Χρονικό 10. Η… “ΓΛΩΣΣΑ-ΗΛΙΟΣ”

Χρονικό 10. Η… “ΓΛΩΣΣΑ-ΗΛΙΟΣ”

/ENGLISH/ Chronicle 10. THE… “SUN LANGUAGE”

Καλλιγραφικό “δέντρο τής ζωής”
(Τουρκία, 1897-98)

● Γλωσσολογία à la Τurca ● Ο İsmail Beşikçi και οι Κούρδοι ● Αιγυπτιακή, Ελληνοβυζαντινή, Αραβοπερσική, Τουρκική Μουσική ● Αφομοίωση Μέσω Θρησκείας και Γλώσσας ● Σχολές Αραβικής Μουσικής

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΧΕΤΤΑΙΟΙ, ΣΟΥΜΕΡΙΟΙ, ΑΙΓΥΠΤΙΟΙ, ΡΩΜΑΙΟΙ, Ινδοί και Κινέζοι οφείλουν όλοι την ύπαρξή τους στην τουρκική φυλή. Ο πολιτισμός και η γλώσσα τους δημιουργήθηκαν από τους Τούρκους. Άραβες κι Εβραίοι είναι τουρκικής καταγωγής. Ο προφήτης Μωάμεθ ήταν επίσης Τούρκος. Και όλες οι γλώσσες τού κόσμου απορρέουν από την τουρκική, τη μητέρα όλων των γλωσσών. Κουρδική γλώσσα δεν υφίσταται. Πρόκειται απλώς για εκφυλισμένη διάλεκτο της τουρκικής. Οι Κούρδοι δεν είναι παρά ορεσίβιοι Τούρκοι”…

Παράκρουση μεγαλομανίας; Αναμφίβολα. Αλλά και δείγμα… πανεπιστημιακής διατριβής! Το απόφθεγμα αυτό θα μπορούσε ν’ αποτελεί την αφετηρία μιας σύνοψης της επίσημης τουρκικής ιδεολογίας πάνω στο εθνικό ζήτημα. Σχεδόν οι πάντες στην ευρεία ζώνη τής Ευρασίας – ίσως πλην Ἑλλήνων, Περσών και… βαρβάρων – οφείλουν στους Τούρκους σχεδόν τα πάντα: την ίδια την ύπαρξή τους, την γλώσσα και τον πολιτισμό τους, πόσο μάλλον τη μουσική τους!

“Και οι Έλληνες;”, επιμένουν να ρωτάνε εναγωνίως κάποιοι Ρωμιοί, αρνούμενοι ν’ αποδεχθούν πως είτε… δεν υπήρξαν ποτέ, ή – το πιθανότερο – συγκαταλέγονται στους “Ρωμαίους” τού ἐν λόγῳ τσιτάτου, που είναι βγαλμένο από τα χρυσόδετα κιτάπια των σοφών.

“Το θέμα τής καταγωγής των Yunanlılar [Ἰώνων], είναι λυμένο από την εποχή τού Ὁμήρου”, είναι η αυτάρεσκη απάντηση. “Ο μέγας ῥαψῳδὸς ήταν και αυτός Τούρκος και τον έλεγαν Ομέρ. Άλλωστε, oι Ευρωπαίοι έχουν διατηρήσει σχεδόν αναλλοίωτο τ’ όνομά του: Homer”!

Και όμως. Δεν πρόκειται για τερατουργήματα κάποιου νοσηρού μυαλού. Όσο κι αν φαίνεται απίστευτο, τα υποστηρίζουν πανεπιστημιακοί δάσκαλοι! Στην Ἑλλάδα η “Μεγάλη Ιδέα” έχει πεθάνει(;), αλλά στην Τουρκία ζει και βασιλεύει, και τον κόσμο (θέλει να) κυριεύει…

Γλώσσες τής Ανατολίας

Μπορεί η κουρδική γλώσσα ν’ ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια, στους κλάδους των ιρανικών και ινδοϊρανικών γλωσσών, με την περσική (φαρσί), την ινδική σανσκριτική, μα και την ελληνική και τις πλείστες των ευρωπαϊκών γλωσσών. Μπορεί (ακόμη… χειρότερα για τους Τούρκους “γλωσσολόγους”) όλες οι αρχαίες γλώσσες τής Μικράς Ασίας, ομιλούμενες και ζωντανές, ή ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον νεκρές, σαν την χεττιτική, να είναι επίσης ινδοευρωπαϊκές.⁽¹⁾

Πραγματικότητα: το πολύμορφο ψηφιδωτό των λαών και γλωσσών τής Μικρασίας
(εκεί ζουν ακόμη οι απόγονοί τους). Εθνικισμός: “μια χώρα, ένας λαός, μια γλώσσα”!

• ⁽¹⁾ Ως τον 1ο αιώνα ΠΚΧ, οι μικρασιατικές γλώσσες κατέστησαν νεκρές, καθώς εξελληνίστηκε η περιοχή σε πολύ μεγάλο βαθμό, λόγω των κατακτήσεων του Ἀλεξάνδρου. Άρα, οι γλώσσες τής Ανατολίας έγιναν ο πρώτος γνωστός σε μας κλάδος τής ινδοευρωπαϊκής οικογένειας που εξαφανίστηκε. Γλώσσες με γραπτά τεκμήρια (σε σφηνοειδή ή ιερογλυφική γραφή) είναι οι:

Χεττιτική, στην κεντρική Μικρασία· καρική· λυδική· καππαδοκική· πισιδική· ισαυρική στην οροσειρά τού Ταύρου· παλαϊκή στην Παφλαγονία· σιδητική στην Παμφυλία· ο κλάδος τής λουβικής, μ’ επίκεντρο την Κιλικία, αν κι εκτείνεται ΒΔ, με την τρωική να είναι ενδεχομένως μέλος του· ο κλάδος τής λυκικής, μέλος τού οποίου ήταν και η μιλυακή· ίσως η λυκαονική· ή και η μεταγενέστερη παμφυλική. Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες τής Ανατολίας ήταν παράλληλα οι φρυγική και μυσική, που εντάσσονται, κατά τα φαινόμενα, στις παλαιο-βαλκανικές γλώσσες, με την θρακική, τη δακική, ή τον κλάδο των ιλλυρικών, κ.ά., υποδηλώνοντας πως οι Φρύγες, μάλλον και οι Μυσοί, πήγαν στη Μικρά Ασία από την χερσόνησο του Αίμου.

● Μπροστά σε αυτό το πολύμορφο ψηφιδωτό χωρών, λαών, και γλωσσών τής Ανατολίας, οι Τούρκοι εθνικιστές επιμένουν στον… χαβά τους: “μια χώρα, ένας λαός, μια γλώσσα!”

Μπορεί, απέναντι σε αυτήν την πανσπερμία των γηγενών ινδοευρωπαϊκών γλωσσών και διαλέκτων, οι τουρανικές γλώσσες (η τουρκική είναι απλώς μια από αυτές) να έφτασαν στην Ανατολία σχετικά πρόσφατα, υπαγόμενες στις αλταϊκές, μαζί με τις μογγολικές. Μπορεί κάποιοι να συνδέουν τις αλταϊκές με τις ουραλικές (ή και φιννοουγγρικές) γλώσσες (ουραλοαλταϊκή οικογένεια), όχι όμως και με τις ινδοευρωπαϊκές. Όλα αυτά είναι εντελώς ασήμαντα για τους “επιστήμονες” της Άγκυρας, που διδάσκουν την γλωσσολογία κάπως έτσι… à la turca:

Θέμα: Η Θεωρία τής Γλώσσας-­Ήλιος

Η θεωρία πως η Μικρασία αποτελεί την κοιτίδα των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών
ανοίγει τον δρόμο σε ψευτοθεωρίες που προπαγανδίζουν την… “τουρκική” τους προέλευση, αν και: α) η επικρατέστερη άποψη περί της εστίας τους μιλά για την στέπα βόρεια του Ευξείνου και της Κασπίας, απ’ όπου επεκτάθηκαν στις αρχές τής 3ης χιλιετίας ΠΚΧ·
β) οι τουρανικές γλώσσες εμφανίζονται ύστερα από σχεδόν τέσσερις χιλιετίες, σε μια επιγραφή στη Μογγολία (αρχές 8ου αιώνα ΚΧ)· γ) η πρώτη αναφορά σε “Τούρκους” γίνεται σε κινεζικό κείμενο του 6ου αιώνα ΚΧ· και
δ) οι Σελτζούκοι, οι πρώτοι Τούρκοι στην Ανατολία, εισβάλλουν εκεί στον 11ο αιώνα.
● Πάνω: Ζεύγος μακρυκέρατων ταύρων των προ-Ινδοευρωπαίων Χάττι (χαλκός, ± 2300-2000 ΠΚΧ)

“Ως γνωστόν, η λέξη soleil σημαίνει ήλιος στα γαλλικά. Στην τουρκική διάλεκτο των Γιακούτων [ή Σαχά] βρίσκουμε την αντίστοιχη λέξη silai. Καθώς το ‘s’ τής διαλέκτου των Γιακούτων γίνεται ‘g’ στις άλλες τουρκικές διαλέκτους,⁽²⁾ είναι αυταπόδεικτο [!] πως η λέξη κατάγεται από την τουρκική ρίζα που σημαίνει φως. Ἐν τούτοις, οι Τούρκοι προτιμούν την πιο κοινή τουρκική λέξη günes. Όμως, η απόδειξη της τουρκικής καταγωγής τής λέξης soleil αποκαλύπτει μια μεγάλη αλήθεια, γλωσσολογική κι επιστημονική, από την οποία απορρέουν πολύ σημαντικά συμπεράσματα”…

Υπογραφή (χωρίς ντροπή):
İ. Ν. Dilmen, καθηγητής.

• ⁽²⁾ Κατά τον Dilmen, δεν υπάρχουν τουρανικές (τουρκογενείς, ή τουρκικές) γλώσσες· είναι όλες τους τουρκικές διάλεκτοι… Ο ασφυκτικός εθνικιστικός έλεγχος των κοινωνικών επιστημών είναι πασίγνωστος. Ἰδοὺ γιατί δεν υπάρχουν γενικά αποδεκτά κριτήρια διάκρισης μεταξύ γλώσσας και διαλέκτου. Το σύνηθες (και απαλλαγμένο από “έξωθεν” παρεμβάσεις) κριτήριο είναι η αλληλοκατανόηση. Φαίνεται λογικό, αλλά κάθε άλλο παρά επιστημονικό είναι:

Κάποτε ήμουν στην Γρανάδα με δύο Ιταλίδες εἰς ἀναζήτησιν flamenco. Θυμάμαι την έκπληξή μου, όταν άκουσα τις φίλες μου να ζητούν πληροφορίες από περαστικούς: εκείνες μιλούσαν ιταλικά, οι άλλοι ισπανικά, αλλά δεν υπήρχε απολύτως κανένα πρόβλημα αλληλοκατανόησης! Τι σημαίνει αυτό; Πως ιταλικά και ισπανικά είναι διάλεκτοι; Και αν ναι, ποιας γλώσσας;

Από την άλλη μεριά, μια μέρα έτρωγα στην Φοιτητική Λέσχη, έχοντας απέναντί μου στο ίδιο τραπέζι δυο Κύπριους συναδέλφους μου, που συζητούσαν όπως μιλούν στο χωριό τους. Δεν κατάλαβα λέξη! Ούτε καν το θέμα τής συζήτησης! Τι σημαίνει αυτό; Πως τα κυπριακά και τα ελλαδικά ελληνικά είναι χωριστές γλώσσες και όχι διάλεκτοι της ελληνικής;

İsmail Beşikçi και το κουρδικό ζήτημα

Επειδή δεν μου αρέσει η ρετσινιά τού “εθνικιστή”, γι’ αυτό επικαλούμαι έναν Τούρκο επιστήμονα, με την αληθινή σημασία τής λέξης, έναν άνθρωπο που πέρασε τα περισσότερα χρόνια τής ζωής του στις τουρκικές φυλακές, όχι γιατί διέπραξε κανένα έγκλημα, μα μόνον επειδή είχε την τόλμη να εκφράσει τεκμηριωμένες απόψεις. Πρόκειται για τον κοινωνιολόγο İsmail Beşikçi, που (κατα)διώχθηκε απηνώς, γιατί άσκησε αρχικά κριτική, κατόπιν και πολεμική, κατά τής κυρίαρχης ιδεολογίας τής Τουρκίας, όπως εκφράζεται σε τέτοιες “επιστημονικές” διατριβές – και ακόμη περισσότερο, επειδή ασχολήθηκε μ’ ένα θέμα-taboo: κουρδικό ζήτημα.⁽³⁾

Κούρδοι μουσικοί (1890)

• ⁽³⁾ Η συνεχιζόμενη τουρκοκουρδική διένεξη ανάγεται στον πόλεμο ανεξαρτησίας τής Τουρκίας, με την ίδρυση του τουρκικού εθνικιστικού κράτους, που καταπατά τ’ ανθρώπινα δικαιώματα του κουρδικού λαού συστηματικά. Οι Κούρδοι ένιωσαν προδομένοι, επειδή συμμετείχαν σε όλες τις “βρομοδουλειές” των Τούρκων, από τα τέλη τού 19ου αιώνα ως και τη δεκαετία τού 1910, κυρίως στις πρώτες εθνοκαθάρσεις τού 20ού αιώνα, νομίζοντας πως “καθάριζαν” την περιοχή για λογαριασμό τους. Οι δράστες των γενοκτονιών των Αρμενίων, των Ελλήνων και των Ασσυρίων (1,5 εκατομμύρια + 900.000 + 400.000 = σχεδόν 3 εκατομμύρια νεκροί) ήταν Τούρκοι, Κούρδοι, Άραβες, και Καυκάσιοι μουσουλμάνοι: επρόκειτο ἐπὶ τῆς οὐσίας για τις γενοκτονίες των ετερόδοξων από τους ισλαμιστές. Όμως, οι Τούρκοι ήταν κυρίως εθνικιστές: στράφηκαν επίσης κατά των Κούρδων – που ἐξ ἀνάγκης εξεγέρθηκαν. Σημαντικά ιστορικά γεγονότα, πριν ν’ αρχίσει η εξέγερση του Εργατικού Κόμματος του Κουρδιστάν, υπήρξαν οι εξεγέρσεις των Koçgiri, Σεΐχη Σαΐντ, Αραράτ, και Dersim (1920, 1925, 1930, και 1938).

