κράμα τους, ο μπρούντζος, ήταν πολυτιμότατος, κατά τις εποχές τού μπρούντζου, ιδίως, αλλά και του σιδήρου.

Έφηβοι Θηραίοι πυγμάχοι

Ως προς την καταγωγή των μελών των “μινωικών” εργαστηρίων, υπάρχουν διάφορα ενδεχόμενα: οι νωπογραφίες φιλοτεχνήθηκαν α) από περιοδεύοντες Αιγαιοπελαγίτες τεχνίτες, β) υπό την επίβλεψη καλλιτεχνών από το Αιγαίο, με τη βοήθεια Λεβαντίνων ζωγράφων, που εκπαιδεύτηκαν από αυτούς, και γ) από Λεβαντίνους μαθητές Αιγαιοπελαγιτών μαστόρων. Η ιδέα για εργαστήρια μικτά φαίνεται πιο ελκυστική, πιθανή και ρεαλιστική. Η διακόσμηση τεράστιων ανακτόρων ήταν επίπονο έργο. Όμως, φαίνεται αδιανόητο να φανταστεί κανείς κρητικά πλοία γεμάτα καλλιτέχνες να ταξιδεύουν δεξιά και αριστερά στη Μεσόγειο προς τον σκοπό αυτό. Οι καλλιτεχνικές ομάδες θα ήταν μάλλον μικρές κι ευέλικτες, δουλεύοντας αναγκαστικά με ντόπιους μαθητευόμενους τεχνίτες.

“Είναι δύσκολο ν’ αποφασίσει κανείς σε κάθε περίπτωση ποιο από αυτά τα ενδεχόμενα ισχύει,” παρατηρούν οι Niemeier. “Θα συμφωνούσαμε με τον Philip P. Betancourt πως γνωρίζουμε μόνον ένα πολύ μικρό ποσοστό νωπογραφιών, και πως ‘αγγίζουμε την κορυφή τού παγόβουνου μιας ολόκληρης σειράς αλληλένδετων εργαστηρίων, που δούλευαν στην Κνωσό, τα νησιά τού Αιγαίου, τα παράλια της δυτικής Ασίας, και την Αίγυπτο, ίσως περιοδεύοντας πηγαινοερχόμενα, ίσως ανταλλάσσοντας κάπου-κάπου προσωπικό, ή επιστρέφοντας στην Κνωσό ώστε να ενημερωθούν για τις πλέον πρόσφατες εξελίξεις’… Οι νωπογραφίες στην Αλαλάχ, το Κάμπρι, και την Αύαρι, πρέπει να ειδωθούν ‘υπό το πρίσμα τής σφυρηλάτησης μιας élite κοινής [‘γλώσσας’] – καλλιτεχνικής, εικονογραφικής, ιδεολογικής, τεχνολογικής – στις συνθήκες των έντονων διά θαλάσσης αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στις παράκτιες περιοχές τής ανατολικής Μεσογείου’,” όπως πρότεινε η Susan Sherratt. Η Μαρινάτου έχει επίσης υποστηρίξει, πως τα έργα αυτά είναι ένδειξη μιας κοινής οπτικής γλώσσας κοινών συμβόλων, που μαρτυρά τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους ηγεμόνες γειτονικών δυνάμεων. “Οι Μινωίτες καλλιτέχνες, που συμμετείχαν στο ζωγράφισμα όλων αυτών των νωπογραφιών”, συμφωνούν και οι Niemeier, “απετέλεσαν προφανώς ένα σημαντικό στοιχείο στην ανάπτυξη της λεγόμενης ‘Διεθνούς Τεχνοτροπίας’ τής ανατολικής Μεσογείου κατά την ύστερη εποχή τού μπρούντζου.” Και όχι μόνον του ανατολικού τμήματος της mare nostrum, θα προσέθετα: σύμφωνα με ορισμένους εμπειρογνώμονες του fresco, της νωπογραφίας, παρόμοια ζωγραφικά έργα έχουν βρεθεί ως και στο “μακρινό” Μαρόκο!

“Αλληλένδετα εργαστήρια δούλευαν στην Κνωσό, τα νησιά τού Αιγαίου, τα παράλια της δυτικής Ασίας, και την Αίγυπτο, ίσως περιοδεύοντας πηγαινοερχόμενα, ίσως ανταλλάσσοντας προσωπικό, ή επιστρέφοντας στην Κνωσό ώστε να ενημερωθούν”. “Σφυρηλατήθηκε μια élite κοινή – καλλιτεχνική, εικονογραφική, ιδεολογική, τεχνολογική – στις συνθήκες
των έντονων διά θαλάσσης αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στις παράκτιες περιοχές τής ανατολικής Μεσογείου.” (P.P. Betancourt και S. Sherratt)

Κρήτες στην Αίγυπτο δώρα φέροντες (μετάλλα, κοσμήματα κλπ.), σε παράσταση των Θηβών,
18η δυναστεία (αρχές 15ου αι. ΠΚΧ)

Τι ν’ απέγιναν οι τοιχογραφίες στην Αύαρι; Κάποιες αποκολλήθηκαν από τον τοίχο μιας πύλης, ενώ μια ομάδα σπαραγμάτων βρέθηκε σε σκουπιδότοπο στα βορειοανατολικά τού ανακτόρου. Φαίνεται πως οι νωπογραφίες είχαν αφαιρεθεί κατά την ύστερη Τουθμωσική περίοδο – όταν είχε πάψει πλέον να υφίσταται η μινωική Κρήτη.

“Η μινωική νωπογραφία ήταν προφανώς ένα φαινόμενο μάλλον βραχύβιο στο Λεβάντε και την Αίγυπτο – σ’ αιγυπτιακούς όρους, κράτησε όσο η περίοδος των Υξώς και οι απαρχές τής πρώιμης 18ης δυναστείας,” συνοψίζουν οι Niemeier. “Αργότερα βρίσκουμε πάλι ζωγραφιές με σκηνές τής φύσης, που δείχνουν ν’ αναπνέουν μ’ έναν μινωικό αέρα. Είναι φιλοτεχνημένες, όμως, με την τεχνική secco και σίγουρα δεν είναι έργα Αιγαιοπελαγιτών καλλιτεχνών. Η μινωική τοιχογραφία ανήκε στο παρελθόν εκείνη την εποχή.”

Χωρίς μινωική Κρήτη, δεν υπήρχαν περιθώρια για μινωική τέχνη. Βέβαια, τα μινωικά εργαστήρια συνέχισαν να δουλεύουν. Μα τους απασχολούσαν πλέον οι νέοι αφέντες, οι Μυκηναίοι. Δεν υπήρχαν τότε Έλληνες καλλιτέχνες να τους ανταγωνιστούν. Ωστόσο, τα νέα έργα τής τέχνης τους δεν προσδιορίζονται ως “μινωικά”. Χαρακτηρίζονται “μυκηναϊκά”, ενίοτε με την επισήμανση πως φιλοτεχνήθηκαν από κρητικά εργαστήρια. Θα χαρακτήριζε ποτέ κανείς ως “κρητικά” τ’ αριστουργήματα ενός άλλου μεγάλου Κρήτα μάστορα, που έζησε τρεις χιλιετίες αργότερα, και συγκεκριμένα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, του περίφημου El Greco;

Νωπογραφία πομπής Μυκηναίων γυναικών

Πριν από τον κασσίτερο, ο οψιδιανός…

ΝΑΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΣΤΗΝ ΑΦΕΤΗΡΙΑ, φίλτατοι συνταξιδιώτες, έχοντας διαγράψει έναν κύκλο: άρχισε με τον Περίπλου και την Κρητομινωική θαλασσοκρατορία, και ολοκληρώθηκε αισίως με τα Εμπόρια και την Κρητομινωική νωπογραφία. Τώρα μπορούμε να ξαναπιάσουμε τον μίτο, τραβώντας προς τα πίσω, πριν από την αφετηρία μας – όταν ο άνθρωπος δεν είχε ακόμη μάθει πώς να δουλεύει τα μέταλλα, τότε που τα θαλασσινά ταξίδια γίνονταν σε αναζήτηση ενός άλλου, εξίσου πολύτιμου υλικού: του οψιδιανού. Ας προγραμματίσουμε, λοιπόν, να πάμε πίσω στη Νεολιθική εποχή! Ας το επιχειρήσουμε τουλάχιστον…

• << Χρονικό 19. ΜΙΑ “ΤΡΙΤΗ ΜΑΤΙΑ” ΣΤΗΝ ΙΒΗΡΙΑ
• >> ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ “ΟΨΙΔΙΑΝΗ ΕΠΟΧΗ”!

