Χρονικό 9. TΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟΝ ΤΡΙΧΟΡΔΟΝ

Χρονικό 9. TΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟΝ ΤΡΙΧΟΡΔΟΝ

/ENGLISH/ Chronicle 9. THE CELEBRATED TRICHORDON

Πέρσικο setar (τρίχορδο).
Το ινδικό sitar είναι μάλλον μετεξέλιξή του. Η κιθάρα
έχει την ίδια ετυμολογία.

● Flamenco και Ρεμπέτικο, Κιθάρα και Μπουζούκι
● Τροπική και Συγκερασμένη Μουσική ● Ross Daly
● Ταμπουράδες ● Ασίκηδες ● Γιοβάν Τσαούς και Φουσταλιέρης ● Ψυχαγωγία και Διασκέδαση

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Ο,ΤΙ ΕΙΝΑΙ Η ΚΙΘΑΡΑ ΓΙΑ ΤΟ FLAMENCO, είναι και το μπουζούκι για το ρεμπέτικο: ο ήχος τους είναι ο απολύτως αναγκαίος όρος – sine qua non, που λένε – για την ερμηνεία είτε του ενός, είτε του άλλου είδους. Και όμως, τα όργανα αυτά θα μπορούσαν να θεωρηθούν ακατάλληλα μάλλον για τέτοια μουσικά ιδιώματα.

Το ρεμπέτικο, κυρίως, αλλά επίσης το flamenco, σε μεγάλο βαθμό, ως προς τα μελωδικά θέματα, υπάγονται στην τροπική μουσική: ἤτοι, το τραγούδι τους αναπτύσσεται έχοντας ως βάση όχι απλές κλίμακες, αλλά μουσικούς τρόπους, ήχους, ή δρόμους, με ιδιαίτερο χαρακτήρα, ύφος, και ήθος ο καθένας, και με ποικίλα διαστήματα, σαφώς περισσότερα από τα συγκερασμένα-­εξισωμένα τής δυτικοευρωπαϊκής μουσικής. Στη συνοδεία, ωστόσο, κυριαρχεί η δυτική αντίληψη των συγχορδιών και των μελωδικών φράσεων από συγκερασμένα όργανα: τα τάστα τού μπουζουκιού και της κιθάρας είναι τοποθετημένα έτσι ώστε ν’ αποδίδουν αυτά τα εξισωμένα διαστήματα, δηλαδή μόνον τις νότες τού πιάνου. Η ἐν λόγῳ αντίφαση, φυσικά, δημιουργεί ποικίλα προβλήματα, θέτει περιορισμούς, μα ταυτόχρονα χαρίζει μιαν ομορφιά, που λαμπρύνει τη μουσική τέχνη, όταν καλλιεργείται στο μεταίχμιο διαφορετικών πολιτισμικών χώρων. Οι ερμηνευτές της μοιάζουν με ακροβάτες, που ισορροπούν μεταξύ δυο κόσμων.

Ρεμπέτικο ή flamenco: τροπική μουσική
συνοδείᾳ συγκερασμένων οργάνων

Μπουζούκι

Η τελική διαμόρφωση της κιθάρας, όπως έχουμε δει, έγινε παράλληλα με την ανάπτυξη της ευρωπαϊκής μουσικής, από την Αναγέννηση κι έπειτα, με την πολυφωνία, την αντίστιξη, και τα λοιπά της χαρακτηριστικά (βλέπε Χρονικό 7, Από την αρχαία κιθάρα στη σύγχρονη). Άρα, οι σχέσεις οργάνου και μουσικής είναι αρμονικές. Αντίθετα, το μπουζούκι, ως νεόκοπο, παρουσιάζει διχασμό προσωπικότητας. Έστω και αν δεν μπορεί να παιχτεί με τεχνικές τής κλασικής κιθάρας, οι οποίες έχουν παρεισφρήσει στο flamenco, ακολουθεί και αυτό, θέλοντας και μη, τον δρόμο τού σταδιακού εξευρωπαϊσμού τού ρεμπέτικου, καθώς οι κλίμακες, μείζονες κι ελάσσονες, υποκαθιστούν τους ποικίλους τρόπους, ήχους, ή δρόμους.

Οι ριζικές αλλαγές προσανατολισμού ενός είδους μουσικής αποτυπώνονται μ’ ευκρίνεια στα όργανά της. Αν και η ίδια δεν μας δείχνει ποτέ το πρόσωπό της, η μεταμόρφωση ενός οργάνου είναι ορατή διὰ γυμνοῦ ὀφθαλμοῦ. Βλέπουμε, λοιπόν, το μπουζούκι να υφίσταται μετάλλαξη, και από τρίχορδο που ήταν να γίνεται τετράχορδο, και συνάμα ηλεκτρικό, ενώ αλλάζει και το κούρδισμα, με την υιοθέτηση εκείνου της κιθάρας, για να διευκολύνονται οι βιρτουοζισμοί. Αυτό το τετράχορδο… “κιθαροποιημένο” μπουζούκι καθιερώνεται από τον – αρχικά κιθαρίστα – Μανώλη Χιώτη, αν και δεν ήταν δική του επινόηση. Όλα αυτά, σημειωτέον, συμβαίνουν ενώ το ρεμπέτικο πνέει τὰ λοίσθια.

Μεταλλάξεις μπουζουκιού πριν και μετά από το ρεμπέτικο:
αρχικά “μαντολινοποιείται”, κι έπειτα “κιθαροποιείται”
ως τετράχορδο και συνάμα ηλεκτρικό όργανο.

Πολίτικο λαούτο (λάφτα) με (μ)περντέδες

Πρόκειται για τη δεύτερη μετάλλαξη του οργάνου. Η πρώτη έγινε πριν από την εμφάνιση του ρεμπέτικου στο προσκήνιο, όταν το μπουζούκι, ως “ἄσωτος υἱός”, ξέκοψε από την οικογένεια του ταμπουρά που το ανέθρεψε, κι έγινε Φραγκολεβαντίνος: τότε έχασε την ταμπουροειδή του εμφάνιση, μα και τους κινητούς δεσμούς, τους (μ)περντέδες, για την προσαρμογή των διαστημάτων ανάλογα με τον εκάστοτε τρόπο. Στην θέση τους τοποθετήθηκαν τα πολύ λιγότερα, σταθερά μεταλλικά τάστα, που αποδίδουν μόνον τα συγκερασμένα διαστήματα, ενώ έγιναν και άλλες κατασκευαστικές αλλαγές, έχοντας πάντα πρότυπο το μαντολίνο. Ἐν ὀλίγοις, τ’ όργανο αρχικά… “μαντολινοποιήθηκε”. Συνέχισε να “μιλάει” ελληνικά, αλλά με μια κάποια ξενική “προφορά”…⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Με δεδομένα τα σταθερά τάστα, και τα συγκερασμένα διαστήματά τους, ο μόνος τρόπος για να προσεγγίσει κανείς τον πρωταρχικό ήχο τού ρεμπέτικου, δηλαδή τον ήχο τής τροπικής μουσικής, είναι τα διάφορα κουρντίσματα, τα λεγόμενα ντουζένια,(*) ανάλογα με τον μουσικό δρόμο. Ο μόνος μπουζουξής που άκουσα να χρησιμοποιεί ντουζένια στο πρόγραμμά του (και όχι σε κάποια ειδική εκδήλωση, ή εκπομπή μουσικολογικού χαρακτήρα) είναι ο… κιθαρίστας Δημήτρης Μυστακίδης. Ενώ, λοιπόν, το υπόλοιπο πρόγραμμα ευνοούσε το primo-secondo, τα ντουζένια απαιτούσαν ισοκρατήματα – που πάει να πει πως ο ήχος και το ήθος τής Ανατολής είχαν επικρατήσει της δυτικότροπης “αρμονίας”.
  (*) Düzen: κούρντισμα, αρμονία (τουρκιστί)].

Και όμως, υπάρχει ἐν χρήσει ένα είδος μπουζουκιού, που έμεινε πιστό στην καταγωγή του, και δεν κρύβει πως είναι αδερφάκι τού ταμπουρά. Πρόκειται για το αραβικό μπουζούκι, το τρίχορδο buzuq, ή bozuq, που παίζεται στην πάλαι ποτέ αρχαία Φοινίκη: στον Λίβανο και τη γύρω περιοχή. Η χώρα των κέδρων είναι αυτή που ανέδειξε και τον μεγαλύτερο δεξιοτέχνη τού οργάνου στη σύγχρονη εποχή: τον τσιγγάνικης καταγωγής Ματάρ Μουχάμαντ,⁽²⁾ που μπορεί να έκανε να… χλομιάσει μέχρι και ο “τετράχορδος” Χιώτης, παρά τον θαυμασμό που λέγεται πως έτρεφε για το παίξιμό του ο μέγας Jimi Hendrix!

• ⁽²⁾ Ο Ματάρ, σημειωτέον, είχε στο ρεπερτόριό του και το σφουγγαράδικο τραγούδι Ντιρλαντά, που περιέλαβε το 1969 ο Διονύσης Σαββόπουλος στο Περιβόλι τού τρελού, και η πατρότητα του οποίου απασχόλησε την ελληνική δικαιοσύνη το 1973. Παρά την κατάθεση του Γιάννη Παπαϊωάννου ότι ξέρει το τραγούδι από παλιά αφού είναι παραδοσιακό, ή παρ’ όλο που ήδη από το 1970 είχε γίνει διεθνής επιτυχία από την Dalida, που το ηχογράφησε στα γαλλικά και ιταλικά ως Darla dirladada, το δικαστήριο αποφάνθηκε ότι θα πρέπει ν’ αναγράφεται στον δίσκο (σε παρένθεση), δίπλα στον τίτλο τού τραγουδιού: “Διασκευή Σαββόπουλου. Σύνθεσις Π. Γκίνη ή δημώδες”… Διαλέγετε και παίρνετε! Το Ντιρλαντά έχει τραγουδηθεί και στα σερβικά, τα φινλανδικά, τα εβραϊκά, και άλλες γλώσσες. Στα ελληνικά το έχουν ηχογραφήσει επίσης οι Δόμνα Σαμίου, Νίκος Ξυλούρης, Μαρινέλλα, και άλλοι.

Σταυροφορίες και Lebensraum – Ουρβανός, Hitler και σιωνιστές

Μοιάζουν όλα αυτά με μια σύγχρονη εκδοχή τού παμπάλαιου ανταγωνισμού – μα και της άμιλλας, των ανταλλαγών – μεταξύ Φοινίκων κι Ἑλλήνων στην διαδικασία τού αποικισμού τής Μεσογείου: οι πρώτοι στη νότια πλευρά τής λεκάνης, οι δεύτεροι στη βόρεια – χωρίς όμως ν’ αποκλείονται οι εκατέρωθεν διεισδύσεις. Είναι ο ίδιος ανταγωνισμός, που συνεχίστηκε (και συνεχίζεται και τώρα) με άλλους πρωταγωνιστές: Ρώμη και Καρχηδόνα, Βυζάντιο και Άραβες – ώσπου ενέσκηψαν οι σταυροφόροι, ανατρέποντας το status quo στη mare nostrum. Βλέπετε, λοιπόν, πόσο παλαιές είναι οι “σφαίρες επιρροής”, από τις οποίες προέκυψε εσχάτως, ως καοήθης όγκος, η έννοια του “ζωτικού χώρου” (γερμανιστί: Lebensraum)…

● Ο πάπας Ουρβανός Β΄ εκφώνησε τη σημαντικότερη ίσως ομιλία τού Μεσαίωνα στις 27 Νοεμβρίου τού 1095, εγκαινιάζοντας τις Σταυροφορίες, όταν κάλεσε τους χριστιανούς σε πόλεμο εναντίον τού Ισλάμ. Κατά τον χρονικογράφο Ροβέρτο τον Μοναχό, ο ποντίφηκας διακήρυξε μεταξύ άλλων και τα εξής:

“… αυτή η γη που τώρα κατοικείτε, κλειστή ολόπλευρα με θάλασσα ή βουνοκορφές, είναι πολύ στενή για τον μεγάλο σας πληθυσμό… Με δυσκολία παράγει αρκετή τροφή για όσους την καλλιεργούν… Ξεκινήστε στον δρόμο για τον Πανάγιο Τάφο. Αρπάξτε αυτήν τη γη από μια πρόστυχη φυλή και υποτάξτε την… Dieu li volt! [Είναι θέλημα Θεού!]”

● Πόσο ταυτίζονται, όντως, τα λόγια τού πάπα μ’ εκείνα του Hitler: “Ο πληθυσμός μας”, κραύγαζε, “είναι πολύ μεγάλος για να τραφεί από τους δικούς μας πόρους.” Η Γερμανία, ως προς τον “φυλετικό πυρήνα, είναι τόσο πυκνοκατοικημένη”, ώστε δικαιούται “ευρύτερο ζωτικό χώρο από άλλους λαούς.” Όσο για την “πρόστυχη φυλή” τού Ουρβανού, ήταν ο ανατολικοευρωπαϊκός σλαβικός πληθυσμός για τους Ναζί… Από πάρα πολύ παλιά, λοιπόν, το Βατικανό είχε νοοτροπία ανάλογη του φασισμού. Δεν επρόκειτο για… κεραυνοβόλο έρωτα! (Βλέπε και Χρονικά 23-24: Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού).

● Η ιστορική ειρωνεία γίνεται ακόμη μεγαλύτερη, αν σκεφτούμε ότι κάποια από τα θύματα των Ναζί, οι Εβραίοι, υπό σιωνιστική ηγεσία, υιοθέτησαν ολοψύχως και κατά λέξη την έκκληση του Ουρβανού, αλλά και την θεωρία και πράξη τού Χίτλερ, περί “ζωτικού χώρου”, καταπατώντας τα εδάφη τής “πρόστυχης φυλής”…

Ταμπουράς, πανδούρα και τρίχορδον

Ποια να είναι η προέλευση αυτού του οργάνου στις ποικίλες παραλλαγές του; Κατά τα φαινόμενα, η Ασσυρία, όπως έγραψε ο Πολυδεύκης περί πανδούρας. Και πώς έφτασαν αυτές οι παραλλαγές ως τις μέρες μας, σε Λεβάντε κι Ἑλλάδα, χωρίς να συγκινήσουν τους υπόλοιπους Άραβες, ούτε και τους Τούρκους, που βρέθηκαν, στο μεταξύ, στον ενδιάμεσο χώρο; Εδώ μόνον εικασίες μπορεί να κάνει κανείς. Πόσο μάλλον που, σύμφωνα με το Ετυμολογικό Λεξικό τής Κοινής Νεοελληνικής, του Νικόλαου Ανδριώτη, η λέξη μπουζούκι θεωρείται πως έχει τουρκική προέλευση (büzük).⁽³⁾ Ἰδοὺ ακόμη μια από τις πάμπολλες παραξενιές τής ετυμολογίας: νονός ενός οργάνου να είναι κάποιος που αδιαφορεί γι’ αυτό.

• ⁽³⁾ Στην πραγματικότητα, όταν οι Τούρκοι λένε büzük, εννοούν ένα είδος bağlama· και όταν λένε bağlama, εννοούν το saz.(*) Συνεπώς, οι όροι μπουζούκι και μπαγλαμάς είναι δάνεια από την τουρκική γλώσσα, για τον προσδιορισμό διαφορετικών, αν και συγγενικών, οργάνων τής οικογένειας του ταμπουρά, που απλώνεται ως και την Ινδία, με τ’ όργανο-ισοκράτη tanpura. Σημειωτέον, επιπλέον, πως ο όρος tambour αναφέρεται και σε κάποια είδη τυμπάνων. Στην κατηγορία των κρουστών βρίσκουμε και άλλους παράγωγους όρους, όπως ταμπούρλο, και ταμπούρο, tambora και tabor.
  (*) Κάποιοι παρήγγειλαν να τους φέρουν “κανένα μπαγλαμαδάκι” από την Πόλη… Φαντάζεστε τι επακολούθησε!

● Ο όρος μπουζούκι προέρχεται μάλλον από το περσικό ταμπουροειδές tanbur e bozorg.

Ross Daly

Σήμερα, δυστυχώς, δεν ξέρουμε πώς ακριβώς παιζόταν ο ταμπουράς κατά τον 19ο αιώνα στην Ελλάδα. Το παίξιμό του, πάντως, πρέπει να ήταν αρκετά διαφορετικό από το μπουζούκι, αλλά και από το σημερινό – τουλάχιστον – μικρασιάτικο σάζι, παρ’ όλο που οὐκ ὀλίγοι θέλουν να μας πείσουν περί του αντιθέτου, επειδή, ναι μεν κρατούν στα χέρια τους σάζι – ένα από τα όργανα της οικογένειας των ταμπουροειδών, όπως εξελίχθηκε στον χώρο τής Μικράς Ασίας – αλλά δηλώνουν “διδάσκαλοι του ταμπουρά”. Χαρακτηριστικά για τις προσπάθειες προσέγγισης του ταμπουρά είναι τα λόγια τού Ross Daly:

“Στην Ελλάδα, τα τελευταία χρόνια, έχει γίνει πολύς λόγος σε διάφορα μουσικά γυμνάσια, εκπαιδευτικά ιδρύματα, μουσικές σχολές και αυτοαποκαλούμενα ωδεία, για ένα όργανο, που αναφέρει η ελληνική ιστορία, και που ονομαζόταν ταμπουράς. Τ’ όργανο αυτό δεν έφτασε μέχρι τις μέρες μας. Δεν έχουμε κάποια συνεχιζόμενη παράδοση από την αρχαιότητα, που λένε ότι κατάγεται ο ταμπουράς, ως σήμερα. Έχουμε παλαιές περιγραφές Βυζαντινών θεωρητικών, λαογραφικές περιγραφές, ή αναφορές σε βιβλία, ξέρουμε λίγο-πολύ πώς κουρδιζόταν, πώς ήταν η μορφή του. Αλλά δεν έχουμε ακούσει το παίξιμό του.”.

● Τρίχορδον: ἕνα ἔγχορδο ὄργανο μὲ τρεῖς χορδές, τῆς οἰκογένειας τοῦ λαούτου, ὀνομαζόμενο πανδούρα, πανδουρὶς καὶ πάνδουρος. Ἦταν ἴσως τὸ μοναδικὸ ὄργανο μὲ βραχίονα, χέρι, ποὺ χρησιμοποιήθηκε ἀπὸ τοὺς Ἕλληνες. Στοὺς Ἀλεξανδρινοὺς χρόνους, τὸ ὄνομα πανδούρα χρησιμοποιοῦνταν γιὰ νὰ δηλώνει καὶ ὁλόκληρη τὴν οἰκογένεια ὅμοιων ὀργάνων ποὺ παίζονταν μὲ πλῆκτρο. Ὅπως λέει ὁ Sachs: “εἶχε ἕναν μακρὺ βραχίονα (χέρι)…, μικρὸ σῶμα, τάστα καὶ τρεῖς χορδές”. Κατὰ τὸν Πολυδεύκη: “τρίχορδον δέ, ὅπερ Ἀσσύριοι πανδούραν ὠνόμαζον· ἐκείνων δ’ ἦν καὶ τὸ εὕρημα”. Κατὰ τὸν Πυθαγόρα, “ἡ πανδούρα κατασκευαζόταν ἀπὸ τοὺς τρωγλοδύτες τῆς Ἐρυθρᾶς Θάλασσας, ἀπὸ λευκὴ δάφνη, ποὺ φυτρώνει κοντὰ στὴν θάλασσα”. Ὁ Νικόμαχος γράφει στὸ Ἐγχειρίδιό του ὅτι τὸ μονόχορδον ὀνομαζόταν φάνδουρος. Ὁ Ἡσύχιος χρησιμοποιεῖ τὴ λέξη πανδουρὶς γιὰ τὸ ὄργανο καὶ τὸν ὅρο πάνδουρος γιὰ τὸν ἐκτελεστή, [ενώ θεωρεί] τὸ πανδούριον ὑποκοριστικὸ τῆς λέξης πανδούρα. Ὅμως ὁ Φώτιος λέει: “πανδούριον, ἤτοι Λύδιον ὄργανον χωρὶς πλήκτρου ψαλλόμενον”. Στὸ Λεξικὸν Ζωναρᾶ σημειώνεται: “πανδούριον… εἶδος κιθάρας”. (Σόλωνα Μιχαηλίδη, Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Μουσικῆς).

Μούσα παίζοντας τρίχορδο, πανδούρα. Λεπτομέρεια ανάγλυφου από τη Μαντίνεια (330-320 ΠΚΕ). Είναι η παλαιότερη γνωστή απεικόνιση της πανδούρας.

“Ένα όργανο, που θεωρείται πολύ συγγενικό με τον ταμπουρά, παίζεται σήμερα στην Τουρκία: είναι το σάζι. Ορισμένοι λένε πως είναι ένα και το αυτό όργανο. Πρώτα απ’ όλα, δεν είναι – και αυτό μπορεί να το διαπιστώσει κανείς με μια απλή σύγκριση των δυο οργάνων. Επιπλέον, η τεχνοτροπία, η μουσική που παίζει ένα όργανο, η κατασκευή του – όλα αυτά – είναι ένα. Δεν μπορείς ν’ αποκόψεις το ένα μέρος από το άλλο..

“Το αποτέλεσμα είναι ότι έχουμε ολόκληρη στρατιά νεαρών, που τα τελευταία χρόνια έμαθαν να παίζουν το σάζι όχι κοντά σε κάποιον δάσκαλο, όχι στο πλαίσιο μιας παράδοσης, αλλά τελείως αυτοδίδακτοι, και όπως-όπως. Εμφανίζονται ως δάσκαλοι του ταμπουρά, και είναι ολοφάνερο ότι δεν έχουν την παραμικρή ιδέα.

“Οι άνθρωποι εδώ δεν ξέρουν από σάζι, από ταμπούρ, από νέυ, ούτε ουσιαστικά από ούτι, αν και στη Μικρά Ασία καλλιεργήθηκε μια παράδοση όπου συμμετείχαν οι Έλληνες. Και υπήρξαν πάρα πολλοί καλοί Έλληνες ουτίστες. Ίσως το καλύτερο παράδειγμα να είναι ο Γιώργος Μπατζανός, που τον είχαν ως το πρώτο ούτι στην Κωνσταντινούπολη στα μέσα τού 20ού αιώνα: όλοι οι ουτίστες τής Τουρκίας τώρα πίνουν νερό στ’ όνομά του. Αλλά, δυστυχώς, αυτή η παράδοση δεν ρίζωσε εδώ και δεν υπήρξε συνέχεια.