● Σημειώστε πως ο İsmail Beşikçi είναι Τούρκος στην καταγωγή, και όχι Κούρδος. Άρα, αξίζει χιλιαπλάσιο τον θαυμασμό μας.

Τ’ αποσπάσματα που παρέθεσα (πλην εκείνης της αναφοράς στον Όμηρο) είναι από τη μελέτη του, Ιστορική διατριβή για την Τουρκία / Η θεωρία τής γλώσσας-ήλιος και το κουρδικό ζήτημα, που του στοίχισε τρία χρόνια στην φυλακή, μια και είχε το “θράσος” να μην αρνηθεί την ύπαρξη ενός έθνους. Το πρώτο πράγμα που εξετάζει σε αυτό το βιβλίο είναι η φύση των θέσεων που διατύπωσαν, το 1930, οι Τούρκοι “επιστήμονες”, υπό την καθοδήγηση του… Mustafa Kemal (Atatürk). Αναλύοντας τη διαμόρφωση και την ανάπτυξη της ιδεολογίας τού κεμαλισμού, βάσει επισήμων ντοκουμέντων (“επιστημονικών” διατριβών, εγγράφων, ομιλιών, κλπ.), ο Ισμαήλ Μπεσικτσί εκθέτει τη σαφώς αντιεπιστημονική, ρατσιστική και σωβινιστική φύση αυτής της ιδεολογίας. Σε μια από τις πάμπολλες απολογίες του, στρέφεται επίσης κατά της επίσημης “δικαιοσύνης” τού κεμαλικού καθεστώτος:

İsmail Beşikçi

“Αυτό το δικαστήριο, ως καταπιεστικό όργανο του κράτους, απειλεί συγγραφείς και διανοούμενους με φυλάκιση, ευνοεί τ’ αστυνομικά μέτρα, και τις μυστικές δίκες, καταδικάζει την επιστημονική σκέψη, προτιμά τις εκθέσεις τής μυστικής υπηρεσίας από την αλήθεια, ή και τα κοινωνιολογικά πορίσματα, καταλήγει σ’ ετυμηγορίες, χωρίς να πάρει υπόψη έστω την υπεράσπιση των κατηγορουμένων και, χρησιμοποιώντας παραθυράκια τού νόμου, αποδέχεται την αποικιοκρατική καταπίεση και τυραννία, αρνούμενο την πραγματικότητα της ύπαρξης του κουρδικού έθνους, που είναι ένα αντικειμενικό γεγονός, πάνω από την θέληση ανθρώπων και θεσμών.

“Το δικαστήριο στην ουσία ενεργεί διοικητικά και πολιτικά, με μια φαινομενικά ‘ανεξάρτητη λειτουργία’ και ‘ανεξάρτητη κρίση’. Λειτουργεί όπως ακριβώς και η χωροφυλακή, η αστυνομία, η υπηρεσία εθνικής ασφαλείας, και άλλες παρόμοιες υπηρεσίες, επιχειρώντας, μέσω της ετυμηγορίας του, να επιβάλει την ηγεμονία τής επίσημης ιδεολογίας. Αρνούμενο μιαν αντικειμενική αλήθεια, το δικαστήριό σας ψεύδεται, και θεωρεί τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγουμε, διαμέσου της συστηματικής έρευνας της κοινωνίας, την αξιόπιστη γνώση, και τα δικαιώματα που υπερασπιζόμαστε, ως επιβαρυντικά στοιχεία.

“Το δικαστήριο λειτουργεί όπως η χωροφυλακή, η αστυνομία,
η εθνική ασφάλεια, επιχειρώντας μέσω της ετυμηγορίας του να
επιβάλει την ηγεμονία τής επίσημης ιδεολογίας.” (İsmail Beşikçi)

Mustafa Kemal (Atatürk)

“Το δικαστήριό σας, στις αποφάσεις του που αφορούν τα βιβλία μου, διακηρύσσει πως ‘κηλιδώνεται η ιερή μνήμη τού Atatürk’. Τι σημαίνει αυτό; Σημαίνει πως οι κουρδικές μάζες – άνδρες, γυναίκες και παιδιά – θα στέλνονται διαρκώς στην εξορία, στην κρεμάλα, θα σφάζονται, ότι νόμοι και διατάγματα θα θεσπίζονται ξεδιάντροπα με αυτήν τη λογική – όμως, όλοι εκείνοι που κριτικάρουν τα ἐν λόγῳ φαινόμενα, θα δικάζονται με το αιτιολογικό τής ‘περιύβρισης τής ιερής μνήμης τού Atatürk’. Πώς, όμως, μπορεί να θεωρήσει κανείς τη γενοκτονία, τις εξορίες, την ολοκληρωτική αφομοίωση, που εφαρμόστηκε στο Κουρδιστάν από το κεμαλικό καθεστώς, ως ‘ιερή μνήμη’; Ο κατακερματισμός και διαμελισμός τού Κουρδιστάν, η εφαρμογή τής τακτικής ‘διαίρει και βασίλευε’ ενάντια στο κουρδικό έθνος, μπορεί να είναι ‘ιερή μνήμη’ μόνο για τους ιμπεριαλιστές και τους αποικιοκράτες.

“Παράλληλα, τα τουρκικά πανεπιστήμια, υποδουλωμένα στην επίσημη ιδεολογία, απορρίπτουν ἐξ ἀρχῆς την επιστημονική σκέψη, συσκοτίζοντας και αρνούμενα την πραγματικότητα του κουρδικού έθνους. Θεωρούν αυτήν την επίσημη ιδεολογία, που βασίζεται στην απάτη και την αδιαφορία προς την αντικειμενικότητα, ως τη μόνη ακαταμάχητη και σίγουρη πραγματικότητα. Παρουσιάζουν, λοιπόν, αυτήν την επίσημη ιδεολογία ως επιστημονική και νόμιμη. Σε αυτό ακριβώς το σημείο παρεμβαίνουν το ‘ανεξάρτητο’ δικαστήριο, η ‘ανεξάρτητη’ κρίση, επιχειρώντας, με την απειλή τής τιμωρίας, ν’ αποτρέψουν την κριτική προς τους πανεπιστημιακούς καθηγητές, οι οποίοι, μέσω της πολιτικής αγυρτείας, απαιτούν υλικά και κοινωνικά προνόμια”……

Αυτά το 1979, έναν χρόνο προτού να καταλυθεί η υποτιθέμενη δημοκρατία με το πραξικόπημα του στρατού, της τότε πανίσχυρης κολόνας στήριξης του καθεστώτος. Για τον Beşikçi είχαν προηγηθεί και ακολούθησαν κι άλλες δίκες και καταδίκες. Έστω κι αν ζούσε δυο, ή και τρεις ζωές, δεν θα προλάβαινε να εκτίσει τα 200 τόσα χρόνια φυλακή, που του επιβλήθηκαν συνολικά. Το 1999 αφέθηκε ελεύθερος, αλλά το 2010 – ἤτοι και μετά από την κατάρρευση του κεμαλισμού – παραπέμφθηκε ξανά σε δίκη για “προπαγάνδα”, εξαιτίας ενός άρθρου με τίτλο Τα δικαιώματα των εθνών στην αυτοδιάθεση και οι Κούρδοι, που του στοίχισε μιαν ακόμη 15μηνη φυλάκιση.

Τον Γενάρη τού 1981, έστειλε από τις φυλακές Επιστολή προς την UNESCO, στιγματίζοντας τον “Εκπαιδευτικό, Επιστημονικό και Πολιτιστικό Οργανισμό” των Ενωμένων Εθνών για την απόφασή του ν’ ανακηρύξει εκείνη την χρονιά ως Έτος Atatürk.⁽⁴⁾ Ακολούθησε νέα καταδίκη. Απτόητος συνέχισε να στέλνει από τα κάτεργα σε όλον τον κόσμο επιστολές, που κατέληγαν, φυσικά, στα χέρια Τούρκων δικαστών, οι οποίοι του επέβαλλαν νέες ποινές. Η επιστολή του προς την Ένωση Συντακτών τής Ελβετίας λ.χ., του στοίχισε δέκα χρόνια.

• ⁽⁴⁾ Σημειωτέον ότι: α) κανένας άλλος δεν είχε ανάλογη αναγνώριση από τον διεθνή (δήθεν) Εκπαιδευτικό, Επιστημονικό και Πολιτιστικό Οργανισμό· β) η εκπαίδευση, η επιστήμη και ο πολιτισμός υπέστησαν τα πάνδεινα από τον κεμαλισμό· και γ) οι αποδέκτες τής διάκρισης στο πρόσωπο του Κεμάλ δεν ήταν άλλοι από τους διαδόχους του: τους πραξικοπηματίες – λες και η UNSESCO ήθελε να τους ανταμείψει για την κατάλυση της (όποιας) δημοκρατίας μόλις την προηγούμενη χρονιά!

Αλλά και στις δίκες του – ὧν οὐκ ἔστιν ἀρχὴ καὶ τέλος – με τις απολογίες του (αρκετές από τις οποίες είναι συγκεντρωμένες στο βιβλίο του, Υπεράσπιση), επέμενε με αξιοθαύμαστο θάρρος, μα και αυταπάρνηση, να προασπίζεται τα δικαιώματα του κουρδικού λαού, στηριζόμενος απλώς στο κοινό περί δικαίου αίσθημα· ένα αίσθημα που έπαψε πλέον να διέπει τις ενέργειες ακόμη και των “αρμόδιων” διεθνών οργανισμών.

Εντελώς αυθόρμητα σκεφτόμαστε πως έχουμε ἐνώπιόν μας τον İsmail B, που ενσαρκώνει τον Josef K, τον “ήρωα” της Δίκης τού Kafka. Όμως, μάλλον είναι παράταιρος αυτός ο συνειρμός: ο Beşikçi δεν είναι κάποια εξωπραγματική μορφή τής λογοτεχνίας τού παραλόγου, αλλά ένας πραγματικός, αδάμαστος ήρωας της ελεύθερης σκέψης και της επιστημονικής γνώσης, ένα σύμβολο της εποχής μας – γιατί, ακριβώς, σπανίζουν τέτοιοι άνθρωποι σήμερα. Είχε, όμως, τη μεγάλη ατυχία να γεννηθεί στην Τουρκία. Έτσι, δεν πρόκειται ποτέ να του απονεμηθεί κανένα βραβείο Nobel!⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Προτάθηκε για το Nobel Ειρήνης το 1987 αλλά… τι να περιμένει κανείς από μιαν Επιτροπή Nobel που έχει απονείμει το βραβείο σε άτομα όπως οι Henry Kissinger (1973), Menachem Begin (1978), Yitzhak Rabin και Shimon Peres (1994), Barack Obama (2009), καθώς και στη νεοφιλελεύθερη Ευρωπαϊκή Ένωση (2012) – αλλά δεν τίμησε έναν Mahatma Gandhi;

Âşık Veysel

Οὐδόλως ευθύνομαι, βεβαίως, για την πολιτικοποίηση του ζητήματος της γλωσσολογίας à la turca. Το ίδιο το ζήτημα είναι βαθύτατα πολιτικό. Ρίξτε, αν θέλετε, το φταίξιμο στον Alain Gheerbrant, που πρώτος αυτός ἔβαλε τὸν λίθο, συσχετίζοντας τον Kemal με τον Veysel (βλέπε το προηγούμενο Χρονικό 9, Ασίκηδες, αλεβήδες, μπεκτασήδες). Χώρια που υπάρχουν και χειρότερα. Γιατί, άλλο είναι να πιστώνεις “αποκλειστικά” στο ενεργητικό των Τούρκων τη μουσική τής Ανατολίας, και άλλο να κάνεις το ίδιο με τη λόγια μουσική τής Πόλης. Πόσο, μάλλον, που οι Οθωμανοί την ονόμαζαν αραβοπερσική αυτήν τη μουσική, ενώ επί “Δημοκρατίας” (ἤτοι ἐπὶ Ρεπούμπλικας, ή Πολιτείας),⁽⁶⁾ αναγορεύτηκε πλέον ως μουσική τουρκική, ως και οθωμανική…

• ⁽⁶⁾ Η νεοελληνική πολιτική ορολογία υστερεί φοβερά στο θέμα τής διάκρισης της δημοκρατίας ως πολιτικό και πολιτειακό σύστημα – δυστυχώς. Συγχέει την ελληνική δημοκρατία με την ρωμαϊκή res publica, έχοντας λησμονήσει τον αρχαιοελληνικό όρο πολιτεία (βλέπε μεταξύ άλλων και το Χρονικό 25. “Carthago Delenda Est!”, υποσημείωση 10).

