Chronicle 14. MUSIC MADE OF BODY AND SOUL

Chronicle 14. MUSIC MADE OF BODY AND SOUL

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 14. ΜΟΥΣΙΚΗ ΨΥΧῌ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ

Venus of Brassempouy: mammoth ivory figurine, one of the oldest human face representations (23.000 BCE)

● Man: a Musical Being ● Nature, Music
and Language ● Singing Neanderthals ●
Baby Talk ● Talent ● Art of Soul vs. Art of
Beauty ● Ecstasy and Catharsis ● Ritual
Music and Dance ● Ethos of Music

Michales Loukovikas

“It is not the strongest of the species that survives, nor the most intelligent, but
the one most responsive to change”.
(Charles Darwin)

MAN IS BY NATURE A MUSICAL BEING; meaning that song, i.e. music and lyrics combined, together with movement, or dance, has always been a fundamental human characteristic, serving his various needs. Besides, music, speech, and dance, a “Holy Trinity” according to the poet Kostēs Palamās, show how close the relationship between sound, body and soul is.

Music, speech, dance: a “Holy Trinity” (Kōstēs Palamās)

Quite strange is that the ancients, even the primitives, felt the impact of musical sound onto their bodies much more intensely than modern humans. Obviously, Christianism and Occidental mentality are largely responsible for the enormous degradation of our senses. Thus experts of many disciplines are now required to work together in order to fully comprehend this subject in depth.

Hunting scenes in a Lascaux cave painting

Natural sounds played a key role in the genesis of music: the sounds of Nature constituted the raw “materials” that gradually began to take shape. According to Darwin, a primary stimulus was animal cries, especially during breeding season, when an orgasm of sounds and movements prevailed, so rich and varied that man inevitably imitated, responding to that exquisite call of Nature’s Choir. Yet, man, as a species of the animal kingdom, had congenitally his own “repertoire”, which he gradually enriched – initially by imitation, and later by inspiration.

The emergence of art was directly linked to elementary manifestations of magic, even before the latter was systematized as a form of religion. Cave paintings, of a much later period compared to music, are examples of utilitarian art: men tried to exorcise all the animals they depicted so as to have plenty of game, or propitiate their spirits, if they were awe-inspiring beasts, and gain their powers. That is why the cave paintings are usually found not in the “living rooms” of the caves, but deep inside, in the “sanctuaries”, where, according to Iégor Reznikoff, the areas are most resonant: it seems they were their “icons”…

Spirit propitiation had broader applications, especially to natural phenomena that seemed supernatural, or during work time to coordinate movements, or even to master the “spirit” of the stone or wood that man wished to turn into a tool. Music played a key role in such cases though it was lost in the mist of time. Today, millennia later, we can comfortably admire the cavemen’s performances in visual arts. But who has ever listened to their songs?

The question above is rather rhetoric. Still, there’s another one that is crucial to be answered:

What is music? What’s its origin?

MUSIC IS FOUND EVERYWHERE, in every culture or civilization, even the most isolated tribes: it is a feature of the human species – perhaps of other species, as well. Moreover, music is influenced by all aspects of a culture or civilization, including socio-economic organization, lifestyle, climate, technology… Emotions and ideas expressed through music, the circumstances in which it is played, the attitudes toward musicians and composers – all these vary according to space and time.

Indian Ghost Dance in eastern California: the figures form a circle dance.

As we have said, music had probably its origin in Nature’s sounds and rhythms. Men most likely imitated these phenomena using similar patterns with repetition and tonality. There are musicians who deliberately imitate natural sounds: folk fiddlers trill like birds, while Beethoven’s “Pastoral” 6th Symphony recreates the soundscape of a thunderstorm. Onomatopoeia is at times related to shamanistic beliefs or practices.⁽¹⁾ It also serves entertainment and edutainment, or practical purposes (such as lure of animals in hunt).

• ⁽¹⁾ A shaman is a person regarded as having access to the “world of spirits”, entering into a trance state (very different from normal waking consciousness), and acting as a diviner or healer.

● Hugo Riemann, a theorist and composer, in his Catechism of Musical Aesthetics (How do we listen to music?, 1890), [Katechismus der Musik-Ästhetik (Wie hören wir Musik?)], thinks that the song of birds approaches true music and cannot be treated separately from human song, since both are the expressions of a single sensibility; while Louis Lucas, in his New Acoustics (Acoustique Nouvelle, 1840), discusses (what he calls) excellence of the enharmonic genus, and says: “It makes its first appearance naturally, as an imitation of bird song, of animal calls, and of the endless range of sounds made by material things.” Manuel de Falla was greatly influenced by Lucas and his Acoustics in his mature compositions.

Magdalenian horse (15.000-10.000 BCE):
a game, long before it was tamed.