“Αφού, λοιπόν, εδώ και κάποιες δεκαετίες η παράδοση αυτή είχε πεθάνει, με την αναβίωση του ρεμπέτικου στις αρχές τής δεκαετίας τού ’70, και πιο πολύ προς το ’80, που άρχισε το ενδιαφέρον για τα σμυρναίικα, οι μπουζουξήδες όλοι αγόρασαν κι από ένα ούτι. Και άρχισαν να το σκαλίζουν, όπως παίζουν το μπουζούκι. Άλλο είναι αυτό, κι άλλο να μυηθείς στην παράδοση του οργάνου, όπως υπάρχει στην Τουρκία, ή την Αραβία, που είναι τα μέρη όπου παίζεται σήμερα το ούτι.

Ούτι

“Δεν μπορώ να θεωρήσω όλους αυτούς τους μπουζουξήδες, που ενδιαφέρθηκαν ξαφνικά για το ούτι, ως συνεχιστές τής παράδοσης του Μπατζανού, του Αγάπιου Τομπούλη, ή του Λάμπρου [Λεονταρίδη] με τη λύρα, ή του Λάμπρου [Σαββαΐδη] με το κανονάκι. Όλοι αυτοί οι οργανοπαίκτες κουβαλούσαν μια ζωντανή παράδοση, αλλά, δυστυχώς, τότε που ζούσαν, δεν ενδιαφέρθηκε κανείς, και γι’ αυτό δεν άφησαν διαδόχους..

“Θα μπορούσε, φυσικά, να πει κάποιος ότι ο ταμπουράς επιβίωσε στην Κρήτη με το μπουλγαρί τού Στέλιου Φουσταλιέρη. Βέβαια, ο Φουσταλιέρης άλλαξε τελείως τ’ όργανό του. Και δέχθηκε πολύ σοβαρές επιρροές, κυρίως από την επαφή του με τους ρεμπέτες. Ό,τι ακούσματα έχουμε από τον Φουσταλιέρη είναι υποβοηθητικά. Δεν είναι αρκετά για ν’ αναστήσουμε μιαν ολόκληρη παράδοση. Ό,τι έχουμε στη διάθεσή μας, ας το χρησιμοποιήσουμε. Αλλά χωρίς όλες εκείνες τις εθνικιστικές κορώνες, ειδικά γι’ αυτό το όργανο, που έχει γίνει σύμβολο: ‘Ο ταμπουράς τού Μακρυγιάννη’! Σχεδόν όπλο έχει γίνει στα χέρια ορισμένων!”

Οι ανταλλαγές τής Κρήτης με την Κωνσταντινούπολη και την Σμύρνη, όπως και με την ευρύτερη περιοχή Ανατολίας και Βαλκανίων, ήταν συνεχείς ως τη Μικρασιατική καταστροφή τού ’22. Έτσι έφτασαν στη μεγαλόνησο διάφοροι σκοποί, αλλά και το μπουλγαρί, που είναι αδερφάκι τού τζουρά. Όμως, ποιού τζουρά; Κι εδώ υπάρχει μπέρδεμα. Ο ελληνικός τζουράς είναι ο μεσαίος τής τριάδας τού μπουζουκιού, ενώ ο Βενιαμίν τής οικογένειας είναι ο λιλιπούτειος μπαγλαμάς, το κατ’ εξοχήν όργανο της φυλακής, αφού κρύβεται με μεγάλη ευκολία. Όμως ο μικρότερος τὸ δέμας από τους μικρασιάτικους ταμπουράδες δεν είναι ο “μπαγλαμάς”, αλλά ο “τζουράς” (cura)! Βαβέλ…

Η παράδοση της πανδούρας στη Μικρασία είναι αυτόχθων,
γηγενής, από την εποχή των Χετταίων και των Ασσυρίων.

Τα διαφορετικά ονόματα, όπως γίνεται σαφές, υποδηλώνουν διαφορές, όχι μόνον ως προς τις διαστάσεις, την κατασκευή ἐν γένει, αλλά και ως προς την καταγωγή είτε των οργάνων, ή και των ανθρώπων που τα χρησιμοποιούν. Οι Τούρκοι, κατά την εγκατάστασή τους στη Μικρά Ασία, θα πρέπει να είχαν όργανα της οικογένειας του ταμπουρά, όπως φαίνεται από την προέλευση των παραπάνω ονομάτων. Όμως, οι λαοί τής Ανατολίας χρησιμοποιούσαν ήδη όργανα της ίδιας οικογένειας της πανδούρας, σε ποικίλες παραλλαγές, ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων: τουλάχιστον από την εποχή των Χετταίων και των Ασσυρίων. Άρα, οι ταμπουράδες είναι αυτόχθονες, και η παράδοσή τους είναι μικρασιάτικη μάλλον, παρά κεντρασιάτικη (τούρκικη).⁽⁴⁾

Ασίκης Veysel

• ⁽⁴⁾ Διατείνομαι πως η ασίκικη παράδοση δεν είναι τούρκικη (κεντρασιάτικη), μα μικρασιάτικη. Στο Διεθνές μουσικολογικό συνέδριο των Δελφών το 1988 λ.χ., ο Reinhold Schlötterer ανέλυσε τη διάρθρωση του τραγουδιού Μαύρη γη, του Ασίκη Veysel, επισημαίνοντας πως η μελωδία του αντιστοιχεί στο αρχαίο ελληνικό μουσικό σύστημα. Έσπευσε, πάντως, να προσθέσει ότι δεν θα πρέπει να βγάζουμε αυθαίρετα συμπεράσματα, ισχυριζόμενοι ότι πρόκειται τάχα για πραγματική εξάρτηση της μουσικής τής Ανατολίας από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Εκτός αυτού, συμπλήρωσε, η ελληνική μουσική είχε παραλάβει από τη Μικρά Ασία προϋπάρχοντα ιδιώματα… Όπως βλέπουμε, ο Schlötterer συνέκρινε την κουλτούρα τής αρχαίας Ελλάδας, με αυτήν της Μικράς Ασίας. Ούτε που διανοήθηκε να συνυπολογίσει στην ανάλυσή του κάποια κουλτούρα τής Κεντρικής Ασίας. Συμπέρασμα: πηγή έμπνευσης του Veysel, έστω σε αυτό το τραγούδι, υπήρξε η αρχαία παράδοση Ελλάδας και Μικρασίας, όχι αυτή της Κεντρικής Ασίας. Άρα, η ασίκικη παράδοση είναι γηγενής, γέννημα-θρέμμα τής Ανατολίας.

Ασίκηδες, αλεβήδες, μπεκτασήδες

Έχουμε την τάση να το ξεχνούμε αυτό, αφού επικρατεί η εντύπωση ότι, ναι μεν η λόγια παράδοση της Πόλης έχει προέλευση αραβοπερσική (φυσικά και βυζαντινή, αλλά το λησμονούμε επίσης), όμως, η λαϊκή τής Ανατολίας είναι “καθαρά τουρκική”. Δεν θα περίμενε κανείς τίποτε το διαφορετικό. Γίνεται πια ολοφάνερο πως τούτοι οι απολογητές τής… “καθαρότητας” – ηχητικής, ἅμα και φυλετικής – αποτελούν φαινόμενο οικουμενικό! Και αν, στην προκειμένη περίπτωση, πρόκειται για Τούρκους, έχει καλῶς (τρόπος τοῦ λέγειν, δηλαδή). Τι θα πρέπει να σκεφτούμε όταν είναι ξένοι;

“Στην Αυλή των Οθωμανών σουλτάνων”, παρατηρεί λ.χ. ο Alain Gheerbrant, που κατέγραψε κι εξέδωσε τραγούδια τού Âşık Veysel, “οι επίσημες τέχνες ήταν τόσο φορτωμένες με περικοκλάδες τής αραβοπερσικής λόγιας ποίησης, ώστε γίνονταν ολοένα και πιο ακατανόητες στον απλό λαό. Την ίδια περίοδο, οι ασίκηδες, συχνά αγράμματοι πλανόδιοι λαϊκοί ποιητές, συντηρούσαν επί τουρκικού εδάφους την ποιητική παράδοση στο τραγούδι. Η ποίησή τους, διατυπωμένη με ρωμαλέα γλώσσα, και απαλλαγμένη από τις ξένες επιρροές, ακουγόταν από τις ακτές τής Μεσογείου μέχρι την Κίνα ήδη από τον 12ο αιώνα..

“Η Οθωμανική Αυτοκρατορία εξαφανίστηκε, η λαϊκή παράδοση όχι. Παρ’ όλο που στο Χορασάν ίσως να μην υπάρχουν πια ασίκηδες, στην Ανατολία είναι ακόμη παρόντες. Ο Ασίκης Veysel δεν ήταν απλώς ο πιο λαμπρός απ’ όλους τους. Ήταν κι ένας από τους σπουδαιότερους σύγχρονους ποιητές τής τουρκικής γλώσσας. Η παράδοση από την οποία άντλησε έμπνευση ανάγεται στις μεγάλες, τις σχεδόν θρυλικές, μορφές τού παρελθόντος, σαν τον Yunus Emre (13ος αιώνας) και τον Pir Sultan [που μαρτύρησε και απαγχονίστηκε για τα πιστεύω του], ή τον Kaygusuz Abdal (16ος αιώνας). Το έργο του θα μείνει, μαζί μ’ εκείνο των προκατόχων του, στη συλλογική μνήμη των αγροτικών πληθυσμών τής Ανατολίας.

“Η επίδρασή του είναι ολοφάνερη παντού, καθώς η ‘κεμαλική’ επανάσταση έθεσε την Τουρκία στον δρόμο τής ανάκτησης της ταυτότητάς της. Για να γίνει αυτό, ήταν αναγκαία μια συμφιλίωση: Χρειαζόταν οι εγγράμματοι ν’ απαρνηθούν την κάστα τους, που παρέμενε ζηλότυπα χωριστά, αναγνωρίζοντας και ακούγοντας την élite των αγραμμάτων. Η Τουρκία έφτασε σε αυτήν την αλληλοκατανόηση πλέον: δεν χρειάζεται παρά ν’ ανοίξεις ένα μυθιστόρημα του Yaşar Kemal, ή να δεις μερικές σκηνές κάποιας ταινίας τού Yilmaz Güney, για να καταλάβεις πως ο Âşık Veysel, ο γηραιός, αόμματος βάρδος, άνοιξε τα μάτια όλων των συγχρόνων του διανοητών και καλλιτεχνών, όσων μεταφέρουν την φωνή τού λαού τους πέρα από τα σύνορα της πατρίδας τους, εξαλείφοντας το φράγμα των παρεξηγήσεων, των προκαταλήψεων, και των κοινοτυπιών, οι οποίες παρεμποδίζουν όλες τις θετικές αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους πολιτισμούς..

“Ο Veysel, όπως όλοι οι ασίκηδες, ανήκε στην πίστη των Alevi­–Bektashi, και άρα, ήταν με δική του επιλογή ξένος προς τους άκαμπτους κώδικες των σουνιτών μουσουλμάνων. Η φιλοσοφία του, ένα κράμα τής σοφίας των αρχαίων Ελλήνων τής Μικρασίας, και της γενναιόδωρης ζεστασιάς των Κεντρασιατών προγόνων του, ήταν φιλοσοφία ανεκτικότητας κι ελευθερίας. Ο ίδιος υπήρξε κήρυκας της ενότητας, αλληλοκατανόησης και ισότητας ανάμεσα σε όλους τους άνδρες και τις γυναίκες, στη βάση μιας θρησκείας εσωστρεφούς, στραμμένης προς τη γη μάλλον, παρά εξωστρεφούς, στραμμένης προς τον ουρανό”…

Άγαλμα του Pir Sultan Abdal

Μπαξές με “περικοκλάδες”… Να μην ξέραμε την Τουρκία, θα νομίζαμε πως είναι χώρα αγγελικά πλασμένη! Σοβαρολογεί ο Γάλλος ερευνητής, ή επιδίδεται σε κατά συνθήκην ψεύδη κατά συρροήν, κλείνοντάς μας με… “νόημα” το μάτι; Άλλωστε, γιατί ν’ αναφερθεί σε δυο διακεκριμένους Κούρδους, σαν τον Yaşar Kemal και τον Yilmaz Güney, που φυλακίστηκαν κιόλας από την “‘κεμαλική’ επανάσταση”; Και να ήταν αυτοί οι μόνοι; Οι σπουδαιότεροι άνθρωποι των γραμμάτων και των τεχνών στην Τουρκία αντιμετωπίζονται συλλήβδην ως ανατρεπτικά στοιχεία. Χώρια οι διώξεις αλεβήδων και μπεκτασήδων από το σουνιτικό κράτος. Άραγε, ποιον εξυπηρετούν αυτά τα κείμενα, εκτός ίσως από τις δημόσιες σχέσεις και το προσωπικόν όφελος;

● Οι αλεβήδες, που ζουν και… διώκονται στην Τουρκία (ανέκαθεν και αδιακρίτως: στην οθωμανική, κεμαλική, ή ισλαμική περίοδο), δεν πρέπει να συγχέονται με τους αλαουίτες τής Συρίας, όπου είναι η κυρίαρχη μειονότητα. Οι αλεβήδες υπάγονται στους σιίτες, όμως η δική τους θρησκεία, ένας συγκρητισμός μουσουλμανικών, βουδιστικών, σαμανιστικών και χριστιανικών πεποιθήσεων, διαφέρει και από τα δυο μεγάλα δόγματα του Ισλάμ. Η λατρεία τους γίνεται, συνήθως, όχι σε τζαμιά, αλλά σε οίκους συναθροίσεων. Στις τελετές τους πίνουν κρασί κι έχουν μουσική και χορό (ένας ασίκης παίζει bağlama και τραγουδά τα διδακτικά τους spirituals, ενώ άνδρες και γυναίκες χορεύουν, περιστρεφόμενοι σαν τους δερβίσηδες). Σε αντίθεση με τους μουσουλμάνους, που κάνουν τελετές στ’ αραβικά, οι αλεβήδες χρησιμοποιούν κυρίως τα τουρκικά, ή τα κουρδικά αν είναι Κούρδοι. Τουλάχιστον οι μισοί αλεβήδες θεωρούν πως δεν είναι μουσουλμάνοι, και κατηγορούνται από τους σουνίτες ως “αιρετικοί, ετερόδοξοι, στασιαστές, προδότες, και ανήθικοι”. Οι αλεβήδες, από την πλευρά τους, κηρύσσουν την αγάπη και τον σεβασμό για όλους τους ανθρώπους, την ανεκτικότητα απέναντι σε άλλες θρησκείες κι εθνότητες, τον σεβασμό για τους εργαζόμενους, ή την ισότητα ανδρών και γυναικών. Γι’ αυτούς, οι σουνίτες είναι “φανατικοί, αντιδραστικοί, μισαλλόδοξοι, και αντιδημοκρατικοί”, αντίθετοι στην ελεύθερη και ανεξάρτητη σκέψη. Σήμερα θεωρούν πως αποτελούν το αντίβαρο στον σουνιτικό φονταμενταλισμό. Σημειωτέον ότι το 1/4 με 1/3 των κατοίκων τής Τουρκίας είναι αλεβήδες. Στην ελληνική Δυτική Θρᾴκη λέγεται πως οι ντόπιοι αλεβήδες αριθμούν 3000 άτομα.

Ύμνοι των μπεκτασήδων

● Οι αλεβήδες συνδέονται με τους μπεκτασήδες, τιμώντας από κοινού τον Haji Bektash Veli (13ος αιώνας). Μάλιστα, οι μπεκτασήδες είχαν εντονότατη παρουσία όχι μόνον στη Μικρασία, αλλά και στα Βαλκάνια, ιδίως στην Αλβανία, τη “Βόρεια Μακεδονία” ή Βαρδαρία (αρχαία Παιονία), τη Βουλγαρία και την Ελλάδα, κυρίως στην Ήπειρο, τη Μακεδονία, την Θράκη, και την Κρήτη. Φαίνεται πως από το σύνολο των Βαλκανίων, μόνον στη Βοσνία δεν κατάφεραν να ριζώσουν. Έχουν και αυτοί κάποια κοινά με τους σιίτες, και ο δογματισμός τούς είναι ξένος, ενώ δέχτηκαν επιρροές από μυστικιστές σούφι, και κατηγορήθηκαν για πανθεϊσμό. Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β΄ διέλυσε διάφορα τάγματα (μπεκτασήδων, γενιτσάρων, κλπ.) το 1826. Μετά από έναν αιώνα, το 1925, ο Μουσταφά Κεμάλ απαγόρευσε όλα τα τάγματα των δερβίσηδων σούφι, κλείνοντας και τους “τεκέδες” τους. Ανάλογα ενήργησε επίσης ο Ενβέρ Χότζα στην Αλβανία, απαγορεύοντας τις θρησκευτικές τελετές. Ο Κεμάλ και ο Χότζα ενήργησαν βάσει των αντιλήψεων και συμφερόντων τους. Θα περίμενε κανείς από τους ιθύνοντες των άλλων βαλκανικών κρατών, εκτός φυσικά εκείνων που βρίσκονται υπό την αιγίδα τής Άγκυρας, να πράξουν αναλόγως και να εκμεταλλευτούν τις αντιθέσεις σουνιτών-μπεκτασήδων, αφού οι μουσουλμάνοι των Βαλκανίων, στην πλειονότητά τους, είναι μπεκτασήδες. Όμως, ενεργώντας βλακωδώς, ως φορείς μισαλλόδοξης εξουσίας, στράφηκαν και αυτοί εναντίον τους, παραδίδοντάς τους στην Άγκυρα. Αυτό είναι που λένε “πολιτικοί με διορατικότητα”!

Αν και οι πιο πολλοί Βαλκάνιοι μουσουλμάνοι είναι μπεκτασήδες, τα βαλκανικά κράτη δεν εκμεταλλεύτηκαν τις αντιθέσεις τους με τους σουνίτες αλλά, ενεργώντας βλακωδώς, στράφηκαν εναντίον τους…

Χετταίος με πανδουρίδα

ΑΣ ΕΠΙΣΤΡΕΨΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΤΡΙΧΟΡΔΗ ΠΑΝΔΟΥΡΑ και τη μακραίωνή της ιστορία στη Μικρασία. Όργανα της οικογένειας του ταμπουρά, βάσει πληθώρας αρχαιολογικών στοιχείων, παίζονταν στην Ανατολία ἀπὸ ἀρχαιοτάτων χρόνων. Λέει σχετικά ο Christian Poché:

“Ως γνωστόν, η Μικρά Ασία υπήρξε από τα πανάρχαια χρόνια η γη τής αφθονίας για το μακρυμάνικο λαούτο, όπως μαρτυρούν χεττιτικά αρχαιολογικά ευρήματα… Πολύ πριν από την αραβική Ισπανία, η ἐν λόγῳ γεωγραφική ζώνη εξυπηρέτησε ως γέφυρα ανάμεσα στην Ανατολή και τη Δύση και, ως τέτοια, διέδωσε ανά τους αιώνες αυτά τα είδη των μακρυμάνικων λαούτων, που γέννησαν στην κλασική Ευρώπη την pandura, το colascione, τη mandora…

“Στην Τουρκία, αυτά τα λαούτα έχουν διαφορετικά ονόματα, αναλόγως με τις διαστάσεις τους, τους ανθρώπους που τα χρησιμοποιούν, και την χρήση τους. Ο τουρκμενικός όρος bağlama ή bağlamak, που κυριολεκτικά σημαίνει ‘δέσιμο’ (των χορδών στ’ όργανο), είναι αυτός που απαντάται συχνότερα, σε αντιπαραβολή με τον άλλον ευρείας χρήσης όρο: το saz, περσική λέξη που προσδιορίζει τη μουσική, το παίξιμό της σε οποιοδήποτε όργανο, ιδιαίτερα στο μακρυμάνικο λαούτο. Ένας τρίτος όρος, προφανώς ινδοϊρανικής προέλευσης, εξυπηρετεί επίσης το πλούσιο μουσικό λεξιλόγιο: tambura.⁽⁵⁾ Όπως εκείνοι που προηγήθηκαν, έτσι κι αυτός, που πιο πολύ τον προτιμούν οι Κούρδοι, προσδιορίζει ένα όργανο με έξι χορδές ανά ζεύγη.”

• ⁽⁵⁾ Εικάζω πως ο όρος ταμπουράς κατάγεται από την ασσυριακή πανδούρα, ή κάποια λέξη χεττιτική. Άρα, πιθανόν να πρόκειται για όρο μεσοποτάμιο-μικρασιάτικο, και όχι ινδοϊρανικό.

Νησιώτης με ταμπουρά (18ος αιώνας)

Έτσι, με την εξαίρεση των Κούρδων, ο όρος ταμπουράς αποφεύγεται στην Τουρκία σε συνάρτηση με το ἐν λόγῳ “μακρυμάνικο λαούτο”, γιατί στη λόγια αραβοπερσική μουσική τής Πόλης χρησιμοποιείται ένα συγγενικό, αλλά πολύ διαφορετικό όργανο, το ταμπούρ. Υπάρχει, μάλιστα, σε δυο παραλλαγές: ως νυκτό (η παλαιότερη), ή ως τοξωτό (yayli tambur), ανάλογα με τον τρόπο που παίζεται: με πλήκτρο (πένα), ή με δοξάρι. Στην Ελλάδα, φυσικά, αποφεύγεται για τον ίδιο λόγο ο όρος μπαγλαμάς σε σχέση με το σάζι, για να μην υπάρξει μπέρδεμα με το γνωστό μας ομώνυμο οργανάκι, δηλαδή το μικρό αδερφάκι τού μπουζουκιού.

Το μπουλγαρί

Δυστυχώς, η ετυμολογία αυτών των όρων, που αναφέρονται στις ποικίλες παραλλαγές τού ταμπουρά, δεν εξηγεί ποια μπορεί να είναι η καταγωγή τής λέξης μπουλγαρί. Αν αποκλείσουμε το ενδεχόμενο βουλγαρικής προέλευσης, τότε το μυαλό μας πάει στη λέξη vulgar, που σημαίνει το “χυδαίο” – δηλαδή το λαϊκό, των “κατώτερων” τάξεων! Το ενδεχόμενο αυτό, ή και η έκφραση “ὁ χύδην ὄχλος”, μα και ο χαρακτηρισμός τής δημοτικής γλώσσας ως “χυδαίας” και “μαλλιαρής”, δείχνουν πόσο ταξική, ρατσιστική, ή και σεξιστική, μπορεί να γίνει ενίοτε η γλώσσα – όχι, φυσικά, η ίδια, αλλά ο άνθρωπος που την ομιλεί…

● Οι λέξεις είναι καράβια και η ετυμολογία τους ο χάρτης των ταξιδιών τους μαζί με τους λαούς που τις χρησιμοποιούν. Ψάχνοντας τη γενεαλογία τού μπουλγαρί, διαπιστώνω πως η πρώτη μου εικασία είναι, κατά κάποιον τρόπο, σωστή: τελικά υπάρχει, όντως, “βουλγάρικη παράμετρος”. Μπορεί τ’ όργανο να μην προέρχεται από τη Βουλγαρία, αλλ’ από την Ανατολία, από τους Τουρκομάνους, ή Ογούζους τού Ταύρου· μπορεί να μην έχει άμεση σχέση με ανάλογα βαλκανικά λαουτοειδή (tambura, tamburica, ή bugarija)· όμως, τ’ όνομά του προέρχεται από τους πρωτο-Βούλγαρους, της Βουλγαρίας τού Βόλγα, με τους οποίους οι Τουρκομάνοι είχαν πάρε-δώσε. Αντίθετα, αυτοί οι Ουννο-Βούλγαροι δεν είχαν καμιάν επαφή με τους σλαβόφωνους Βούλγαρους των Βαλκανίων για πάνω από χίλια χρόνια.