● Υπάρχουν και εξ ιδίων βέλη πάνω στο θέμα αυτό, που, πάντως, κάθε άλλο παρά κεφαλαιώδες είναι. Πρόκειται, απλώς, για ζήτημα ευταξίας και ορθής ορολογίας. Ἰδοὺ η αφετηρία των σκέψεων του ελληνικής καταγωγής διευθυντή τού Γαλλικού Ινστιτούτου Μικρασιατικών Σπουδών, Στέφανου Γεράσιμου (Stéphane Yerasimos), σε κείμενό του σ’ ένα CD παλαιάς “οθωμανικής μουσικής”, με συνθέσεις, μεταξύ άλλων, του Δημητρίου Καντεμίρη, που κάθε άλλο παρά Οθωμανός ήταν:⁽⁷⁾

Δημήτριος Καντεμίρης σε ρουμάνικο γραμματόσημο

• ⁽⁷⁾ Άνθρωπος των γραμμάτων και των τεχνών (φιλόσοφος, γλωσσολόγος, μουσικολόγος, συνθέτης, ιστορικός, εθνογράφος, γεωγράφος), ο Καντεμίρης, ως πρίγκιπας της Μολδαβίας, διδάχθηκε ελληνικά και λατινικά, κι εμπέδωσε τους κλασικούς. Ως όμηρος του σουλτάνου, έζησε στην Πόλη επί 23 χρόνια, φοιτώντας στη Μεγάλη τού Γένους Σχολή τού Πατριαρχείου, έγραψε περί μουσικής και συνέθεσε δικά του κομμάτια. Πώς είναι δυνατόν να χαρακτηριστεί “οθωμανική” η μουσική τού ανθρώπου που – επιπλέον – πολέμησε κατά των Οθωμανών ως σύμμαχος του Μεγάλου Πέτρου στον ρωσοτουρκικό πόλεμο του 1710–11;

“Το εγχείρημα της ερμηνείας τής οθωμανικής μουσικής με όργανα εποχής”, έγραψε ο Γεράσιμος, “προέκυψε από ένα απλό ερώτημα: γιατί να μην εφαρμοστεί η μέθοδος που ήδη ακολουθείται μ’ επιτυχία στην Ευρώπη εδώ και δεκαετίες, σε μια προσπάθεια ν’ ανακαλύψουμε ἐκ νέου το πνεύμα και το ύφος ερμηνείας τής οθωμανικής μουσικής τής χρυσής εποχής τού 17ου και 18ου αιώνα;”

Κωνσταντινούπολη / Από
το Βυζάντιο στην Istanbul,
του Στέφανου Γεράσιμου

● Η αυτοκρατορία που ιδρύθηκε με την κατάλυση του Βυζαντίου – της πάλαι ποτέ κραταιάς Ρωμανίας – υπήρξε πράγματι Οθωμανική, αφού ελεγχόταν από αυτήν την φυλετική ομάδα. Είναι, όμως, επαρκής λόγος για να χαρακτηρίσουμε έτσι και τη μουσική τής μεταβυζαντινής Κωνσταντινούπολης; Η ένστασή μου οφείλεται στο εθνικό εννοιολογικό περιεχόμενο του όρου οθωμανικός, καθόσον σημαίνει τουρκικός. Αντίθετα, ο όρος βυζαντινός είναι υπερεθνικός, καθώς αναφέρεται ἐν γένει στο “ανατολικό τμήμα τής ύστερης Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας που, μετά από την πτώση τής Ρώμης, συνέχισε ως διάδοχός της μέχρι το 1453”. Και είναι γνωστό, πως ο πολιτισμός, και στις δυο αυτοκρατορίες, τη Βυζαντινή και την Οθωμανική, ήταν η κοινή συνισταμένη των εθνοτήτων που ζούσαν σε αυτές. Προσδιορισμό “εθνικό” έχουν μόνον οι πολιτισμοί που δημιούργησαν λαοί, οι οποίοι διακρίθηκαν για την πρωτοτυπία τής συμβολής τους στον ανθρώπινο πολιτισμό. Αν λ.χ. δεν υπήρξε φοινικικός πολιτισμός, καθώς οι Φοίνικες επηρεάστηκαν καταλυτικά από Αιγύπτιους, Μεσοποτάμιους κι Έλληνες, άλλο τόσο δεν υπήρξε και οθωμανικός. Αφήστε που, συγκριτικά με τους Οθωμανούς, ο ρόλος των Φοινίκων, ειδικά στη διάδοση του αλφαβήτου, ήταν πολύ πιο σημαντικός.

Διαφορές χριστιανισμού και Ισλάμ στις μεθόδους αφομοίωσης

ΣΕ ΑΛΛΟ ΜΗΚΟΣ ΚΥΜΑΤΟΣ ΚΙΝΕΙΤΑΙ ο συνονόματος και συμπατριώτης τού Gheerbrant, ο Alain Daniélou, συνεργάτης τής UNESCO στο Διεθνές Μουσικό Συμβούλιο, που επιμελήθηκε εξαιρετικές εκδόσεις “μουσικής τού κόσμου” όπως: Unesco Collection: A Musical Anthology of the Orient· Musical Atlas· Musical Sources· και Anthology of Indian Classical Music / A Tribute to Alain Daniélou. Ως παραγωγός των ηχογραφήσεων του Καΐρου, Taqâsîm and Layâlî, με οργανικούς και φωνητικούς τροπικούς αυτοσχεδιασμούς, έκανε μια πολυσήμαντη σύνοψη που ξεκινά ὡς ἑξῆς:

Ο Alain Daniélou παίζοντας sitar (1987)

“Το μελωδικό σύστημα, που χαρακτηρίζει τους αραβόφωνους λαούς των χωρών γύρω από τις ανατολικές και νότιες ακτές τής Μεσογείου, είναι αποτέλεσμα μακράς εξέλιξης. Απορρέει από την προσαρμογή των αρχαίων συστημάτων των Ελλήνων, των Περσών, και των Αιγυπτίων, από τους Άραβες κατακτητές, που βαθμιαία εξελίχθηκε σε μια ενιαία κι εντελώς πρωτότυπη μουσική τέχνη.

“‘Ως τον 13ο αιώνα οι λόγιοι αναφέρονται σ’ ελληνικές θεωρίες, αλλά κατόπιν εμφανίζεται μια σαφώς ανεξάρτητη θεωρία, και μια καλλιεργημένη στην Αυλή των χαλίφηδων τέχνη, που γίνεται ολοένα πιο εκλεπτυσμένη και περίτεχνη. Ως τα τέλη τού 19ου αιώνα, αυτή η τέχνη συνέχιζε ν’ αναπτύσσεται υπό την επίδραση νέων περσικών και βυζαντινών στοιχείων, που είχαν αποκτήσει μεγαλύτερη απήχηση, λόγω της τουρκικής κυριαρχίας’ (d’Erlanger).”

“Το μελωδικό σύστημα των αραβόφωνων λαών τής Μεσογείου απορρέει από την προσαρμογή των αρχαίων συστημάτων Ελλήνων, Περσών, κι Αιγυπτίων”… “Ως τα τέλη τού 19ου αιώνα, αυτή η τέχνη αναπτυσσόταν υπό την επίδραση νέων περσικών και βυζαντινών στοιχείων.”
(Alain Daniélou, Rodolphe d’Erlanger)

Τούτο σημαίνει το εξής εκπληκτικό: ως τις παραμονές τής κατάρρευσης της αυτοκρατορίας τους, οι Οθωμανοί – τουλάχιστον όσον αφορά τη μουσική – συνέχιζαν να βρίσκονται υπό την επίδραση της αυτοκρατορίας που είχαν καταλύσει πριν από μισή χιλιετία! Επόμενο ήταν να επηρεάζονται και όλοι οι αραβόφωνοι λαοί που ήταν τότε υποτελείς των Οθωμανών στην περιοχή. Συνεπώς, οι βυζαντινοί ήχοι αντηχούσαν, έχοντας απήχηση σε ολόκληρη την έκταση της Μεσογείου: οι χριστιανοί, κυρίως στα δυτικά τής mare nostrum, δέχονταν επιδράσεις, διαμέσου του βυζαντινού εκκλησιαστικού μέλους, ως τον 11ο αιώνα, όταν δηλαδή, λόγω Σχίσματος, το γρηγοριανό μέλος κατέστη υποχρεωτικό για τους καθολικούς· ενώ στ’ ανατολικά, οι μουσουλμάνοι τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας επηρεάζονταν εξίσου, όχι από το εκκλησιαστικό μέλος, βέβαια, αλλ’ από την πάλαι ποτέ κοσμική βυζαντινή μουσική.

Γυναίκα με τύμπανο, περίοδος Κατζάρων, Ιράν

Οι περσικές επιρροές μπορούν να θεωρηθούν φυσιολογικές, αφού οι Ιρανοί είχαν ήδη κατακτήσει την κρατική τους αυτοτέλεια. Τι να πεις, όμως, για τη βυζαντινή κοσμική μουσική, που έπαψε – υποτίθεται – να υφίσταται μόλις έσβησε από τον χάρτη το κράτος που την είχε γεννήσει; Πώς ήταν δυνατόν, στις παραμονές τού 20ού αιώνα, να επηρεάζει τη Μεσόγειο, διαποτίζοντάς την, μάλιστα, με “νέα” μουσικά στοιχεία;

Συνοψίζοντας αυτά που μας είπαν οι Alain Daniélou και Rodolphe d’Erlanger, καθώς και τους συνειρμούς που προκάλεσαν, το ιστορικό μοντέλο, το οποίο μας έρχεται κατά νου, είναι το εξής: οι Άραβες (ἤτοι οι προερχόμενοι από την Αραβία) καλλιεργήθηκαν, υιοθετώντας τους αρχαίους πολιτισμούς Ελλήνων, Περσών, κι Αιγυπτίων. Ήξεραν, συνεπώς, πως η αυτοκρατορία τους δεν θα κρατούσε για πολύ, αν δεν αφομοίωναν τους πολιτισμένους μεσογειακούς λαούς που είχαν κατακτήσει. Ήταν η απολύτως αναγκαία προϋπόθεση για να διατηρήσουν το χαλιφάτο τους και να παραμείνουν επικεφαλής.

Οι Άραβες ήξεραν πως η αυτοκρατορία τους δεν θα κρατούσε πολύ
αν δεν αφομοίωναν τους κατακτημένους λαούς μέσω θρησκείας και γλώσσας, σπάζοντας τους δεσμούς αυτών των λαών με το ένδοξό τους παρελθόν. Χρειαζόταν ένας συνδυασμός κινήτρων και εξαναγκασμού…

Υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες, αυτό ήταν δυνατόν να επιτευχθεί μέσω της θρησκείας, κατ’ αρχάς, και δευτερευόντως (χωρίς να είναι κάτι υποδεέστερο), της γλώσσας. Ήταν απολύτως αναγκαίο οι Άραβες να σπάσουν τους δεσμούς αυτών των αρχαίων λαών με το ένδοξό τους παρελθόν, παρακινώντας τους να ασπαστούν το Ισλάμ και – εἰ δυνατόν – να μιλούν αραβικά. Μόνον έτσι θα είχαν τον απόλυτο έλεγχο της αχανούς αυτοκρατορίας τους. Χρειαζόταν ένας συνδυασμός κινήτρων και εξαναγκασμού. Επρόκειτο σαφώς για μια τακτική μάλλον μετριοπαθή, σε σύγκριση μ’ εκείνην που είχε χρησιμοποιηθεί για τον εκχριστιανισμό των Ελλήνων με μια κατάφωρα βίαιη εκστρατεία, ἤτοι με μιαν ευρείας κλίμακας και διάρκειας αιματηρή γενοκτονία! (Βλέπε Χρονικά 23-24, Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού).

Όταν οι Τούρκοι ανέλαβαν το χαλιφάτο, υιοθέτησαν την αραβική κουλτούρα, που είχε ξεπηδήσει ως αμάλγαμα από αυτούς τους αρχαίους πολιτισμούς. Σημειωτέον πως αυτή η σύνθεση άρχισε ν’ αποδίδει καρπούς μόνον κατά τον 13ο αιώνα – άρα, μετά από την πρώτη άλωση της Πόλης από Σταυροφόρους και Βενετούς το 1204. Ανάλογη πολιτισμική αναγέννηση δεν σημειώθηκε κατά την οθωμανική περίοδο. Να γιατί συνεχίζονταν οι επιρροές, με “νέα περσικά και βυζαντινά στοιχεία”, που εισέρεαν στην αυλική μουσική και τέχνη, ως τις τελευταίες μέρες τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Ποια, ακριβώς, υπήρξε η οθωμανική συμβολή; Ήταν πολιτική μάλλον, παρά μουσική – μέσω εκείνης της εκτεταμένης κι ενιαίας περιοχής – παρέχοντας τη δυνατότητα στις επιρροές αυτές να έχουν μιαν ευρύτερη απήχηση, σε όλες τις περιοχές, ακόμη και τις πιο απόμακρες, της αυτοκρατορίας.

Σχολές αραβικής μουσικής – Τουρκική μουσική

Σαλάχ ελ Μαχντί

ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΤΥΝΗΣΙΟ ΚΑΘΗΓΗΤΗ Σαλάχ ελ Μαχντί, που μίλησε το 1988 στο 3ο Διεθνές Μουσικολογικό Συμπόσιο των Δελφών, με θέμα Ρυθμοί, Τρόποι και Κλίμακες της Μουσικής τής Μεσογείου,⁽⁸⁾ η αραβική σχολή τής Εγγύς Ανατολής δέχθηκε επιρροές από την “τουρκοβυζαντινή” μουσική, που εκτείνεται από την Αίγυπτο ως τα Βαλκάνια και τον Καύκασο:

• ⁽⁸⁾ Το αγγλόφωνο κείμενο του Ευρωπαϊκού Πολιτιστικού Κέντρου Δελφών, για την εκεί Διεθνή μουσικολογική συνάντηση, αποδίδει τον ελληνικό μουσικό όρο τρόπος (mode) ως… manner! Κατά κάποιον… τρόπο, κανείς εκεί δεν εντόπισε το λάθος ώστε να το διορθώσει!

“Ο αραβικός πολιτισμός”, τόνισε, “αποτελεί αναπόσπαστο και σημαντικό τμήμα τού πολιτισμού τής Μεσογείου. Οι τρόποι τής αραβικής μουσικής ταξινομούνται σε τέσσερις μεγάλες σχολές:

“1. Η σχολή τού Μαγρέμπ: εκπροσωπείται από την αραβοανδαλουσιανή μουσική κληρονομιά, που εισήγαγαν εκεί οι Αραβοανδαλουσιανοί πρόσφυγες κατά τον 14ο και 15ο αιώνα. Η μουσική αυτή επιβιώνει σήμερα σε ολόκληρη τη Βόρεια Αφρική, παράλληλα με την παλαιά μουσική τού λιβυκού λαού αυτής της περιοχής.⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ Λιβύη, στ’ αρχαία χρόνια, ονόμαζαν την περιοχή δυτικά τής κοιλάδας τού Νείλου, πάνω-κάτω το σημερινό Μαγρέμπ (Βόρεια Αφρική εκτός Αιγύπτου). Επίσης εννοούσαν την χώρα δυτικά της Αιγύπτου, αλλά και ολόκληρη την Αφρική, που ήταν ακόμη σχετικά άγνωστη. Κατά τον Ηρόδοτο, πρώτοι οι Φοίνικες έκαναν τον περίπλου τής “Λιβύης” (της Αφρικής) για λογαριασμό των Αιγυπτίων. Μιλώντας περί λιβυκού λαού, ο Μαχντί προφανώς αναφερόταν στους Βέρβερους και τους λοιπούς Μαγρέμπιους.

“2. Η σχολή τής Εγγύς Ανατολής: εκπροσωπείται από τη μουσική κληρονομιά τής Συρίας, του Λιβάνου, της Ιορδανίας, της Παλαιστίνης και, βέβαια, της Αιγύπτου. Ἐν μέρει, η ἐν λόγῳ σχολή έχει επίσης ασκήσει επιρροή στη Λιβύη και την Τυνησία, που συμμετέχουν έτσι σε δυο σχολές, αφού βρέθηκαν ανάμεσά τους. Η σχολή τής Εγγύς Ανατολής δέχθηκε επιδράσεις από την παλαιά τουρκοβυζαντινή μουσική, που εκτείνεται ως τις περιοχές των Βαλκανίων και του Καυκάσου.