Advertisements

Chronicle 10. AN ARCHAEOLOGIST’S WATERLOO

Chronicle 10. AN ARCHAEOLOGIST’S WATERLOO

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 10. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ

A Minoan woman

● Emporia or Colonies in Egypt and the Levant ● Frescoes Made by Travelling Minoan Workshops ● Leonard Woolley’s Waterloo ● Creto-Egyptian Ties ● Differences Between Minoan and Near Eastern Societies and Arts

by Michales Loukovikas

 
THERE ARE TIMES in these Voyages and Chronicles, as in similar cases when you have to present a thesis and you need documentation, that you know in general terms beforehand what you are looking for while searching for clues. Some other times, however, the clew you have in hand to find your way in the labyrinth of history leads you to unexpected ends, “into harbours seen for the first time”; and then a desire is born to “stop at Phoenician emporia… / and visit many Egyptian cities / to gather stores of knowledge from their scholars”, as Cavafy advises in his Ithaca. These are the happiest moments of a research. It happened exactly that when from the Aegean emporia in the historical space of the Mediterranean I ended up following itinerant Minoan artists to distant lands! I felt I needed to set forth more information about these emporia after I had referred to Naucratis in the previous Chronicle, realizing that I already used this term several times in connection with colonies or trading posts; but the emporia were in fact neither colonies nor trading posts, though related to both. Writing in the Encyclopaedia of the Hellenic World on Commercial posts and harbours, Elias Petropoulos tried to clear things out:

The term emporion denoting a colony or a type of settlement first appears in ancient literature rather late, during the 5th century BC. According to some scholars, the emporion should be understood as the locale of the emporos (that is, merchant), i.e. the person who travels to buy and sell commodities. The word emporos etymologically originates from the preposition en and the word poros (which means sea route). This word appears in the Odyssey of Homer twice. In both these cases the epic poet obviously means a private individual who travels for professional reasons. So we could suppose that the word emporion originates from the word emporos. This word does not appear on [Mycenaean] Linear B tablets, and this is rather surprising, but it also leads to the obvious conclusion that this word was coined at a later time. Scholarship on the subject argues that the word or the term emporion (in the sense of a colony or settlement and not that of a simple commercial transaction or exchange of products) appears first in writing in the works of Herodotus in the mid-5th century BC. By the 4th century BC the word is found on an inscription known as ‘the inscription of Pistiros’ which has been unearthed quite recently in a settlement of the modern-day Bulgarian (ancient Thracian) hinterland, close to Philippopolis…

Emporion < Emporos (merchant) < en + poros = one who is on a sea route

The Babylonian Marriage Market (1875), by Edwin Long,
inspired by a passage in the Herodotan Histories

According to information coming from Herodotus’ fourth book of the Histories [entitled Melpomene], the Black Sea was home to several emporia, which is the precise word the historian uses to define these settlements… There are also more scattered references to emporia in the other eight books of Herodotus’ work. These are emporia located outside the Black Sea, and are situated in the Mediterranean. Of all these, the case of Naucratis causes puzzlement: the historian refers to it using both the terms emporion and polis (that is, city). Many studies have dealt with this issue, but unfortunately we still cannot determine the early nature of this settlement with certainty. The term usually understood as the opposite of emporion is apoikia (that is, colony), which is considered as a complete form of settlement in the model of the ancient Greek cities, i.e. a settlement featuring a distinct form of political and social organization. A colony was a settlement obviously established in the context of a predetermined plan of action and was carried out under the auspices of a god (or gods) with every formality on the part of the metropolis, possessing an agricultural hinterland and its own coinage… However, in some cases, the emporion may be characterized as a proto-polis or a proto-settlement, in the sense that it can act as the early stage in the establishment of a colony or a city.

Frieze depicting a river on Thera/Santorini…

Egypt with Alexandria, Naucratis, Avaris, Sais, Pelusium, Memphis and Thebes mentioned here.

Emporia (sing. emporion, or emporium in Latin), according to Wikipedia, were places which the traders of one people had reserved to their business interests within the territory of another people. Famous emporia in Egypt, except Naucratis, included Avaris and Sais, where the Athenian legislator Solon went in 590 BCE to acquire the knowledge of the Egyptians. Similar emporia were founded in the Levant, such as Al-Mina and Posideion in Syria. Sais (Σάϊς, or Zau in ancient Egyptian) was located in the Western Nile Delta. The city’s patron goddess was Neith. The Greeks, such as Herodotus, Plato and Diodorus Siculus, identified her with Athena and hence postulated a primordial link to Athens. Diodorus recounts that Athena built Sais before the deluge that supposedly destroyed Athens and Atlantis. While all Hellenic cities were destroyed during that cataclysm, the Egyptian cities survived. In Plato’s Timaeus and Critias (around 395 BCE), a priest in Sais entrusted to Solon the story of Atlantis, its military aggression against Greece and Egypt, and its eventual defeat and destruction by natural catastrophe.^(a)

• ^(a) The story of Atlantis is most probably connected with the Sea Peoples’ raids and the consequent Bronze Age collapse. This should have been the “cataclysm” that destroyed Hellas, while Egypt barely survived… (See mainly Chronicle 5).

Taureador: Fresco fragment from Avaris, 16th BCE

Avaris (Αὔαρις, today’s Tell el-Dab’a), the capital of Egypt under the Canaanite Hyksos, was also located in the Nile delta in the northeastern region. Its position at the hub of Egypt’s emporia made it a major administrative and commercial centre. Excavations have shown that there was a busy harbour catering to over 300 ships during a trading season. Artifacts inside the precinct of the palace, possibly a temple, have produced goods from all over the Aegean world. Most impressively, there were even Minoan-like wall paintings similar to those found in Crete at the Palace of Knossos. It is speculated that there was close contact with the rulers of Avaris, whoever they were, and the large building representing the frescoes allowed the Minoans to have a ritual life in Egypt. French archaeologist Yves Duhoux also proposed the existence of a Minoan colony on an island in the Nile delta.

Minoan Ladies in Blue fresco, ca 1525-1450 BCE

Outside of the Aegean, only three sites have an indisputable record of Minoan civilization, one being Avaris in Lower Egypt, the others Kabri and Alalakh in the Levant. Kabri, in Palestine near the Lebanese border, is notable for its Minoan style wall paintings. In the summer of 2009, more Aegean style frescoes were found at the site. Apparently, the Canaanite rulers of the city wished to associate with Mediterranean culture and not adopt Syrian and Mesopotamian styles of art like other cities in Canaan did. Alalakh was a late Bronze Age city-state in the area where Seleucid Antioch was to be founded at the end of the 4th century BCE. It was occupied from before 2000 BCE, when the first palace was built, and likely destroyed in the 12th century by the Sea Peoples, as were many other towns of coastal Anatolia and the Levant. The city was never reoccupied, the nearby port of Al-Mina taking its place during the Iron Age.

Dancing to the sound of the aulos, by Analatos Painter, Orientalizing loutrophoros, ca. 690 BCE

Al-Mina (“The Port” in Arabic) is the name given by archaeologist Leonard Woolley to this ancient trading post in the estuary of the Orontes. According to Woolley, it was an early Hellenic trading colony, founded a little before 800 BCE in direct competition with the Phoenicians to the south. Large amounts of Greek pottery established its early Euboean connections, while the Syrian and Phoenician ware reflected a cultural mix typical of an emporium. The controversy whether Al-Mina is to be regarded as a native Syrian site, with local architecture and pots and a Hellenic presence, or as a Greek trading post, has not been resolved. Al-Mina served as an entrepôt for cultural influences that accompanied trade with Urartu and Assyria through the shortest caravan route. Pottery recovered from later levels after 700 BCE shows that a Hellenic presence endured through the 4th century BCE with pottery imported from Miletus and deftly imitated locally, apparently by Greek potters. Al-Mina is a key to understanding the role of early Hellenes in the East at the outset of the Orientalizing period of Greek cultural history. Robin Lane Fox has made a case for the Hellenic name of the site to have been Potamoi Karon mentioned by Diodorus Siculus; he suggestively linked it to karu (“trading post”) in an Assyrian inscription, which would give “Rivers of Emporia”.