Το μπουλγαρί εξαπλώθηκε στη Μεσόγειο, ιδίως στην Κρήτη και την Αίγυπτο. Ο Γάλλος μουσικολόγος Guillaume André Villoteau κατέγραψε το 1807 στο Κάιρο ένα tanbour boulghari, ή guitare de Bulgarie, μεταξύ άλλων ταμπουροειδών: bağlama, sharki, και bozuq (που μετεξελίχθηκε σε buzuq). Το μπουλγαρί ίσως να το έφεραν στην Κρήτη Μικρασιάτες πρόσφυγες στη δεκαετία τού 1920, ή μάλλον παιζόταν ήδη από τον 19ο αιώνα τουλάχιστον, από χριστιανούς και μουσουλμάνους. Ο Φουσταλιέρης λ.χ. αγόρασε το πρώτο του μπουλγαρί το 1924, αφού το είδε στα χέρια παλαιότερων μουσικών. Παίζεται ακόμη, κυρίως ως σολιστικό όργανο, και όχι πια για συνοδεία, ρόλο τον οποίον ανέλαβε σταδιακά το λαούτο.

Το μπουλγαρί έχει 16-22 κινητούς (μ)περντέδες, όμως κάποιοι μουσικοί, όπως ο Φουσταλιέρης, τους αντικατέστησαν με σταθερά τάστα. Πρόκειται για το βασικό όργανο των ταμπαχανιώτικων, ή μανέδων, που συγγενεύουν με τα ρεμπέτικα, και υποτίθεται πως καλλιέργησαν οι “Τουρκο-Κρητικοί”. Είναι αστικά τραγούδια μ’ επιρροές μικρασιάτικες, συριακές, ή και αραβοανδαλουσιανές. Οι δεξιοτέχνες στο μπουλγαρί είναι τώρα ο Ross Daly και ο Περικλής Παπαπετρόπουλος.

Γιοβάν Τσαούς και Φουσταλιέρης

Όπως εξελίχθηκαν τα πράγματα, το μπουλγαρί τού Φουσταλιέρη, παράλληλα με τα όργανα του Γιάννη Εϊτζιρίδη (ή και Ετσειρίδη), του περιώνυμου Γιοβάν Τσαούς, ήταν οι μοναδικοί ταμπουράδες που μπόρεσε να καταγράψει στην Ελλάδα η δισκογραφία. Όμως, τι κρίμα! Είναι όργανα που δεν φαίνεται να έχουν και μεγάλη σχέση με τους ταμπουράδες των αγωνιστών τού 1821: το μπουλγαρί αποτελεί κρητική ιδιαιτερότητα, ενώ τα όργανα του Εϊτζιρίδη είναι μικρασιάτικα – συνεπώς, ακατάλληλα για την αποκατάσταση του ήχου τού ελληνικού ταμπουρά.

Γιοβάν Τσαούς

Ο Γιοβάν Τσαούς, ο Γιάννης ο λοχίας, γεννήθηκε στον Πόντο και, καθώς λένε, συνεργάστηκε με περίφημους μουσικούς και τραγουδιστές, παίζοντας ως και στην Αυλή τού σουλτάνου. Στην Ελλάδα, ωστόσο, όπου ήρθε μετά από την καταστροφή τού 1922, “δεν ανέβηκε ποτέ του σε πάλκο, γιατί φαινόταν να διαφωνεί με τον τρόπο λειτουργίας των μουσικών: παρέμεινε ένας ψυχαγωγός τής παρέας του.” Αυτό, τουλάχιστον, λέει ο Παναγιώτης Κουνάδης. Πράγμα που σημαίνει πως ο ρόλος τού διασκεδαστή δεν του άρεσε καθόλου, αφού ήταν μαθημένος αλλιώς στη Μικρασία και την Πόλη:

“Ἡ ἀραβοπερσοτουρκικὴ μουσική”, παρατηρούσε ο Νίκος Στεφανίδης, που έπαιζε κανονάκι, “ἐκτελεῖτο παλαιότερα ἀπὸ τοὺς μουσικοὺς μὲ σάζια-μπαγλαμάδες, μπουζούκια καὶ ντέφια στὰ λαϊκὰ τραγούδια. Στὴν σοβαρὰν δὲ μουσικὴν ἐκτελεῖτο ἀπὸ ὀρχήστρα, ἡ ὁποία ὠνομάζετο ince saz (λεπτῶν ὀργάνων), ἀποτελούμενη ἀπὸ τὰ ἑξῆς ὄργανα: τὸ tambur (πανδουρίς), τὸ ψαλτήριον – τὸ κανονάκι, ὅπως ὀνομάζεται στὴν Ἑλλάδα καὶ kanun στοὺς Ἄραβας καὶ Τούρκους – τὸ βιολί, τὸ οὔτι, τὸ νέυ (ὁ ἐκ καλάμου πλαγίαυλος). Οἱ ὀρχῆστρες εἶχαν καὶ τοὺς τραγουδιστάς, οἱ ὁποῖοι ὠνομάζοντο χανεντέδες. Ἦταν καλλίφωνοι, ἔπαιζαν καὶ τὸν νταϊρέ – τὸ ντέφι – κρατῶντας τοὺς διαφόρους ρυθμοὺς τῶν ἐκτελουμένων μελωδιῶν..

“Ὅταν ἔπαιζε ἡ ὀρχήστρα καὶ τραγουδοῦσαν οἱ χανεντέδες, ἐπικρατοῦσε ἄκρα σιωπὴ εἰς τὰ κέντρα. Ἀκόμη καὶ τὰ γκαρσόνια δὲν μετεκινοῦντο ἀπὸ τὶς θέσεις των. Μόνον εἰς τὰ διαλείμματα, ποὺ σταματοῦσεν ἡ ὀρχήστρα, τὸ κοινὸν συζητοῦσε ἤ παρήγγειλε στὰ γκαρσόνια αὐτὸ ποὺ ἤθελεν. Ἐάν ἐπιθυμοῦσε κανεὶς κάτι νὰ παίξει ἡ ὀρχήστρα, ἐντὸς φακέλου ἔβαζε τὴν κάρτα μὲ τὴν παραγγελίαν καὶ τὸ ἀνάλογον ποσόν-φιλοδώρημα, καὶ τὸ ἔστελνε εἰς τοὺς καλλιτέχνας μὲ τὸ γκαρσόνι, ὅπως ἐκτελέσουν τὸ τεμάχιον ποὺ ἤθελε. Τέτοια τάξις ὑπῆρχε στὰ κέντρα, ποὺ στὶς παλαιὲς ἐποχὲς οὔτε μεγάφωνα εἶχαν, οὔτε ἐνισχυτάς, καὶ μ’ ὅλον ποὺ παίζανε ἐκ τοῦ φυσικοῦ, ἤκουον οἱ ἀκροαταὶ τῶν μεγάλων κέντρων, ποὺ ἀνήρχοντο πολλάκις ἄνω τῶν 500-1000, διότι ἐπικρατοῦσε ἄκρα ἡσυχία”…

Παναγιώτης Τούντας

Όταν έχεις μάθει έτσι – παίζοντας τέτοια μουσική υψηλών προδιαγραφών, με τέτοιους συνεργάτες και μπροστά σε τέτοιο κοινό – πώς είναι δυνατόν να περιοριστείς στον ρόλο τού διασκεδαστή; Ο Τσαούσης, λοιπόν, προτίμησε ν’ ανοίξει… ραφείο, που το μετέτρεψε αργότερα σε ουζερί, παίζοντας για την ευχαρίστησή του σίγουρα, και όχι προς τέρψιν των θαμώνων ενός κέντρου διασκέδασης. Ευτυχώς, γνωρίστηκε με τον σπουδαίο Παναγιώτη Τούντα, τον μεγαλύτερο συνθέτη τού σμυρναίικου, και καλλιτεχνικό διευθυντή εταιριών δίσκων, κι έτσι ηχογράφησε κάποια από τα δικά του τραγούδια, του Τούντα, και μερικών άλλων συνθετών. Αυτές οι λίγες ηχογραφήσεις (καμιά εικοσαριά όλες κι όλες) έγιναν κατά τη διετία 1935-36, οπότε, λόγω της επιβολής τής μεταξικής λογοκρισίας, στον στίχο, αλλά και στη μουσική (και στη μουσική!), ο Τσαούσης φαίνεται να εγκατέλειψε την ιδέα να συνεχίσει, όπως έκαναν και κάποιοι άλλοι, σαν τον Βαγγέλη Παπάζογλου, τον Γιώργο Μπάτη, και τον Αρτέμη, τον Ανέστη Δελιά (βλέπε Χρονικό 13, υποσημείωση 3).

Όμως, οὐκ ἐν τῷ πολλῷ τὸ εὖ… Αυτές οι ελάχιστες – έστω – στιγμές στο studio αποτυπώνουν τη δεξιοτεχνία τού μουσικού, που έγινε κάτι σαν δάσκαλος των πρωταγωνιστών τού πειραιώτικου ρεμπέτικου: του Μπάτη, του Δελιά, του Μάρκου Βαμβακάρη, του Στράτου Παγιουμτζή – της Ξακουστής Τετράδος τού Πειραιά. Από αυτόν έμαθαν τον χειρισμό ποικίλων μουσικών δρόμων, ή τα διάφορα κουρδίσματα, τα ντουζένια, μα και την τέχνη τού αυτοσχεδιασμού, του ταξιμιού. Όλα αυτά, σε συνδυασμό με το ιδιαίτερο προσωπικό του ύφος, και τα “δύστροπά” του όργανα, που δεν τολμούσαν… να τ’ αγγίξουν, έστω, οι μπουζουξήδες τού ρεμπέτικου, δημιούργησαν έναν μύθο γύρω από τ’ όνομα του Γιοβάν Τσαούς, του… “Sgt. Iován”.⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ Ο “Sgt. Pepper” – που “χάρισε” στους Beatles το αριστούργημά τους – ήταν ένα φανταστικό πρόσωπο. Στην Ελλάδα, ο “Sgt. Iován” ήταν πραγματικό. Τι κρίμα, όμως: κανείς δεν σκέφτηκε να δημιουργήσει κάποια… Sgt. Iován’s Lonely Hearts Club Band!

Canción Malagueña, του George Apperley (1931)

Οι μουσικοί δεν έχουν διέξοδο από τον κλοιό τού κυκλώματος
διασκέδασης: δεν υπάρχει παράλληλο κύκλωμα ψυχαγωγίας.

Δυστυχώς, στη σύγχρονη Ελλάδα, οι μουσικοί δεν είχαν – ούτε έχουν βέβαια – καμιά διέξοδο από τον ασφυκτικό κλοιό τού κυκλώματος της διασκέδασης (κέντρα, πανηγύρια, κλπ.). Δεν υπήρξε, δηλαδή, κάποιο παράλληλο κύκλωμα ψυχαγωγίας, και σε βάση επαγγελματική. Στην Ανδαλουσία, αντίθετα, ως τη δεκαετία τού ’60, όταν το flamenco δεν είχε ακόμη μετεξελιχθεί σε συναυλιακό και θεατρικό,⁽⁷⁾ οι καλλιτέχνες του χωρίζονταν σε δυο μεγάλες κατηγορίες: από τη μια μεριά, ήταν οι εμπορικοί διασκεδαστές, που εργάζονταν σ’ επιχειρήσεις τύπου tablao, και απ’ την άλλη, οι αυθεντικοί ψυχαγωγοί, που απασχολούσαν οι aficionados στα γλέντια τους, τις juergas.

• ⁽⁷⁾ Συναυλιακό και θεατρικό flamenco: με πρωταγωνιστές τούς κιθαρίστες και τους χορευτές, αντίστοιχα: οι πάλαι ποτέ κορυφαίοι, κατά την παραδοσιακή ιεραρχία τού flamenco, ἤτοι οι τραγουδιστές, μοιάζουν εκτοπισμένοι – όπως είναι το αυθεντικό cante jondo και το duende, που δεν συχνάζουν σε θέατρα ή αίθουσες συναυλιών…

Στέλιος Φουσταλιέρης

Ο άλλος παραδοσιακός μάστορας του ταμπουρά, ο Στέλιος Φουσταλιέρης, ή Φουσταλιεράκης, όπως και ο μόνιμος συνεργάτης του, ο έξοχος τραγουδιστής Γιάννης Μπερνιδάκης, ή Μπαξεβάνης, ανήκαν στη μεγάλη φουρνιά μουσικών και τραγουδιστών, που εμφανίστηκε στο Ρέθυμνο του μεσοπολέμου. Εκείνη την εποχή, τα κύρια συνοδευτικά όργανα της λύρας ήταν το μπουλγαρί και το μαντολίνο, μας πληροφορεί ο Λάμπρος Λιάβας. Αργότερα τ’ αντικατέστησε το λαούτο. Ο Φουσταλιέρης, όμως, κατάφερε να κάνει το μπουλγαρί όργανο σολιστικό, και συνεργάστηκε με δυο Μικρασιάτες μουσικούς, που έπαιζαν ούτι και σαντούρι. Ήταν από εκείνους που κατέφυγαν στη μεγαλόνησο μετά από την καταστροφή τού ’22. Θα πρέπει, λοιπόν, να τον “μπόλιασαν” με στοιχεία από τη μουσική τής αρχικής κοιτίδας τού οργάνου του. Δυστυχώς, από τη συνεργασία αυτή δεν υπάρχουν ηχογραφήσεις.

Αργότερα ήρθε σε άμεση συνάφεια με τον ήχο τού πειραιώτικου ρεμπέτικου. Ήταν κατά την περίοδο 1933-37, που έμεινε στον Πειραιά, και γνωρίστηκε κι αυτός με τον Μπάτη, τον Μάρκο, τον Στράτο και άλλους ρεμπέτες, όπως και με τον Τούντα, με τον οποίο συνεργάστηκε δισκογραφικά. Αλλά η συγκομιδή κι εδώ είναι πενιχρή: μόλις 24 δίσκοι.

Συναντήθηκαν, άραγε, οι δυο μάστορες του ταμπουρά, ο Γιοβάν Τσαούς και ο Φουσταλιέρης; Υπήρξε ανταλλαγή γνώσεων κι εμπειριών; Έχοντας τόσους κοινούς γνωστούς, θα περίμενε κανείς να έχει γίνει αυτή η γνωριμία. Όμως, σχετικές πληροφορίες δεν υπάρχουν.

Ο Τσαούσης πέθανε στα 49 του, το 1942, μέσα στην κατοχή που “ξεπάστρεψε” την πλειονότητα της αφρόκρεμας των Ελλήνων μουσικών και τραγουδιστών: των Μικρασιατών προσφύγων. Δεν μπόρεσαν κατά τα φαινόμενα ν’ αντέξουν τόσο σύντομα έναν ακόμη Γολγοθά. Ο Φουσταλιέρης, αντίθετα, έφυγε πλήρης ημερών, μετά από πενήντα χρόνια, το 1992, στα 81 του. Καθώς ήταν σίγουρα ο… “τελευταίος των Μοϊκανών” από τους – έτσι κι αλλιώς – μετρημένους στα δάχτυλα παραδοσιακούς μάστορες του ταμπουρά, θα μπορούσε να υποθέσει κανείς πως τράβηξε την προσοχή των αρμοδίων. Αυτό θα είχε ίσως συμβεί σε οποιαδήποτε άλλη χώρα. Όχι στη Βαλκάνια Ελλάδα…

Το 1987, ἤτοι όταν ο Φουσταλιέρης ήταν ακόμη ἐν ζωῇ, είχα μια ραδιοφωνική συζήτηση με τον Σάκη Παπαδημητρίου και τον Ross Daly – ο οποίος έκλεισε την κουβέντα ὡς ἑξῆς:

“Η Κρήτη, συγκριτικά με άλλα μέρη, διατηρεί την παράδοση κάπως περισσότερο, με την έννοια ότι ανανεώνεται. Αλλά επειδή δεν έχουν γίνει ειδικές μελέτες πάνω στη μουσική, ούτε καταγραφές, με κάθε δεκαετία που περνά, οι απώλειες είναι τρομερές. Στα λίγα χρόνια που είμαι εγώ εκεί, γνώρισα παλαιούς οργανοπαίχτες που έχουν πεθάνει και που, μαζί τους, χάθηκαν ολόκληρα αρχεία. Κι απέμειναν πολύ λίγοι.

Στέλιος Φουσταλιέρης, Γιώργης Γκόγκας,
Κωστας Μουντάκης, Ross Daly

“Υπάρχει ο Φουσταλιέρης, ο τελευταίος που παίζει μπουλγαρί. Είναι 75άρης, αλλά κανείς δεν έχει πάει μ’ ένα μαγνητόφωνο να του πει: ‘Παίξε – κι όποτε βαρεθείς, σταμάτα!’ Αυτό, όμως, δεν μπορεί να το κάνει ένας ιδιώτης, γιατί ο Φουσταλιέρης θα φοβηθεί ότι θα τον εκμεταλλευτεί. Σε αυτές τις περιπτώσεις, ένας κρατικός φορέας ξεπερνάει πολύ εύκολα όλα τα προβλήματα, και ο άλλος, σαν άνθρωπος με παλιά νοοτροπία, το παίρνει το θέμα με άλλη ζεστασιά. Έστω κάτι τέτοιες δουλειές, τώρα που είναι ακόμα καιρός”…

● Ο καιρός πέρασε, ο Φουσταλιέρης πέθανε, οι σύντεχνοί του τον ακολουθούν, όμως καμιά ηχογράφηση δεν έγινε. Και μιλάμε για μηδαμινή δαπάνη. “Ἑλλάς το μεγαλείο σου”…

● Ύστερα από μια δεύτερη, ψύχραιμη ματιά, αναρωτιέμαι μήπως – ως… αεροβάμων – έχω “υπερβολικές απαιτήσεις” από ένα κράτος που ενδιαφέρθηκε ποσῶς για την ουσία των Ἀπομνημονευμάτων τού Μακρυγιάννη. Γιατί, άραγε, να νοιαστεί για τον τρόπο που έπαιζε τον ταμπουρά του; Πόσο, μάλλον, για τον Φουσταλιέρη και το μπουλγαρί του…

● Γι’ αυτό, λοιπόν, μόνη μας ελπίδα είναι να ισχύσει παραφρασμένος ο στίχος ενός πανέμορφου παλιού σκοπού, του Σταφιδιανού, που έπαιζε απαράμιλλα ο Φουσταλιέρης στο μπουλγαρί, έχοντας δίπλα έναν εκπληκτικό Μπαξεβάνη:

“Ο φουσταλιέρικος σκοπός παλιώνει, μα δεν λιώνει”…

Επόμενο Χρονικό 10. Η… “ΓΛΩΣΣΑ-ΗΛΙΟΣ” ● Γλωσσολογία à la Τurca ● İsmail Beşikçi και Κούρδοι ● Αιγυπτιακή, Ελληνοβυζαντινή, Αραβοπερσική, Τουρκική Μουσική ● Αφομοίωση Μέσω Θρησκείας και Γλώσσας ● Σχολές Αραβικής Μουσικής

• >> Χρονικό 10. Η… “ΓΛΩΣΣΑ-ΗΛΙΟΣ”
• << Χρονικό 8. ΥΒΡΙΔΙΩΝ ΥΒΡΙΣ

Ο Ross Daly παίζοντας tarhu

Χρονικό 23. Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

Χρονικό 23. Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ

/ENGLISH/ Chronicle 23. THE GENOCIDE OF THE HELLENES

● “Κάψιμο Βιβλίων, Θάψιμο Λογίων” ● Εμπρησμοί Βιβλιοθηκών ●
Σφαγή Θεσσαλονίκης ● Λεηλασία Δελφών ● Ισοπέδωση Σεραπείου και
Ναού τής Ἀρτέμιδος ● Νεκροσυλία τού Ἀλεξάνδρου ● The Darkening Age

του Μιχάλη Λουκοβίκα

.

ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ: “πράξεις με στόχο τον μερικό ή ολικό αφανισμό
μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας.”

(Σύμβαση ΟΗΕ για Πρόληψη και Καταστολή Εγκλημάτων Γενοκτονίας)

 

“Κατὰ τὰς ἀρχὰς τοῦ Μεσαίωνος, ἐπὶ Οὐάλεντος, Οὐαλεντινιανοῦ καὶ Θεοδοσίου, συνεστήθη ἐν Ἀνατολῇ ἀληθὴς ‘Ἱερὰ Ἐξέτασις’, ἧς αἱ θηριωδίαι, αἱ καταπιέσεις καὶ αἱ σφαγαὶ δὲν ἔχουσί τι νὰ φθονήσωσιν εἰς τοὺς Ἱεροδικαστὰς τῆς Ἱσπανίας, οἵτινες ἄτομα μόνον κατεδίωκον ἐπὶ κακοδοξίᾳ, ἐνῶ οἱ Ὀρθόδοξοι ‘σωφρονισταὶ’ τῆς Ἀνατολῆς προὐτίθεντο νὰ ἐξαλείψωσιν ἀθρόους ἀπὸ τοῦ προσώπου τῆς γῆς πάντας τοὺς ἑλληνίζοντας ἤ φιλοσοφοῦντας”. (Ἐμμανουὴλ Ροΐδης)

.