If the imitation of a bird song is considered music, then the bird song itself may also be regarded as music! Indeed, according to a study of zoomusicology,⁽²⁾ bird songs are based on musical principles: those of repetition and transformation. It’s not only birds: whales and dolphins have also exceptional vocal capabilities, while monkeys are unrivaled on drums and percussion as they beat hollow logs, most probably in order to demarcate their territories, creating rhythmic patterns in which some experts detect elements of “dialogue”, “call and response”.

• ⁽²⁾ Zoomusicology is the study of “music” made by non-human animals, or rather the musical aspects of sounds produced or received by them, as a means of their communication. It is described as the “aesthetic use of sound communication among animals.”

In any case, everything depends on our definition of music – that is, whether a “musician” has the intention to stir up the emotions through his sounds, which is probably linked to his ability to reflect about time (past and future). Men became “artists” 130 thousand years ago (though this timeframe is debatable) creating jewelry, other artifacts, and cave paintings, while they started burying their dead with rituals. It was a form of a “cultural revolution”. If we assume that all those new forms of behaviour suggested the emergence of consciousness, then music – as we know it – appeared in the same timeframe. Still, this is a rather narrow conception of music. As it usually happens in Africa until now, in prehistory too the concept of music was broader, including dance and worship. And not only: at that time it also served communication among the members of a group of people helping to coordinate action and strengthen their bonds. Thus its role was crucial to their survival.

Music evokes strong emotions and opens paths to other states of awareness. In general terms, strong emotions are associated with evolution (reproduction and survival). Darwin pointed out the importance of music to sexual selection.⁽³⁾ Both singing and dancing require large energy reserves. Thus a singer or dancer, like a peacock displaying its feathers, is more likely to attract a mate to date. There is a counterargument though: in most species using singing in the selection of mates, it is the female that chooses and the male that sings – as a rule alone. In the human species, nevertheless, music is mostly a team sport where everyone is involved. Man is the only mammal having mixed choirs (with men, women and children). Something similar is found only in certain species of Australian and African songbirds with males and females singing in chorus.

Charles Darwin, by George Richmond

• ⁽³⁾ “When we treat of sexual selection we shall see that primeval man, or rather some early progenitor of man, probably first used his voice in producing true musical cadences, that is in singing, as do some of the gibbon-apes at the present day; and we may conclude from a widely-spread analogy, that this power would have been especially exerted during the courtship of the sexes, – would have expressed various emotions, such as love, jealousy, triumph, – and would have served as a challenge to rivals. It is, therefore, probable that the imitation of musical cries by articulate sounds may have given rise to words expressive of various complex emotions.” (Darwin, The Descent of Man)

The first musical “instrument” was obviously the voice of man who, even before he could master speech, had a vast range of expressive sounds: imitating natural sounds, plus singing, humming, whistling (a gamut of styles), shouting, crying, laughing, coughing, yawning, or producing various sounds through the mouth. (See Darwin’s The Origin of Species on music and speech). Add motion to all of these sounds: not only dance, but also grimaces, gestures and movements of individual body parts (head, arms and legs). In like manner, the first percussion “instruments” were hand claps, finger snaps, stones, wood and whatever could be used to accentuate rhythm. Man-made instruments would appear much later when humans started making tools.

By the way, let me make clear that talking about “humans”, I refer, in fact, to the Hominini. The oldest tools found in Tanzania were made 2.6 million years ago, i.e. before the emergence of the various human species (Homo). We suppose that the first tools were made by Australopithecus, who then transmitted this knowledge to Homo habilis. Our ancestors proceeded to the next phase of tool-making 1.7 million years ago with Homo erectus. (See the Chronicle 3, where this theory is disputed). I maintain, therefore, that sound preceded speech and that music, song, a capella (with no instrumental accompaniment), emerged together with voice as a characteristic of some Hominini, or even Hominids. Besides, we know for sure that music was not born with modern humans (Homo sapiens) – who, as they say, were musically not as talented as the Neanderthals!

The Singing Neanderthals, according to Steven Mithen.
In the beginning was the sound: music precedes speech.

The oldest musical instrument: the Divje Babe flute (Slovenia) possibly made by the Neanderthals

In his study The Singing Neanderthals / The Origins of Music, Language, Mind and Body, Steven Mithen, an archaeologist and professor of early prehistory at the University of Reading in England, expands mainly two ideas: a) the parallel development of what modern man calls music and language, and b) his original idea that the Neanderthals had a peculiar proto-music/language: it was holistic (not composed of segmented elements), manipulative (influencing emotions and hence behaviour of oneself and others), multimodal (using both sound and movement), musical (temporally controlled, rhythmic, and melodic), and mimetic (utilizing sound symbolism and gesture) – i.e. “a pre-linguistic musical mode of thought and action.” That is why, as Manuel de Falla and Federico García Lorca said, “many suppose that chanting is the earliest form of language”, or that song is older than speech. Prosody (“melos of speech”, according to Aristoxenus), was the “melody” produced during ancient Hellenic speech, which was musical, not dynamic as it is now (see Chronicle 6, footnote 6, and Chronicle 12, footnote 7).