Sumerian silver lyre 2600-2400 BCE

Woolley identified Al-Mina with Herodotus’ and Strabo’s Posideion, but more recent scholarship places the latter at Ras al-Bassit, located 53 kilometres north of Latakia (the Hellenistic Laodicea) on the Mediterranean Sea. Excavations revealed a small settlement back to the late Bronze Age, when it may have functioned as an outpost of Ugarit to the south. Unlike Ugarit, Bassit survived to the passage of the Sea Peoples and into the Iron Age. It had strong links with Phoenicia and Cyprus, and a Greek presence was attested from the 7th century BCE. Posideion expanded and its acropolis was fortified in the Hellenistic period.

One of the two figurines Ram in a Thicket. The excavation at Ur was a joint venture of the British Museum and the University of Pennsylvania sharing the booty!

 

 

 

 
Woolley began work at Al-Mina in 1936, after the excavation at Ur in Mesopotamia, where he discovered Sumerian royal tombs of great wealth. He decided to work by the Mediterranean coast because he was interested in finding ties between the Aegean and the Mesopotamian civilizations, and wished to throw light, as he wrote, “upon the development of Cretan civilization and its connections with the great civilizations of Nearer Asia”. Disappointed in not finding a Bronze Age port at Al-Mina, he soon moved his interests to the earlier, more urbane site of Alalakh, where he worked before and after World War II (1937-39 and 1946-49). It seems, however, that his “view” was anything but “impartial”, for he, too, was “spectacled” wearing “Asiatic myopic glasses”. The clues on the “connections” he was interested in were there, of course; but, having already in mind an elaborate scenario, and possibly a hidden ambition to turn Arthur Evans’ work in Crete upside down, he led himself to erroneous conclusions. If Ur had been his Austerlitz, Alalakh turned out to be his Waterloo! His failure to interpret his findings correctly should be taught in every School of Archaeology and help every equally short-sighted scholar learn his/her lesson.^(b)

Lawrence (left) and Woolley at Carchemish

 

• ^(b) Sir Charles Leonard Woolley (1880-1960) has not been an ordinary archaeologist. Best known for his excavation at Ur, and knighted in 1935 for his contributions to his discipline, he is considered as one of the first “modern” archaeologists. Volunteered by Arthur Evans to run the excavation on a Roman site in Northern England, Woolley began his career there in 1906, later admitting that “I had never studied archaeological methods even from books… and I had not any idea how to make a survey or a ground-plan”. He worked with T. E. Lawrence, the later famous “Lawrence of Arabia”, on the excavation of the Hittite city of Carchemish in 1912-14. His work at Ur that began in 1922 led to the discovery of the royal tombs and inspired Agatha Christie in writing the novel Murder in Mesopotamia. The writer later married his assistant, Max Mallowan. Woolley was one of the first archaeologists to propose that the “great deluge” of the Bible was a local flood after identifying a flood-stratum at Ur of “…400 miles long and 100 miles wide; but for the occupants of the valley that was the whole world”…

Having already in mind an elaborate scenario, and possibly a hidden ambition to turn Arthur Evans’ work in Crete upside down, Woolley led himself to erroneous conclusions. If Ur had been his Austerlitz, Alalakh turned out to be his Waterloo! His failure to interpret his findings correctly should be taught in every School of Archaeology.

The Knossos palace reconstructed

In his Minoan Artisans Travelling Overseas: The Alalakh Frescoes and the Painted Plaster Floor at Tel Kabri (Western Galilee), the German archaeologist Wolf-Dietrich Niemeier explained:

The uniqueness and seeming suddenness of the emergence of the Cretan palace system in the Aegean has often been explained by connections with and influences from the older advanced civilizations of the ancient Near East. In Alalakh… Woolley thought to have found what he had looked for: in Yarim-Lim’s palace he recognized “unmistakable connections” with Minoan Crete. Similar building techniques… as well as frescoes “identical in colouring, technique and style” at Alalakh and Knossos led him to the conclusion that “there can be no doubt but that Crete owes the best of its architecture, and its frescoes, to the Asiatic mainland” and that “we are bound to believe that trained experts, members of the Architects’ and Painters’ Guilds, were invited to travel overseas from Asia (possibly from Alalakh) to build and decorate the palaces of the Cretan rulers”.

“There can be no doubt but that Crete owes the best of its architecture, and its frescoes, to Asia… Trained experts, members of the Architects’ and Painters’ Guilds, were invited to travel overseas from Asia to build and decorate the palaces of the Cretan rulers”. (Leonard Woolley)

Charging bull and olive tree, relief in Knossos

Woolley’s main argument for this theory, which has been accepted by eminent scholars[!],^(c) was that “Yarim-Lim’s palace antedates by more than a century the Cretan examples in the same style”… However, after a long debate on “Alalakh and Chronology”, Woolley’s date [“between circa 1780 and 1730 BC”] proved to be too high. Yarim-Lim of Alalakh was not – as Woolley had thought – Yarim-Lim I of Yamhad, the contemporary of the great Hammurapi of Babylon, but a younger brother of King Abban of Yamhad who gave Alalakh to him as an appanage principality…^(d) The dates recently proposed by different scholars lie between ca. 1650 and 1575 BC. In regard to architecture… the evidence is far from substantiating Woolley’s theory of Near Eastern architects working in Crete… The orthostates of Alalakh are ca. 300 years later than the orthostates of the first phase of the Old Palace at Phaistos… Fragments of wall paintings from Yarim-Lim’s palace show characteristic Minoan motifs which appear contemporary or even earlier in Crete. Moreover, the sense of movement detectable in the wall-painting fragments from Yarim-Lim’s palace is characteristically Minoan and in opposition to Near Eastern tradition.

• ^(c) Who said that the… spectacled caiman crocodile is an endangered species? [!]
• ^(d) There were three kings of Yamhad under the name of Yarim-Lim and, of course, far more local rulers having the same name, such as the one in Alalakh. Woolley – more than anyone else – should have known better before he wrote that “Crete owes the best of its architecture, and its frescoes, to the Asiatic mainland”…

Papyrus fresco on Thera

Woolley’s strongest argument for a direct connection between the Alalakh paintings and those in Crete was that they both were executed in true fresco painting on wet lime plaster. But it is exactly this fact which definitely disproves Woolley’s theory of the Near Eastern ancestry of Cretan fresco painting. Until most recently the Alalakh frescos formed the only known example of true fresco painting on the ancient Near East. In Crete, true fresco painting is known at least from ca. 1900 BC on. Thus true fresco painting apparently has been first invented on Crete, probably because it was suitable to the temperament of the Minoan artists. Thus, technique, style and iconography of the fresco fragments from the Yarim-Lim palace at Alalakh indicate that their resemblances to the Cretan wall-paintings worked in the reverse direction as that originally thought by Woolley.

“The sense of movement detectable in the wall-painting fragments is characteristically Minoan and in opposition to Near Eastern tradition… Technique, style and iconography indicate that their resemblances to the Cretan wall-paintings worked in the reverse direction as that thought by Woolley… Kabri and Alalakh do not have only single Minoan motifs foreign to ‘Greater Canaan’ but they show a purely Minoan iconography as well as technique. This can only mean they were executed by travelling Minoan artisans.” (Wolf-Dietrich Niemeier)

Ritual sprinkler in rock crystal from Kato Zakros, Crete

There is much evidence that Cretan objects of art were highly valued in the ancient Near East. In the Mari tablets Cretan imports are mentioned… The prestige character of the Cretan objects in the Mari texts is indicated by the fact that two of them were presented by King Zimri-Lim of Mari to other Mesopotamian Kings. As finds of Kamares pottery at Ugarit, Qatna, Byblos and Hazor demonstrate, this outstanding pottery was highly esteemed in the Levant. Thus, at least from the 19th century BC on, Crete within its relations to the Levant was not only the receiver but developed into an equal partner producing works of art for which there was a great demand in the Near East.^(e) These Cretan works of art arrived by some kind of exchange or trade in the Levant. But, as Woolley has stated, “one cannot export a palace on board of a ship, nor is the ‘art and Mystery’ of fresco-working a form of merchandise”.^(f) Do we therefore have to reconstruct just the reverse scenario as that suggested by Woolley, i.e. Cretan artisans travelling to Alalakh for painting the frescoes there?