Η ΦΥΣΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ, Η ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ τής εξέλιξης, του Κάρολου Δαρβίνου, ακρογωνιαίος λίθος τής βιολογίας πλέον, δεν αφορά ανθρώπινες δημιουργίες, που υπάγονται, αντίθετα, στην… “τεχνητή επιλογή” (λογοκρισία), βάσει των ιδεολογικών προκαταλήψεων έναντι των μη κομφορμιστικών ιδεών. Ο “Μεγάλος Αδερφός”, κατά τα φαινόμενα, ήταν… πανταχού παρών, πολύ πριν από το 1984, του George Orwell, καίγοντας όχι μόνον βιβλιοθήκες ή βιβλία, αλλά, σε πολλές περιπτώσεις, και τους ίδιους τους συγγραφείς – καθώς “εξάγνιζε” την κοινωνία, και ξαναέγραφε την “Ιστορία”…
Τα κίνητρα τέτοιων εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας σπάνια είναι ξεκάθαρα πολιτικο-οικονομικά. Κρύβονται, κατά κανόνα, πίσω από κάποιο θρησκευτικό προσωπείο, ή μανδύα – ιδίως όταν η θρησκεία είναι μονοθεϊστική, ἤτοι ανταγωνιστική προς όλα τ’ άλλα συστήματα πίστης, αυταρχική, και, σίγουρα, εξουσιομανής. Ο αδιαμφισβήτητος “πρωταθλητής” στα ἐν λόγῳ εγκλήματα, ανάμεσα στις μονοθεϊστικές θρησκείες, είναι – σημειωτέον – ο χριστιανισμός. Ἰδοὺ ένας σύντομος απολογισμός τής πρώτης φάσης:

● 213–210 ΠΚΧ. Η εκστρατεία για “το κάψιμο βιβλίων και το θάψιμο λογίων”, στη δυναστεία Τσιν τής αρχαίας Κίνας, αποτελεί την επιτομή τού “πολέμου κατά της ελευθερίας τής σκέψης και του λόγου”, που μαίνεται ἀδιαλείπτως: τα Χρονικά όλα, εκτός από τα επίσημα, τα Κλασικά τής Ποίησης και της Ιστορίας, τα έργα τού Κομφούκιου, ή και άλλων σχολών, έπρεπε να καούν, και όποιος αναφερόταν στα κείμενα αυτά, να εκτελείται. Πάνω από 460 λόγιοι, ή 1200, σύμφωνα με άλλη καταμέτρηση, θάφτηκαν ζωντανοί. Σύντομα, η εκστρατεία οδήγησε σ’ εξεγέρσεις, κι έτσι, η απώλεια ιστορικών κειμένων συνεχίστηκε: η πρωτεύουσα λεηλατήθηκε και κάηκε το 206 ΠΚΧ, καταστρέφοντας επίσης τα “εγκεκριμένα” έργα, που φυλάσσονταν στην αυτοκρατορική βιβλιοθήκη.

● 53 ΚΧ. Ο Σαούλ (Παύλος) τής Ταρσού συνδύασε το κήρυγμά του στην Έφεσο με το κάψιμο βιβλίων. Το επεισόδιο εκθειάστηκε τόσο (βλέπε λ.χ. πίνακες των Eustache Le Sueur, Lucio_Massari, Pieter Coecke van Aelst, κ.ά.) ώστε ενέπνευσε τους φασίστες, που το μιμήθηκαν. Πράξεις των Αποστόλων, 19: “Υπολόγισαν την αξία [των βιβλίων που κάηκαν] και διεπίστωσαν πως έφτανε τις πενήντα χιλιάδες αργύρια” = πάνω από 20 εκατομμύρια €!

“Το κάψιμο βιβλίων και το θάψιμο λογίων”: ύστερη δυναστική απεικόνιση

● ±160 ΚΧ. Το βιβλίο τού Ἐπίκουρου, Ἑδραῖαι πεποιθήσεις, έγινε παρανάλωμα του πυρός σε αγορά τής Παφλαγονίας, μ’ εντολή ενός τσαρλατάνου προφήτη. Ήταν ένα “πρώτο δείγμα γραφής”, για το τι, όντως, θα επακολουθούσε, μόλις αυτοί οι τσαρλατάνοι αναρριχούνταν στ’ ανώτατα κλιμάκια της εξουσίας…

● Δεκαετία 170 ΚΧ. Περιγράφοντας την Βίβλο ως “άχρηστο σκουπιδαριό”, “ένας Έλληνας διανοούμενος, ὀνόματι Κέλσος, εξαπέλυσε μνημειώδη… επίθεση κατά της νέας θρησκείας”, σημειώνει η Catherine Nixey στην τεκμηριωμένη της μελέτη, The Darkening Age / The Christian Destruction of the Classical World – ἐξ οὗ οι πολλές και μακροσκελείς μας παραπομπές, στο προηγούμενο, στο παρόν και στο επόμενο Χρονικό. “Ο Κέλσος δεν δείχνει απλώς την περιφρόνησή του· ανησυχεί μήπως αυτή η θρησκεία – που την θεωρεί βλακώδη, κακόβουλη και χυδαία – εξαπλωθεί ακόμη περισσότερο και… βλάψει την Ρώμη. Πάνω από 1500 χρόνια αργότερα, ο Άγγλος ιστορικός τού 18ου αιώνα, Edward Gibbon, κατέληξε σε ανάλογα συμπεράσματα, κατηγορώντας απερίφραστα τους χριστιανούς ως συνυπεύθυνους για την πτώση τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας… Η Εκκλησία έβαλε πάραυτα το έργο του, Παρακμή και πτώση τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, στον Index Librorum Prohibitorum, τον κατάλογό της των απαγορευμένων βιβλίων.⁽¹⁾ Ακόμη και στην φιλελεύθερη Αγγλία, η ατμόσφαιρα έγινε έντονα εχθρική προς τον ιστορικό.”⁽²⁾

• ⁽¹⁾ Ενημερώνοντας τον κατάλογο (1900), ο πάπας Λέων ΙΓ’ τόνισε: “Είναι εντελώς απαράδεκτο να υποστηρίζουμε, να υπερασπιζόμαστε ή να επιτρέπουμε την ελευθερία της σκέψης, του λόγου… λες και αυτά τα δικαιώματα δίνονται στον άνθρωπο από την Φύση”!

• ⁽²⁾ Μα και στον 20ό αιώνα, “η ταινία τού 1979, Life of Brian [Ένας προφήτης… μα τί προφήτης!, των Monty Python, που παρωδεί την ζωή τού Ιησού], απαγορεύτηκε σε διάφορες χώρες.” (C. Nixey)

Η Βιβλιοθήκη του Κέλσου στην Έφεσο (2ος αι. ΚΧ), η τρίτη μεγαλύτερη στον ρωμαϊκό κόσμο μετά από εκείνες της Αλεξανδρείας και της Περγάμου, ήταν το ταφικό μνημείο τού Τιβέριου Ἰούλιου Κέλσου Πολεμαιανοῦ, κυβερνήτη τής Μικράς Ασίας. Η βιβλιοθήκη, ένα αρχιτεκτονικό θαύμα,
και οι 12.000 πάπυροί της, κάηκαν από βάρβαρους Γότθους χριστιανούς, που κατέστρεψαν και
τον υπέροχο ναό τής Ἀρτέμιδος της πόλης, ένα από τα 7 θαύματα της αρχαιότητας (262 ΚΧ).
Η πρόσοψη της βιβλιοθήκης αναστηλώθηκε στη δεκαετία τού 1970.

● Ωστόσο, οι Κέλσος και Gibbon είχαν δίκαιο: “Τι γίνεται… αν τόσο ο Θεός όσο και ο Καῖσαρ διεκδικήσουν το ίδιο πράγμα; Ε, τότε, έλεγαν οι μεγάλοι διανοητές τού πρώτου χριστιανικού αιώνα, ο Θεός προηγείται. Όπως το έθεσε ο Αυγουστίνος, αν ο νόμος τού Θεού παρεκκλίνει από τον ρωμαϊκό νόμο, τότε η Ουράνια Πόλη και οι κάτοικοί της θα είναι υποχρεωμένοι ‘να εναντιωθούν και να γίνουν ενοχλητικοί σε όσους σκέφτονται διαφορετικά’… Στο ανώτατο επίπεδό της, η Εκκλησία άρχιζε ν’ αμφισβητεί την κρατική εξουσία. Ρωμαίοι παρατηρητές είχαν από καιρό σημειώσει την τάση των χριστιανών να θεωρούνται υπεράνω τού νόμου… ‘Δεν υφίσταται έγκλημα για όσους έχουν τον Χριστό’, διακήρυσσε ο Σενούτιος… Ένας φόνος που διαπράττεται χάριν τού Θεού δεν είναι όντως έγκλημα αλλά ‘προσευχή’… Καθώς ο χριστιανισμός αποκτούσε περισσότερη εξουσία, οι πράξεις αμφισβήτησης γίνονταν όλο πιο θρασείς. Δικαστήρια στ’ ανατολικά τής αυτοκρατορίας διαταράσσονταν από απειλητικές ομάδες μελανοχιτώνων μοναχών, κραυγάζοντας ψαλμούς… Οι μοναχοί – δίχως όνομα, δίχως ρίζες, δίχως δυνατότητα να εντοπιστούν – ήταν σε θέση να διαπράττουν ωμότητες σχεδόν με ασυλία… Ακόμη και ο Θεοδόσιος, που ήταν ολόψυχα χριστιανός, παρατήρησε χαμηλόφωνα: ‘οι μοναχοί διαπράττουν πολλά εγκλήματα’.” Ενώ ο Gibbon, παρομοιάζοντας τους μοναχούς με “μια φάρα βρομιάρικων ζώων”, έγραψε: “Σε όλες σχεδόν τις επαρχίες τού ρωμαϊκού κόσμου, ένας στρατός φανατικών, δίχως εξουσία και δίχως πειθαρχία, προσέβαλλε τους ειρηνικούς κατοίκους· τα συντρίμμια των ωραιότερων κτηρίων τής αρχαιότητας δείχνουν ακόμη τις λεηλασίες εκείνων των βαρβάρων.”

● Η Catherine Nixey ξεκινά την δραματική της αφήγηση από την Παλμύρα τού 385 ΚΧ. Οι ίδιες σκηνές εκτυλίχθηκαν στην πόλη τής Ζηνοβίας, τη “νύμφη τής ερήμου”, δυστυχώς και στις μέρες μας, πρωτοστατούντων των τρομοκρατών τού “Ισλαμικού Κράτους”. Αυτό, όμως, που συνέβη τώρα σε μια μόνον περιοχή τής Συρίας, ή σε μια χώρα, το Αφγανιστάν, από τους Ταλιμπάν, επρόκειτο να εξαπλωθεί τότε σε μιαν ολόκληρη αυτοκρατορία και να διαρκέσει αιώνες:

Η ειρωνεία είναι ότι στόχος των νέων φανατικών ήταν και πάλι η Αθηνά: το άγαλμα της Al-lāt, που ταυτίζεται με τη θεά της Σοφίας (καταστράφηκε το 2015). Το ίδιο και το λιοντάρι που στεκόταν στην είσοδο του ναού. (Δίπλα της μια απεικόνιση του Ασκληπιού). Άλλα εγκλήματα του ISIS: η μνημειακή αψίδα στην κιονοστοιχία τής Παλμύρας (2015). Το Τετράπυλον (2017). Το θέατρο, που έγινε “θέατρο” εκτελέσεων (2017). Ο ναός τού Baal Shamin, κλπ.

“Οι καταστροφείς βγήκαν από την έρημο. Η Παλμύρα θα πρέπει να τους περίμενε: εδώ και χρόνια, σπείρες γενειοφόρων, μελανοχιτώνων λεηλατητών ζηλωτών, οπλισμένων μ’ ελάχιστα εκτός από πέτρες, σιδερόβεργες και μια σιδηρᾶ αίσθηση ορθότητας, τρομοκρατούσαν τ’ ανατολικά τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Αυτές οι επιθέσεις ήταν πρωτόγονες, βάναυσες, και πολύ αποτελεσματικές. Οι άντρες αυτοί κινούνταν σαν αγέλες – κατόπιν σαν σμήνη, που αριθμούσαν ως και πεντακόσια άτομα – και όπου πήγαιναν ακολουθούσε ολοκληρωτική καταστροφή. Στόχοι τους ήταν οι ναοί… Μεγάλοι πέτρινοι κίονες, που έστεκαν για αιώνες, σωριάζονταν σ’ ένα απόγευμα. Αγάλματα… έμεναν με ακρωτηριασμένα πρόσωπα. Ναοί κατέρρεαν σε μια μόλις ημέρα… Σε αυτήν την ατμόσφαιρα, ο ναός τής Ἀθηνᾶς στην Παλμύρα ήταν προφανής στόχος… Ο ‘θρίαμβος’ του χριστιανισμού είχε αρχίσει.”

● “Σήμερα”, παρατηρεί η Nixey, “σχεδόν κανείς δεν ξέρει τον Κέλσο και ακόμα πιο λίγοι τον έχουν διαβάσει… Το έργο του απλούστατα εξαφανίστηκε… Όλα σχεδόν τα στοιχεία του έχουν χαθεί, μαζί και τα ονόματά του, εκτός από το τελευταίο… Η μακρά και άθλια πρακτική τής λογοκρισίας είχε αρχίσει… Ο Κέλσος κατηγορούσε τους χριστιανούς ότι στοχεύουν στην ἰδιωτεία [ηλιθιότητα] όταν προσηλυτίζουν… Η έλλειψη παιδείας κάνει όσους τους ακούν ευάλωτους στο δόγμα, υποστήριζε. Οι χριστιανοί ‘δεν θέλουν να αιτιολογούν αυτό που πιστεύουν και χρησιμοποιούν εκφράσεις όπως «Πίστευε καὶ μὴ ἐρεύνα», και «Ἡ πίστις σου σέσωκέ σε»’… Επίσης διακηρύσσουν πως ‘Η σοφία σε αυτήν την ζωή είναι κακό πράγμα, η μωρία καλό’ – μια σχεδόν ακριβής παραπομπή στην Επιστολή [τού Παύλου] προς Κορινθίους… Γι’ ανθρώπους μορφωμένους σαν τον Κέλσο… αυτό ήταν αδιανόητο: στην ελληνική φιλοσοφία, η πίστη ήταν η κατώτερη μορφή γνωστικής λειτουργίας.”

Ο χριστιανισμός δεν υπήρξε ποτέ ιδεολογία απελευθέρωσης

● Οι χριστιανοί ιθύνοντες ίσως να “στόχευαν στην ιδιωτεία προσηλυτίζοντας”, όμως οι ίδιοι κάθε άλλο παρά… “ιδιώτες” ήταν, επιλέγοντας ως ιδεώδη ομάδα στόχευσης (target group) την “τεράστια πλειονότητα της αυτοκρατορίας – ίσως το 80-90% των ανδρών, κι ένα ακόμη μεγαλύτερο ποσοστό γυναικών, [που] ήταν αγράμματοι”. Οι χριστιανοί τούς επέλεγαν γιατί ήταν “οἱ πολλοί”, όχι όμως για να τους αναβαθμίσουν (λ.χ. με “ψωμί, παιδεία, ελευθερία!”), αλλά για να υποβαθμίσουν όλη την κοινωνία στο επίπεδό τους. Ο χριστιανισμός δεν υπήρξε ποτέ ιδεολογία απελευθέρωσης· ακριβώς το αντίθετο:

Το σκλαβοπάζαρο, του Gustave Boulanger (±1882). Στα ρωμαϊκά χρόνια, το
“εμπόρευμα” ήταν πολυφυλετικό. Ο ρατσισμός θα εμφανιζόταν αργότερα…

“Πολλοί από εκείνους που ξεκινούσαν για τους λόφους” να γίνουν μοναχοί, γράφει η Nixey, “ήταν φτωχοί και αγράμματοι. Μερικοί ήταν και δούλοι – προς μεγάλον εκνευρισμό των χριστιανών ανωτέρων τους. Αργότερα, οι Nietzsche κι Engels θα εξίσωναν τον χριστιανισμό και τις αξίες του με τους δούλους και την ηθική τους – αλλ’ αν συνέβαινε κάτι τέτοιο, τότε κανείς δεν το είπε στους χριστιανούς αυτής της περιόδου με τη μεγαλύτερη επιρροή. Δεν είχαν κανένα πάρε-δώσε με τέτοιες επικίνδυνα επαναστατικές ιδέες, όπως η χειραφέτηση των δούλων. Οι ανώτεροι κληρικοί κάθε άλλο παρά ενθάρρυναν την απόδραση των χριστιανών δούλων, αλλ’ αντίθετα καταφέρονταν με δριμύτητα εναντίον οιουδήποτε προσπαθούσε να αποδράσει από τα μοιραία δεσμά του, και να εξαφανιστεί στην έρημο, ώστε να σκλαβωθεί σε κάτι πιο θείο. Όταν κάποιος επίσκοπος συμβούλευσε τους δούλους να εγκαταλείψουν τους αφέντες τους και να γίνουν ασκητές, έφριξε η Εκκλησία και τον αφόρισε πάραυτα. ‘Δεν θα επιτρέψουμε ποτέ’, τόνιζε ένας Κανόνας των Αγίων Αποστόλων, ‘οτιδήποτε φέρνει θλίψη στους κυρίους των δούλων’… Στον 4ο αιώνα εμφανίστηκε και ο Άγιος Θεόδωρος. Ειδικότητά του ήταν η εξεύρεση των δούλων που η τύχη τους αγνοείτο. Κοιμηθείτε στον τάφο τού Αγίου Θεοδώρου και… θα εμφανιστεί στ’ όνειρό σας για να σας δείξει πού κρύβεται ο ατίθασος δούλος.” (Μετά η Εκκλησία θα εισπράξει τα εύρετρα!)

Από αυτήν την οπτική γωνία, οι αναλογίες ανάμεσα στον χριστιανισμό και τον φασισμό, εκτός από τις ίδιες μεθόδους, γίνονται πιο εμφανείς. Και οι δυο, αν και είναι συστημικοί, δελεάζουν και παγιδεύουν τους υποπρονομιούχους. Περισσότερα για τις σχέσεις χριστιανισμού και δουλείας στο επόμενο Χρονικό.

Λόγιος σε σαρκοφάγο, 180-200 ΚΧ

“Μερικές δεκαετίες αφότου ο Κέλσος έγραψε το έργο του Ἀληθὴς Λόγος, μια ακόμη πιο μνημειώδης επίθεση εκδηλώθηκε κατά της χριστιανικής πίστης από κάποιον άλλον Έλληνα φιλόσοφο”, συνεχίζει η Nixey. “Όμως τ’ όνομά του, όπως του Κέλσου, έχει παντελώς ξεχαστεί. Τον έλεγαν Πορφύριο και η επίθεσή του ήταν καταλυτική: τουλάχιστον 15 βιβλία [Κατὰ Χριστιανῶν]… Στόχευε την Παλαιά Διαθήκη κι έβλεπε με περιφρόνηση την τυφλή πίστη των χριστιανών… Ο Κωνσταντίνος, ο πρώτος χριστιανός αυτοκράτορας… ανακοίνωσε ότι [τα ἐν λόγῳ βιβλία] καταστράφηκαν. Με την ίδια επιστολή του, κατέστησε τα έργα τού αιρετικού Άρειου παρανάλωμα του πυρός, λέγοντας πως όποιος συλλαμβάνεται με κάποιο από τα βιβλία αυτά, θα θανατώνεται. Έναν αιώνα περίπου αργότερα, το 448 μ.Χ., κάηκαν ξανά τα βιβλία τού Πορφύριου… με διαταγές των Θεοδοσίου Β΄ και Ουαλεντινιανού Γ΄.”

Η ψυχοπαθολογία των χριστιανών

● Η χριστιανική αντεπίθεση στον Κέλσο έγινε ύστερα από καμιά ογδονταριά χρόνια με την υπογραφή τού Ωριγένη: χάρη στο κείμενό του, ξέρουμε τώρα τι έλεγε ο Ἀληθὴς Λόγος… Στο μεταξύ, ο Κλήμης ὁ Ἀλεξανδρεὺς διατύπωσε έναν χριστιανικό οδηγό στο εγχειρίδιό του, Παιδαγωγός (εντελώς ακατάλληλος ο τίτλος), αποκαλύπτοντας με πολύ ανησυχητικό τρόπο την ψυχοπαθολογία των χριστιανών ιθυνόντων ακόμη και πριν ν’ αναρριχηθούν στα κλιμάκια της εξουσίας. Διαβάζοντας την Catherine Nixey, μας πιάνει ανατριχίλα:

“Όπως έγραψε ο Κλήμης, ο Κύριος είπε: ‘Θ’ ακονίσω το ξίφος μου και θ’ αποδώσω δικαιοσύνη στους εχθρούς μου, και θα εκδικηθώ εκείνους που με μισούνε. Θα μεθύσω τα βέλη μου με αίμα, και το ξίφος μου θα καταβροχθίσει σάρκα από το αίμα των πληγωμένων’.” (Ποιος, διάολε, ήταν εκεί – και πού; – για ν’ ακούσει αυτόν τον σαδιστή και να καταγράψει την ρήση του;) “Ο Κλήμης,” τονίζει επίσης η Nixey, “με κάθε επισημότητα, με παραγράφους γαρνιρισμένες με συχνές απειλές από τις γραφές, συμβούλευε τους πιστούς για κάθε πτυχή τής καθημερινότητάς τους, από το τι επιτρέπεται να τρώνε και να πίνουν ως και το τι να φορούν· από το πώς να χτενίζουν τα μαλλιά τους ως και το τι επιτρέπεται να κάνουν στο κρεβάτι.⁽³⁾ Στον… οδηγό του, λογόκρινε σχεδόν κάθε ανθρώπινη δραστηριότητα.”

• ⁽³⁾ Ιεροκήρυκες: “Το σεξ μεταξύ συζύγων επιτρέπεται, μα δεν πρέπει ν’ απολαμβάνεται.” (! C.N.)
  

Νωπογραφία από το Ἡράκλειον (δίπλα
στην Πομπηία) με σκηνή συμποσίου

Δυο αιώνες αργότερα, “ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος συμβούλευε ν’ αποφεύγονται τα δείπνα παντελώς και να προτιμώνται οι κηδείες. [!] ‘Καλύτερα’, βροντοφώναζε, ‘να πηγαίνετε εκεί όπου υπάρχει κλάμα, θρήνος, στεναγμοί, άγχος και πολλή θλίψη, παρά εκεί όπου υπάρχει ο χορός, τα κύμβαλα, και το γέλιο, η πολυτέλεια, και πολύ φαγητό και ποτό’… Η επαφή με γυναίκες κάθε είδους,” προειδοποιούσε, “είναι κάτι που θα πρέπει να το φοβάστε και, εἰ δυνατόν, να το αποφεύγετε παντελῶς.” (!) Μα “όλος χαρά παρατηρούσε: ‘Η παράδοση των προγόνων… η τυραννία τής χαράς, [!] οι καταραμένες γιορτές… έχουν εξαλειφθεί’: Οι παγανιστικές γιορτές, με το κέφι, τις διασκεδάσεις, τους χορούς, είχαν απαγορευτεί. Το 407,” που ο Ιωάννης πέθανε, “όποιος δήλωνε υπεύθυνος παγανιστικών γιορτών, κατά τον νόμο, εκτελείτο”.⁽⁴⁾

• ⁽⁴⁾ “Ο προβοκάτορας ιεροκήρυκας Ιωάννης ‘Χρυσόστομος’,” ο superstar τής εποχής, “ήταν τόσο χαρισματικός, ώστε πλήθη χριστιανών συνωστίζονταν… για να τον ακούσουν να μιλάει, με τα μάτια του ν’ αστράφτουν, κι έπειτα, με την τελευταία του λέξη, ν’ αποχωρεί αμέσως – ‘σαν να έδινα ρεσιτάλ’, όπως έλεγε, με σαφή έλλειψη καλογερικής ταπεινότητας.” (C.N.)