“3. Η σχολή τής αραβοπερσικής μουσικής: εκπροσωπείται από την κληρονομιά των Αββασιδών, που δημιουργήθηκε στη μεγάλη τους πρωτεύουσα, τη Βαγδάτη. Αποτελεί τη μουσική πράξη στο Ιράκ, το Ιράν, και όλες τις [πρώην] σοβιετικές Πολιτείες [Δημοκρατίες] τής Κεντρικής Ασίας, φτάνοντας ως την περιοχή τής Κίνας.

“4. Η σχολή τής Αραβίας: περιλαμβάνει τη Σαουδική Αραβία, την Υεμένη, όλα τα Εμιράτα και το σουλτανάτο τού Ομάν, κι έχει υποστεί δυο επιδράσεις: την ινδική και την αφρικανική.”

Τώρα πλέον που είμαστε αρκούντως ενημερωμένοι, διαθέτοντας το αναγκαίο μέτρο σύγκρισης, έχουμε τη δυνατότητα να διασκεδάσουμε, απολαμβάνοντας τις σοφιστείες τού Bernard Mauguin:

“Γεννημένη στην σκιά τού Ισλάμ, η τουρκική κλασική μουσική, στην πρώιμη ιστορία της, συγχέεται με τις έντεχνες μουσικές παραδόσεις τής Περσίας και των αραβικών λαών. Αυτή η κοινή προέλευση υπήρξε η αιτία μιας μόνιμης παρεξήγησης, κι έτσι ελάχιστη διάκριση γίνεται ἐν γένει μεταξύ αυτών των ποικίλων μορφών μουσικής, που συνήθως συγκαταλέγονται κάτω από τον αόριστο τίτλο ‘ανατολική μουσική’.

“Ἐν τούτοις, όπως ακριβώς ένας ενημερωμένος ακροατής διακρίνει άνετα ένα έργο τού Bach από κάποιο τού Berlioz, δεν είναι δυνατόν να μπερδέψει το παίξιμο ενός Τούρκου μουσικού μ’ εκείνο ενός Άραβα ή Ιρανού. Η κλασική τουρκική μουσική διαθέτει τη δική της ξεχωριστή προσωπικότητα”…

Johann Sebastian Bach

Ώστε για τόσο τεράστιες διαφορές μιλάμε: για τις διαφορές τού Bach με τον Berlioz! Ποιος θα τολμούσε να διαφωνήσει; Πρόκειται, ωστόσο, για διαφορές εποχών, ανάμεσα σε δυο συνθέτες (ο ένας baroque, ο άλλος ρομαντικός) που δημιούργησαν στο ευρύ πλαίσιο της ίδιας παράδοσης, της δυτικής “κλασικής μουσικής”, κατά τη λεγόμενη περίοδο κοινής πρακτικής (baroque, κλασική, ρομαντική). Η διαφορά φυλετικής καταγωγής (Γερμανός / Γάλλος) προφανώς είναι ασήμαντη. Μα το ίδιο συμβαίνει και στη διάκριση ανάμεσα σε Τούρκους, Άραβες και Ιρανούς μουσικούς: αυτό που κυρίως τους διαφοροποιεί, ιδίως στην περίοδο πριν να δημιουργηθούν εθνικά κράτη, είναι επίσης η διαφορά εποχών. Εάν o Mauguin συνέκρινε τον Bach όχι με τον Berlioz, αλλά με τον Brahms, θα διαπίστωνε πως επίσης “διακρίνονται άνετα”. Με την σημαντική διαφορά πως η κοινή εθνική καταγωγή των δυο συνθετών (Bach και Brahms ήταν Γερμανοί) δεν θα τον βόλευε στους δικολαβισμούς του.

Η διαφορά Bach και Berlioz δεν είναι διαφορά γερμανικής
και γαλλικής μουσικής, αλλά baroque και ρομαντικής
(όπως και της διάνοιας απέναντι στη μετριότητα…)

Δεν υπάρχει αμφιβολία πως, αν στην θέση των Δυτικών θεωρητικών είχαμε Ανατολίτες, τα πράγματα μπορεί και να ήταν χειρότερα, αφού ο καθένας θα “διαλαλούσε την πραμάτεια” του. Ο Μαχντί λ.χ. μίλησε στους Δελφούς περί τουρκοβυζαντινής μουσικής, επειδή δεν ήταν Τούρκος. Γι’ αυτό και δεν έδωσε την δέουσα έμφαση στον ρόλο των Περσών θεωρητικών τής μουσικής, κάτι που έκανε, ως Ιρανός, ο Χορμόζ Φαρχάτ, ο οποίος με τη σειρά του “ξέχασε” τη συμβολή τής βυζαντινής μουσικής, για να την προβάλει κατόπιν, σε πρώτο πλάνο, ο Σίμων Καράς – και πάει λέγοντας…

Μια περίοδος Αναγέννησης και Διαφωτισμού είναι ζητούμενο ἐκ τῶν ὤν οὐκ ἄνευ στην Ανατολή – κάτι που σκόπιμα παρεμποδίζει η Δύση για τα καλά και συμφέροντά της. Και φοβάμαι πως τις επιδιώξεις αυτές εξυπηρετούν, με τον τρόπο τους, συνειδητά ή όχι, όσοι θεωρητικοί ἐκ τῆς Ἑσπερίας κολλούν στο δένδρο, και αρνούνται να δουν το δάσος ολόκληρο, (ή κολλούν στο δάχτυλο και δεν βλέπουν πως δείχνει το φεγγάρι), ἤτοι, κολλούν στο δευτερεύον – τις τοπικές διαφορές τής μουσικής – και υποβαθμίζουν το κύριο – τα ενιαία της χαρακτηριστικά. Είναι η κλασική συνταγή divide et impera! Ή μάλλον: διαίρει καὶ βασίλευε, καθώς ως πρώτος διδάξας φέρεται ο Φίλιππος ὁ Μακεδών…

Επόμενο Χρονικό 11. “ΘΡᾼΚΙΑ ΚΑΙ ΑΣΙΑΤΙΣ Η ΜΟΥΣΙΚΗ” ● “Βαρβάρων” Συμβολή στην Ελληνική Οργανοποιία και Οργανοπαιξία ● Αρχαιολατρία-Προγονοπληξία ● Ψαλτήρια και Πολύχορδα Όργανα ● Διαπασών, Αρμονία, Πολυφωνία ● Μουσική, Ποίηση, Έθνος ● Λαϊκή ή Λόγια Μουσική ● Ὕδραυλις ● Σταυροφορίες ● Στράβωνος Μουσική

• >> Χρονικο 11. “ΘΡΑΚΙΑ ΚΑΙ ΑΣΙΑΤΙΣ Η ΜΟΥΣΙΚΗ”
• << Χρονικο 9. TΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟΝ ΤΡΙΧΟΡΔΟΝ

Χρονικό 9. TΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟΝ ΤΡΙΧΟΡΔΟΝ

Χρονικό 9. TΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟΝ ΤΡΙΧΟΡΔΟΝ

/ENGLISH/ Chronicle 9. THE CELEBRATED TRICHORDON

Πέρσικο setar (τρίχορδο).
Το ινδικό sitar είναι μάλλον μετεξέλιξή του. Η κιθάρα
έχει την ίδια ετυμολογία.

● Flamenco και Ρεμπέτικο, Κιθάρα και Μπουζούκι
● Τροπική και Συγκερασμένη Μουσική ● Ross Daly
● Ταμπουράδες ● Ασίκηδες ● Γιοβάν Τσαούς και Φουσταλιέρης ● Ψυχαγωγία και Διασκέδαση

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Ο,ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΚΙΘΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟ FLAMENCO, είναι και το μπουζούκι για το ρεμπέτικο: ο ήχος τους είναι ο απολύτως αναγκαίος όρος – sine qua non, που λένε – για την ερμηνεία είτε του ενός, είτε του άλλου είδους. Και όμως, τα όργανα αυτά θα μπορούσαν να θεωρηθούν ακατάλληλα μάλλον για τέτοια μουσικά ιδιώματα.

Το ρεμπέτικο, κυρίως, αλλά επίσης το flamenco, σε μεγάλο βαθμό, ως προς τα μελωδικά θέματα, υπάγονται στην τροπική μουσική: ἤτοι, το τραγούδι τους αναπτύσσεται έχοντας ως βάση όχι απλές κλίμακες, αλλά μουσικούς τρόπους, ήχους, ή δρόμους, με ιδιαίτερο χαρακτήρα, ύφος, και ήθος ο καθένας, και με ποικίλα διαστήματα, σαφώς περισσότερα από τα συγκερασμένα-­εξισωμένα τής δυτικοευρωπαϊκής μουσικής. Στη συνοδεία, ωστόσο, κυριαρχεί η δυτική αντίληψη των συγχορδιών και των μελωδικών φράσεων από συγκερασμένα όργανα: τα τάστα τού μπουζουκιού και της κιθάρας είναι τοποθετημένα έτσι ώστε ν’ αποδίδουν αυτά τα εξισωμένα διαστήματα, δηλαδή μόνον τις νότες τού πιάνου. Η ἐν λόγῳ αντίφαση, φυσικά, δημιουργεί ποικίλα προβλήματα, θέτει περιορισμούς, μα ταυτόχρονα χαρίζει μιαν ομορφιά, που λαμπρύνει τη μουσική τέχνη, όταν καλλιεργείται στο μεταίχμιο διαφορετικών πολιτισμικών χώρων. Οι ερμηνευτές της μοιάζουν με ακροβάτες, που ισορροπούν μεταξύ δυο κόσμων.

Ρεμπέτικο ή flamenco: τροπική μουσική
συνοδείᾳ συγκερασμένων οργάνων

Μπουζούκι

Η τελική διαμόρφωση της κιθάρας, όπως έχουμε δει, έγινε παράλληλα με την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής μουσικής, από την Αναγέννηση κι έπειτα, με την πολυφωνία, την αντίστιξη, και τα λοιπά της χαρακτηριστικά (βλέπε Χρονικό 7, Από την αρχαία κιθάρα στη σύγχρονη). Άρα, οι σχέσεις οργάνου και μουσικής είναι αρμονικές. Αντίθετα, το μπουζούκι, ως νεόκοπο, παρουσιάζει διχασμό προσωπικότητας. Έστω και αν δεν μπορεί να παιχτεί με τεχνικές τής κλασικής κιθάρας, οι οποίες έχουν παρεισφρήσει στο flamenco, ακολουθεί και αυτό, θέλοντας και μη, τον δρόμο τού σταδιακού εξευρωπαϊσμού τού ρεμπέτικου, καθώς οι κλίμακες, μείζονες κι ελάσσονες, υποκαθιστούν τους ποικίλους τρόπους, ήχους, ή δρόμους.

Οι ριζικές αλλαγές προσανατολισμού ενός είδους μουσικής αποτυπώνονται μ’ ευκρίνεια στα όργανά της. Αν και η ίδια δεν μας δείχνει ποτέ το πρόσωπό της, η μεταμόρφωση ενός οργάνου είναι ορατή διὰ γυμνοῦ ὀφθαλμοῦ. Βλέπουμε, λοιπόν, το μπουζούκι να υφίσταται μετάλλαξη, και από τρίχορδο που ήταν να γίνεται τετράχορδο, και συνάμα ηλεκτρικό, ενώ αλλάζει και το κούρδισμα, με την υιοθέτηση εκείνου της κιθάρας, για να διευκολύνονται οι βιρτουοζισμοί. Αυτό το τετράχορδο… “κιθαροποιημένο” μπουζούκι καθιερώνεται από τον – αρχικά κιθαρίστα – Μανώλη Χιώτη, αν και δεν ήταν δική του επινόηση. Όλα αυτά, σημειωτέον, συμβαίνουν ενώ το ρεμπέτικο πνέει τὰ λοίσθια.

Μεταλλάξεις μπουζουκιού πριν και μετά από το ρεμπέτικο:
αρχικά “μαντολινοποιείται”, κι έπειτα “κιθαροποιείται”
ως τετράχορδο και συνάμα ηλεκτρικό όργανο.

Πολίτικο λαούτο (λάφτα) με (μ)περντέδες

Πρόκειται για τη δεύτερη μετάλλαξη του οργάνου. Η πρώτη έγινε πριν από την εμφάνιση του ρεμπέτικου στο προσκήνιο, όταν το μπουζούκι, ως “ἄσωτος υἱός”, ξέκοψε από την οικογένεια του ταμπουρά που το ανέθρεψε, κι έγινε Φραγκολεβαντίνος: τότε έχασε την ταμπουροειδή του εμφάνιση, μα και τους κινητούς δεσμούς, τους (μ)περντέδες, για την προσαρμογή των διαστημάτων ανάλογα με τον εκάστοτε τρόπο. Στην θέση τους τοποθετήθηκαν τα πολύ λιγότερα, σταθερά μεταλλικά τάστα, που αποδίδουν μόνον τα συγκερασμένα διαστήματα, ενώ έγιναν και άλλες κατασκευαστικές αλλαγές, έχοντας πάντα πρότυπο το μαντολίνο. Ἐν ὀλίγοις, τ’ όργανο αρχικά… “μαντολινοποιήθηκε”. Συνέχισε να “μιλάει” ελληνικά, αλλά με μια κάποια ξενική “προφορά”…⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Με δεδομένα τα σταθερά τάστα, και τα συγκερασμένα διαστήματά τους, ο μόνος τρόπος για να προσεγγίσει κανείς τον πρωταρχικό ήχο τού ρεμπέτικου, δηλαδή τον ήχο τής τροπικής μουσικής, είναι τα διάφορα κουρντίσματα, τα λεγόμενα ντουζένια,(*) ανάλογα με τον μουσικό δρόμο. Ο μόνος μπουζουξής που άκουσα να χρησιμοποιεί ντουζένια στο πρόγραμμά του (και όχι σε κάποια ειδική εκδήλωση, ή εκπομπή μουσικολογικού χαρακτήρα) είναι ο… κιθαρίστας Δημήτρης Μυστακίδης. Ενώ, λοιπόν, το υπόλοιπο πρόγραμμα ευνοούσε το primo-secondo, τα ντουζένια απαιτούσαν ισοκρατήματα – που πάει να πει πως ο ήχος και το ήθος τής Ανατολής είχαν επικρατήσει της δυτικότροπης “αρμονίας”.
  (*) Düzen: κούρντισμα, αρμονία (τουρκιστί)].