• ^(e) I ignore the Levantine contribution to the Minoan civilization and, unfortunately, Niemeier gives no information on the subject. What I do know is how much the Cretans were indebted to, and how much they were benefited by learning from, the Egyptians (see Chronicle 2). I can also imagine how much the Egyptians would have benefited if they were not so stuck-up to let themselves learn from the Cretans…
• ^(f) I used a similar argument to show the necessity of Hellenic presence in Iberia: “What the Phoenician ships could not transport and, therefore, made the Greek presence absolutely necessary in Iberia, was Hellenic culture, art, ideas, architectural models, burial habits, and so on” (see Chronicle 7).

Knossos: the Throne Room with the griffins reconstructed

In “Greater Canaan”… there are two other sites which can contribute to the problem: Qatna and Tel Kabri.^(g) Fragments of wall-paintings from the palace at Qatna show [techniques] in the characteristic Aegean manner. Tel Kabri lay on one of the most important trade routes of the ancient Near East, the later so-called Via Maris [Way of the Philistines]…^(h) In the palace of the local ruler… a threshold was plastered and painted with… similar floor-techniques and designs of the Minoan palaces but not from the Ancient Near East… There is evidence that the walls of this room were also covered with painted plaster of which unfortunately only tiny fragments have been preserved. The plaster floor has been painted in true fresco technique… found also in Cretan and Theran fresco painting but not in tempera and fresco secco. The colours in the floor’s painting are… very similar to those of Cretan and of Theran wall-painting… Originally the floor… imitated the slabs of a stone pavement… ln Crete painted plaster floors imitating slab-paved floors are known from [ca 2000 BCE]. Other parts of the Kabri floor were decorated with floral motifs. Among them are chains of stylized linear iris blossoms of a characteristic Minoan type which occurs first in frescoes and vase-painting [in 1700-1500 BCE]. Such kind of decorative mixture is a characteristic feature of Minoan fresco painting… The Kabri floor and also the fresco fragments from Yarim-Lim’s palace at Alalakh do not have only single Minoan motifs foreign to “Greater Canaan” which could be explained as intrusive or incorporated elements arriving by motif transfer, but they show a purely Minoan iconography as well as technique. This can only mean that they were executed by travelling Minoan artisans…

Asherah, Canaanite fertility
and motherhood goddess

• ^(g) Greater Canaan: “the area between the Amuq plain [where Antioch was later built] to the north and the deserts to the south and to the east for the middle and late Bronze Age… appears to form a largely uniform civilization with regional variations.” (Ruth Amiran).
• The excavations at Kabri were directed by Aharon Kempinski and Wolf-Dietrich Niemeier.
• ^(h) The historical name of the road, sadly for the Israeli Jews, was Way of the Philistines because it crossed through the Philistine plain, where the Gaza Strip is. Via Maris was “fished up” out of Vulgate – “via maris”, meaning “by the way of the sea” – without specifying any road (there was no such Roman term denoting a road anywhere). The modern name was adopted so as to expel the Palestinians from their homeland even on archaeological terms…

La Petite Parisienne de Crète…

We have evidence for exchange of information on the equipment of the palaces within the ancient Near East (to which Minoan Crete belonged in a certain sense as a westernmost member). That Cretans actually travelled to the Levantine coast is proved by a tablet from the Mari archives mentioning a Cretan who purchases tin at Ugarit from agents of the Mari palace. A tale in the mythological poetry of Ugarit is of highest interest in our context. In it the goddess Anat is sending the divine messenger over the sea to the god of handicrafts, Kothar wa-Khasis, who is brought from his throne in Kptr (almost unanimously identified as Caphtor = Crete)⁽ⁱ⁾ to build a splendid palace for god Baal and to furnish it with precious works of art. As Arvid Schou Kapelrud has stated, Kothar is “the master-builder and the master-smith as he is found in the Near Eastern courts of this time, a highly skilled specialist”. In Canaanite mythology the god of handicrafts was called from Crete to furnish the palaces of the deities with precious works of art; in reality the rulers of Tel Kabri (Rehov) and Alalakh (and other cities, possibly Qatna) asked the rulers of Crete for sending artisans to decorate their palaces with fresco painting. As has been demonstrated by Carlo Zaccagnini, the sending of specialized workers is well-attested in the framework of the diplomatic relations between the rulers in the ancient Near East, their transfers are inserted into the dynamics and formal apparatus of the practice of gift-exchange.

• ⁽ⁱ⁾ “KPTR” may be identified with “Caphtor”; but the latter’s equation with Crete is the least probable scenario. Biblical Caphtor may refer to: a) Pelusium in the Nile Delta; b) Cilicia; c) Cyprus; and d) Crete (see Chronicle 5). Egypt is also indicated here because in all references to Kothar, except the above-mentioned poetic tale, his abode is identified as “HKPT”, read perhaps as “Hikaptah”, or “House of the ka (soul) of Ptah”, that is, Memphis. The Hellenes pronounced this Hikaptah as Aegyptos, hence the name of the country in many languages.

Minoan fresco frieze at Avaris reconstructed

After the discoveries in Alalakh and Kabri, the Minoan frescoes in Avaris excavated by Manfred Bietak “instantly created much sensation, since among the scenes depicted on them are spectacular representations of bull leaping so closely identified with Minoan cult and culture”, Wolf-Dietrich and Barbara Niemeier commented in another paper on Minoan Frescoes in the Eastern Mediterranean.

Minoan gold ring depicting bull leaping

“From 1990 on, we suggested that the Kabri and the Alalakh frescoes were painted by travelling Aegean specialists, and [some time later] Bietak and Nanno Marinatos did the same for the Avaris frescoes”. There is a minor problem among archaeologists on the date of these frescoes. Wishing perhaps to please everyone, “Bietak and Marinatos came to the conclusion that ‘Minoan wall painting existed in Avaris both during the late Hyksos period and the early 18th [Thutmosid] Dynasty’. Bietak himself had regarded as possible that ‘trade… links between Avaris and Crete… might have survived a dynastic change and might have carried on into the 18th Dynasty, even after the fall of the Hyksos.’ There is indeed enough evidence from history that the kind of diplomatic and economic relations which apparently are behind these fresco paintings can survive the changes of regimes. According to Bietak, ‘king Ahmose, the founder of the 18th Dynasty, fits particularly well into the picture of Minoan connections.’ He imagines the possibility of a political deal between Ahmose and the ‘Minoan Thalassocracy’ in which the Minoan fleet helped Ahmose – who had no fleet – against the danger still threatening from the Hyksos harbour bases in southern Palestine. There is no archaeological or textual evidence for the latter hypothesis, and it recalls rather imaginative and today forgotten scenarios connected with the expulsion of the Hyksos, like those according to which Mycenaean mercenaries helped Ahmose in evicting the Hyksos, or according to which fugitive Hyksos princes conquered the Argolid and subsequently were buried in the Shaft Graves at Mycenae. Moreover, Ahmose already had a fleet: he captured Avaris after a series of assaults by both land and water [and then] proceeded to southern Palestine.”

Ahmose fighting back the Hyksos

Even a pharaoh with a fleet of his own would surely prefer to have the far more experienced Cretan navy by his side than against him allied with the Hyksos! The Avaris paintings indicate an involvement of Egypt in international relations and cultural exchanges with the eastern Mediterranean either through exchange of gifts or even marriage. They additionally point to Minoan authority as being involved in Egyptian affairs possibly because Crete had a strong naval force to offer the pharaoh, and also to Avaris as a place where these cultural exchanges took place, meaning the city was incredibly important to Egypt.