“Στην γραμματεία ενός νεόκοπου σαδιστικού είδους, οι χριστιανοί συγγραφείς περιέγραφαν με κάθε ανατριχιαστική λεπτομέρεια τι περίμενε εκείνους που δεν θα συμμορφώνονταν πρὸς τὰς ὑποδείξεις… Οι τιμωρίες για τους αμαρτωλούς ήταν αποτρόπαιες… Η Αποκάλυψη του Πέτρου πανηγυρίζει τόσο, στίχο τον στίχο, για το τί συμβαίνει στην Κόλαση, που σου πιάνεται το στομάχι. Ο αναγνώστης οδηγείται σ’ ένα σατανικό σαφάρι, όπου οι ποινές για διάφορα αδικήματα επισημαίνονται με τρόπο απολαυστικό… Ούτε τα παιδιά γλυτώνουν”…⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Να τι μοιράζει τώρα (Απρίλης 2019) εκκλησία τής Λέσβου σε μαθητές δημοτικού – ολόκληρο κατεβατό, με τίτλο Παιδικός οδηγός εξομολογήσεως (“αμαρτιών”)… Πάρτε απλώς μια ιδέα:

● “Μήπως σου αρέσει ν’ ακούς τραγούδια κοσμικά τού ραδιοφώνου; (…)
● “Μήπως πηγαίνεις σε θέατρα και κινηματογράφους; (…)
● “Μήπως πηγαίνεις στα πάρτυ και χορεύεις αμαρτωλούς χορούς; (…)”
Τέλος δεν έχουν οι παιδικές “αμαρτίες”, ταξινομημένες κατά είδος, σε αμέτρητα κεφάλαια…

Ο Οἰδίπους και η Σφίγξ, του Gustave Moreau

“Το θέατρο το αποστρέφονταν ως καταφύγιο βλάσφημης βρομιάς. Ό,τι οι Έλληνες θεωρούσαν πολιτισμένο – ακόμη κι εκπολιτιστικό – οι χριστιανοί ιεροκήρυκες το διέσυραν ως ‘αχρειότητα’, ‘αρρώστια’ και ‘ακόλαστη αφροσύνη’… Τα πάντα γύρω από το θέατρο ήταν… του Διαβόλου. Το θέατρο… ήταν τόπος λαγνείας και μέθης, μια ‘ακρόπολη κάθε είδους χυδαιότητας’. Τα ‘βδελύγματα’ που συνέβαιναν ἐπὶ σκηνῆς ήταν ‘άνομη διαφθορά’ προκειμένου να μολύνει τ’ αυτιά και τα μάτια των θεατών… Οι τραγωδίες αιματηρές, οι κωμωδίες ακόλαστες. Οι ηθοποιοί πόρνοι και πόρνες: οι χριστιανοί συχνά-πυκνά αντικαθιστούσαν τις λέξεις ‘ηθοποιός’ και ‘χορευτής’ με τη λέξη ‘πόρνος’. Το ίδιο το θέατρο ήταν ‘ο ναός τής λαγνείας για πορνεία’. Σχεδόν κάθε είδος παράστασης ήταν… μολυσμένο από σατανισμό… Ένας ιεροκήρυκας καυχιόταν πως οι χριστιανοί έκαναν κομμάτια τις φλογέρες των ‘μουσικών των δαιμόνων’… Η μουσική που χόρευαν θεωρήθηκε επικίνδυνη, επειδή μπορεί να διώξει τις αισθήσεις των ανθρώπων, και να τους μαγέψει, σέρνοντάς τους σε μια φρενίτιδα λαγνείας… Καθώς εξηγούσε όλος χαρά ο Τερτυλλιανός, όλοι οι κακούργοι θα γίνουν παρανάλωμα του πυρός τής εκδίκησης τού Κυρίου – και αυτός, με τους προσφιλείς του, υπάκουους χριστιανούς, θα είναι εκεί απολαμβάνοντας το θέαμα. Τί ανάγκη έχουμε τώρα για θέατρο ή ιππόδρομο;, αναρωτιόταν. Αφού για τους πιστούς χριστιανούς υπάρχουν ‘άλλα θεάματα που θα έρθουν – εκείνην την ημέρα τής Τελικής Κρίσεως, όταν η γηραιά εποχή τού κόσμου και όλες οι γενεές της θα ριφθούν εἰς τὸ πῦρ τὸ ἐξώτερον’.”

Κωνσταντίνος: Γενοκτονίας Πράξη Α’ – Διωγμοί εἰς τὸ διηνεκές

● 313 ΚΧ. Το διάταγμα των Μεδιολάνων περί ανεξιθρησκίας, που υιοθέτησε ο “Μέγας” Κωνσταντίνος, ο “Άγιος”, αφορούσε την προστασία των χριστιανών, αλλά, τελικά, φαίνεται πως θεσπίστηκε αποκλειστικά και μόνον για εκείνους. Μιμούμενος το παράδειγμα του Γαλέριου, που μόλις πριν από δυο χρόνια είχε ανάλογη πρωτοβουλία, ο αυτοκράτορας επεδίωκε την εδραίωση της ειρήνης (τής Pax Romana), κάτι που δεν είχε επιτευχθεί με τους διωγμούς κατά των χριστιανών. Ωστόσο, ήταν μάλλον… μαμμόθρεφτος – η μητέρα του, η Ελένη, ήταν φανατική χριστιανή. Έτσι, αντί να επιβάλει την απαρέγκλιτη εφαρμογή τής ανεξιθρησκίας, υπήρξε κάθε άλλο παρά αμερόληπτος: λ.χ. οι αρχαίοι θεοί στα νομίσματά του αντικαταστάθηκαν από χριστιανικά σύμβολα, όπως είναι το σύμπλεγμα “ΧΡ”, που το είχε και στο λάβαρό του. Ήταν, λοιπόν, επόμενο οι διωγμοί να συνεχιστούν· είχαν απλώς αλλάξει οι ρόλοι: διώκτες ήταν πλέον οι πρώην διωκόμενοι. Ήταν, επίσης, επόμενο, οι νέοι διωγμοί να είναι πολύ πιο άγριοι, αλλά κι αιματηροί, και ν’ αποκτήσουν τεράστια έκταση ή και διάρκεια (εἰς τὸ διηνεκές), γιατί απλούστατα, οι χριστιανοί ιθύνοντες, που βρέθηκαν σε θέση ισχύος, ήταν πλέον αντιμέτωποι με τη συντριπτική πλειονότητα των υπηκόων τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, οι οποίοι παρέμεναν πιστοί στους πατροπαράδοτους θεούς.⁽⁶⁾ Η ειρωνεία τής ιστορίας γίνεται ακόμη μεγαλύτερη, αν πάρουμε υπόψη πως οι διωγμοί, επιπλέον, πολλαπλασιάστηκαν, επειδή το χριστιανικό ιερατείο, μόλις νομιμοποιήθηκε, άρχισε το… αλληλοφάγωμα! Ήδη από το 313, έτος τού διατάγματος, ως το 317, επίσκοποι εξαπέλυαν μύδρους κατά επισκόπων στην Καρχηδόνα, ώσπου, ἐν τέλει, επεδίωξαν τη διαιτησία τού Κωνσταντίνου. Έγιναν τρία εκκλησιαστικά συμβούλια και δυο δίκες, μέχρι να κριθεί η μια τάση (του Δονάτου) σχισματική, με συνέπεια να κατασχεθεί η περιουσία της και να εξοριστούν οι κληρικοί της.

Τα μαργαριτάρια τής Αφροδίτης,
του Herbert James Draper (1907)

• ⁽⁶⁾ “Οι χριστιανοί τότε μειοψηφούσαν σαφέστατα. Υπολογίζεται πως αποτελούσαν ποσοστό τόσο μικρό όσο το 7-10% τού συνολικού πληθυσμού τής αυτοκρατορίας.” (C.N.)

“Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος αυτοανακηρύχτηκε ακόλουθος του Χριστού. Υπό την αιγίδα του, η Εκκλησία πολύ σύντομα απαλλάχθηκε από την φορολογία και η ιεραρχία της άρχισε ν’ ανταμείβεται πλουσιοπάροχα. Οι επίσκοποι πληρώνονταν με ποσά πενταπλάσια των καθηγητών, εξαπλάσια των γιατρών – αντίστοιχα ως κι ενός τοπικού κυβερνήτη. Αἰωνία ἀπόλαυσις στην επόμενη ζωή, γραφειοκρατική προαγωγή στην παρούσα. Τι άλλο θα μπορούσε κανείς να επιθυμήσει;”, σχολιάζει με περισσή ειρωνεία η Catherine Nixey.

● 325-326. Ο αυτοκράτορας διέταξε το γκρέμισμα ενός ναού τής Ἀφροδίτης στην Ιερουσαλήμ, για την ανέγερση εκεί της εκκλησίας τού Παναγίου Τάφου. Στο μεταξύ, είχαν καταστραφεί τα ελληνικά ιερά στον Άθω, ενώ στα χρόνια που ακολούθησαν, πολλοί άλλοι αρχαίοι ναοί πυρπολήθηκαν, λεηλατήθηκαν, ισοπεδώθηκαν, και στα ερείπιά τους ορθώθηκαν ναοί χριστιανικοί. Σύντομα, η όλη “επιχείρηση” έγινε “νόμιμη”, με διαταγές τού βασιλιά – που είχε άλλωστε φροντίσει να μην υπάρχουν παγανιστικοί ναοί στη νέα πρωτεύουσα.

Εκείνη την εποχή, γράφει η Nixey, “οι μεγάλοι ρωμαϊκοί κι ελληνικοί ναοί – κατά τα λεγόμενα του Ευσέβιου τουλάχιστον – διερράγησαν, κι έπειτα τ’ αγάλματά τους μεταφέρθηκαν έξω και ακρωτηριάστηκαν. Υπάλληλοι ‘αφαίρεσαν πελεκίζοντας το υλικό που φαινόταν χρήσιμο, το καθάρισαν λιώνοντάς το στην φωτιά’, και μετά έριξαν το πολύτιμο μέταλλο στο δημόσιο ταμείο… Ο Κωνσταντίνος, όπως θα έλεγε περιφρονητικά ο ανιψιός του, ο ‘αποστάτης’ [ή και ‘παραβάτης’] αυτοκράτορας, ο Ἰουλιανός,⁽⁷⁾ ήταν ‘τύραννος με μυαλό τραπεζίτη’… Δημιουργήθηκε τότε μια αγορά έργων τέχνης λεηλατημένων από χριστιανούς… που άρχισαν ν’ ανασηκώνουν με μοχλούς, να βγάζουν και να πουλούν αγάλματα τα οποία ήταν ιδιαίτερα μεγάλης αξίας. Όπως πικρόχολα σχολίασε ο Έλληνας ποιητής Παλλαδᾶς, βλέποντας κάποια υπέροχα αγάλματα θεών αραδιασμένα στο σπίτι ενός πλούσιου χριστιανού: ‘οι κάτοικοι του Ὀλύμπου, έχοντας γίνει χριστιανοί, ζουν εδώ ανενόχλητοι· γιατί εδώ, τουλάχιστον, θα γλυτώσουν το καζάνι που τους λιώνει για πενταροδεκάρες’.”

• ⁽⁷⁾ Ιουλιανός, ο “Φιλόσοφος”, για τους μεν, ο “Παραβάτης” ή “Αποστάτης”, για τους δε, ανάλογα με τις φιλοσοφικές ή θρησκευτικές αντιλήψεις και προτεραιότητες κάθε συστήματος αξιών…

Μα οι πρώτοι χριστιανοί ούτε “τραπεζίτες” ήταν, ούτε πλούσιοι έμποροι· ήταν άνθρωποι αδαείς και “ιδιώτες” – ανάμεσά τους και κάποιοι αυτοκράτορες:

“Όπως δηκτικά παρατήρησε ο Ιουλιανός, ενώ ο Κωνσταντίνος λήστευε τους ναούς, οι γιοί του τους γκρέμιζαν.” Η Nixey περιγράφει ανάγλυφα πώς, “σ’ ένα ξέσπασμα καταστροφής, που δεν είχε προηγούμενό της, η χριστιανική Εκκλησία κατεδάφισε, βανδάλισε κι έλιωσε μιαν απίστευτα συντριπτική ποσότητα έργων τέχνης… Στην Αθήνα, ένα… άγαλμα της Αφροδίτης παραμορφώθηκε μ’ έναν χονδροειδή σταυρό που σκάλισαν στο φρύδι της· τα μάτια της αλλοιώθηκαν, και η μύτη της λείπει.⁽⁸⁾ Στην Κυρήνη, έβγαλαν τα μάτια από μια προτομή σε ιερό τής Δήμητρας, κι έκοψαν τη μύτη. Στην Τοσκάνη, ένα άγαλμα του Βάκχου έχει αποκεφαλιστεί. Στην Σπάρτη, ένα κολοσσιαίο άγαλμα της θεάς Ἥρας έχει τυφλωθεί, με παραμορφωμένα τα μάτια από σταυρούς. Ένα όμορφο άγαλμα του Ἀπόλλωνος από τη Σαλαμίνα έχει ευνουχιστεί και χτυπηθεί άγρια στο πρόσωπο, αφαιρώντας τη μύτη τού θεού. Τα σημάδια στον λαιμό δείχνουν πως οι χριστιανοί θέλησαν να τον αποκεφαλίσουν αλλ’ απέτυχαν… Στην Αίγυπτο, αμέτρητα πλήγματα με καλέμια αλλοίωσαν τα πρόσωπα… των θεών τού συγκροτήματος ναών στα Δένδερα, στην αριστερή όχθη τού Νείλου. Οι θεϊκές μορφές χτυπήθηκαν κι έχουν μικρά κοψίματα – εκατοντάδες συνήθως η κάθε μια… Ο Eberhard Sauer, ειδικός στην αρχαιολογία θρησκευτικού μίσους, παρατήρησε πως η εγγύτητα αυτών των σημαδιών… υποδηλώνει ότι τα χτυπήματα έγιναν με σχεδόν φρενήρη ρυθμό.”

Σάμος: “Εξαγνισμένη” κεφαλή αρχαιοελληνικού αγάλματος

• ⁽⁸⁾ “Ένα γυμνό άγαλμα της Αφροδίτης, έγραψε κάποιος χριστιανός ιστορικός με απέχθεια, είναι ‘πιο αισχρό από μια πόρνη που στέκεται μπροστά σε πορνείο’. Πιο δύσκολα νιώθεις επιθυμία για ένα άγαλμα με σταυρό σκαλισμένο στο κεφάλι, τα μάτια βγαλμένα και τη μύτη κομμένη από το πρόσωπο.” (C.N.)

“Δεν θα μάθουμε ποτέ πόσα ακριβώς εξαφανίστηκαν. Αγάλματα θρυμματίστηκαν, κονιορτοποιήθηκαν, σκορπίστηκαν, τα έκαψαν, τα έλιωσαν, και δεν υπάρχουν πια. Άλλα… τα πέταξαν σε ποτάμια, αποχετεύσεις και πηγάδια, και δεν θα τα δούμε πια ποτέ. Στράφηκαν και στα ιερά άλση των παλαιών θεών κι έκοψαν με τσεκούρια τ’ αρχαία τους δένδρα… Οι πράξεις βανδαλισμού απαθανατίστηκαν με λαμπρότητα σε χριστιανικές βιογραφίες αγίων… Πολύ περισσότερες βιαιοπραγίες θάφτηκαν στη σιωπή… Ενώ χρειάζονταν ίσως μήνες προσπαθειών, χρόνια εκπαίδευσης κι αιώνες συσσωρευμένης γνώσης για να χτιστεί ένας ελληνικός ναός, αρκούσε λίγος ζήλος και υπομονή για να καταστραφεί… Οι άνθρωποι έχτιζαν σπίτια με τις πέτρες των κατεδαφισμένων ναών… Ένας νόμος όριζε πως οι πέτρες από τους ἐν λόγῳ ναούς θα χρησιμοποιούνται στην επισκευή δρόμων, γεφυρών και υδραγωγείων. Στην Κωνσταντινούπολη, πρώην ναός τής Αφροδίτης χρησίμευσε ως αμαξοστάσιο των αρμάτων ενός γραφειοκράτη… Η βεβήλωση συνεχίστηκε για αιώνες.”

● Ας ξαναπιάσουμε το νήμα. Ο βασιλιάς διέταξε την εκτέλεση των ευνούχων ιερέων στην Αίγυπτο, γιατί… “προσέβαλαν” την “ηθική” του, ενώ το 335, λόγω κακής συγκομιδής, την ίδια τύχη επεφύλαξε σε δεκάδες εθνικούς, παγανιστές, που θεωρήθηκαν υπαίτιοι, ως “μάγοι τού κακού”. Ο φιλόσοφος Σώπατρος ὁ Ἀπαμεύς, μαθητής τού νεοπλατωνιστή Ἰάμβλιχου, ήταν ανάμεσά τους, αν και είχε διατελέσει ευνοούμενος του Κωνσταντίνου, που τον θεωρούσε φίλο του. Κατά τον Ἕλληνα ιστορικό και σοφιστή Εὐνάπιο, ο αυτοκράτορας πείστηκε από κάποιον συμβουλάτορά του πως ο φιλόσοφος εμπόδισε με “μάγια” την άφιξη… στόλου φορτωμένου με σιτηρά! Αλλά και ο γιος του, ο Κωνστάντιος Β’, κυνηγούσε διαρκώς τους μάντεις, τους αστρολόγους, κλπ., γιατί φοβόταν ότι θα του πάρουν τον θρόνο με “μάγια”! Το φίδι τού ιουδαιοχριστιανικού σκοταδισμού είχε πλέον εκκολαφθεί…⁽⁹⁾

• ⁽⁹⁾ Όπως είχα σχολιάσει στο Χρονικό 2 (υποσημείωση 5), ο εξιουδαϊσμός τού ελληνιστικού και ρωμαϊκού κόσμου (σε Ανατολή και Δύση, αντίστοιχα) μέσω του εκχριστιανισμού, υπήρξε η προϋπόθεση – sine qua non – των σκοτεινών χρόνων, του σκοταδισμού τού Μεσαίωνα.

● Ἓλλην, κατά την πρωτοχριστιανική Εκκλησία, ήταν ο εθνικός, ο παγανιστής· η λέξη είχε αυτήν τη σημασία ως τα τέλη τής χιλιετίας. Οι Έλληνες θεωρούσαν πως διαφοροποιούνταν από τους άλλους ως προς την κουλτούρα, τον πολιτισμό· οι Εβραίοι ως προς την θρησκεία. Είναι ἡλίου φαεινότερον ποια ήταν τα πρότυπα του κάθε λαού, και ποια η συμβολή ἑκάστου στον πολιτισμό. Στις Επιστολές του, ο Σαούλ (ο Παύλος) χρησιμοποιεί τη λέξη Ἕλλην σχεδόν πάντα σε αντιδιαστολή με τη λέξη Ἑβραῖος, και δείχνει να μην τον απασχολούν όλα τ’ άλλα έθνη (εθνότητες, όπως Ρωμαίοι, Σύριοι, Αιγύπτιοι, κλπ.) που ζούσαν τότε στην περιοχή. Είναι ἡλίου φαεινότερον ποιον θεωρούσε εχθρό. Μια άλλη, “ηπιότερη” ερμηνεία, είναι πως Ἕλλην για εκείνον σήμαινε πολυθεϊστής· Ἑβραῖος ήταν ο μονοθεϊστής. Σημειωτέον πως εθνικός (gentile, στ’ αγγλικά) σημαίνει επίσης, πρωτίστως, τον μη εβραίο (όχι τον μη χριστιανό). Η έννοια του Έλληνα ως παγανιστή έφτασε ως τις μέρες μας. Πολλοί που τάσσονται υπέρ τής αναβίωσης της λατρείας των Ὀλυμπίων θεῶν αυτοαποκαλούνται Έλληνες πολυθεϊστές, ενώ η θρησκεία ονομάζεται ἑλληνισμός. Οι εκτός Ελλάδας πολυθεϊστές, πάντως, διευκρινίζουν πως δεν προσδιορίζονται ως Έλληνες το γένος.

Το συμβούλιο των θεών, του Ραφαήλ (1517-18)

● “Η λέξη ‘παγανιστής’,” κατά τη Nixey, “ήταν υποτιμητική και προσβλητική λέξη… Απετέλεσε και μια χριστιανική καινοτομία: πριν από την άνοδο του χριστιανισμού, ελάχιστοι θα σκέφτονταν να αυτοπροσδιοριστούν βάσει της θρησκείας τους. Μετά ο κόσμος χωρίστηκε, εἰς τὸ διηνεκές, βάσει θρησκευτικών οριοθετήσεων· και τότε εμφανίστηκαν λέξεις για τον προσδιορισμό αυτών των διαφοροποιήσεων. Μια από τις πιο συνηθισμένες ήταν ο ‘παγανιστής’. Αρχικά, αυτή η λέξη είχε χρησιμοποιηθεί αναφερόμενη στον πολίτη, διακρίνοντάς τον από τον στρατιώτη. Στη συνέχεια, οι χριστιανοί συγγραφείς επινόησαν ψευδείς, διόλου κολακευτικές ετυμολογίες: είπαν ότι σχετίζεται με τη λέξη pagus, με τους ‘αγρότες’… Δεν είναι αλήθεια· όμως αυτές οι συκοφαντίες ‘κόλλησαν’ και ο ‘παγανισμός’ απέκτησε τη δυσάρεστη οσμή τού χωριάτικου και καθυστερημένου – ρετσινιά που κουβαλάει μέχρι σήμερα.” Επίσης, η Αγγλίδα συγγραφέας θεωρεί πως καλόν είναι “ν’ αποφεύγουμε ν’ αποδίδουμε σύγχρονες εθνικότητες στους αρχαίους και, αντίθετα, να τους προσδιορίζουμε με βάση την γλώσσα στην οποία κυρίως έγραφαν. Έτσι, ο ρήτορας Λιβάνιος, παρ’ όλο που γεννήθηκε κι έζησε στη Συρία, δεν προσδιορίζεται ως ‘Σύρος’ αλλ’ ως ‘Ἕλλην’. Ο κόσμος αυτός ήταν κοσμοπολίτικος, όπου ο καθείς… θα θεωρούσε ενδεχομένως τον εαυτό του Έλληνα”, συμπληρώνει η Nixey.