Και όμως, υπάρχει ἐν χρήσει ένα είδος μπουζουκιού, που έμεινε πιστό στην καταγωγή του, και δεν κρύβει πως είναι αδερφάκι τού ταμπουρά. Πρόκειται για το αραβικό μπουζούκι, το τρίχορδο buzuq, ή bozuq, που παίζεται στην πάλαι ποτέ αρχαία Φοινίκη: στον Λίβανο και τη γύρω περιοχή. Η χώρα των κέδρων είναι αυτή που ανέδειξε και τον μεγαλύτερο δεξιοτέχνη τού οργάνου στη σύγχρονη εποχή: τον τσιγγάνικης καταγωγής Ματάρ Μουχάμαντ,⁽²⁾ που μπορεί να έκανε να… χλομιάσει μέχρι και ο “τετράχορδος” Χιώτης, παρά τον θαυμασμό που λέγεται πως έτρεφε για το παίξιμό του ο μέγας Jimi Hendrix!

• ⁽²⁾ Ο Ματάρ, σημειωτέον, είχε στο ρεπερτόριό του και το σφουγγαράδικο τραγούδι Ντιρλαντά, που περιέλαβε το 1969 ο Διονύσης Σαββόπουλος στο Περιβόλι τού τρελού, και η πατρότητα του οποίου απασχόλησε την ελληνική δικαιοσύνη το 1973. Παρά την κατάθεση του Γιάννη Παπαϊωάννου ότι ξέρει το τραγούδι από παλιά αφού είναι παραδοσιακό, ή παρ’ όλο που ήδη από το 1970 είχε γίνει διεθνής επιτυχία από την Dalida, που το ηχογράφησε στα γαλλικά και ιταλικά ως Darla dirladada, το δικαστήριο αποφάνθηκε ότι θα πρέπει ν’ αναγράφεται στον δίσκο (σε παρένθεση), δίπλα στον τίτλο τού τραγουδιού: “Διασκευή Σαββόπουλου. Σύνθεσις Π. Γκίνη ή δημώδες”… Διαλέγετε και παίρνετε! Το Ντιρλαντά έχει τραγουδηθεί και στα σερβικά, τα φινλανδικά, τα εβραϊκά, και άλλες γλώσσες. Στα ελληνικά το έχουν ηχογραφήσει επίσης οι Δόμνα Σαμίου, Νίκος Ξυλούρης, Μαρινέλλα, και άλλοι.

Σταυροφορίες και Lebensraum – Ουρβανός, Hitler και σιωνιστές

Μοιάζουν όλα αυτά με μια σύγχρονη εκδοχή τού παμπάλαιου ανταγωνισμού – μα και της άμιλλας, των ανταλλαγών – μεταξύ Φοινίκων κι Ἑλλήνων στην διαδικασία τού αποικισμού τής Μεσογείου: οι πρώτοι στη νότια πλευρά τής λεκάνης, οι δεύτεροι στη βόρεια – χωρίς όμως ν’ αποκλείονται οι εκατέρωθεν διεισδύσεις. Είναι ο ίδιος ανταγωνισμός, που συνεχίστηκε (και συνεχίζεται και τώρα) με άλλους πρωταγωνιστές: Ρώμη και Καρχηδόνα, Βυζάντιο και Άραβες – ώσπου ενέσκηψαν οι σταυροφόροι, ανατρέποντας το status quo στη mare nostrum. Βλέπετε, λοιπόν, πόσο παλαιές είναι οι “σφαίρες επιρροής”, από τις οποίες προέκυψε εσχάτως, ως καοήθης όγκος, η έννοια του “ζωτικού χώρου” (γερμανιστί: Lebensraum)…

● Ο πάπας Ουρβανός Β΄ εκφώνησε τη σημαντικότερη ίσως ομιλία τού Μεσαίωνα στις 27 Νοεμβρίου τού 1095, εγκαινιάζοντας τις Σταυροφορίες, όταν κάλεσε τους χριστιανούς σε πόλεμο εναντίον τού Ισλάμ. Κατά τον χρονικογράφο Ροβέρτο τον Μοναχό, ο ποντίφηκας διακήρυξε μεταξύ άλλων και τα εξής:

“… αυτή η γη που τώρα κατοικείτε, κλειστή ολόπλευρα με θάλασσα ή βουνοκορφές, είναι πολύ στενή για τον μεγάλο σας πληθυσμό… Με δυσκολία παράγει αρκετή τροφή για όσους την καλλιεργούν… Ξεκινήστε στον δρόμο για τον Πανάγιο Τάφο. Αρπάξτε αυτήν τη γη από μια πρόστυχη φυλή και υποτάξτε την… Dieu li volt! [Είναι θέλημα Θεού!]”

● Πόσο ταυτίζονται, όντως, τα λόγια τού πάπα μ’ εκείνα του Hitler: “Ο πληθυσμός μας”, κραύγαζε, “είναι πολύ μεγάλος για να τραφεί από τους δικούς μας πόρους.” Η Γερμανία, ως προς τον “φυλετικό πυρήνα, είναι τόσο πυκνοκατοικημένη”, ώστε δικαιούται “ευρύτερο ζωτικό χώρο από άλλους λαούς.” Όσο για την “πρόστυχη φυλή” τού Ουρβανού, ήταν ο ανατολικοευρωπαϊκός σλαβικός πληθυσμός για τους Ναζί… Από πάρα πολύ παλιά, λοιπόν, το Βατικανό είχε νοοτροπία ανάλογη του φασισμού. Δεν επρόκειτο για… κεραυνοβόλο έρωτα! (Βλέπε και Χρονικά 23-24: Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού).

● Η ιστορική ειρωνεία γίνεται ακόμη μεγαλύτερη, αν σκεφτούμε ότι κάποια από τα θύματα των Ναζί, οι Εβραίοι, υπό σιωνιστική ηγεσία, υιοθέτησαν ολοψύχως και κατά λέξη την έκκληση του Ουρβανού, αλλά και την θεωρία και πράξη τού Χίτλερ, περί “ζωτικού χώρου”, καταπατώντας τα εδάφη τής “πρόστυχης φυλής”…

Ταμπουράς, πανδούρα και τρίχορδον

Ποια να είναι η προέλευση αυτού του οργάνου στις ποικίλες παραλλαγές του; Κατά τα φαινόμενα, η Ασσυρία, όπως έγραψε ο Πολυδεύκης περί πανδούρας. Και πώς έφτασαν αυτές οι παραλλαγές ως τις μέρες μας, σε Λεβάντε κι Ἑλλάδα, χωρίς να συγκινήσουν τους υπόλοιπους Άραβες, ούτε και τους Τούρκους, που βρέθηκαν, στο μεταξύ, στον ενδιάμεσο χώρο; Εδώ μόνον εικασίες μπορεί να κάνει κανείς. Πόσο μάλλον που, σύμφωνα με το Ετυμολογικό Λεξικό τής Κοινής Νεοελληνικής, του Νικόλαου Ανδριώτη, η λέξη μπουζούκι θεωρείται πως έχει τουρκική προέλευση (büzük).⁽³⁾ Ἰδοὺ ακόμη μια από τις πάμπολλες παραξενιές τής ετυμολογίας: νονός ενός οργάνου να είναι κάποιος που αδιαφορεί γι’ αυτό.

• ⁽³⁾ Στην πραγματικότητα, όταν οι Τούρκοι λένε büzük, εννοούν ένα είδος bağlama· και όταν λένε bağlama, εννοούν το saz.(*) Συνεπώς, οι όροι μπουζούκι και μπαγλαμάς είναι δάνεια από την τουρκική γλώσσα, για τον προσδιορισμό διαφορετικών, αν και συγγενικών, οργάνων τής οικογένειας του ταμπουρά, που απλώνεται ως και την Ινδία, με τ’ όργανο-ισοκράτη tanpura. Σημειωτέον, επιπλέον, πως ο όρος tambour αναφέρεται και σε κάποια είδη τυμπάνων. Στην κατηγορία των κρουστών βρίσκουμε και άλλους παράγωγους όρους, όπως ταμπούρλο, και ταμπούρο, tambora και tabor.
  (*) Κάποιοι παρήγγειλαν να τους φέρουν “κανένα μπαγλαμαδάκι” από την Πόλη… Φαντάζεστε τι επακολούθησε!

● Ο όρος μπουζούκι προέρχεται μάλλον από το περσικό ταμπουροειδές tanbur e bozorg.

Ross Daly

Σήμερα, δυστυχώς, δεν ξέρουμε πώς ακριβώς παιζόταν ο ταμπουράς κατά τον 19ο αιώνα στην Ελλάδα. Το παίξιμό του, πάντως, πρέπει να ήταν αρκετά διαφορετικό από το μπουζούκι, αλλά και από το σημερινό – τουλάχιστον – μικρασιάτικο σάζι, παρ’ όλο που οὐκ ὀλίγοι θέλουν να μας πείσουν περί του αντιθέτου, επειδή, ναι μεν κρατούν στα χέρια τους σάζι – ένα από τα όργανα της οικογένειας των ταμπουροειδών, όπως εξελίχθηκε στον χώρο τής Μικράς Ασίας – αλλά δηλώνουν “διδάσκαλοι του ταμπουρά”. Χαρακτηριστικά για τις προσπάθειες προσέγγισης του ταμπουρά είναι τα λόγια τού Ross Daly:

“Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, έχει γίνει πολύς λόγος σε διάφορα μουσικά γυμνάσια, εκπαιδευτικά ιδρύματα, μουσικές σχολές και αυτοαποκαλούμενα ωδεία, για ένα όργανο, που αναφέρει η ελληνική ιστορία, και που ονομαζόταν ταμπουράς. Τ’ όργανο αυτό δεν έφτασε μέχρι τις μέρες μας. Δεν έχουμε κάποια συνεχιζόμενη παράδοση από την αρχαιότητα, που λένε ότι κατάγεται ο ταμπουράς, ως σήμερα. Έχουμε παλαιές περιγραφές Βυζαντινών θεωρητικών, λαογραφικές περιγραφές, ή αναφορές σε βιβλία, ξέρουμε λίγο-πολύ πώς κουρδιζόταν, πώς ήταν η μορφή του. Αλλά δεν έχουμε ακούσει το παίξιμό του.”.

● Τρίχορδον: ἕνα ἔγχορδο ὄργανο μὲ τρεῖς χορδές, τῆς οἰκογένειας τοῦ λαούτου, ὀνομαζόμενο πανδούρα, πανδουρὶς καὶ πάνδουρος. Ἦταν ἴσως τὸ μοναδικὸ ὄργανο μὲ βραχίονα, χέρι, ποὺ χρησιμοποιήθηκε ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες. Στοὺς Ἀλεξανδρινοὺς χρόνους, τὸ ὄνομα πανδούρα χρησιμοποιοῦνταν γιὰ νὰ δηλώνει καὶ ὁλόκληρη τὴν οἰκογένεια ὅμοιων ὀργάνων ποὺ παίζονταν μὲ πλῆκτρο. Ὅπως λέει ὁ Sachs: “εἶχε ἕναν μακρὺ βραχίονα (χέρι)…, μικρὸ σῶμα, τάστα καὶ τρεῖς χορδές”. Κατὰ τὸν Πολυδεύκη: “τρίχορδον δέ, ὅπερ Ἀσσύριοι πανδούραν ὠνόμαζον· ἐκείνων δ’ ἦν καὶ τὸ εὕρημα”. Κατὰ τὸν Πυθαγόρα, “ἡ πανδούρα κατασκευαζόταν ἀπὸ τοὺς τρωγλοδύτες τῆς Ἐρυθρᾶς Θάλασσας, ἀπὸ λευκὴ δάφνη, ποὺ φυτρώνει κοντὰ στὴν θάλασσα”. Ὁ Νικόμαχος γράφει στὸ Ἐγχειρίδιό του ὅτι τὸ μονόχορδον ὀνομαζόταν φάνδουρος. Ὁ Ἡσύχιος χρησιμοποιεῖ τὴ λέξη πανδουρὶς γιὰ τὸ ὄργανο καὶ τὸν ὅρο πάνδουρος γιὰ τὸν ἐκτελεστή, [ενώ θεωρεί] τὸ πανδούριον ὑποκοριστικὸ τῆς λέξης πανδούρα. Ὅμως ὁ Φώτιος λέει: “πανδούριον, ἤτοι Λύδιον ὄργανον χωρὶς πλήκτρου ψαλλόμενον”. Στὸ Λεξικὸν Ζωναρᾶ σημειώνεται: “πανδούριον… εἶδος κιθάρας”. (Σόλωνα Μιχαηλίδη, Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Μουσικῆς).

Μούσα παίζοντας τρίχορδο, πανδούρα. Λεπτομέρεια ανάγλυφου από τη Μαντίνεια (330-320 ΠΚΕ). Είναι η παλαιότερη γνωστή απεικόνιση της πανδούρας.

“Ένα όργανο, που θεωρείται πολύ συγγενικό με τον ταμπουρά, παίζεται σήμερα στην Τουρκία: είναι το σάζι. Ορισμένοι λένε πως είναι ένα και το αυτό όργανο. Πρώτα απ’ όλα, δεν είναι – και αυτό μπορεί να το διαπιστώσει κανείς με μια απλή σύγκριση των δυο οργάνων. Επιπλέον, η τεχνοτροπία, η μουσική που παίζει ένα όργανο, η κατασκευή του – όλα αυτά – είναι ένα. Δεν μπορείς ν’ αποκόψεις το ένα μέρος από το άλλο..

“Το αποτέλεσμα είναι ότι έχουμε ολόκληρη στρατιά νεαρών, που τα τελευταία χρόνια έμαθαν να παίζουν το σάζι όχι κοντά σε κάποιον δάσκαλο, όχι στο πλαίσιο μιας παράδοσης, αλλά τελείως αυτοδίδακτοι, και όπως-όπως. Εμφανίζονται ως δάσκαλοι του ταμπουρά, και είναι ολοφάνερο ότι δεν έχουν την παραμικρή ιδέα.

“Οι άνθρωποι εδώ δεν ξέρουν από σάζι, από ταμπούρ, από νέυ, ούτε ουσιαστικά από ούτι, αν και στη Μικρά Ασία καλλιεργήθηκε μια παράδοση όπου συμμετείχαν οι Έλληνες. Και υπήρξαν πάρα πολλοί καλοί Έλληνες ουτίστες. Ίσως το καλύτερο παράδειγμα να είναι ο Γιώργος Μπατζανός, που τον είχαν ως το πρώτο ούτι στην Κωνσταντινούπολη στα μέσα τού 20ού αιώνα: όλοι οι ουτίστες τής Τουρκίας τώρα πίνουν νερό στ’ όνομά του. Αλλά, δυστυχώς, αυτή η παράδοση δεν ρίζωσε εδώ και δεν υπήρξε συνέχεια.