Girl from Acroteri, Thera: detail from the fresco of the lilies

The marriage of a Minoan princess to an Egyptian pharaoh may be one possible scenario. Bietak has suggested that the Avaris frescoes were painted by Minoan artists belonging to the entourage of a Knossian princess married to the pharaoh, whom he first identified as a Hyksos ruler, then as Ahmose, and much later as Thutmose III. Indeed, who was the Cretan girl’s groom? The Thera eruption around 1600 BCE happened in the middle of the Hyksos period (1650–1550). Thus, most probably a royal wedding in the final years of the Hyksos in Egypt must be ruled out. There follows Ahmose with his New Kingdom, when the Egyptians considered the Aegean to be part of their “empire”. The term must not be understood literally, for in the land of the Nile they misinterpreted even the gifts given to the pharaohs: “The Egyptians, with their characteristic egocentric sense of superiority, would have presented such gifts as tribute” (A. R. Schulman). At any rate, “Ahmose fits particularly well into the picture of Minoan connections”. Thutmose could well be the groom, as well. Besides, we know that he had three foreign wives: Menwi, Merti, and Menhet. However, there was a problem: one more dynastic change that took place during his reign, in the middle of the 15th century BCE, not in Egypt but in Crete, when the Minoans were put under the yoke of their own “Hyksos” (foreign rulers), the Mycenaeans. Therefore, if there was a wedding, it should have happened in the beginning of Thutmose’s reign, when the real pharaoh was his stepmother, Hatshepsut.

Theran rosettes

Whatever the motives, these unique wall paintings are of Minoan style, technique, and content. There is a long frieze of bull-leaping and grappling against a maze pattern. Marinatos has made the case that the rosette motif, a prominent feature of the Taureador paintings, reproduces the Knossian rosettes and that it is a distinct Minoan symbol. The frescoes also depict griffins, hunting scenes, felines chasing ungulates, several life-sized figures, and a white female wearing a skirt. Especially important are the emblems of the Minoan palace such as the half rosette frieze and the presence of big griffins which are the same size as the ones in the throne room at Knossos. The technique of the paintings is typically Aegean, while the style is very high quality and compares with some of the best paintings from Crete. According to Bietak, the use of specific Minoan royal motifs in a palace of Avaris indicates “an encounter on the highest level must have taken place between the courts of Knossos and Egypt,” while the large representation of the female in the skirt might suggest a political marriage between the pharaoh and a Minoan princess.

“Dynastic intermarriage was a favoured diplomatic tactic in the Bronze Age Near East,” the Niemeiers point out. The entourage of a foreign princess, some scholars estimate, “would comprise several hundred people, who until the end of their lives remained in the harem of the pharaoh, and that one can well imagine that at Avaris the rooms of the foreign princess and her entourage were decorated according to her desires. [However], at Alalakh and Tel Kabri, the frescoes probably had been attached to the walls of major ceremonial (and possible ritual) halls of the palace, not of the private rooms of queens or princesses.”

Wild duck on Thera

The technique of using lime plaster in two layers with a highly polished surface, fresco in combination with stucco, all are techniques that are not Egyptian but are first seen in Minoan paintings. Also, the colours used by the artists are clearly Minoan. Using blue instead of grey e.g. is Minoan, with that colour convention being seen in Egypt later, and due to Aegean influences. Besides, there are no Egyptian hieroglyphs or emblems among any of the fragments discovered. The composition of the paintings and motifs also fit in perfectly with those of the Aegean world. Thus the overwhelming evidence seems to point in the direction of Minoan artists having been at work in Avaris.

“The differences between the styles of Egyptian and Minoan arts have been analyzed by Henriette Antonia Groenewegen-Frankfort and, most recently, by Bietak,” the Niemeiers remark. “According to Groenwegen-Frankfort, Minoan art differs from Egyptian (and ancient Near Eastern) art in its ‘absolute mobility in organic forms’. Bietak aptly explains this with the different cultural patterns of both civilizations. The Minoan society was not – as the Egyptian one – dominated by writing, listing, and absolute order, and therefore Minoan art was not subjected to hieroglyphic clichés and a rigid canonical order. As to a comparison of Canaanite and Minoan arts, we unfortunately do not have many objects of art from the middle Bronze Age Levant. But those which are extant show a style distinctly different from the Minoan one. For instance, the bird representations on bone inlays from Megiddo and Lachish seem motionless in comparison to the crane on an ivory plaque from Palaikastro. Canaanite female and male metal figurines appear stiff in comparison to the Minoan female and male metal figurines displaying strong inner tension and dynamics.”

“Minoan art differs from Egyptian (and ancient Near Eastern) art in its ‘absolute mobility in organic forms’.” (H.A. Groenewegen-Frankfort)
“The Minoan society was not – as the Egyptian one – dominated by writing, listing, and absolute order, and therefore Minoan art was not subjected to hieroglyphic clichés and a rigid canonical order.” (M. Bietak)

The Fertile Crescent (that also includes the Nile valley and delta): the cradle of civilization in the time of the Bronze Age collapse
(arrows pinpoint all the places mentioned in this Chronicle)

As it turned out the wall paintings in Avaris, Alalakh, Kabri, possibly Qatna (17th-16th centuries BCE), were not the older ones.

“Earlier are the painted stone imitations in Zimri-Lim’s palace at Mari [18th century BCE]. The excavator of Mari, André Parrot, compared the stone imitations to those at Knossos. He also asked for possible connections between the Mari and the Knossos murals, and, pointing to the evidence for their connections provided by the Minoan precious objects mentioned in the Mari archives, he apparently tended to see some Cretan influence in the murals there.”

Located in Mesopotamia, far from the sea, Mari (modern Tell Hariri) was a Sumerian and Amorite city on the Euphrates. It flourished from 2900 until 1759 BCE, when it was sacked by Hammurabi, despite the gifts the king Zimri-Lim had given him. More important was Mari’s strategic position as a relay point between lower Mesopotamia and northern Syria. The city came to control the trade lanes between different regions such as Iran, Mesopotamia, and Anatolia. The royal palace contained over 300 rooms and was possibly the largest of its time. More than 25,000 tablets were recovered there “bringing about a complete revision of the historical dating of the ancient Near East and providing more than 500 new place names, enough to redraw the geographical map of the ancient world,” as Parrot noted. Qatna (modern Tell el-Mishrife), 18 km northeast of Homs, was also one of the largest Bronze Age towns in Syria. In the 2nd Millennium trade routes developed connecting Mesopotamia with Cyprus, Crete and Egypt. Qatna is mentioned in the tin trade, which went from Mari via Qatna to the Mediterranean; Cypriote copper was transported in the other direction; their alloy, bronze, was most valuable especially during the Bronze Age.

Theran boy-boxers

As for the ethnic composition of the “Minoan” workshops, there are various possibilities: the frescoes were painted a) by travelling Aegean artisans; b) under the supervision of Aegean artists with the assistance of Levantine painters trained by them; c) by Levantine pupils of Aegean masters. The idea of mixed workshops seems more appealing, probable and realistic. Decorating huge palaces was a great undertaking. However, it would seem unthinkable to imagine Cretan ships full of artists travelling around the Mediterranean for this task. The artistic teams should have been rather small necessarily working with local apprentices.

“It is difficult to decide in each case which of these solutions is the correct one,” according to the Niemeiers. “We would agree with Philip P. Betancourt that only a very small percentage of the fresco paintings is known and that ‘we are touching the tip of the iceberg of a whole series of interrelated workshops, working in Knossos, the Aegean islands, on the coast of Western Asia and in Egypt, perhaps travelling back and forth, perhaps occasionally exchanging personnel or going back to Knossos to learn the most recent things’… The Alalakh, Tel Kabri, and Avaris frescoes are to be seen ‘in terms of the forging of an élite koiné [common ‘idiom’] – artistic, iconographical, ideological, technological – in the circumstances of the intense maritime interaction between the coastal Areas of the Eastern Mediterranean’,” as S. Sherratt proposed. Marinatos has also argued that these paintings are evidence of a koiné, a visual language of common symbols, which testifies to interactions among the rulers of neighbouring powers. “The Minoan artists involved in the painting of all these frescoes”, the Niemeiers agree, “apparently formed an important element in the growth of the so-called ‘International Style’ of the Late Bronze Age eastern Mediterranean.”