● Ο Κωνστάντιος ήταν ο αυτοκράτορας που εγκαινίασε την αντιπαγανιστική νομοθεσία, η οποία θα οδηγούσε αργότερα στην “Ιερά Εξέταση”. Παράλληλα, κλιμάκωσε τους διωγμούς, με στρατόπεδο συγκέντρωσης, στην Σκυθόπολη της Παλαιστίνης, όπου βασανίζονταν και θανατώνονταν Έλληνες, εθνικοί, ή όσοι θεωρούνταν εχθροί τής αυτοκρατορίας, βάσει των υποδείξεων αχρείων βασιλικών συμβούλων. Σχετικά στοιχεία παρέθεσε ο Ἀμμιανὸς Μαρκελλίνος – “πρώην στρατιωτικός, και Έλληνας”, όπως δήλωνε, ακόμη και σ’ εκείνους τους χαλεπούς καιρούς, γεννημένος ίσως στην Ἀντιόχεια. Η ιδέα για τη δημιουργία τού στρατοπέδου αποδόθηκε στον Γεώργιο της Καππαδοκίας, επίσκοπο Ἀλεξανδρείας, που το τέλος του θα ήταν εξίσου άσχημο με τον βίο του, μόλις στον θρόνο θ’ ανέβαινε ο Ιουλιανός.

Επινίκια στήλη τού Διοκλητιανού (λανθασμένα αναφέρεται ως Στήλη τού Πομπήιου) στο
Σεραπείον Αλεξανδρείας. Στήθηκε το 297 ΚΧ, μετά από την καταστολή εξέγερσης στην Αίγυπτο. Είναι φτιαγμένη από μονόλιθο γρανίτη ύψους 20,46 μέτρων, με συνολικό ύψος 26,85 μέτρων.

● 356. “Κατέστη παράνομη – ἐπὶ ποινῇ θανάτου – η λατρεία εικόνων”, σημειώνει η Nixey. “Οι ‘παγανιστές’ προσδιορίζονται πλέον ως ‘άφρονες’, που οι πεποιθήσεις τους πρέπει να ‘ἐκριζωθοῦν καθ’ ὁλοκληρίαν’. Η θυσία αποτελεί ‘αμάρτημα’, και όποιος την προσφέρει, θα ‘πλήττεται με το ξίφος τής εκδίκησης’.” Ο Οργουελιανός Ηρωικός νέος κόσμος τού χριστιανισμού είχε ανάγκη κι ενός δικτύου επιτήρησης. “Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες χρησιμοποιούσαν ανέκαθεν πληροφοριοδότες – τους ‘delatores’. Τώρα, όλοι αυτοί τέθηκαν στην υπηρεσία τής Εκκλησίας. Άνθρωποι απ’ όλες τις τάξεις ήταν πλέον υποχρεωμένοι να γίνουν χαφιέδες… Αν αρνούνταν, ή αποτύγχαναν στα καθήκοντά τους, τότε λογοδοτούσαν οι ίδιοι. Μεταξύ εκείνων που είχε επιφορτιστεί ο κλήρος να συντάσσει εκθέσεις ήταν οι ηθοποιοί και, όπως μια τροπολογία προσέθετε αποκαλυπτικά, οι πόρνοι ‘οι οποίοι φορούν μοναστικά ράσα’. Οι τιμωρίες πιθανόν να ήταν φριχτές… [λ.χ.] χύνοντας λιωμένο μολύβι στο λαρύγγι. Η συμμόρφωση πάνω απ’ όλα.” (!)

Ιουλιανός: η ελληνική παρένθεση

● 4 Φεβρουαρίου 362. Ο Ιουλιανός εκδίδει διάταγμα περί ανεξιθρησκίας. Εκεί διακηρύσσει πως όλες οι θρησκείες είναι ίσες ενώπιον του νόμου και τονίζει την ανάγκη να επιστρέψει η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία στον θρησκευτικό της εκλεκτικισμό, βάσει του οποίου το κράτος δεν επιβάλλει καμιά θρησκεία. Στις σπουδές του στην Αθήνα, ο τελευταίος Ρωμαίος αυτοκράτορας που απέρριψε ενσυνείδητα τον χριστιανισμό, προωθώντας αντ’ αυτού τον νεοπλατωνικό ελληνισμό, εντρύφησε στην φιλοσοφία, μυήθηκε στα Ἐλευσίνια μυστήρια που κατόπιν προσπάθησε ν’ αναβιώσει, ενώ γνωρίστηκε και με δυο χριστιανούς οι οποίοι θα γίνονταν αργότερα επίσκοποι και “άγιοι”: τον Γρηγόριο Ναζιανζηνό και τον Βασίλειο της Καισαρείας.

Ο Ιουλιανός (361–363) υπήρξε μια σύνθετη προσωπικότητα: “στρατιωτικός διοικητής, φιλόσοφος, θεοσοφιστής, κοινωνικός μεταρρυθμιστής, άνθρωπος των γραμμάτων”, που έγραφε στα ελληνικά. Φυσικά, έχουν “χαθεί” αρκετά έργα του, με σημαντικότερο το Κατὰ Γαλιλαίων (= Χριστιανών). Ήταν κατά το ἥμισυ Έλληνας, από τη μητέρα του. Οι γονείς του ήταν χριστιανοί· η παιδεία του ήταν επίσης χριστιανική. Όμως, στα είκοσί του χρόνια, στράφηκε από τον χριστιανισμό στον ελληνισμό. Ο ρόλος τού αυτοκράτορα δεν του “πήγαινε”, αφού δεν του άρεζε καθόλου ο αυταρχισμός, η απολυταρχία. Θεωρούσε πως ο ιδανικός κυβερνήτης θα έπρεπε να είναι primus inter pares (“πρώτος μεταξύ ίσων”), και ίσος με τους υπηκόους του έναντι του νόμου. Πήγαινε συχνά στη Σύγκλητο και συμμετείχε στις συζητήσεις σαν μέλος της, και όχι ως βασιλιάς. Συνήθιζε να μιλά στους υπηκόους ως ίσος προς ίσον, ντυνόταν απλά, και η ζωή του ήταν ασκητική. Όλα αυτά παρεξηγήθηκαν από τους “πολλούς”, που πίστευαν πως θα έπρεπε να φέρεται ως παντοδύναμος αὐτοκράτωρ.

Ο Ιουλιανός ο αποστάτης προεδρεύει σε σύσκεψη σεκταριστών, του Edward Armitage (1875). Ιουλιανός ο… “σεκταριστής”; Μα σεκταριστές τότε ήταν οι Χριστιανοί!

Επεδίωκε συνεχώς να μειώσει τη δαπανηρή και διεφθαρμένη γραφειοκρατία, απολύοντας το πλεονάζον προσωπικό, είτε δημοσίους υπαλλήλους, ή ακόμη και μυστικούς πράκτορες. Προώθησε την αποκέντρωση για τον ίδιο λόγο, μεταφέροντας αρμοδιότητες στις πόλεις από την πρωτεύουσα. Ανακάλεσε, βέβαια, τα προνόμια που είχε παραχωρήσει ο Κωνσταντίνος στην Εκκλησία, κι έκοψε τους παχυλούς μισθούς των επισκόπων. Οραματίστηκε τη δημιουργία ενός φιλανθρωπικού συστήματος, καθώς οι χριστιανικές ελεημοσύνες είχαν αποδέκτες τούς πάντες, όχι μόνον τους χριστιανούς, κι επέκρινε τους ιερείς τής παλαιάς θρησκείας: “Οι ασεβείς Γαλιλαίοι τρέφουν όχι μόνον τους δικούς τους φτωχούς, αλλά και τους δικούς μας· τους υποδέχονται στις αγάπες τους,⁽¹⁰⁾ τους προσελκύουν, όπως τα γλυκά προσελκύουν τα παιδιά.”

• ⁽¹⁰⁾ Η γιορτή τής αγάπης ήταν ένα κοινοτικό γεύμα των πρώτων χριστιανών. Καθιερώθηκε και σε άλλες γλώσσες με την ελληνική λέξη (agape).

Μετά από πέντε μήνες στην Κωνσταντινούπολη, πέρασε άλλους εννέα στην Ἀντιόχεια, προετοιμάζοντας μια εκστρατεία του στην Περσία. Η απογοήτευσή του εκεί ήταν μεγάλη. Διεπίστωσε πως οι πλούσιοι έμποροι αποθήκευαν τα τρόφιμα και τα πουλούσαν σε υψηλές τιμές, και υπήρχε κίνδυνος να ξεσπάσει λιμός. Παρά τις παρεμβάσεις του, τοπική συνέλευση και προεστοί παρέμεναν αδρανείς. Αποφάσισε τελικά να ορίσει τις τιμές και να φέρει σιτηρά από την Αίγυπτο, ενώ υποχρέωσε τους γαιοκτήμονες να πουλήσουν. Μετά θέλησε ν’ αποκαταστήσει την αρχαία πηγή Κασταλία, σε κοντινό ναό τού Απόλλωνα, όπου, όμως, είχε θαφτεί ένας επίσκοπος. Η εντολή του ν’ απομακρυνθούν τα οστά του, προκάλεσε μεγάλη πορεία χριστιανών, και φωτιά που κατέστρεψε τον ναό. Το 363 διέταξε την ανοικοδόμηση του ναού τού Σολομώντα: και πάλι τα έργα στην Ιερουσαλήμ σταμάτησαν λόγω πυρκαγιών… Περιττό να πούμε ότι, και στις δυο περιπτώσεις, επρόκειτο για δολιοφθορές των χριστιανών, που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως “πράξεις τρομοκρατίας”.

Ο Μερκούριος σκοτώνει τον Ιουλιανό (κοπτική εικόνα). Ο Βασίλειος, λένε, φυλακισμένος με την έναρξη της εκστρατείας στην Περσία, ζήτησε με προσευχή τη βοήθεια του Μερκούριου· κι αυτός εμφανίστηκε σε όραμα, λέγοντάς του ότι
σκότωσε τον Ιουλιανό λογχίζοντάς τον…

Ο Ιουλιανός τραυματίστηκε θανάσιμα υπό μυστηριώδεις συνθήκες κατά την εκστρατεία, χωρίς να καταφέρει να υλοποιήσει το όραμά του (“ἔργον Θεοῦ!”, θα έλεγαν πασιχαρείς οι χριστιανοί, ανυμνώντας τον “Κύριον”). Ήταν όμως “έργο Θεού”; Το 364, ο Λιβάνιος ανέφερε πως ο Ιουλιανός δολοφονήθηκε από έναν χριστιανό στρατιώτη του. Μετά από 14 χρόνια, ανασκεύασε, λέγοντας ότι δεν επρόκειτο για δολοφονία: δράστης ήταν κάποιος “Σαρακηνός”. Η μεταστροφή πάντως έγινε σ’ εποχή που οι χριστιανοί ήταν πάλι “στα πράγματα”. Κατά τον Ιωάννη Μαλάλα, την εντολή για τη δολοφονία την έδωσε ο Βασίλειος. Έπειτα, χριστιανοί ιστορικοί διέδωσαν την “παράδοση” πως τον βασιλιά τον σκότωσε ο “άγιος” Μερκούριος… Χριστιανική φαντασίωση είναι σίγουρα τα λόγια που φέρεται να είπε ξεψυχώντας: “Νενίκηκάς με, Γαλιλαῖε”. Ο Ιουλιανός θα μιλούσε στον πληθυντικό: “Nενικήκατέ με, Γαλιλαίοι”. Έγραψε λ.χ. Κατὰ Γαλιλαίων, όχι Κατὰ Γαλιλαίου. Η διαφορά είναι τεράστια.

● Ως προς τον επίσκοπο Γεώργιο, βάσει και των στοιχείων που παραθέτουν ο ίδιος ο Ιουλιανός, ο Αμμιανός, μα και χριστιανοί ιστορικοί, όπως ο Σωζομενός, ο Θεοδώρητος, και ο Σωκράτης Σχολαστικός:

“… ἐξεδήλωνε ὑπερβάλλοντα ἀντιπαγανιστικὸν ζῆλον… με αυθαίρετες πράξεις και ομιλίες προσβλητικές, επιβάλλοντας δυσβάστακτη φορολογία, κι εξορίζοντας τον διακεκριμένο εθνικό ιατρό, Ζήνωνα,⁽¹¹⁾ ή εμποδίζοντας τις παγανιστικές θυσίες και γιορτές, και καλώντας τον Αρτέμιο, δούκα τής Αιγύπτου, που οι Αλεξανδρινοί τον έτρεμαν, γιατί αρέσκονταν να καταστρέφει είδωλα: εισέβαλε με στρατιώτες του στον υπέροχο ναό τού Σεράπιδος [Σεραπεῖον], που απογυμνώθηκε πάραυτα από εικόνες, αναθήματα και διακοσμητικά στοιχεία… Η είδηση της ενθρόνισης του Ιουλιανού έφθασε στην Αλεξάνδρεια στις 30 Νοεμβρίου 361. Ο Γεώργιος βρισκόταν στο απόγειο της έπαρσης και ισχύος του: είχε εξαπολύσει διωγμούς και την χλεύη του κατά των παγανιστών, οι οποίοι… μπορούσαν τώρα, επιτέλους, να εκδικηθούν για λογαριασμό των θεών”… Φυλακίστηκε με άλλους δυο, επειδή είχαν γκρεμίσει έναν βωμό· αλλά “το πρωί τής 24ης Δεκεμβρίου, ο παγανιστικός όχλος μαζεύτηκε και πάλι, τους έβγαλε με φρικιαστικές κραυγές θριάμβου, και τους χτύπησε μέχρι θανάτου.” Κατόπιν περιέφερε τα σώματά τους σε όλη την πόλη, και τέλος “έκαψε τις σορούς στην ακτή, ρίχνοντας τις στάχτες στην θάλασσα”… Η Αλεξάνδρεια, το λαμπρό κέντρο τού ελληνιστικού πολιτισμού, βυθιζόταν στην άβυσσο…

• ⁽¹¹⁾ Οτιδήποτε ελληνικό ήταν “του διαβόλου”, κι εξοβελίστηκε: γνώση, επιστήμη, ιατρική. Κάηκαν τα ιατρικά βιβλία και οι μόνες “θεραπευτικές” μέθοδοι που απέμειναν ήταν η αφαίμαξη και ο… εξορκισμός. Προϋπόθεση για να μην αμφισβητηθεί ποτέ η χριστιανική “νέα τάξη” ήταν η αποκτήνωση του ανθρώπου…

Ο Αϊ-Γιώργης σκοτώνει τον δράκοντα, του Bernat Martorell (1434-35). Ίδια “αισθητική”-εικονογραφία με την προηγούμενη εικόνα,
μ’ έναν δράκο στην θέση τού Ιουλιανού!

● Ποιος ήταν όμως ο “δοὺξ τῆς Αἰγύπτου”, Ἀρτέμιος; Δεν ήταν άλλος από τον, κατά την χριστιανική Εκκλησία, “μάρτυρα” και “άγιο” Αρτέμιο της Αντιοχείας, όπου αποκεφαλίστηκε το 362, μετά από τη δίκη του, με την κατηγορία τής κατάχρησης εξουσίας, και κακοδιοίκησης της επαρχίας του, αφού γκρέμιζε ναούς, κι έκανε κομμάτια τα είδωλά τους – αὐτοβούλως, ή με παρότρυνση του Γεωργίου. Η Εκκλησία έκρινε μάλλον πως το έργο του ήταν “θεάρεστον”! Ενδέχεται, μάλιστα, επί Ιουλιανού να ήταν δυο οι “οσιομάρτυρες”: ο Αρτέμιος και ο Γεώργιος… Υπάρχουν, βλέπετε, ορισμένοι, όπως λ.χ. ο Άγγλος ιστορικός Edward Gibbon, που ταυτίζουν τον ἐν λόγῳ επίσκοπο Γεώργιο με τον… “άγιο” Γεώργιο! Ο πρώτος ήταν αρειανός (ἤτοι αιρετικός), άρα, “μαύρο πρόβατο”. Ο δεύτερος, όμως, ήταν ό ήρωας ενός θρύλου που, σε διάφορες παραλλαγές, γοήτευσε ως και τους μουσουλμάνους. Άρα, ήταν αναγκαίο να διαφυλαχθεί. Τέθηκε, έτσι, σε λειτουργία η επιχείρηση παραποίησης στοιχείων (να έχουμε κατά νου, πως όσα στοιχεία διαθέτουμε τώρα, έχουν περάσει από… χίλια λογοκριτικά “κόσκινα”)! Ο “άγιος”, λοιπόν, υποτίθεται πως μαρτύρησε κατά τον διωγμό τού Διοκλητιανού, το 303. Η τεχνολογία τής εποχής, ωστόσο, δεν έδινε τη δυνατότητα σε κάποιο ανυπόστατο πρόσωπο ν’ αποκτήσει σάρκα και οστά. Γι’ αυτό και για τον “άγιο” δεν γνωρίζουμε τίποτε απολύτως, ούτε έχουμε καμιά απόδειξη πως υπήρξε. Ό,τι ξέρουμε είναι… κατά παράδοση. Το αρχαιότερο κείμενο που αναφέρεται στον θρύλο, χωρίς να κατονομάζει τον Γεώργιο, είναι η Ἐκκλησιαστικὴ ἱστορία, τού Ευσέβιου Καισαρείας (4ος αιώνας· για την αξιοπιστία του, βλέπε Χρονικό 19, τελευταία παράγραφο). Το παλαιότερο κείμενο με αποσπάσματα του θρύλου βρίσκεται σε ελληνική αγιολογία, ένα παλίμψηστο του 5ου αιώνα. Όμως, ο συντάκτης του, όπως ο Gibbon, ταυτίζει επίσης τον “μάρτυρα” με τον συνονόματό του επίσκοπο.

● “Όπως παραδέχθηκε ο πρώιμος χριστιανός συγγραφέας Ὠριγένης,” σχολιάζει η Nixey, “οι μάρτυρες αριθμητικά ήταν τόσο λίγοι ώστε άνετα μπορούσε κάποιος να τους μετρήσει. Οι χριστιανοί πέθαιναν για την πίστη τους ‘περιστασιακά’… Κατά τα φαινόμενα, αρκετοί άγιοι δεν υπήρξαν ποτέ. Όπως πιστεύεται τώρα, ούτε καν δέκα ιστορίες μαρτύρων δεν μπορούν να κριθούν αξιόπιστες… Εκείνα τα χρόνια οι διωγμοί ήταν λίγοι: ο Δεκιανός, ο Βαλεριανός, μετά από επτά χρόνια, και ‘ο Μέγας [Διοκλητιανός] Διωγμός’, καμιά πενηνταριά χρόνια αργότερα, το 303 μ.Χ. Ούτε και όλοι αυτοί οι ‘διωγμοί’ αποσκοπούσαν απερίφραστα να πλήξουν χριστιανούς… Οι Ρωμαίοι δεν επεδίωκαν να εξαλείψουν τον χριστιανισμό. Αν το επεδίωκαν, είναι σχεδόν σίγουρο πως θα το είχαν πετύχει… Οι ιστορίες των μαρτύρων… δείχνουν αυτό που ο G. E. M. de Ste. Croix αποκάλεσε ‘ολοένα μεγαλύτερη περιφρόνηση για την ιστορικότητα’… Οι σύντομοι και σποραδικοί ρωμαϊκοί διωγμοί των χριστιανών ωχριούν συγκριτικά με το τι προκάλεσαν οι χριστιανοί στους άλλους – για να μην πούμε τι έκαναν στους δικούς τους αιρετικούς.”

Έλληνας ιππέας αρπάζει μια Αμαζόνα από τον φρυγικό σκούφο της, ψηφιδωτό στη Δάφνη, προάστιο της Αντιοχείας (4ος αι. ΚΧ)

● 363. Με τον θάνατο του Ιουλιανού, η πορφύρα (το στέμμα, όπως θα έλεγαν αργότερα για τους βασιλεῖς) δόθηκε, “κατά λάθος”, στον Ιοβιανό, που επέβαλε πάλι τον χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία. Ευρισκόμενος υπό την επιρροή τού “αγίου” Ἀθανασίου Ἀλεξανδρείας, μετακινήθηκε… “ὡς διὰ μαγείας” από την ανεκτικότητα στη μισαλλοδοξία, επιβάλλοντας θανατική ποινή σ’ εκείνους που λάτρευαν πατροπαράδοτους θεούς, ενώ παράλληλα, διέταξε το κάψιμο της Βιβλιοθήκης τής Ἀντιοχείας.⁽¹²⁾ Δεν πρόλαβε, ωστόσο, να ολοκληρώσει την “αποστολή” του: πέθανε (ή τον… “πέθαναν”) σε μισό χρόνο. Το καθήκον αυτό θ’ αναλάβανε λίαν συντόμως να φέρει σε πέρας ο Θεοδόσιος Α΄.

• ⁽¹²⁾ “Ο Ιοβιανός διέταξε την καταστροφή” τής Βιβλιοθήκης Ἀντιοχείας, αναφέρει ο Johannes Hahn στο Gewalt und religiöser Konflikt (Βία και θρησκευτική διένεξη), “επειδή ήθελε να κερδίσει την εύνοια των Αντιοχέων. Όμως απέτυχε οικτρά: όχι μόνον οι παγανιστές αλλά και οι χριστιανοί ερμήνευσαν την πράξη του ως βαρβαρότητα.” Είπαν μάλιστα πως “έκαψε τον ναό, με όλα τα βιβλία του, με την παρότρυνση της γυναίκας του, ενώ οι παλλακίδες του γελούσαν βάζοντας φωτιά»…

● Το “κυνήγι των μαγισσών”, στο μεταξύ, συνεχιζόταν με ακόμη μεγαλύτερη ένταση, ύστερα από την “παρένθεση” του Ιουλιανού: ελληνικά φιλοσοφικά κι επιστημονικά συγγράμματα καίγονταν δημόσια, εκατοντάδες Έλληνες, ή και άλλοι εθνικοί, διαπομπεύονταν, φυλακίζονταν, βασανίζονταν, εκτελούνταν, ή η περιουσία τους δημευόταν, με την κατηγορία τής μαγείας. Ανάμεσα τους, άλλος ένας φιλόσοφος, ο Σιμωνίδης. Οι κατηγορίες περί “μαγείας” απέρρεαν από την πρακτική τής θεουργίας των νεοπλατωνικών φιλοσόφων. Πρόκειται, έλεγαν, για την “ενσυνείδητη συμμετοχή τού ανθρώπου στο θείο έργο”, που επιτυγχάνεται μέσω των τελετουργιών επίκλησης θεού, ή θεών, με σκοπό την ἕνωσιν με το θείο για την τελειοποίηση του ανθρώπου: ό,τι επιδιώκουν ακόμη οι μυστικιστές, λ.χ. οι σούφι, με μουσική και ποίηση, τραγούδι και χορό – και ό,τι ακριβώς απεχθάνονται ακόμη οι άνθρωποι της Εκκλησίας.

Ο Άγιος Παύλος καίει παγανιστικά βιβλία στην Έφεσο, του Lucio Massari (1612). Πράξεις των Αποστόλων, 19: “Υπολόγισαν την αξία [των καμένων βιβλίων] και διεπίστωσαν πως έφτανε τις πενήντα χιλιάδες αργύρια” = πάνω από 20 εκατομμύρια €!