“Αφού, λοιπόν, εδώ και κάποιες δεκαετίες η παράδοση αυτή είχε πεθάνει, με την αναβίωση του ρεμπέτικου στις αρχές τής δεκαετίας τού ’70, και πιο πολύ προς το ’80, που άρχισε το ενδιαφέρον για τα σμυρναίικα, οι μπουζουξήδες όλοι αγόρασαν κι από ένα ούτι. Και άρχισαν να το σκαλίζουν, όπως παίζουν το μπουζούκι. Άλλο είναι αυτό, κι άλλο να μυηθείς στην παράδοση του οργάνου, όπως υπάρχει στην Τουρκία, ή την Αραβία, που είναι τα μέρη όπου παίζεται σήμερα το ούτι.

Ούτι

“Δεν μπορώ να θεωρήσω όλους αυτούς τους μπουζουξήδες, που ενδιαφέρθηκαν ξαφνικά για το ούτι, ως συνεχιστές τής παράδοσης του Μπατζανού, του Αγάπιου Τομπούλη, ή του Λάμπρου [Λεονταρίδη] με τη λύρα, ή του Λάμπρου [Σαββαΐδη] με το κανονάκι. Όλοι αυτοί οι οργανοπαίκτες κουβαλούσαν μια ζωντανή παράδοση, αλλά, δυστυχώς, τότε που ζούσαν, δεν ενδιαφέρθηκε κανείς, και γι’ αυτό δεν άφησαν διαδόχους..

“Θα μπορούσε, φυσικά, να πει κάποιος ότι ο ταμπουράς επιβίωσε στην Κρήτη με το μπουλγαρί τού Στέλιου Φουσταλιέρη. Βέβαια, ο Φουσταλιέρης άλλαξε τελείως τ’ όργανό του. Και δέχθηκε πολύ σοβαρές επιρροές, κυρίως από την επαφή του με τους ρεμπέτες. Ό,τι ακούσματα έχουμε από τον Φουσταλιέρη είναι υποβοηθητικά. Δεν είναι αρκετά για ν’ αναστήσουμε μιαν ολόκληρη παράδοση. Ό,τι έχουμε στη διάθεσή μας, ας το χρησιμοποιήσουμε. Αλλά χωρίς όλες εκείνες τις εθνικιστικές κορώνες, ειδικά γι’ αυτό το όργανο, που έχει γίνει σύμβολο: ‘Ο ταμπουράς τού Μακρυγιάννη’! Σχεδόν όπλο έχει γίνει στα χέρια ορισμένων!”

Οι ανταλλαγές τής Κρήτης με την Κωνσταντινούπολη και την Σμύρνη, όπως και με την ευρύτερη περιοχή Ανατολίας και Βαλκανίων, ήταν συνεχείς ως τη Μικρασιατική καταστροφή τού ’22. Έτσι έφτασαν στη μεγαλόνησο διάφοροι σκοποί, αλλά και το μπουλγαρί, που είναι αδερφάκι τού τζουρά. Όμως, ποιού τζουρά; Κι εδώ υπάρχει μπέρδεμα. Ο ελληνικός τζουράς είναι ο μεσαίος τής τριάδας τού μπουζουκιού, ενώ ο Βενιαμίν τής οικογένειας είναι ο λιλιπούτειος μπαγλαμάς, το κατ’ εξοχήν όργανο της φυλακής, αφού κρύβεται με μεγάλη ευκολία. Όμως ο μικρότερος τὸ δέμας από τους μικρασιάτικους ταμπουράδες δεν είναι ο “μπαγλαμάς”, αλλά ο “τζουράς” (cura)! Βαβέλ…

Η παράδοση της πανδούρας στη Μικρασία είναι αυτόχθων,
γηγενής, από την εποχή των Χετταίων και των Ασσυρίων.

Τα διαφορετικά ονόματα, όπως γίνεται σαφές, υποδηλώνουν διαφορές, όχι μόνον ως προς τις διαστάσεις, την κατασκευή ἐν γένει, αλλά και ως προς την καταγωγή είτε των οργάνων, ή και των ανθρώπων που τα χρησιμοποιούν. Οι Τούρκοι, κατά την εγκατάστασή τους στη Μικρά Ασία, θα πρέπει να είχαν όργανα της οικογένειας του ταμπουρά, όπως φαίνεται από την προέλευση των παραπάνω ονομάτων. Όμως, οι λαοί τής Ανατολίας χρησιμοποιούσαν ήδη όργανα της ίδιας οικογένειας της πανδούρας, σε ποικίλες παραλλαγές, ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων: τουλάχιστον από την εποχή των Χετταίων και των Ασσυρίων. Άρα, οι ταμπουράδες είναι αυτόχθονες, και η παράδοσή τους είναι μικρασιάτικη μάλλον, παρά κεντρασιάτικη (τούρκικη).⁽⁴⁾

Ασίκης Veysel

• ⁽⁴⁾ Διατείνομαι πως η ασίκικη παράδοση δεν είναι τούρκικη (κεντρασιάτικη), μα μικρασιάτικη. Στο Διεθνές μουσικολογικό συνέδριο των Δελφών το 1988 λ.χ., ο Reinhold Schlötterer ανέλυσε τη διάρθρωση του τραγουδιού Μαύρη γη, του Ασίκη Veysel, επισημαίνοντας πως η μελωδία του αντιστοιχεί στο αρχαίο ελληνικό μουσικό σύστημα. Έσπευσε, πάντως, να προσθέσει ότι δεν θα πρέπει να βγάζουμε αυθαίρετα συμπεράσματα, ισχυριζόμενοι ότι πρόκειται τάχα για πραγματική εξάρτηση της μουσικής τής Ανατολίας από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Εκτός αυτού, συμπλήρωσε, η ελληνική μουσική είχε παραλάβει από τη Μικρά Ασία προϋπάρχοντα ιδιώματα… Όπως βλέπουμε, ο Schlötterer συνέκρινε την κουλτούρα τής αρχαίας Ελλάδας, με αυτήν της Μικράς Ασίας. Ούτε που διανοήθηκε να συνυπολογίσει στην ανάλυσή του κάποια κουλτούρα τής Κεντρικής Ασίας. Συμπέρασμα: πηγή έμπνευσης του Veysel, έστω σε αυτό το τραγούδι, υπήρξε η αρχαία παράδοση Ελλάδας και Μικρασίας, όχι αυτή της Κεντρικής Ασίας. Άρα, η ασίκικη παράδοση είναι γηγενής, γέννημα-θρέμμα τής Ανατολίας.

Ασίκηδες, αλεβήδες, μπεκτασήδες

Έχουμε την τάση να το ξεχνούμε αυτό, αφού επικρατεί η εντύπωση ότι, ναι μεν η λόγια παράδοση της Πόλης έχει προέλευση αραβοπερσική (φυσικά και βυζαντινή, αλλά το λησμονούμε επίσης), όμως, η λαϊκή τής Ανατολίας είναι “καθαρά τουρκική”. Δεν θα περίμενε κανείς τίποτε το διαφορετικό. Γίνεται πια ολοφάνερο πως τούτοι οι απολογητές τής… “καθαρότητας” – ηχητικής, ἅμα και φυλετικής – αποτελούν φαινόμενο οικουμενικό! Και αν, στην προκειμένη περίπτωση, πρόκειται για Τούρκους, έχει καλῶς (τρόπος τοῦ λέγειν, δηλαδή). Τι θα πρέπει να σκεφτούμε όταν είναι ξένοι;

“Στην Αυλή των Οθωμανών σουλτάνων”, παρατηρεί λ.χ. ο Alain Gheerbrant, που κατέγραψε κι εξέδωσε τραγούδια τού Âşık Veysel, “οι επίσημες τέχνες ήταν τόσο φορτωμένες με περικοκλάδες τής αραβοπερσικής λόγιας ποίησης, ώστε γίνονταν ολοένα και πιο ακατανόητες στον απλό λαό. Την ίδια περίοδο, οι ασίκηδες, συχνά αγράμματοι πλανόδιοι λαϊκοί ποιητές, συντηρούσαν επί τουρκικού εδάφους την ποιητική παράδοση στο τραγούδι. Η ποίησή τους, διατυπωμένη με ρωμαλέα γλώσσα, και απαλλαγμένη από τις ξένες επιρροές, ακουγόταν από τις ακτές τής Μεσογείου μέχρι την Κίνα ήδη από τον 12ο αιώνα..

“Η Οθωμανική Αυτοκρατορία εξαφανίστηκε, η λαϊκή παράδοση όχι. Παρ’ όλο που στο Χορασάν ίσως να μην υπάρχουν πια ασίκηδες, στην Ανατολία είναι ακόμη παρόντες. Ο Ασίκης Veysel δεν ήταν απλώς ο πιο λαμπρός απ’ όλους τους. Ήταν κι ένας από τους σπουδαιότερους σύγχρονους ποιητές τής τουρκικής γλώσσας. Η παράδοση από την οποία άντλησε έμπνευση ανάγεται στις μεγάλες, τις σχεδόν θρυλικές, μορφές τού παρελθόντος, σαν τον Yunus Emre (13ος αιώνας) και τον Pir Sultan [που μαρτύρησε και απαγχονίστηκε για τα πιστεύω του], ή τον Kaygusuz Abdal (16ος αιώνας). Το έργο του θα μείνει, μαζί μ’ εκείνο των προκατόχων του, στη συλλογική μνήμη των αγροτικών πληθυσμών τής Ανατολίας.

“Η επίδρασή του είναι ολοφάνερη παντού, καθώς η ‘κεμαλική’ επανάσταση έθεσε την Τουρκία στον δρόμο τής ανάκτησης της ταυτότητάς της. Για να γίνει αυτό, ήταν αναγκαία μια συμφιλίωση: Χρειαζόταν οι εγγράμματοι ν’ απαρνηθούν την κάστα τους, που παρέμενε ζηλότυπα χωριστά, αναγνωρίζοντας και ακούγοντας την élite των αγραμμάτων. Η Τουρκία έφτασε σε αυτήν την αλληλοκατανόηση πλέον: δεν χρειάζεται παρά ν’ ανοίξεις ένα μυθιστόρημα του Yaşar Kemal, ή να δεις μερικές σκηνές κάποιας ταινίας τού Yilmaz Güney, για να καταλάβεις πως ο Âşık Veysel, ο γηραιός, αόμματος βάρδος, άνοιξε τα μάτια όλων των συγχρόνων του διανοητών και καλλιτεχνών, όσων μεταφέρουν την φωνή τού λαού τους πέρα από τα σύνορα της πατρίδας τους, εξαλείφοντας το φράγμα των παρεξηγήσεων, των προκαταλήψεων, και των κοινοτυπιών, οι οποίες παρεμποδίζουν όλες τις θετικές αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους πολιτισμούς..

“Ο Veysel, όπως όλοι οι ασίκηδες, ανήκε στην πίστη των Alevi­–Bektashi, και άρα, ήταν με δική του επιλογή ξένος προς τους άκαμπτους κώδικες των σουνιτών μουσουλμάνων. Η φιλοσοφία του, ένα κράμα τής σοφίας των αρχαίων Ελλήνων τής Μικρασίας, και της γενναιόδωρης ζεστασιάς των Κεντρασιατών προγόνων του, ήταν φιλοσοφία ανεκτικότητας κι ελευθερίας. Ο ίδιος υπήρξε κήρυκας της ενότητας, αλληλοκατανόησης και ισότητας ανάμεσα σε όλους τους άνδρες και τις γυναίκες, στη βάση μιας θρησκείας εσωστρεφούς, στραμμένης προς τη γη μάλλον, παρά εξωστρεφούς, στραμμένης προς τον ουρανό”…

Άγαλμα του Pir Sultan Abdal

Μπαξές με “περικοκλάδες”… Να μην ξέραμε την Τουρκία, θα νομίζαμε πως είναι χώρα αγγελικά πλασμένη! Σοβαρολογεί ο Γάλλος ερευνητής, ή επιδίδεται σε κατά συνθήκην ψεύδη κατά συρροήν, κλείνοντάς μας με… “νόημα” το μάτι; Άλλωστε, γιατί ν’ αναφερθεί σε δυο διακεκριμένους Κούρδους, σαν τον Yaşar Kemal και τον Yilmaz Güney, που φυλακίστηκαν κιόλας από την “‘κεμαλική’ επανάσταση”; Και να ήταν αυτοί οι μόνοι; Οι σπουδαιότεροι άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών στην Τουρκία αντιμετωπίζονται συλλήβδην ως ανατρεπτικά στοιχεία. Χώρια οι διώξεις αλεβήδων και μπεκτασήδων από το σουνιτικό κράτος. Άραγε, ποιον εξυπηρετούν αυτά τα κείμενα, εκτός ίσως από τις δημόσιες σχέσεις και το προσωπικόν όφελος;

● Οι αλεβήδες, που ζουν και… διώκονται στην Τουρκία (ανέκαθεν και αδιακρίτως: στην οθωμανική, κεμαλική, ή ισλαμική περίοδο), δεν πρέπει να συγχέονται με τους αλαουίτες τής Συρίας, όπου είναι η κυρίαρχη μειονότητα. Οι αλεβήδες υπάγονται στους σιίτες, όμως η δική τους θρησκεία, ένας συγκρητισμός μουσουλμανικών, βουδιστικών, σαμανιστικών και χριστιανικών πεποιθήσεων, διαφέρει και από τα δυο μεγάλα δόγματα του Ισλάμ. Η λατρεία τους γίνεται, συνήθως, όχι σε τζαμιά, αλλά σε οίκους συναθροίσεων. Στις τελετές τους πίνουν κρασί κι έχουν μουσική και χορό (ένας ασίκης παίζει bağlama και τραγουδά τα διδακτικά τους spirituals, ενώ άνδρες και γυναίκες χορεύουν, περιστρεφόμενοι σαν τους δερβίσηδες). Σε αντίθεση με τους μουσουλμάνους, που κάνουν τελετές στ’ αραβικά, οι αλεβήδες χρησιμοποιούν κυρίως τα τουρκικά, ή τα κουρδικά αν είναι Κούρδοι. Τουλάχιστον οι μισοί αλεβήδες θεωρούν πως δεν είναι μουσουλμάνοι, και κατηγορούνται από τους σουνίτες ως “αιρετικοί, ετερόδοξοι, στασιαστές, προδότες, και ανήθικοι”. Οι αλεβήδες, από την πλευρά τους, κηρύσσουν την αγάπη και τον σεβασμό για όλους τους ανθρώπους, την ανεκτικότητα απέναντι σε άλλες θρησκείες κι εθνότητες, τον σεβασμό για τους εργαζόμενους, ή την ισότητα ανδρών και γυναικών. Γι’ αυτούς, οι σουνίτες είναι “φανατικοί, αντιδραστικοί, μισαλλόδοξοι, και αντιδημοκρατικοί”, αντίθετοι στην ελεύθερη και ανεξάρτητη σκέψη. Σήμερα θεωρούν πως αποτελούν το αντίβαρο στον σουνιτικό φονταμενταλισμό. Σημειωτέον ότι το 1/4 με 1/3 των κατοίκων τής Τουρκίας είναι αλεβήδες. Στην ελληνική Δυτική Θρᾴκη λέγεται πως οι ντόπιοι αλεβήδες αριθμούν 3000 άτομα.