And not only of the eastern part of mare nostrum, I would add: according to some fresco experts, similar Minoan-style wall paintings have also been found in Morocco…

There was “a whole series of interrelated workshops, working in Knossos, the Aegean islands, on the coast of Western Asia and in Egypt, perhaps travelling back and forth, perhaps occasionally exchanging personnel or going back to Knossos to learn the most recent things.” (P.P. Betancourt)
The frescoes are to be seen “in terms of the forging of an élite koiné – artistic, iconographical, ideological, technological – in the circumstances of the intense maritime interaction between the coastal areas of the eastern Mediterranean.” (S. Sherratt)

Cretans in Egypt, bringing gifts of metal, jewelry etc, facsimile of a painting in Thebes, 18th dynasty,
early 15th century BCE

Whatever happened to the Avaris wall paintings? One group of them had fallen off the wall of a doorway, and the other group of fragments was found in dumps deposited by the north-east palace. The frescoes seem to have been removed during the later Thutmosid period – when there was no Minoan Crete anymore.

“Minoan fresco painting apparently was a rather short-lived phenomenon in the Levant and Egypt – in Egyptian terms, covering the Hyksos period and the very beginning of the early 18th Dynasty,” the Niemeiers sum up. “Later, we find again paintings of nature scenes which appear to breathe a Minoan spirit. They were, however, executed in secco technique and certainly were not painted by Aegean artists. Minoan wall painting was a thing of the past at that time.”

Without Minoan Crete there was no room for Minoan art. The Minoan workshops were still busy, of course; but the artistic masters worked for the new political masters, the Mycenaeans; there were no Greek artists at that time to compete with them. However, their new works of art are not typified as “Minoan” anymore; they are called “Mycenaean”, sometimes accompanied with a footnote that they were made by Cretan artistic workshops. Would anyone ever think to describe as “Cretan” the masterpieces of another great Cretan master who lived more than three millennia later, namely Doménicos Theotocópoulos, the famous El Greco?

Mycenaean women procession fresco

Here we are again at our starting point, having completed the circle that began with Periplus and Minoan thalassocracy and ended with Emporia and Minoan painting. Now we can start anew, going back even before our starting point – before man learned how to work metals, when voyages were made in search of an equally valuable material: the obsidian. Let us go back to the Neolithic era! Let’s try at least…

• << Chronicle 9. IBERIA IMPARTIALLY VIEWED
• >> BACK TO THE… “OBSIDIAN AGE”!

Chronicle 4. PHOENICIA’S STROKE OF FORTUNE

Chronicle 4. PHOENICIA’S STROKE OF FORTUNE

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 4. ΦΟΙΝΙΚΗ – Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

● Sea Peoples ● Minoan Eruption of Thera ● Trojan War ● Bronze Age Collapse

by Michales Loukovikas

 

STRANGELY ENOUGH, “a critical turning point in history… an important element mentioned by many sources, and yet given consideration by virtually none, is the simple fact that – in the midst of a cataclysm which destroyed almost every city in the eastern Mediterranean area – the Phoenician cities remained untouched… accorded a special status by the invading peoples”. Such is the conclusion of a specialist on Phoenicia, Sanford Holst, in his analysis “Sea Peoples and the Phoenicians: A Critical Turning Point in History”, adding equally unequivocally: “There was a relationship or partnership of some nature between the Sea Peoples and the Phoenicians”…

Warship and winged hippocamp on Phoenician coin

However, being ‘pro-Phoenician’, he tries to minimize the importance of the Minoans in his text regarding the “Origin of the Phoenicians, Interactions in the Early Mediterranean Region”. Reversing historical periods, he opts to portray the Minoans as the Phoenicians’ ‘pupils’ and uses the usual ‘beautiful’ phrases as a cover-up:

“Around 2000 BC”, he postulates, “the beautiful Minoan civilization arose on Crete, accompanied by many indications of ‘Eastern influence’. By that time the Phoenicians had long been established as major sea traders on the Mediterranean. That the Minoans received influences from them and others in the form of specific pottery, architectural practices, social practices, legends and language are very much in evidence”…

“A critical turning point in history… an important element mentioned by many sources, and yet given consideration by virtually none, is that – in the midst of a cataclysm which destroyed almost every city in the eastern Mediterranean – Phoenicia remained untouched… accorded a special status by the invading peoples… There was a relationship or partnership of some nature between the Sea Peoples and the Phoenicians.” (Sanford Holst)

Ship with dolphins: wall painting replica from Minoan Thera,
17th century BCE

The Phoenicians may be the ‘darlings’ of most historians; but none would ever claim that their civilization was older than that of the Minoans. The latter, therefore, were the real masters, and their good pupils, as it turned out, were not the Mycenaeans but the Phoenicians, when the Cretans often voyaged to Canaan for trade. “The Phoenicians began to develop as a seafaring, manufacturing, and trading nation when the Cretans – the first masters of the Mediterranean – were overthrown by the Greeks”, R. A. Guisepi notes in “The Phoenicians”. They probably ventured out in the open sea some time before, in the mid-16th century, trying to profit from the misfortunes of the Cretans.

Young saffron gatherer, detail of a wall painting replica from Acroteri, Thera, 17th century BCE

“The Late Minoan I period as a whole represents the zenith of Minoan civilization”, W. Sheppard Baird writes in his study on “The Bronze Age Eruption of Santorini and Late Minoan IB Destruction Event”. “Their cultural and maritime economic influence throughout the Mediterranean and Black Sea would never be exceeded. This was a time of great social and political cohesion and commercial and industrial prosperity. Their only economic rival in the Mediterranean was the Egyptians. The Minoans at this time ruled the seas with the largest navy and commercial fleet ever seen in the Mediterranean. Then it all came crashing down with the incredible eruption of the Theran marine volcano”.^(a) “When the Theran volcano exploded in the Aegean”, he notes writing on “The Origin of the Sea Peoples”, “it would have been difficult enough for the surviving Minoans to resurrect the Mediterranean trade routes amid the incredible devastation. The effective Minoan policing of the old trade routes from piracy that was in place before the eruption might have never again been achieved”. And he concludes describing the aftermath of the Sea Peoples’ raids: “By this time all of the great Bronze Age powers that had existed before the volcanic eruption, except the Egyptians, lay shattered, depopulated, and would never recover. In sharp contrast, the Phoenicians survived completely unscathed and invigorated. It was the beginning of the ‘Age of the Phoenicians’ in the Mediterranean. What did they do? They headed straight for the gold, silver, and tin of southern Iberia to establish trading outposts and colonies.”

An island volcano similar to that at Thera

• ^(a) The Minoan eruption was one of the largest volcanic events in recorded history (probably the second biggest after Tambora, Indonesia, in 1815 CE), devastating Thera, nearby islands and parts of Crete. The eruptions, generating tsunamis and preceded by earthquakes, provided the basis for or inspired Plato’s Atlantis story and the Titanomachy in Hesiod’s Theogony. The exact date has been difficult to determine. The initial date of 1500 BCE appeared to be too early as radiocarbon dating analysis indicated that the eruption occurred at least a century before, ca 1627-1600 BCE. A volcanic winter after the eruption provoked the collapse of the Xia dynasty in faraway China, following “yellow fog, a dim sun, frost in July, famine, and the withering of all five cereals”. Heavy rainstorms that ravaged Egypt have been attributed to short-term climatic changes caused by the eruption. W. Sheppard Baird suggests that at least one pyroclastic surge of superheated steam travelled at a high speed over 110 kilometers of sea water to incinerate large areas of Crete spreading destruction and death. The Mycenaean conquest of the island occurred about 150 years after the catastrophe, and many archaeologists speculate that it induced a grave crisis in the Minoan civilization that made things far easier for the Mycenaeans. The internal political conflict hypothesis is also present here. It is a realistic scenario because of the instability created by the catastrophe. This could also be a factor that may have paved the way for the Mycenaeans.

Seal of Tarkummuwa, the king of Mera, surrounded by Hittite hieroglyphs and cuneiform script: this famous bilingual inscription provided the first clues for deciphering Hittite hieroglyphs.