● Το 364, ο Μάξιμος, δάσκαλος του Ιουλιανού στην φιλοσοφία και θεουργία, κατηγορήθηκε ότι προκάλεσε μακρά ασθένεια στους νέους αυτοκράτορες, Ουαλεντινιανό και Ουάλη, αλλ’ απαλλάχθηκε, λόγω αμφιβολιών. Ωστόσο, το 365-366, τον συνέλαβαν και πάλι για “παράνομο πλουτισμό”. Του επιβλήθηκε βαρύτατο πρόστιμο και βασανίστηκε, επειδή… δεν μπορούσε να το πληρώσει. Περί το 370, τ’ όνομά του ενεπλάκη σε φήμες για έναν χρησμό, ως προς το ποιος θα ήταν ο επόμενος αυτοκράτορας. Ο Ουάλης αντέδρασε υστερικά, εξαπολύοντας σφαγές, με αποτέλεσμα να στραφούν οι πάντες εναντίον του. Ο Μάξιμος βασανίστηκε και αποκεφαλίστηκε το 372, παρ’ όλο που, κατά τον Ευνάπιο, δεν είχε καμιάν ανάμιξη στην ιστορία.

● 3ο τέταρτο, 4ου αιώνα. “Μια από τις πιο διαβόητες επιθέσεις σε στοχαστές και βιβλία έγινε στην Αντιόχεια… Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος… από τους καλύτερους ιστορικούς τής εποχής, έτυχε να είναι εκεί… Η κατηγορία για προδοτική μαντεία οδήγησε σε πλήρους κλίμακας εκκαθάριση με στόχο τούς διανοούμενους της πόλης… Ένας ευγενής με ‘αξιοσημείωτο λογοτεχνικό έργο’ ήταν από τους πρώτους που συνελήφθησαν και βασανίστηκαν. Ακολούθησαν αρκετοί φιλόσοφοι που κατά περίσταση βασανίστηκαν, κάηκαν ζωντανοί, ή αποκεφαλίστηκαν. ‘Αμέτρητα βιβλία και ολόκληρες στοίβες εγγράφων, που είχαν βρεθεί μετά από έρευνες σε διάφορα σπίτια, κάηκαν όλα σ’ έναν σωρό υπό την επίβλεψη των δικαστών. Θεωρήθηκαν ως κείμενα απαγορευμένα για να μετριαστεί η αγανάκτηση που προκάλεσαν οι εκτελέσεις, αν και τα περισσότερα ήταν πραγματείες διαφόρων ελευθέρων τεχνών και νομολογίας… Σε όλες τις ανατολικές επαρχίες κάηκαν ολόκληρες βιβλιοθήκες από τους ιδιοκτήτες τους, που φοβήθηκαν ανάλογη μοίρα· τέτοιος ήταν ο τρόμος που κατέλαβε όλες τις καρδιές’… Όπως κοκορευόταν ο Ιωάννης o Χρυσόστομος, τα έργα ‘των Ελλήνων έχουν στο σύνολό τους αφανιστεί και καταστραφεί’.” Η Nixey καταλήγει με μια θλιβερή επισήμανση: “Υπολογίζεται ότι λιγότερο από το 10% τού συνόλου τής κλασικής γραμματείας έχει διασωθεί στη σύγχρονη εποχή.”

Ο “ὀμφαλὸς τῆς γῆς”: οι Δελφοί με τον Ναό τού Απόλλωνα (αναπαράσταση)

Θεοδόσιος: Γενοκτονίας Πράξη Β’ – Σφαγή τής Θεσσαλονίκης
Λεφούσι χριστιανών βανδάλων στους Δελφούς

● 390. Άλλη μια “θαυματουργή” μεταστροφή σημειώθηκε στην περίπτωση του Θεοδοσίου (379–395). Η ανεκτικότητα στην αρχή τής βασιλείας του έδωσε την θέση της στην μισαλλοδοξία. Το αιματηρό σημείο καμπής ήταν το 390, όταν διέταξε τους Γότθους στρατιώτες του να διαπράξουν την αποτρόπαιη σφαγή τής Θεσσαλονίκης στον Ιππόδρομο, επειδή οι κάτοικοι εξεγέρθηκαν κατά της μισθοφορικής φρουράς του (βλέπε και το Χρονικό 18, υποσημείωση 5). Ο κόσμος είχε προσκληθεί να παρακολουθήσει αρματοδρομίες· όμως, οι Γότθοι έκλεισαν τις πόρτες και κατέσφαξαν τους πάντες… Απολογισμός: 7.000-15.000 νεκροί! Ο επίσκοπος Μεδιολάνων, Αμβρόσιος, άδραξε την “χρυσή” ευκαιρία: αφόρισε τον Θεοδόσιο, και τον μετέτρεψε σε πειθήνιό του όργανο.⁽¹³⁾ Ο αυτοκράτορας υποτάχθηκε πλήρως στην Εκκλησία, και δέχθηκε να κάνει δημόσια μετάνοια, υποσχόμενος ν’ αλλάξει πορεία, και να καταστεί υπέρμαχος της χριστιανικής πίστης. Τότε εκδόθηκαν τα διαβόητα “Θεοδοσιανά διατάγματα” για διάλυση των θεσμών και καταστροφή των ναών των εθνικών. Προφανώς, η πρώτη πράξη “μετανοίας” του ήταν η μετατροπή τού ναού τού Απόλλωνα και των περισσοτέρων αγαλμάτων κι έργων τέχνης των Δελφῶν, σε σωρό ερειπίων, στ’ όνομα του χριστιανισμού, επίσης το 390.⁽¹⁴⁾ Ο ιερός χώρος καταστράφηκε ολοσχερώς από ένα λεφούσι ζηλωτών χριστιανών, που ήθελαν να εξαλείψουν κάθε ίχνος ελληνισμού, ο οποίος ήταν ήδη “προγραμμένος”, ως “religio illicit” (θρησκεία παράνομη): οι εθνικοί καταδίδονταν από χριστιανούς χαφιέδες, στέλνονταν σε δίκες και, σε πολλές περιπτώσεις, εκτελούνταν. Την επόμενη χρονιά, ο “πόλεμος κατά των απίστων” μεταφέρθηκε στην Αλεξάνδρεια.

• ⁽¹³⁾ Ο Αμβρόσιος κατόρθωσε να χειραγωγεί τρεις αυτοκράτορες: τους Γρατιανό, Ουαλεντινιανό Β’ και Θεοδόσιο Α’· επόμενο ήταν να “αγιοποιηθεί”! Ο Γρατιανός υιοθέτησε την τακτική τού Κωνσταντίνου: το 382, κρατικοποίησε όλη την περιουσία των παγανιστών. Ο Ουαλεντινιανός, από την πλευρά του, με τη νομοθεσία του κατέστησε ουσιαστικά παράνομο τον πολυθεϊσμό. Ενώ ο Θεοδόσιος, όχι μόνον ενέκρινε, αλλά και συμμετείχε στις επιθέσεις των χριστιανών “ζηλωτών” κατά των αρχαίων ιερών, όταν σκοτώνονταν οι ιερείς ή καταστρέφονταν οι ναοί. Στην πράξη, τα διατάγματά του ισοδυναμούσαν με κήρυξη πολέμου κατά του ελληνισμού.

Πήλινο αγαλματίδιο Αφροδίτης
από τη Μύρινα, 2ος αιώνας ΠΚΧ

• ⁽¹⁴⁾ Όμως στην πραγματικότητα, οι Δελφοί ήταν ήδη κομμάτια και θρύψαλα: το 362, ο Ὀρειβάσιος, προσωπικός γιατρός τού Ιουλιανού, είχε πάει για λογαριασμό τού αυτοκράτορα στο μαντείο, που ήταν ήδη σε άθλια κατάσταση, λεηλατημένο από τους θησαυρούς του, παίρνοντας μια από τις τελευταίες “προφητείες” τής Πυθίας (που μάλλον ήταν η κραυγή: “Βοήθεια!”), όπως την παραθέτει, τουλάχιστον, ο χριστιανός ιστορικός Φιλοστόργιος (με πολλές επιφυλάξεις για το αν αποδίδει την ιστορική αλήθεια: την “Ιστορία” έγραφαν πλέον οι “Μεγάλοι Αδερφοί”):

  .

  Εἴπατε τῷ βασιλεῖ, χαμαὶ πέσε δαίδαλος αὐλά,
  οὐκέτι Φοῖβος ἔχει καλύβην, οὐ μάντιδα δάφνην,
  οὐ παγὰν λαλέουσαν, ἀπέσβετο καὶ λάλον ὕδωρ.

  Δαίδαλος (ο αρχιτέκτονας του Λαβυρίνθου): μέγαρο· αυλά (αυλή): καταγής· Φοῖβος: Ἀπόλλων· παγάν: πηγή.

● 391. “Ο Θεοδόσιος ενέκρινε έναν τρομερό νόμο. ‘Κανείς δεν δικαιούται να κάνει θυσίες· κανείς δεν θα περιφέρεται στους ναούς· κανείς δεν θα λατρεύει τα ιερά’. Μετά… ήρθε ένας νέος νόμος, ακόμη πιο τρομερός. ‘Αν τυχόν υπάρχουν ναοί στις επαρχίες τής χώρας, να γκρεμιστούν’… Ένας επίσκοπος, ὀνόματι Μάρκελλος, ήταν ‘ο πρώτος… που εφάρμοσε το διάταγμα και κατέστρεψε τα ιερά’… Καθώς οι νόμοι κατά των παγανιστών κορυφώνονταν σ’ ένα επιθετικό crescendo, κατεδάφισε και τον τεράστιο κι ακόμη εξαιρετικά δημοφιλή ναό τού Δία τῆς Ἀπαμείας… Έπεσε μ’ έναν κρότο που ήταν τόσο δυνατός ώστε όλοι οι κάτοικοι της πόλης το έβαλαν στα πόδια… [Τελικά,] ο Μάρκελλος πιάστηκε και κάηκε ζωντανός από εξοργισμένους πολυθεϊστές… Σήμερα λατρεύεται σαν άγιος στην Ορθόδοξη Εκκλησία.” Κανείς δεν μπορούσε να διανοηθεί ποιο θα ήταν το κτήριο που θα έμπαινε στο στόχαστρο των χριστιανών αμέσως μετά. Η αφήγηση της Nixey οδηγείται σε κορύφωση:

● “Στα τέλη τού πρώτου αιώνα χριστιανικής εξουσίας, το Κολοσσαῖον κυριαρχούσε στην Ρώμη, και ο Παρθενώνας υψωνόταν πάνω από την Αθήνα. Όμως, όταν οι συγγραφείς αυτής της περιόδου συζητούσαν περί της αρχιτεκτονικής, δεν ήταν αυτά τα κτήρια που τους εντυπωσίαζαν. Αντίθετα, κάποιο άλλο οικοδόμημα στην Αίγυπτο προσήλκυε τον θαυμασμό τους… Οι μεγάλες του αίθουσες, οι κίονές του, τα εκπληκτικά αγάλματα, η τέχνη του, όλα το καθιστούσαν… ‘το πιο μεγαλειώδες κτήριο σε όλον τον κόσμο’. Όλοι το ήξεραν. Κανείς δεν το ξέρει τώρα. Μπορεί οι τουρίστες ν’ ανεβαίνουν ασθμαίνοντες στον Παρθενώνα, ή να κοιτούν με δέος το Κολοσσαίον, αλλ’ εκτός από την ακαδημαϊκή κοινότητα, ελάχιστοι γνωρίζουν τον ναό τού Σεράπιδος.⁽¹⁵⁾ Και αυτό επειδή… ένας επίσκοπος, με την στήριξη μιας σπείρας φανατικών χριστιανών, τον μετέτρεψε σε σωρό ερειπίων.”

• ⁽¹⁵⁾ Το εκπληκτικό είναι ότι κανένα από αυτά τα οικοδομήματα (Παρθενών, Κολοσσαῖον, Σεραπεῖον) δεν περιλαμβανόταν στα ἑπτὰ θεάματα τῆς οἰκουμένης (επτά θαύματα του αρχαίου κόσμου)!

Το Σεραπεῖον και το Ἀρτεμίσιον ισοπεδώνονται

Σεραπεῖον Ἀλεξανδρείας (αναπαράσταση)

● Το 391, φανατικοί χριστιανοί με τον στρατό λεηλάτησαν και ισοπέδωσαν το τεράστιο Σεραπείον, με ό,τι είχε απομείνει από τη Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας, βάσει των διαταγμάτων τού Θεοδοσίου και του αρχιεπισκόπου Θεοφίλου. Ο τελευταίος περιγράφεται “γλαφυρά” στην Παρακμή και Πτώση τής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, του Edward Gibbon, ως “ο αιώνιος εχθρός τής ειρήνης και της αρετής, ένας θρασύς, κακός άνθρωπος, που τα χέρια του ήταν μολυσμένα πότε με χρυσάφι και πότε με αίμα”. Ο Θεόφιλος είχε ανακαλύψει έναν υπόγειο ναό των πιστών τού Μίθρα,⁽¹⁶⁾ κι επεδείκνυε χλευαστικά με τους οπαδούς του τα ιερά τους κειμήλια, ώστε να τους εξωθήσει σ’ επίθεση εναντίον τους. Οι χριστιανοί αντεπιτέθηκαν, και οι μιθραϊστές, που ήταν λιγότεροι, κατέφυγαν ἐξ ἀνάγκης στο Σεραπείον. Ο Θεοδόσιος είχε δώσει στον Θεόφιλο το “πράσινο φως” να επιδοθεί σε καταστροφές, ζητώντας ν’ αποφευχθούν οι σφαγές, εἰ δυνατόν. Κατά την Ἐκκλησιαστική ἱστορία τού χριστιανού ιστοριογράφου, Σωκράτη Σχολαστικού, ο Θεόφιλος “πρωτοστάτησε στην απογύμνωση του Μιθραίου… Έπειτα κατέστρεψε το Σεραπείον… Οι ειδωλολατρικοί ναοί… έτσι ισοπεδώθηκαν κι οι λιωμένες εικόνες των θεών τους μετατράπηκαν σε δοχεία και άλλα πρακτικά σκεύη, χρήσιμα στην αλεξανδρινή Εκκλησία.” Οι ναοί που είχαν ερειπωθεί, έσπευσε να επισημάνει ο αρχιεπίσκοπος, θα ήταν δυνατόν να χαρακτηριστούν “εγκαταλελειμμένοι”, ώστε να μετατραπούν σε χριστιανικές εκκλησίες, κάτι που πρέπει να εγκρίθηκε γενικότερα, αφού σε όλη την έκταση της αυτοκρατορίας τού 5ου αιώνα βρίσκουμε σπηλαιώδη μιθραία που έγιναν κρύπτες και αρχαίους ναούς που απετέλεσαν τα θεμέλια εκκλησιών.

• ⁽¹⁶⁾ Σημειωτέον ότι ελάχιστα γνωρίζουμε για τον μιθραϊσμό, που εμφανίστηκε παράλληλα με τον χριστιανισμό, και υπήρξε το αντίπαλόν του δέος, από τον 1ο ως τον 4ο αιώνα ΚΧ.

Ο Θεόφιλος, θριαμβευτής ἐν μέσῳ ερειπίων τού Σεραπείου:
η παράνοιά του φαίνεται στα μάτια του… (Πάπυρος 5ου αι.)

● Θριαμβευτής ἐν μέσῳ ερειπίων, ο Θεόφιλος κοίταξε τριγύρω, εἰς ἀναζήτησιν του επόμενου θύματός του και, αφού ισοπέδωσε πολυάριθμα ιερά σε όλη την Αίγυπτο, στράφηκε εναντίον των μαθητών τού Ωριγένη, εξαπολύοντας μια παρανοϊκή εκστρατεία, που οδήγησε στον θάνατο 10.000 μοναχών: η σφαγή τελικά ήταν αναπόφευκτη – αλλ’ ο σφαγέας “αγιοποιήθηκε” από τους κόπτες!

“Σύμφωνα με μεταγενέστερα χριστιανικά χρονικά,” σημειώνει η Nixey, η ερείπωση του Σεραπείου “ήταν νίκη. Σύμφωνα με μη χριστιανική περιγραφή, ήταν τραγωδία – και φάρσα. Ο Έλληνας συγγραφέας Ευνάπιος θεωρεί πως η καταστροφή έγινε όχι τόσο από ευλάβεια προς τον Κύριον, όσο από ξεκάθαρη απληστία. Στο κείμενό του, οι χριστιανοί δεν είναι ενάρετοι πολεμιστές: είναι τραμπούκοι και κλέφτες. Το μόνο που δεν έκλεψαν, παρατηρεί σαρκαστικά, ήταν το πάτωμα – και αν έμεινε αυτό, είναι ‘επειδή, απλούστατα, οι πέτρες ήταν βαριές και δεν ήταν εύκολο να μετακινηθούν’… Οι δεκάδες χιλιάδες βιβλία, τ’ απομεινάρια τής μεγαλύτερης στον κόσμο βιβλιοθήκης, χάθηκαν όλα τους και δεν βρέθηκαν ποτέ. Πιθανόν κάηκαν… Χρειάστηκε να περάσει πάνω από χιλιετία ώσπου κάποια άλλη βιβλιοθήκη να προσεγγίσει τον πλούτο της… Όπως σχολιάζει ο Luciano Canfora: ‘το κάψιμο των βιβλίων αποτελούσε μέρος τής έλευσης κι επιβολής τού χριστιανισμού’.”

● Η ερείπωση του Σεραπείου θεωρήθηκε από πολλούς αντιπροσωπευτική τού “θριάμβου τού χριστιανισμού” σε βάρος των άλλων θρησκειών (ή της νίκης ενός εβραϊκού θεού, σε βάρος ελληνικών, ρωμαϊκών, αιγυπτιακών, περσικών, κλπ. θεών – ὡς ἐκ τούτου και των πολιτισμών), ενώ εκείνη της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης ως συμβολική τού “αφανισμού τής γνώσης και του πολιτισμού” (βλέπε και Χρονικό 18, υποσημείωση 6, και Χρονικό 24, Χρονικό εμπρησμών βιβλιοθηκών). Η βιβλιοθήκη είχε ως 700.000 έγγραφα από Ἑλλάδα, Αίγυπτο, Ασσυρία, Περσία, Ινδία, και άλλες χώρες, ως τμήμα ενός σπουδαίου ερευνητικού ιδρύματος, του Μουσείου (Οἴκου τῶν Μουσῶν), όπου σπούδασαν, δίδαξαν, κι έκαναν έρευνα, οι κορυφαίοι άνθρωποι του πνεύματος του αρχαίου κόσμου, λ.χ.: Ἀρχιμήδης, ο “αρχιεπιστήμονας” της αρχαιότητας· Κτησίβιος, ο πατέρας τής πνευματικής κι εφευρέτης τής ὑδραύλεως (εκκλησιαστικού οργάνου: βλέπε το Χρονικό 11, Ὕδραυλον Ὄργανον)· Εὐκλείδης, ο πατέρας τής γεωμετρίας· Ἵππαρχος, ο πατέρας τής αστρονομίας, θεμελιωτής τής τριγωνομετρίας· Ἥρων, ο πατέρας τής μηχανικής, κι εφευρέτης τής πρώτης ατμομηχανής (αἰολόσφαιρας), οπαδός των ατομικών φιλοσόφων· Ἐρατοσθένης, που υποστήριξε την σφαιρικότητα της γης, και υπολόγισε την περιφέρειά της, καθώς επίσης την κλίση τού άξονά της, σχεδόν ἐπακριβῶς· Ἀρίσταρχος, που πρώτος πρότεινε το σύστημα του ηλιοκεντρικού σύμπαντος. Η περίπτωσή του είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα για το θέμα μας: το μοναδικό σωζόμενο έργο του, Περὶ τῶν μεγεθῶν καὶ ἀποστάσεων τοῦ Ἡλίου καὶ τῆς Σελήνης, στηρίζεται στο γεωκεντρικό μοντέλο. Το άλλο βιβλίο του, με την εναλλακτική υπόθεση του ηλιοκεντρισμού, είναι γνωστό από τις παραπομπές άλλων επιστημόνων, λ.χ. του Αρχιμήδη. Τυχαίο; Κάθε άλλο!

Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας (αναπαράσταση)

● Το 392 ο Θεοδόσιος απαγόρευσε τα κυπριακά μυστήρια της Αφροδίτης, ενώ ο επίσκοπος Σαλαμίνας, “άγιος” Ἐπιφάνιος, εκχριστιάνιζε εθνικούς μαζικά, με την απειλή τής σφαγής και της πυράς, καταστρέφοντας όλα τα ιερά. Την άλλη χρονιά, ο αυτοκράτορας επεξέτεινε το απαγορευτικό μέτρο, ώστε να καλύψει όλες τις πανελλήνιες καλλιτεχνικές και αθλητικές γιορτές και αγώνες, όπως τα Ὀλύμπια, τα Πύθια, τα Ἴσθμια, μα και τα ρωμαϊκά Ἄκτια. Εὐκαιρίας δοθείσης, λεηλατήθηκαν τα ιερά τής Ὀλυμπίας. Το 395, οι αγριότητες των χριστιανών εξαπλώθηκαν σε όλη την Ελλάδα, μεταξύ άλλων και σε τόπους-σύμβολα – όχι μόνον στην Ολυμπία, αλλά και στο Δῖον, στους Δελφούς (και πάλι), ή και στην Ἐλευσίνα, όπου πυρπόλησαν το ιερό και σκότωσαν όλους τους ιερείς, με την κατηγορία ότι προσπαθούσαν ν’ αναβιώσουν τα Ελευσίνια μυστήρια.