Ύμνοι των μπεκτασήδων

● Οι αλεβήδες συνδέονται με τους μπεκτασήδες, τιμώντας από κοινού τον Haji Bektash Veli (13ος αιώνας). Μάλιστα, οι μπεκτασήδες είχαν εντονότατη παρουσία όχι μόνον στη Μικρασία, αλλά και στα Βαλκάνια, ιδίως στην Αλβανία, τη “Βόρεια Μακεδονία” ή Βαρδαρία (αρχαία Παιονία), τη Βουλγαρία και την Ελλάδα, κυρίως στην Ήπειρο, τη Μακεδονία, την Θράκη, και την Κρήτη. Φαίνεται πως από το σύνολο των Βαλκανίων, μόνον στη Βοσνία δεν κατάφεραν να ριζώσουν. Έχουν και αυτοί κάποια κοινά με τους σιίτες, και ο δογματισμός τούς είναι ξένος, ενώ δέχτηκαν επιρροές από μυστικιστές σούφι, και κατηγορήθηκαν για πανθεϊσμό. Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ διέλυσε διάφορα τάγματα (μπεκτασήδων, γενιτσάρων, κλπ.) το 1826. Μετά από έναν αιώνα, το 1925, ο Μουσταφά Κεμάλ απαγόρευσε όλα τα τάγματα των δερβίσηδων σούφι, κλείνοντας και τους “τεκέδες” τους. Ανάλογα ενήργησε επίσης ο Ενβέρ Χότζα στην Αλβανία, απαγορεύοντας τις θρησκευτικές τελετές. Ο Κεμάλ και ο Χότζα ενήργησαν βάσει των αντιλήψεων και συμφερόντων τους. Θα περίμενε κανείς από τους ιθύνοντες των άλλων βαλκανικών κρατών, εκτός φυσικά εκείνων που βρίσκονται υπό την αιγίδα τής Άγκυρας, να πράξουν αναλόγως και να εκμεταλλευτούν τις αντιθέσεις σουνιτών-μπεκτασήδων, αφού οι μουσουλμάνοι των Βαλκανίων, στην πλειονότητά τους, είναι μπεκτασήδες. Όμως, ενεργώντας βλακωδώς, ως φορείς μισαλλόδοξης εξουσίας, στράφηκαν και αυτοί εναντίον τους, παραδίδοντάς τους στην Άγκυρα. Αυτό είναι που λένε “πολιτικοί με διορατικότητα”!

Αν και οι πιο πολλοί Βαλκάνιοι μουσουλμάνοι είναι μπεκτασήδες, τα βαλκανικά κράτη δεν εκμεταλλεύτηκαν τις αντιθέσεις τους με τους σουνίτες αλλά, ενεργώντας βλακωδώς, στράφηκαν εναντίον τους…

Χετταίος με πανδουρίδα

ΑΣ ΕΠΙΣΤΡΕΨΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΤΡΙΧΟΡΔΗ ΠΑΝΔΟΥΡΑ και τη μακραίωνή της ιστορία στη Μικρασία. Όργανα της οικογένειας του ταμπουρά, βάσει πληθώρας αρχαιολογικών στοιχείων, παίζονταν στην Ανατολία ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων. Λέει σχετικά ο Christian Poché:

“Ως γνωστόν, η Μικρά Ασία υπήρξε από τα πανάρχαια χρόνια η γη τής αφθονίας για το μακρυμάνικο λαούτο, όπως μαρτυρούν χεττιτικά αρχαιολογικά ευρήματα… Πολύ πριν από την αραβική Ισπανία, η ἐν λόγῳ γεωγραφική ζώνη εξυπηρέτησε ως γέφυρα ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση και, ως τέτοια, διέδωσε ανά τους αιώνες αυτά τα είδη των μακρυμάνικων λαούτων, που γέννησαν στην κλασική Ευρώπη την pandura, το colascione, τη mandora…

“Στην Τουρκία, αυτά τα λαούτα έχουν διαφορετικά ονόματα, αναλόγως με τις διαστάσεις τους, τους ανθρώπους που τα χρησιμοποιούν, και την χρήση τους. Ο τουρκμενικός όρος bağlama ή bağlamak, που κυριολεκτικά σημαίνει ‘δέσιμο’ (των χορδών στ’ όργανο), είναι αυτός που απαντάται συχνότερα, σε αντιπαραβολή με τον άλλον ευρείας χρήσης όρο: το saz, περσική λέξη που προσδιορίζει τη μουσική, το παίξιμό της σε οποιοδήποτε όργανο, ιδιαίτερα στο μακρυμάνικο λαούτο. Ένας τρίτος όρος, προφανώς ινδοϊρανικής προέλευσης, εξυπηρετεί επίσης το πλούσιο μουσικό λεξιλόγιο: tambura.⁽⁵⁾ Όπως εκείνοι που προηγήθηκαν, έτσι κι αυτός, που πιο πολύ τον προτιμούν οι Κούρδοι, προσδιορίζει ένα όργανο με έξι χορδές ανά ζεύγη.”

• ⁽⁵⁾ Εικάζω πως ο όρος ταμπουράς κατάγεται από την ασσυριακή πανδούρα, ή κάποια λέξη χεττιτική. Άρα, πιθανόν να πρόκειται για όρο μεσοποτάμιο-μικρασιάτικο, και όχι ινδοϊρανικό.

Νησιώτης με ταμπουρά (18ος αιώνας)

Έτσι, με την εξαίρεση των Κούρδων, ο όρος ταμπουράς αποφεύγεται στην Τουρκία σε συνάρτηση με το ἐν λόγῳ “μακρυμάνικο λαούτο”, γιατί στη λόγια αραβοπερσική μουσική τής Πόλης χρησιμοποιείται ένα συγγενικό, αλλά πολύ διαφορετικό όργανο, το ταμπούρ. Υπάρχει, μάλιστα, σε δυο παραλλαγές: ως νυκτό (η παλαιότερη), ή ως τοξωτό (yayli tambur), ανάλογα με τον τρόπο που παίζεται: με πλήκτρο (πένα), ή με δοξάρι. Στην Ελλάδα, φυσικά, αποφεύγεται για τον ίδιο λόγο ο όρος μπαγλαμάς σε σχέση με το σάζι, για να μην υπάρξει μπέρδεμα με το γνωστό μας ομώνυμο οργανάκι, δηλαδή το μικρό αδερφάκι τού μπουζουκιού.

Το μπουλγαρί

Δυστυχώς, η ετυμολογία αυτών των όρων, που αναφέρονται στις ποικίλες παραλλαγές τού ταμπουρά, δεν εξηγεί ποια μπορεί να είναι η καταγωγή τής λέξης μπουλγαρί. Αν αποκλείσουμε το ενδεχόμενο βουλγαρικής προέλευσης, τότε το μυαλό μας πάει στη λέξη vulgar, που σημαίνει το “χυδαίο” – δηλαδή το λαϊκό, των “κατώτερων” τάξεων! Το ενδεχόμενο αυτό, ή και η έκφραση “ὁ χύδην ὄχλος”, μα και ο χαρακτηρισμός τής δημοτικής γλώσσας ως “χυδαίας” και “μαλλιαρής”, δείχνουν πόσο ταξική, ρατσιστική, ή και σεξιστική, μπορεί να γίνει ενίοτε η γλώσσα – όχι, φυσικά, η ίδια, αλλά ο άνθρωπος που την ομιλεί…

● Οι λέξεις είναι καράβια και η ετυμολογία τους ο χάρτης των ταξιδιών τους μαζί με τους λαούς που τις χρησιμοποιούν. Ψάχνοντας τη γενεαλογία τού μπουλγαρί, διαπιστώνω πως η πρώτη μου εικασία είναι, κατά κάποιον τρόπο, σωστή: τελικά υπάρχει, όντως, “βουλγάρικη παράμετρος”. Μπορεί τ’ όργανο να μην προέρχεται από τη Βουλγαρία, αλλ’ από την Ανατολία, από τους Τουρκομάνους, ή Ογούζους τού Ταύρου· μπορεί να μην έχει άμεση σχέση με ανάλογα βαλκανικά λαουτοειδή (tambura, tamburica, ή bugarija)· όμως, τ’ όνομά του προέρχεται από τους πρωτο-Βούλγαρους, της Βουλγαρίας τού Βόλγα, με τους οποίους οι Τουρκομάνοι είχαν πάρε-δώσε. Αντίθετα, αυτοί οι Ουννο-Βούλγαροι δεν είχαν καμιάν επαφή με τους σλαβόφωνους Βούλγαρους των Βαλκανίων για πάνω από χίλια χρόνια.

Το μπουλγαρί εξαπλώθηκε στη Μεσόγειο, ιδίως στην Κρήτη και την Αίγυπτο. Ο Γάλλος μουσικολόγος Guillaume André Villoteau κατέγραψε το 1807 στο Κάιρο ένα tanbour boulghari, ή guitare de Bulgarie, μεταξύ άλλων ταμπουροειδών: bağlama, sharki, και bozuq (που μετεξελίχθηκε σε buzuq). Το μπουλγαρί ίσως να το έφεραν στην Κρήτη Μικρασιάτες πρόσφυγες στη δεκαετία τού 1920, ή μάλλον παιζόταν ήδη από τον 19ο αιώνα τουλάχιστον, από χριστιανούς και μουσουλμάνους. Ο Φουσταλιέρης λ.χ. αγόρασε το πρώτο του μπουλγαρί το 1924, αφού το είδε στα χέρια παλαιότερων μουσικών. Παίζεται ακόμη, κυρίως ως σολιστικό όργανο, και όχι πια για συνοδεία, ρόλο τον οποίον ανέλαβε σταδιακά το λαούτο.

Το μπουλγαρί έχει 16-22 κινητούς (μ)περντέδες, όμως κάποιοι μουσικοί, όπως ο Φουσταλιέρης, τους αντικατέστησαν με σταθερά τάστα. Πρόκειται για το βασικό όργανο των ταμπαχανιώτικων, ή μανέδων, που συγγενεύουν με τα ρεμπέτικα, και υποτίθεται πως καλλιέργησαν οι “Τουρκο-Κρητικοί”. Είναι αστικά τραγούδια μ’ επιρροές μικρασιάτικες, συριακές, ή και αραβοανδαλουσιανές. Οι δεξιοτέχνες στο μπουλγαρί είναι τώρα ο Ross Daly και ο Περικλής Παπαπετρόπουλος.

Γιοβάν Τσαούς και Φουσταλιέρης

Όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα, το μπουλγαρί τού Φουσταλιέρη, παράλληλα με τα όργανα του Γιάννη Εϊτζιρίδη (ή και Ετσειρίδη), του περιώνυμου Γιοβάν Τσαούς, ήταν οι μοναδικοί ταμπουράδες που μπόρεσε να καταγράψει στην Ελλάδα η δισκογραφία. Όμως, τι κρίμα! Είναι όργανα που δεν φαίνεται να έχουν και μεγάλη σχέση με τους ταμπουράδες των αγωνιστών τού 1821: το μπουλγαρί αποτελεί κρητική ιδιαιτερότητα, ενώ τα όργανα του Εϊτζιρίδη είναι μικρασιάτικα – συνεπώς, ακατάλληλα για την αποκατάσταση του ήχου τού ελληνικού ταμπουρά.

Γιοβάν Τσαούς

Ο Γιοβάν Τσαούς, ο Γιάννης ο λοχίας, γεννήθηκε στον Πόντο και, καθώς λένε, συνεργάστηκε με περίφημους μουσικούς και τραγουδιστές, παίζοντας ως και στην Αυλή τού σουλτάνου. Στην Ελλάδα, ωστόσο, όπου ήρθε μετά από την καταστροφή τού 1922, “δεν ανέβηκε ποτέ του σε πάλκο, γιατί φαινόταν να διαφωνεί με τον τρόπο λειτουργίας των μουσικών: παρέμεινε ένας ψυχαγωγός τής παρέας του.” Αυτό, τουλάχιστον, λέει ο Παναγιώτης Κουνάδης. Πράγμα που σημαίνει πως ο ρόλος τού διασκεδαστή δεν του άρεσε καθόλου, αφού ήταν μαθημένος αλλιώς στη Μικρασία και την Πόλη:

“Ἡ ἀραβοπερσοτουρκικὴ μουσική”, παρατηρούσε ο Νίκος Στεφανίδης, που έπαιζε κανονάκι, “ἐκτελεῖτο παλαιότερα ἀπὸ τοὺς μουσικοὺς μὲ σάζια-μπαγλαμάδες, μπουζούκια καὶ ντέφια στὰ λαϊκὰ τραγούδια. Στὴν σοβαρὰν δὲ μουσικὴν ἐκτελεῖτο ἀπὸ ὀρχήστρα, ἡ ὁποία ὠνομάζετο ince saz (λεπτῶν ὀργάνων), ἀποτελούμενη ἀπὸ τὰ ἑξῆς ὄργανα: τὸ tambur (πανδουρίς), τὸ ψαλτήριον – τὸ κανονάκι, ὅπως ὀνομάζεται στὴν Ἑλλάδα καὶ kanun στοὺς Ἄραβας καὶ Τούρκους – τὸ βιολί, τὸ οὔτι, τὸ νέυ (ὁ ἐκ καλάμου πλαγίαυλος). Οἱ ὀρχῆστρες εἶχαν καὶ τοὺς τραγουδιστάς, οἱ ὁποῖοι ὠνομάζοντο χανεντέδες. Ἦταν καλλίφωνοι, ἔπαιζαν καὶ τὸν νταϊρέ – τὸ ντέφι – κρατῶντας τοὺς διαφόρους ρυθμοὺς τῶν ἐκτελουμένων μελωδιῶν..