Not “what did they do?” but “how did they make it?” should be the first question to ask – followed by the crucial query: “Who were the Phoenicians’ adversaries?” Sanford Holst explains:

“The Phoenician people had been dominant sea traders in the Mediterranean prior to 1500 BC [that is, they had attempted unsuccessfully to establish themselves as such after the Minoan eruption]. Then the rise of the Mycenaeans caused sea trade to fall into the hands of that new power. This pushed the Phoenicians backward from the west. The growth of Ugarit as a major sea trader located just north of the Phoenicians exerted additional pressure from that direction. Immediately beside that powerful city were the Hittites”.

Hattusa, Lion Gate

The Phoenicians’ adversaries, therefore, were the Mycenaeans and the Hittites, including Ugarit. A war between Egypt and Hatti in the early 13th century was inconclusive and the Hittites kept all the lands they had taken. Then the great Pharaoh Ramses II died in 1213 BCE and four years later the Sea Peoples appeared on the scene waging their first unsuccessful raid against Egypt, “the breadbasket which had been supplying the Hittites with wheat via Ugarit”. The hungry Sea Peoples wanted bread and the breadbasket was Egypt, but this did not serve the Phoenicians’ interests. It was urgent for them that the Sea Peoples’ attention be turned elsewhere: to the Aegean and to Anatolia. “What led to the special treatment the Phoenicians seem to have been given by the Sea Peoples? What services could the Sea Peoples possibly have received from these maritime traders?”, Sanford Holst asks. The answer is, of course: bread – if not something more than bread. As for the ‘circuses’, well, the investing Phoenicians hoped that they would be rewarding enough; how profitable, not even the most optimistic Phoenician could ever dream of or imagine…

The hungry Sea Peoples wanted bread and the breadbasket was Egypt, but this did not serve the Phoenicians’ interests. It was urgent for them that the Sea Peoples’ attention be turned elsewhere: to the Aegean and to Anatolia…

The Sea and Land Peoples’ raids

Sanford Holst has the story unfolding:

“With the Hittites threatening their northern border, the Phoenicians would reasonably have supported whichever groups among Sea Peoples wanted to shift attacks away from the failed effort at Egypt and toward a more promising one against the Hittites. Though the Hittites themselves had no excess food to offer, they stood between the Sea Peoples and an achievable goal: the land of Canaan, which was second only to Egypt as a source of wheat. In addition, by going through the Hittite land and Canaan, the Sea Peoples would bring a force numbering hundreds of thousands to confront the wheat-rich Egyptians – rather than the handful of warriors who had failed on the first attempt. But a problem had to be overcome. The Mycenaeans continued to hold the Aegean and attacked the Anatolian people from the seaward side.^(b) To deal with this, warriors and ships in the Sea Peoples confederacy poured from Anatolia and the Black Sea into the Aegean, where they ravaged the Mycenaeans. Following this widespread disruption the Mycenaean cities withered and eventually died. When the Aegean had been thus cleared, the people of western Anatolia were able to turn their full attention to the Hittites.^(c) In 1182 BC Ugarit fell and the flow of wheat from Egypt was cut off. Approximately two years later the Hittite empire died. Now nothing stood in the way of the Sea Peoples’ exodus.^(d) With their wives, children and household possessions in two-wheeled carts, the Sea Peoples – now more properly the Land Peoples – flowed across on their path of destruction and, observing their special relationship with Phoenicia, they by-passed that land. Flowing down through Canaan they destroyed the cities they encountered. Many settled beside the wheat fields and took some of the land for themselves and their families. A very large number of the Land and Sea Peoples continued onward and eventually arrived at the border between Canaan and Egypt. There a great battle was fought and the Sea Peoples were finally stopped.”

The battle of the Egyptians with the Sea Peoples

“The Mycenaeans continued to hold the Aegean and attacked the Anatolian people from the seaward side. To deal with this, warriors and ships in the Sea Peoples confederacy poured from Anatolia and the Black Sea into the Aegean, where they ravaged the Mycenaeans. Following this widespread disruption the Mycenaean cities withered and died. When the Aegean had been thus cleared, the people of western Anatolia were able to turn their full attention to the Hittites.” (Sanford Holst)

Hector‘s corpse brought back to Troy (detail); Roman relief from a marble sarcophagus (ca 180–200 CE)

• ^(b) This is obviously an allusion to the Trojan War. If so, it explains why the fighters on the Trojan side, as Homer says, sounded like the Tower of Babel builders – that is, speaking various languages and thus needing to have orders translated to them by their commanders.
  Let’s compare Eberhard Zangger’s view: “The Sea Peoples may well have been Troy and its confederated allies, and the literary tradition of the Trojan War may well reflect the Greek effort to counter those raids.” (See the next Chronicle 5).

“The Sea Peoples may well have been Troy and its confederated allies, and the literary tradition of the Trojan War may well reflect the Greek effort to counter those raids.” (Eberhard Zangger)

• ^(c) The question raised in the previous Chronicle 3, whether the Hellenes were part of the Sea Peoples, is answered here in the negative form: “No, they were not”. Or were they? We need to elaborate on that in our next Chronicle 5.

The Horses of Saint Mark in Venice: a tiny part of the incalculable booty pillaged by Venetians and Franks; later Napoleon stole the… stolen horses but, after Waterloo, they were returned to their legitimate… thieves!

• ^(d) Using the word “exodus”, Holst clearly sought some “Biblical” connotations. But the historical connotations are more compelling: The similarity or parallelism with the descriptions of the First Crusade (1096-1099 CE) is irresistible indeed; especially of the so-called People’s Crusade, or Peasants’ or Paupers’ Crusade; although, if we like precision, we must describe it as the Unruly Mob’s Crusade. However, if we try to find analogies with the Phoenicians’ conduct, we need to go forward to the Fourth Crusade (1202-1204), branded as the “Cursed Crusade”, that was originally intended to conquer Muslim Jerusalem by means of an invasion through Egypt. Instead, in April 1204, the Crusaders mercilessly sacked the Christian city of Constantinople, capital of the Byzantine Empire, which was partitioned by the buccaneers that established the Latin Empire. At that time, the role of the Phoenicians was played by the Venetians. One day we may also learn who the Phoenician Enrico Dandolo had been in the Bronze Age collapse…

As we have seen, the Egyptians won the battle but lost the war. Who else did? The Mycenaeans, the Hittites, Ugarit, and also the peoples of Canaan – except the Phoenicians. Even the militaristic Assyrians can be counted among the losers being obliged to withdraw to their land for protection. In short, all the great powers of the day. As for the winners, apart from the Sea Peoples themselves, there is no doubt:

Bronze Age Hittite Carving

“The Phoenicians seem to have gained more than anyone else from the mass migration of the Land and Sea Peoples”, Sanford Holst sums up. “Under the destructive force of the Sea Peoples’ attacks, all of the Phoenicians’ powerful adversaries had been destroyed. The Phoenician cities were untouched by this devastation that happened around them, which left these people in an advantageous position. The historical record shows their active cities quickly began to expand their domain by placing trading posts in Cyprus, the Aegean, Sicily, Sardinia, North Africa, Algeria, Morocco and Spain. Among the cities they created were these in Morocco: Lixis (modern Larache), Sala (Rabat), Mogador (Essaouira) and Tingis (Tangier); in Spain: Gadir (Cádiz), Malaka (Málaga), Ibisa (Ibiza); in Algeria: Icosia (Algiers); in Tunisia: Utica and Carthage; in Sardinia: Karalis (Cagliari); in Sicily: Panormus (Palermo) [one of too many similar cases: cities supposedly founded by the Phoenicians but known by their Greek names as the Canaanite toponyms were forgotten]; in Cyprus: Kition (Larnaca). The Phoenicians gave rise to a powerful and wealthy sea-trading empire which stretched from Morocco to the Levant.” Thus Holst is absolutely right to underline that “this element turns out to be one of the keys which help to unlock the mystery of the Sea Peoples – an event which changed the course of history.”