● Η απόλυτη βία βασιλεύει προς τα τέλη τού 4ου αιώνα, με την καταστροφή αρχαίων ναών που μετατρέπονται σε χριστιανικές εκκλησίες, με τ’ αγάλματα, τους βωμούς, και τα ιερά, να περιφέρονται και να χλευάζονται δημόσια, πριν να κομματιαστούν, εθνικούς ιερείς να σκοτώνονται, βιβλιοθήκες να καίγονται. Αυτή η ευρύτατης κλίμακας συμφορά, σε Ανατολή και Δύση, περιγράφεται σε σωζόμενα κείμενα, τα οποία αναφέρονται μεταξύ άλλων: στην καταστροφή ιερών τόπων, που κάλυψε ταχύτατα ολόκληρη την έκταση της Αιγύπτου· την ισοπέδωση όλων των αρχαίων ναών τής Γάζας· την καταστροφή ναών και ειδώλων στη Συρία και την Καρχηδόνα· τις επιθέσεις τού Μαρτίνου τής Τουρ σε ιερούς τόπους στη Γαλατία· και ο κατάλογος συνεχίζεται…

Η καταστροφή τού Ναού τού Δία στην Ολυμπία διατάχθηκε από τον Θεοδόσιο Β’ το 426

“Στη Γαλλία”, γράφει η Nixey, “ο άγιος Μαρτίνος, ή αυτό τουλάχιστον αναφέρεται με υπερηφάνεια στην Ζωή τού Μαρτίνου, ‘έβαλε φωτιά σ’ ένα πανάρχαιο και περίφημο ιερό’, και κατόπιν κατευθύνθηκε σε κάποιο άλλο χωριό όπου ‘ισοπέδωσε εντελώς τον ναό… και κονιορτοποίησε όλους τούς βωμούς και τ’ αγάλματα’. Η αγιολογία καταγράφει αυτές τις επιθέσεις όχι ως θλιβερές… πράξεις βανδαλισμού, αλλά ως απόδειξη της αρετής τού αγίου. Μερικοί από τους περιφημότερους αγίους τού χριστιανισμού ξεκίνησαν την σταδιοδρομία τους… κατεδαφίζοντας ιερά. Ο ἐκ Νουρσίας Βενέδικτος… τιμάται ως καταστροφέας αρχαιοτήτων. Κατά την άφιξή του στο Monte Cassino, λίγο έξω από την Ρώμη, έσπασε ένα αρχαίο άγαλμα του Απόλλωνα και κατέστρεψε τον βωμό τού ιερού. Τριγύρισε στην περιοχή ‘ρίχνοντας τα είδωλα κι εξολοθρεύοντας τα άλση τού βουνού… και δεν ησύχασε προτού να ξεριζώσει και το τελευταίο κατάλοιπο ειδωλολατρίας’… Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος, μαθαίνοντας πως η Φοινίκη ακόμη ‘υπέφερε από την αφροσύνη των δαιμονικών τελετουργιών’, έστειλε σπείρες βίαιων μοναχών, με χρηματοδότηση των πιστών κυριών τής ενορίας του, για να καταστρέψουν τα ιερά στην περιοχή… Το 401 μ.Χ., ο Αυγουστίνος κάλεσε τους χριστιανούς τής Καρχηδόνας να σπάσουν παγανιστικά αντικείμενα, επειδή αυτό ακριβώς ήθελε και πρόσταζε ο Θεός… Το εκκλησίασμα, ανυπομονώντας να λεηλατήσει τους ναούς, άρχισε ν’ απαγγέλλει τον Ψαλμό 83. ‘Ας ταπεινωθούν και απαξιωθούν για πάντα. Ας αφανιστούν στον εξευτελισμό’… Λέγεται πως 60 άτομα σκοτώθηκαν σε ταραχές που πυροδότησε το ξέσπασμα αυτό της πύρινης ρητορείας.” Ήταν ένας ακήρυχτος πόλεμος.⁽¹⁷⁾

Η Άλωση της Ρώμης από τους βαρβάρους το 410, του Joseph-Noël Sylvestre (1890)

• ⁽¹⁷⁾ Αιώνες πλύσης εγκεφάλου δημιούργησαν την ψευδή εντύπωση πως ο χριστιανισμός έπεσε σαν ώριμο φρούτο, σε μια κοινωνία κουρασμένη από τον πολυθεϊσμό, όπου όλοι αγκάλιασαν τη νέα θρησκεία. Ο Ευσέβιος αναφέρεται σε οδομαχίες στην Αλεξάνδρεια μεταξύ “πιστών” και “απίστων” (χριστιανών και πολυθεϊστών) ήδη από τα μέσα τού 3ου αιώνα. Λίγο αργότερα, στις αρχές τού 4ου, όπως λέει η Nixey, “Ισπανοί επίσκοποι υποχρεώθηκαν να διακηρύξουν ότι: ‘Όποιος σπάσει είδωλα και σκοτωθεί επιτόπου’, δεν πρόκειται να του απονεμηθεί το στέφανο του μάρτυρα.”

Αυτός ο ιδιόμορφος εμφύλιος πόλεμος ανάγκαζε πολλούς να ασπάζονται τον χριστιανισμό, ενώ κρυφά παρέμεναν πολυθεϊστές. Κάποιοι είχαν το θάρρος να γίνουν “παραβάτες”, σαν τον Ιουλιανό, υιοθετώντας ξανά τον ελληνισμό, με αποτέλεσμα να θεσπιστούν νόμοι κατά της “αποστασίας” από τους Γρατιανό και Θεοδόσιο, με τις ποινές να γίνονται όλο και βαρύτερες. Υπήρξαν και πολυθεϊστές συγγραφείς που απέδωσαν στην χριστιανική ηγεμονία όλα τα δεινά τής αυτοκρατορίας, σαν τη Άλωση της Ρώμης, το 410, από τον Αλάριχο. Φυσικά, τα βιβλία τους καταστράφηκαν από τους χριστιανούς, που απείλησαν πως θα κόψουν τα χέρια αυτών που θα επιχειρούσαν να δημιουργήσουν νέα αντίγραφα. Ο Αλάριχος και οι Γότθοι του ήταν χριστιανοί, και η λεηλασία υπήρξε η αρχή τού τέλους τής δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

“Ο ρήτορας Λιβάνιος… και άλλοι λάτρεις των παλαιών θεών έβλεπαν… τους ναούς τους ‘ερείπια, τις τελετές τους απαγορευμένες, τους βωμούς αναποδογυρισμένους, τις θυσίες τους εκτός νόμου, τους ιερείς τους καταδιωκόμενους και την περιουσία τους να τη μοιράζεται ένα τσούρμο αλήτες’. Οι βάρβαρες και βάναυσες επιθέσεις τους στους ναούς δεν γίνονται από ευσέβεια, έλεγε ο Λιβάνιος [απηχώντας και τον Ευνάπιο]. Τις εξαπολύουν από ξεκάθαρη απληστία. ‘Οι επιθέσεις αυτές είναι πηγή εισοδήματος’, επειδή, ύστερα από τις επιδρομές, όχι μόνο σε ιερά, αλλά επίσης σε αγροικίες, ‘οι εισβολείς φεύγουν με τα λάφυρα από τα μέρη που επιτέθηκαν’.”

Σαούλ τής Ταρσού, ο ταραξίας: το κήρυγμά του στην Έφεσο καίγοντας βιβλία ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες – αλλά και όλους τους φασίστες που τον μιμήθηκαν. Να άλλη μια εκδοχή: Η ιστορία τού Αγ. Παύλου: Το κάψιμο των βιβλίων στην Έφεσο, του Pieter Coecke
van Aelst (ταπισερί, λεπτομέρεια· σχεδιάστηκε το ±1529, υφάνθηκε πριν από το 1546).

● Όχλος φονταμενταλιστών, με τον “Χρυσόστομο” επικεφαλής, καταστρέφει ολοσχερώς τον Ναό τής Ἀρτέμιδος στην Ἔφεσο, ένα απ’ τα επτά θαύματα της αρχαιότητας, το 401, δέκα χρόνια αφότου τον έκλεισαν. Συντρίμμια του θα διακοσμήσουν την Αγία Σοφία (κίονες), τη Σύγκλητο (μπρούντζινες πύλες), τ’ ανάκτορα και άλλα κτήρια της Πόλης. Η πρώτη φραστική επίθεση κατά του ναού από τον Σαούλ-Παύλο προκάλεσε βίαιες ταραχές. Οι χριστιανοί άρχισαν τις καταστροφές στα τέλη τού 1ου αιώνα. Την σκυτάλη πήραν οι ομόθρησκοί τους Γότθοι που λεηλάτησαν το Αρτεμίσιο το 262 ΚΧ. Οι αρχαιολόγοι έψαχναν έξι χρόνια ώσπου να εντοπίσουν τα ίχνη του το 1869.

● Η εντύπωση που αποκομίζει κανείς για τον πρώτον “αιώνα χριστιανισμού” είναι πως η αποτυχημένη απόπειρα του Ιουλιανού ν’ αποκαταστήσει και πάλι την ανεξιθρησκία, υπήρξε κομβικό σημείο: οι χριστιανοί συνειδητοποίησαν τι είχαν κατακτήσει και τι κινδύνευαν να χάσουν. Οι επιθέσεις τους, στο εξής, θ’ αποκτούσαν τον χαρακτήρα της εκμηδένισης όλων των αλλοθρήσκων – μια πραγματική γενοκτονία, φτάνοντας σε σημείο παροξυσμού.

●

Η πομπή με τη σορό τού Αλέξανδρου (περιγραφή τού Διόδωρου Σικελιώτη, αναπαράσταση )

Η νεκροσυλία τού Σώματος του Ἀλεξάνδρου

ΣΕ ΑΥΤΗΝ ΤΗΝ ΑΤΜΟΣΦΑΙΡΑ χάους, πόλωσης, έσχατης σήψης και ηθικής κατάπτωσης, που προβλήθηκε ως “ο θρίαμβος του χριστιανισμού κατά της ειδωλολατρίας”, ο συμβολισμός ενός “Ιησού νικηφόρου” δεν θα ήταν ποτέ καταλυτικός δίχως την ήττα, την κατάκτηση, του ανίκητου κατακτητή Ἀλεξάνδρου. Ο μέγας βασιλεύς είχε εκπνεύσει (δηλητηριασμένος μάλλον) στη Βαβυλώνα το 323 ΠΚΧ. Η σορός ήταν καθ’ ὁδὸν προς τη Μακεδονία, όταν την απήγαγε ο Πτολεμαῖος Σωτήρ, λόγω του κύρους που θα προσέδιδε ο τάφος τού Ἀλεξάνδρου στην Αίγυπτο. Ο νεκρός, που είχε ήδη ανακηρυχτεί “γιος τού Άμμωνα” από το μαντείο τού θεού στην όαση Σίβα, ζήτησε λίγο πριν από τον θάνατό του να ενταφιαστεί στον ναό τού Άμμωνα Δία, και όχι δίπλα στον πραγματικό του πατέρα, τον Φίλιππο, στις Αιγές. Ο Πτολεμαίος Φιλοπάτωρ έχτισε μεγαλοπρεπές μαυσωλείο στην Αλεξάνδρεια, σ’ ένα τεράστιο τέμενος, γνωστό ως Σῶμα, που έγινε ένα από τα περιφημότερα και σπουδαιότερα ιερά τού αρχαίου κόσμου, δεδομένου ότι ο Αλέξανδρος λατρευόταν σαν θεός στη Μακεδονική και την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία – και ιδίως στην πόλη που είχε ιδρύσει, της οποίας ήταν και πολιούχος. Πάρα πολλοί ηγεμόνες και πολιτικοί, αξιωματικοί και αξιωματούχοι, Έλληνες και Ρωμαίοι, πήγαιναν στο μαυσωλείο για να αποτίσουν φόρο τιμής στον Αλέξανδρο. Ο Ιούλιος Καίσαρας ήταν ο πρώτος Ρωμαίος ηγέτης που πήγε στο Σώμα, για να προσκυνήσει τον τάφο τού ήρωά του. Πολλοί άλλοι ακολούθησαν, από τον Αύγουστο ως τον Σεβήρο. Υπήρξαν και οι φαύλοι συλητές τού τάφου, όπως ο Καλιγούλας, που αφαίρεσε τον θώρακα, και ο Καρακάλλας, που ιδιοποιήθηκε τον χιτώνα, το δαχτυλίδι, και την ζώνη, το 215, ενώ ο στρατός του επιδιδόταν σε πολυήμερες λεηλασίες στην πόλη, σφαγιάζοντας πάνω από 20.000 πολίτες, κυρίως νέους, λόγω μιας σάτιρας που είχε ανεβεί στην Αλεξάνδρεια, γελοιοποιώντας τους ισχυρισμούς του πως σκότωσε τον συναυτοκράτορα αδελφό του, Γέτα, σε αυτοάμυνα.

Πολεοδομικό σχέδιο αρχαίας Αλεξάνδρειας με πλαισιωμένα σε κόκκινο τα τέσσερα επίμαχα σημεία:
το Μουσείον και η Βιβλιοθήκη, το Σεραπείον, και κάπου ενδιάμεσα το “Σώμα” τού Αλεξάνδρου.

● Όμως, ακόμη και σ’ ένα τέτοιο λουτρό αίματος και πλιάτσικο, με μοναδική εξαίρεση τους “μακρυχέρηδες” με την αυτοκρατορική πορφύρα, δεν υπήρξε καμιά ουσιαστική απειλή για το Σώμα τού Αλεξάνδρου. Η απειλή εμφανίστηκε τον επόμενο αιώνα. Ο επίσκοπος Γεώργιος, κατά τον Αμμιανό Μαρκελλίνο, περνώντας το 361 από το Σώμα, σκόπιμα αναρωτήθηκε φωναχτά, μπροστά στον λαό τής Αλεξάνδρειας, σχετικά με τον σπουδαίο και μεγαλοπρεπή ναό τού “δαίμονα” της πόλης: “Για πόσον ακόμα θα υφίσταται αυτός ο τύμβος;”, είπε. Με τη λέξη δαίμων, ο Αμμιανός εννοούσε την θεότητα προστάτιδα της πόλης, τον Αλέξανδρο. Μα σύντομα, όπως είδαμε, “ο Γεώργιος δολοφονήθηκε, λόγω επανειλημμένων πράξεων οξείας ύβρεως, προσβολής, και λεηλασίας των ιερότερων θησαυρών τής πόλης.” Ήταν, άλλωστε, μισητός απ’ όλους, ακόμη και από τους χριστιανούς. Ο Γεώργιος, όμως, δεν ήταν μόνος. Ο Θεοδόσιος, το 391, κήρυξε εκτός νόμου τη λατρεία τού Αλέξανδρου, μαζί με όλους τούς άλλους ελληνιστικούς θεούς, ενώ στη συνέχεια, όπως γράφει στην Ιστορία του και ο Alexandre Grandazzi, “ξέσπασαν βίαιες χριστιανικές και αντιπαγανιστικές ταραχές, οδηγώντας στην καταστροφή τού μεγάλου ναού τού Σεράπιδος, που επεκτάθηκε πιθανόν ως… το Σώμα: μια νύξη… σε ομιλία τού ρήτορα Λιβάνιου, δημιουργεί την εντύπωση πως έβγαλαν την σορό από τον τύμβο, εκθέτοντάς την δημόσια για τελευταία φορά.” Φαίνεται, λοιπόν, πως η σορός απήχθη για δεύτερη φορά και θάφτηκε χριστιανικά επειδή, κατά το νέο δόγμα, έπρεπε να ενταφιαστεί μες στη γη, ενώ η παλαιότερη συνήθεια εναπόθεσής της σε τύμβο κρίθηκε ειδωλολατρική. Ό,τι σχετικό με τον ελληνισμό καταστράφηκε, ενώ η ταφή σημαντικών κι επιφανών προσωπικοτήτων δεν γινόταν σε μαυσωλεία πλέον, αλλά σε χριστιανικές βασιλικές, καθώς και στη γη. Είναι η εποχή που τα λείψανα του Μακεδόνα βασιλιά εξαφανίζονται “μυστηριωδώς”. Στο μεταίχμιο 4ου και 5ου αιώνα, ο “Χρυσόστομος” εκστασιαζόταν σε κήρυγμά του γιατί το σημείο ταφής τού Αλέξανδρου ήταν την εποχή εκείνη “άγνωστο στους δικούς του ανθρώπους”, με άλλα λόγια, στους Αλεξανδρινούς πολυθεϊστές. Μερικές δεκαετίες αργότερα, ο Θεοδώρητος περιέλαβε τον Αλέξανδρο σε κατάλογο διάσημων ανδρών που οι τάφοι τους είχαν “χαθεί”.

Αλέξανδρος ο Μέγας, σε διάφορες παραλλαγές, του Andy Warhol (1982)

● Σε αραβικά κείμενα του 9ου και του 10ου αιώνα, αναφέρεται κάποιο τέμενος, ή τάφος, του Αλεξάνδρου. Πρόκειται, μάλλον, για το τζαμί που ανακατασκευάστηκε με αρχαία αρχιτεκτονικά στοιχεία, κατά τον 11ο αιώνα, όπου βρέθηκε η άδεια σαρκοφάγος τού Αλέξανδρου το 1798 από τις δυνάμεις τού Ναπολέοντα. O Λέων Αφρικανός, που επισκέφθηκε την Αλεξάνδρεια γύρω στο 1517, έγραψε:

“Ἐν μέσῳ των ερειπίων τής Αλεξανδρείας, υπάρχει ακόμη ένα μικρό οικοδόμημα, χτισμένο σαν παρεκκλήσι, αξιομνημόνευτο λόγω ενός περίφημου τάφου, που οι μωαμεθανοί έχουν σε μεγάλη εκτίμηση· στο οποίο μνήμα, καθώς υποστηρίζουν, φυλάσσεται η σορός τού Μεγάλου Αλεξάνδρου… Ένα απέραντο πλήθος ξένων κατευθύνονται εκεί, ακόμη και από μακρινές χώρες, για να λατρεύσουν και να αποτίσουν φόρο τιμής στον τάφο, στον οποίον, επιπλέον, συχνά παραχωρούν σημαντικές δωρεές.”

Αλέξανδρος ο Μέγας, ψηφιδωτό,
του Αλέξανδρου Γιαννιού

Όμως και στον George Sandys, που πήγε στην Αλεξάνδρεια το 1611, έδειξαν ένα μνήμα, στο οποίο ο κόσμος υποκλινόταν, θεωρώντας το τόπο ανάπαυσης του Αλέξανδρου. Όποια και αν υπήρξε, τελικά, η τύχη τού τάφου, που “χάθηκε” ξανά “μυστηριωδώς”, οι ἐν λόγῳ μαρτυρίες αποτελούν διπλή ήττα τού χριστιανισμού: α) η λατρεία τού Αλεξάνδρου συνεχίστηκε, είτε με, ή ακόμη και χωρίς την σορό, παρά τη νεκροσυλία· και β) η σύγκριση μεταξύ των δυο μονοθεϊστικών θρησκειών σε αυτό το θέμα, αποβαίνει συντριπτικά σε βάρος τού χριστιανισμού.

● Ιστορικοί τού 21ου αιώνα, λ.χ. ο Andrew Chugg, συγγραφέας τεσσάρων βιβλίων για τον Αλέξανδρο, το ένα με τον τίτλο Μέγας Αλέξανδρος, ο χαμένος τάφος, δεν αποκλείουν το ενδεχόμενο, η ταριχευμένη σορός του να φυλάσσεται ευλαβικά στη Βασιλική τού Αγίου Μάρκου στη Βενετία, θεωρώντας, λόγω πλάνης, ότι πρόκειται για τα λείψανα του ευαγγελιστή Μάρκου! Ο Μάρκος είχε πάει στην Αλεξάνδρεια το 49 και ίδρυσε την εκεί Εκκλησία, αναλαμβάνοντας ως ο πρώτος επίσκοπός της. Υπήρχαν, όμως, Αλεξανδρινοί εθνικοί που είχαν αγανακτήσει με τις προσπάθειές του να τους απομακρύνει από τη λατρεία των πατροπαράδοτων θεών τους. Το 68, τον έδεσαν με σχοινί από τον λαιμό και τον έσυραν στους δρόμους, ώσπου υπέκυψε (οι όχλοι, βλέπετε, δεν ήταν χριστιανική επινόηση: αποτελούν βασικό και αναντικατάστατο “εργαλείο” κάθε δόγματος και ιδεολογίας).

Όταν στον 9ο αιώνα δυο Βενετοί έμποροι μετέφεραν τη μούμια από την Αλεξάνδρεια στη Βενετία, ο δόγης διέταξε να χτιστεί η Chiesa d’Oro (Χρυσή Εκκλησία) δίπλα στ’ ανάκτορα. Η κατοχή ενός κειμηλίου βαρύνουσας σημασίας είχε σοβαρές πολιτικές επιπτώσεις. Μ’ έναν υποτιθέμενο ευαγγελιστή στην επικράτειά της, η Βενετία αναβαθμίστηκε σχεδόν στο επίπεδο της ίδιας τής Ρώμης. Το 1063, ενώ χτιζόταν μια καινούργια εκκλησία, τα λείψανα “μυστηριωδώς” εξαφανίστηκαν πάλι. Κατά την… παράδοση, ο ίδιος ο “Μάρκος” αποκάλυψε την θέση των λειψάνων του το 1094, απλώνοντας το χέρι από έναν κίονα προς τον τότε δόγη.

Από το 1811, η μούμια φυλάσσεται σε κρύπτη κάτω από την Αγία Τράπεζα, σε μαρμάρινη σαρκοφάγο, όπου υπάρχουν αρκετά μακεδονικά σύμβολα… Οι κόπτες, αντίθετα, πιστεύουν ότι το κεφάλι τού Μάρκου παραμένει σ’ εκκλησία στ’ όνομά του στην Αλεξάνδρεια, ότι μέρος των λειψάνων βρίσκονται στον καθεδρικό ναό τού Αγίου Μάρκου στο Κάιρο, και τα υπόλοιπα στη Βενετία.

Υπάρχει, ωστόσο, μια… “ήσσονος σημασίας λεπτομέρεια”: πρώιμοι χριστιανοί συγγραφείς, όπως ο Δωρόθεος, ο Ευτύχιος, και ο συγγραφέας τού Πασχαλινού Χρονικού, επισημαίνουν πως οι παγανιστές… έκαψαν τη σορό τού Μάρκου! Πώς ήταν δυνατόν να ταριχευθεί;

Αρκεί μια επιστημονική μελέτη των λειψάνων ν’ αποκαλύψει την προέλευσή τους. Με την ραδιοχρονολόγηση θα διαπιστώναμε αν η σορός είναι αρκετά αρχαία, ώστε να ταιριάζει μ’ εκείνην του Αλέξανδρου. Επίσης, θα ήταν δυνατόν ν’ αναπαραστήσουμε τα χαρακτηριστικά τού προσώπου από το κρανίο (όπου κι αν βρίσκεται αυτό), ή και να εξετάσουμε τα οστά για πιθανά σημάδια πολλαπλών τραυμάτων, κυρίως εκείνο στο στήθος τού Αλεξάνδρου από βέλος που διαπέρασε το στέρνο του…

Αλήθεια, πιστεύετε πως υπάρχει το ενδεχόμενο η (όποια) επίσημη Εκκλησία να επιτρέψει ποτέ κάτι τέτοιο, θέτοντας σε κίνδυνο την Εκκλησιαστική της “ιστορία”, χάριν τής Ιστορίας;

Επόμενο Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ ● Η Γενοκτονία των Ἑλλήνων (Β) ● Η Δολοφονία τής Ὑπατίας ● Χριστιανισμός και Δουλεία ● Αποικιοκρατία και Ρατσισμός

• >> Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ
• << Χρονικό 22. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

Ερείπια και κίονες στον Ναό τής Αρτέμιδος στην Έφεσο