“Ὅταν ἔπαιζε ἡ ὀρχήστρα καὶ τραγουδοῦσαν οἱ χανεντέδες, ἐπικρατοῦσε ἄκρα σιωπὴ εἰς τὰ κέντρα. Ἀκόμη καὶ τὰ γκαρσόνια δὲν μετεκινοῦντο ἀπὸ τὶς θέσεις των. Μόνον εἰς τὰ διαλείμματα, ποὺ σταματοῦσεν ἡ ὀρχήστρα, τὸ κοινὸν συζητοῦσε ἤ παρήγγειλε στὰ γκαρσόνια αὐτὸ ποὺ ἤθελεν. Ἐάν ἐπιθυμοῦσε κανεὶς κάτι νὰ παίξει ἡ ὀρχήστρα, ἐντὸς φακέλου ἔβαζε τὴν κάρτα μὲ τὴν παραγγελίαν καὶ τὸ ἀνάλογον ποσόν-φιλοδώρημα, καὶ τὸ ἔστελνε εἰς τοὺς καλλιτέχνας μὲ τὸ γκαρσόνι, ὅπως ἐκτελέσουν τὸ τεμάχιον ποὺ ἤθελε. Τέτοια τάξις ὑπῆρχε στὰ κέντρα, ποὺ στὶς παλαιὲς ἐποχὲς οὔτε μεγάφωνα εἶχαν, οὔτε ἐνισχυτάς, καὶ μ’ ὅλον ποὺ παίζανε ἐκ τοῦ φυσικοῦ, ἤκουον οἱ ἀκροαταὶ τῶν μεγάλων κέντρων, ποὺ ἀνήρχοντο πολλάκις ἄνω τῶν 500-1000, διότι ἐπικρατοῦσε ἄκρα ἡσυχία”…

Παναγιώτης Τούντας

Όταν έχεις μάθει έτσι – παίζοντας τέτοια μουσική υψηλών προδιαγραφών, με τέτοιους συνεργάτες και μπροστά σε τέτοιο κοινό – πώς είναι δυνατόν να περιοριστείς στον ρόλο τού διασκεδαστή; Ο Τσαούσης, λοιπόν, προτίμησε ν’ ανοίξει… ραφείο, που το μετέτρεψε αργότερα σε ουζερί, παίζοντας για την ευχαρίστησή του σίγουρα, και όχι προς τέρψιν των θαμώνων ενός κέντρου διασκέδασης. Ευτυχώς, γνωρίστηκε με τον σπουδαίο Παναγιώτη Τούντα, τον μεγαλύτερο συνθέτη τού σμυρναίικου, και καλλιτεχνικό διευθυντή εταιριών δίσκων, κι έτσι ηχογράφησε κάποια από τα δικά του τραγούδια, του Τούντα, και μερικών άλλων συνθετών. Αυτές οι λίγες ηχογραφήσεις (καμιά εικοσαριά όλες κι όλες) έγιναν κατά τη διετία 1935-36, οπότε, λόγω της επιβολής τής μεταξικής λογοκρισίας, στον στίχο, αλλά και στη μουσική (και στη μουσική!), ο Τσαούσης φαίνεται να εγκατέλειψε την ιδέα να συνεχίσει, όπως έκαναν και κάποιοι άλλοι, σαν τον Βαγγέλη Παπάζογλου, τον Γιώργο Μπάτη, και τον Αρτέμη, τον Ανέστη Δελιά (βλέπε Χρονικό 13, υποσημείωση 3).

Όμως, οὐκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ… Αυτές οι ελάχιστες – έστω – στιγμές στο studio αποτυπώνουν τη δεξιοτεχνία τού μουσικού, που έγινε κάτι σαν δάσκαλος των πρωταγωνιστών τού πειραιώτικου ρεμπέτικου: του Μπάτη, του Δελιά, του Μάρκου Βαμβακάρη, του Στράτου Παγιουμτζή – της Ξακουστής Τετράδος τού Πειραιά. Από αυτόν έμαθαν τον χειρισμό ποικίλων μουσικών δρόμων, ή τα διάφορα κουρδίσματα, τα ντουζένια, μα και την τέχνη τού αυτοσχεδιασμού, του ταξιμιού. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με το ιδιαίτερο προσωπικό του ύφος, και τα “δύστροπά” του όργανα, που δεν τολμούσαν… να τ’ αγγίξουν, έστω, οι μπουζουξήδες τού ρεμπέτικου, δημιούργησαν έναν μύθο γύρω από τ’ όνομα του Γιοβάν Τσαούς, του… “Sgt. Iován”.⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ Ο “Sgt. Pepper” – που “χάρισε” στους Beatles το αριστούργημά τους – ήταν ένα φανταστικό πρόσωπο. Στην Ελλάδα, ο “Sgt. Iován” ήταν πραγματικό. Τι κρίμα, όμως: κανείς δεν σκέφτηκε να δημιουργήσει κάποια… Sgt. Iován’s Lonely Hearts Club Band!

Canción Malagueña, του George Apperley (1931)

Οι μουσικοί δεν έχουν διέξοδο από τον κλοιό τού κυκλώματος
διασκέδασης: δεν υπάρχει παράλληλο κύκλωμα ψυχαγωγίας.

Δυστυχώς, στη σύγχρονη Ελλάδα, οι μουσικοί δεν είχαν – ούτε έχουν βέβαια – καμιά διέξοδο από τον ασφυκτικό κλοιό τού κυκλώματος της διασκέδασης (κέντρα, πανηγύρια, κλπ.). Δεν υπήρξε, δηλαδή, κάποιο παράλληλο κύκλωμα ψυχαγωγίας, και σε βάση επαγγελματική. Στην Ανδαλουσία, αντίθετα, ως τη δεκαετία τού ’60, όταν το flamenco δεν είχε ακόμη μετεξελιχθεί σε συναυλιακό και θεατρικό,⁽⁷⁾ οι καλλιτέχνες του χωρίζονταν σε δυο μεγάλες κατηγορίες: από τη μια μεριά, ήταν οι εμπορικοί διασκεδαστές, που εργάζονταν σ’ επιχειρήσεις τύπου tablao, και απ’ την άλλη, οι αυθεντικοί ψυχαγωγοί, που απασχολούσαν οι aficionados στα γλέντια τους, τις juergas.

• ⁽⁷⁾ Συναυλιακό και θεατρικό flamenco: με πρωταγωνιστές τούς κιθαρίστες και τους χορευτές, αντίστοιχα: οι πάλαι ποτέ κορυφαίοι, κατά την παραδοσιακή ιεραρχία τού flamenco, ἤτοι οι τραγουδιστές, μοιάζουν εκτοπισμένοι – όπως είναι το αυθεντικό cante jondo και το duende, που δεν συχνάζουν σε θέατρα ή αίθουσες συναυλιών…

Στέλιος Φουσταλιέρης

Ο άλλος παραδοσιακός μάστορας του ταμπουρά, ο Στέλιος Φουσταλιέρης, ή Φουσταλιεράκης, όπως και ο μόνιμος συνεργάτης του, ο έξοχος τραγουδιστής Γιάννης Μπερνιδάκης, ή Μπαξεβάνης, ανήκαν στη μεγάλη φουρνιά μουσικών και τραγουδιστών, που εμφανίστηκε στο Ρέθυμνο του μεσοπολέμου. Εκείνη την εποχή, τα κύρια συνοδευτικά όργανα της λύρας ήταν το μπουλγαρί και το μαντολίνο, μας πληροφορεί ο Λάμπρος Λιάβας. Αργότερα τ’ αντικατέστησε το λαούτο. Ο Φουσταλιέρης, όμως, κατάφερε να κάνει το μπουλγαρί όργανο σολιστικό, και συνεργάστηκε με δυο Μικρασιάτες μουσικούς, που έπαιζαν ούτι και σαντούρι. Ήταν από εκείνους που κατέφυγαν στη μεγαλόνησο μετά από την καταστροφή τού ’22. Θα πρέπει, λοιπόν, να τον “μπόλιασαν” με στοιχεία από τη μουσική τής αρχικής κοιτίδας τού οργάνου του. Δυστυχώς, από τη συνεργασία αυτή δεν υπάρχουν ηχογραφήσεις.

Αργότερα ήρθε σε άμεση συνάφεια με τον ήχο τού πειραιώτικου ρεμπέτικου. Ήταν κατά την περίοδο 1933-37, που έμεινε στον Πειραιά, και γνωρίστηκε κι αυτός με τον Μπάτη, τον Μάρκο, τον Στράτο και άλλους ρεμπέτες, όπως και με τον Τούντα, με τον οποίο συνεργάστηκε δισκογραφικά. Αλλά η συγκομιδή κι εδώ είναι πενιχρή: μόλις 24 δίσκοι.

Συναντήθηκαν, άραγε, οι δυο μάστορες του ταμπουρά, ο Γιοβάν Τσαούς και ο Φουσταλιέρης; Υπήρξε ανταλλαγή γνώσεων κι εμπειριών; Έχοντας τόσους κοινούς γνωστούς, θα περίμενε κανείς να έχει γίνει αυτή η γνωριμία. Όμως, σχετικές πληροφορίες δεν υπάρχουν.

Ο Τσαούσης πέθανε στα 49 του, το 1942, μέσα στην κατοχή που “ξεπάστρεψε” την πλειονότητα της αφρόκρεμας των Ελλήνων μουσικών και τραγουδιστών: των Μικρασιατών προσφύγων. Δεν μπόρεσαν κατά τα φαινόμενα ν’ αντέξουν τόσο σύντομα έναν ακόμη Γολγοθά. Ο Φουσταλιέρης, αντίθετα, έφυγε πλήρης ημερών, μετά από πενήντα χρόνια, το 1992, στα 81 του. Καθώς ήταν σίγουρα ο… “τελευταίος των Μοϊκανών” από τους – έτσι κι αλλιώς – μετρημένους στα δάχτυλα παραδοσιακούς μάστορες του ταμπουρά, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς πως τράβηξε την προσοχή των αρμοδίων. Αυτό θα είχε ίσως συμβεί σε οποιαδήποτε άλλη χώρα. Όχι στη Βαλκάνια Ελλάδα…

Το 1987, ἤτοι όταν ο Φουσταλιέρης ήταν ακόμη ἐν ζωῇ, είχα μια ραδιοφωνική συζήτηση με τον Σάκη Παπαδημητρίου και τον Ross Daly – ο οποίος έκλεισε την κουβέντα ὡς ἑξῆς:

“Η Κρήτη, συγκριτικά με άλλα μέρη, διατηρεί την παράδοση κάπως περισσότερο, με την έννοια ότι ανανεώνεται. Αλλά επειδή δεν έχουν γίνει ειδικές μελέτες πάνω στη μουσική, ούτε καταγραφές, με κάθε δεκαετία που περνά, οι απώλειες είναι τρομερές. Στα λίγα χρόνια που είμαι εγώ εκεί, γνώρισα παλαιούς οργανοπαίχτες που έχουν πεθάνει και που, μαζί τους, χάθηκαν ολόκληρα αρχεία. Κι απέμειναν πολύ λίγοι.

Στέλιος Φουσταλιέρης, Γιώργης Γκόγκας,
Κωστας Μουντάκης, Ross Daly

“Υπάρχει ο Φουσταλιέρης, ο τελευταίος που παίζει μπουλγαρί. Είναι 75άρης, αλλά κανείς δεν έχει πάει μ’ ένα μαγνητόφωνο να του πει: ‘Παίξε – κι όποτε βαρεθείς, σταμάτα!’ Αυτό, όμως, δεν μπορεί να το κάνει ένας ιδιώτης, γιατί ο Φουσταλιέρης θα φοβηθεί ότι θα τον εκμεταλλευτεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ένας κρατικός φορέας ξεπερνάει πολύ εύκολα όλα τα προβλήματα, και ο άλλος, σαν άνθρωπος με παλιά νοοτροπία, το παίρνει το θέμα με άλλη ζεστασιά. Έστω κάτι τέτοιες δουλειές, τώρα που είναι ακόμα καιρός”…

● Ο καιρός πέρασε, ο Φουσταλιέρης πέθανε, οι σύντεχνοί του τον ακολουθούν, όμως καμιά ηχογράφηση δεν έγινε. Και μιλάμε για μηδαμινή δαπάνη. “Ἑλλάς το μεγαλείο σου”…

● Ύστερα από μια δεύτερη, ψύχραιμη ματιά, αναρωτιέμαι μήπως – ως… αεροβάμων – έχω “υπερβολικές απαιτήσεις” από ένα κράτος που ενδιαφέρθηκε ποσῶς για την ουσία των Ἀπομνημονευμάτων τού Μακρυγιάννη. Γιατί, άραγε, να νοιαστεί για τον τρόπο που έπαιζε τον ταμπουρά του; Πόσο, μάλλον, για τον Φουσταλιέρη και το μπουλγαρί του…

● Γι’ αυτό, λοιπόν, μόνη μας ελπίδα είναι να ισχύσει παραφρασμένος ο στίχος ενός πανέμορφου παλιού σκοπού, του Σταφιδιανού, που έπαιζε απαράμιλλα ο Φουσταλιέρης στο μπουλγαρί, έχοντας δίπλα έναν εκπληκτικό Μπαξεβάνη:

“Ο φουσταλιέρικος σκοπός παλιώνει, μα δεν λιώνει”…

Επόμενο Χρονικό 10. Η… “ΓΛΩΣΣΑ-ΗΛΙΟΣ” ● Γλωσσολογία à la Τurca ● İsmail Beşikçi και Κούρδοι ● Αιγυπτιακή, Ελληνοβυζαντινή, Αραβοπερσική, Τουρκική Μουσική ● Αφομοίωση Μέσω Θρησκείας και Γλώσσας ● Σχολές Αραβικής Μουσικής

• >> Χρονικό 10. Η… “ΓΛΩΣΣΑ-ΗΛΙΟΣ”
• << Χρονικό 8. ΥΒΡΙΔΙΩΝ ΥΒΡΙΣ

Ο Ross Daly παίζοντας tarhu