“Under the destructive force of the Sea Peoples’ attacks, all of the Phoenicians’ powerful adversaries had been destroyed. The Phoenician cities were untouched by this devastation that happened around them, which left these people in an advantageous position.” (Sanford Holst)

Carthage reconstructed

The resulting power vacuum was the golden opportunity for the Phoenicians to take advantage of and emerge as the true heirs of the Minoans, rising as a great maritime power. Their zenith in history (1200–800 BCE) coincides with the dark ages of their antagonists. Enjoying almost complete freedom of movement for a long time, they methodically built their trading empire; when the tide of history brought the great powers back on the scene subjugating Phoenicia from the 9th to the 6th centuries BCE (Assyrians, Babylonians, and Persians), they were prepared to shift the hub of the empire from the Near East to the centre of the Mediterranean, from Canaan to Tunisia. After the Persian conquest, many Phoenicians likely migrated to several colonies, mainly Carthage. There they could realize their dream to become a real empire, achieving military supremacy, as well, something that was infeasible in the narrow strip of Phoenicia. As for the Hellenes, they gradually woke up from their dark age and, starting in 800 BCE, rushed to make up for lost time founding their own colonies not only in the Mediterranean, but also in the Black Sea, where the Phoenicians never dared to enter. Studying a map of 550 BCE, the Greek superiority is obvious. The Phoenicians faced a very serious problem: lack of manpower. But they maintained a crucial strategic advantage: the control of the Pillars of Heracles, the Strait of Gibraltar,^(e) where Carthage would impose a blockade to secure its trade monopoly with metal-bearing Iberia, the lost city of Tartessos, and in the Atlantic, north and mainly south. Using gold obtained by expansion of the African coastal trade in the mid-4th century BCE, Carthage minted gold staters bearing a pattern in the reverse exergue of the coins, which some have interpreted as a map of the Mediterranean with America (or Atlantis?) shown to the west.

Hellenic and Phoenician colonies (in blue and in red respectively) 550 BCE

The last of the Neanderthals…

• ^(e) Gibraltar, the European Pillar of Heracles on Spanish soil but controlled by Britain, means the “Rock of Tariq” (Gibr al-Tariq), from the name of Tariq ibn Ziyad who led the vanguard of the Arabs that invaded Iberia in 711. However, long before the Spaniards, the British and the Arabs, the Visigoths and the Vandals (hence the name of Andalusia), the Punics and the Romans, the Phoenicians or the Greeks, long before the Celts, even the Iberians themselves, Gibraltar was used as a settlement of the Neanderthals. The evidence in Gorham’s cave ranging between 125,000 and 25,000 BCE makes the rock their last known holdout. Similarly on the opposite, African Pillar, Ceuta, in Moroccan territory but controlled by Spain, the oldest traces of human presence go back to 250,000 BCE.

This was the background of Phoenicia’s sea trade enterprise that spread across the seas from 1550 to 300 BCE. The Phoenicians were famous as ‘traders in purple’, referring to their monopoly on the precious purple dye of the murex snail, once profusely available in the eastern Mediterranean but exploited to local extinction; used, among other things, for royal clothing. In fact, the word Phoenicia derives from the Hellenic words φοῖνιξ and φοινός, meaning ‘purple’, passing to Latin and other languages as Punic. They called their country ‘Canaan’, which may also mean ‘Land of Purple’. If so, Canaan and Phoenicia would be synonyms. Hecataeus said Phoenicia was formerly called Χνᾶ (‘Khna’). The Greek term did not correspond to a cultural identity that would have been recognized by the Phoenicians themselves. It is uncertain if and to what extent they viewed themselves as a single ethnicity. It was a civilization organized in city-states similar to Hellas. They would come into conflict and one city might be dominated by another, though they could collaborate in leagues or alliances. In terms of language, life style and religion, there is little to set the Phoenicians apart from other Semitic cultures of Canaan as markedly different.

The Punic coin with the exergue supposedly depicting the ancient world, ca 341 BCE

As Canaanites they were remarkable in seamanship. While trade and colonies spread, Phoenicians and Greeks split the Mediterranean into two with the former sailing along and finally dominating the southern shore, while the latter being active along the northern coasts, without excluding mutual intrusions, as the examples of Cyrenaica and Sardinia indicate. The two cultures clashed rarely, mainly in Sicily, due to its strategic position, settling into two spheres of influence. When Carthage took over, things changed dramatically. Apart from purple, the Phoenicians exported textiles, glass, and wine to Egypt, where grapevines would not grow; they obtained Nubian gold, Iberian silver, and British tin. Nevertheless, what was once thought to be direct trade is now believed it was indirect. Timothy Champion thinks it was under the control of the Celts of Britanny.^(f) In any case, it seems that the recovery of the Mediterranean economy after the Bronze Age collapse was largely due to the work of Phoenician traders, who re-established long distance trade.

• ^(f) This is a very simple but quite interesting idea: Why should any trading sailor, be it Minoan, Mycenaean, Phoenician, or Carthaginian, take the risk of traveling around Iberia and then up to Britain, when tin from Cornwall or Brittany could be transported overland through Gaul/France? It is the reason why Carthage tried in vain to prevent the founding of the colony of Massalia: even with a blockade in Gibraltar, Cornwall or Brittany tin was accessible in the Mediterranean, and Carthage could not impose an all-out monopoly.

Semiramis, by Eliseo Fattorini, 19th century

Despite the exergues which supposedly depict America, what we see on the other side of the Phoenicians’ ‘coin’ is a certain kind of cultural deficiency. Their art lacks unique characteristics that might distinguish it from its contemporaries. This is due to its being highly influenced by foreign cultures: primarily Egypt, Assyria, and Hellas. Their art was an amalgam of foreign models and perspectives. In addition, although they are credited for the spread of their ‘abjad’, from which all major alphabets originated, they used this script mainly for their trade business.^(g) Apart from their inscriptions, they have left almost no other written sources, or they have not survived. We even ignore the name of their “Lord of the Sea”, their “Poseidon” – quite strange for a society of merchants and sailors where such a deity is quite important.^(h)

• ^(g) The precursor to the Phoenician ‘alphabet’ was likely of Egyptian origin as Middle Bronze Age abjads from Canaan resemble hieroglyphs, or more specifically an early abjad found in central Egypt. In addition to being preceded by proto-Canaanite, the Phoenician abjad was also preceded by the Ugaritic ‘alphabetic’ script of Mesopotamian origin.
• ^(h) The same could be said about the Minoans, whose deities we also ignore, if we do not take into account that they represent an older civilization, whose script is still undeciphered. Note that there was a god of the sea and the rivers, named Yam (or Yaw) in the Canaanite Pantheon. Was he worshiped by the Phoenicians? It seems that, except Baal (Baal-hamon and his consort Tanit were the patrons of Carthage), the Phoenicians specifically honoured Melqart, patron of Tyre, the founder of most colonies, including Gadir (Cádiz) and Carthage. Gradually, due to mutual influence, Melqart was identified with Heracles. At any rate, none of these gods could substitute Yam-Poseidon. Therefore, the mystery (a people of seamen without a god of the sea) is here to stay…

Melqart on a Phoenician silver tetradrachm

Searching for clues about ‘Phoenician mythology’ e.g. in Wikipedia, we are redirected to a certain Sanchuniathon, a purported author of three lost works in the Phoenician language, supposedly surviving only in partial paraphrase and summary of a translation in Greek by Philo of Byblos, according to the bishop of Caesarea, Eusebius. All we know of Sanchuniathon and his work comes from Eusebius, who cites the only surviving excerpts from his writings, as summarized and quoted from his supposed translator, Philo. The hypothetical date of the alleged writings was before the Trojan War, close to the time of Moses, “when Semiramis was queen of the Assyrians”. Thus Sanchuniathon is placed in the mythic context of an antiquity from which no Hellenic or Phoenician writings have survived. Curiously enough, however, he is made to refer disparagingly to Hesiod, who lived in the 8th century BCE! Some have suggested that Eusebius’ intent was… “pious” [“eusebeia” means “piety” in Greek]: he wanted to discredit polytheism (“the end justifies the means”?); and others that it was a forgery by Philo himself. Of course, we can draw our own conclusions about the real motives behind the forgers, whoever they were. At any rate, anyone in search of clues on Phoenician mythology will certainly be quite astonished if he is redirected to a hoax – “pious” or not…

A horse head on a Punic coin (replica)

• >> Chronicle 5. THE ENIGMATIC SEA PEOPLES
• << Chronicle 3. MYCENAE: FROM KNOSSOS TO TROY