Music as the Mother of Speech

● Music (singing) as the Mother of Speech (language) is an idea shared by Darwin, Jean-Jacques Rousseau, Johann Gottfried Herder, and Wilhelm von Humboldt.⁽⁴⁾ We get an idea when we examine the pronunciation in several languages. Closer to the original source are tonal languages, such as Chinese, where each syllable is uttered with a different note or pitch. Then it’s the pitch accent languages, such as ancient Hellenic, where only the stressed syllable is uttered at a higher note-pitch. According to Dionysius of Halicarnassus, the interval between the accented and non-accented syllables reached to an anything but negligible fifth interval (e.g. E-B, see Chronicle 12). Additionally, there are dynamic languages such as modern Greek with the stress given through an increased volume of the voice, not a higher pitch. The difference with ancient Hellenic is obvious in poetry where the accents had no effect on the poetic metres, as they would if the stress were dynamic. The poetic rhythm was musical, prosodic (alternating long and short vowels), and not dynamic. Poetry was musical, having melos (the melody of pitch accent) and rhythm (with long and short movements).

• ⁽⁴⁾ Except Rousseau, Herder, Humboldt, Darwin, Falla and Lorca, many other authors have been led to suppose that word and song had once been the same thing – of course, after the word was germinated by the song.

An aggressive Neanderthal woman is rather misleading since, according to National Geographic, the genes linked to modern man’s aggressive behaviour were probably absent in the Neanderthal DNA. This may explain their disappearance…

In her review on this book, Ellen Dissanayake, of the University of Washington in Seattle, initially lists the vast ocean of knowledge such a study like Mithen’s requires: evolutionary theory; human evolution (social lifestyle, environment); palaeoarchaeology (linguistic and musical abilities and their development); anatomy (ear, vocal tract, brain and musical capacities); neurobiology (brain chemistry, musical cognition and emotion, neuroanatomy of music); origin and evolution of language (similarities and differences with music, semantics, syntax, prosody); music-like communication systems in some other animals (non-human primates, whales, birds, etc.) and their relevance to human communication; music psychology and linguistic behaviour in children; ethnomusicology; the art and practice of music; and the findings of music therapy and the psychology of musical emotion. I can also mention biomusicology or evolutionary musicology.

“Singing Neanderthals”, according to Mithen, had a vocal tract and respiratory control that could have enabled speech, but perhaps they lacked the neural network that was necessary for language. This means that in the beginning was the sound: music preceded speech. Moreover, pre-sapiens hominids, such as the Neanderthals, perhaps lacked metaphorical thought – the ability to have in mind at the same time information from several different cognitive domains. Symbolic artifacts have not yet been found in their dwelling sites, indicating absence of symbolic thought and hence symbolic utterance: spoken language. But the harsh realities and challenges faced in such a hostile environment during the Ice Age required complex emotional communication and cooperation. Therefore, they developed a “music-like communication system that was more complex and more sophisticated than that found in any of the previous species of Homo”. Mithen emphasizes the importance of “emotional intelligence” – the ability to express one’s feelings with face, voice, and body, and decode the emotional signals of others.

It’s impressive that singing was preferable to talking. Why were the symbols of spoken words less reliable than an emotional melody? What were the pros and cons of language?

What is language? What’s its origin?

Sleeping antelope, Sahara, southern Algeria

WE READ THE ABOVE QUESTIONS at the gate of a Congress Palace, the venue of a thought-provoking international symposium. Intrigued by this notice, we go inside and there we hear everyone disagreeing with everyone else! But still, there is a recurring theme of almost paramount consent – something that escaped even Darwin’s attention: a prerequisite, they say, for the emergence of language is that there must be trust within the tribe (what we now call “society”)! Meaning that some kind of social transformation generated unprecedented levels of public trust, liberating this way a potential for linguistic creativity, which was dormant until then. Under normal conditions, as the saying goes, “words are cheap”, “double-talk”, i.e. unreliable symbols on which the tribe could not count for survival; in other words, language was not trusted to become an evolutionarily stable strategy.

When a cat purrs, we mostly feel sure that the animal is content. We trust the signal because it just can’t fake that sound. Vocal calls of the primates may not be so trustworthy. Their social intelligence is characterized as “Machiavellian” – self-serving and without moral scruples. Monkeys and apes often attempt to deceive one another, while at the same time remaining constantly on guard against falling victim to deception themselves! Paradoxically, this very trait is theorized as blocking the evolution of a language-like communication among them! A verbal signal sounds like the cry “Wolves!” by a shepherd trying to fool the others in the well-known moralizing pedagogical story. Once proven false, nobody takes it for granted anymore or even cares. Therefore, socially reliable institutions are necessary, where every scoundrel, “monkey” or “shepherd”, is accountable. In a hunter-gatherer society, a basic mechanism inspiring trust is the collective ritual. (In our society, all the above adequately explain our crisis).

Baby talk and the embryo’s audio stimuli

No features on “Venus” of Willendorf (28.000-25.000 BCE), only reproductive: probably she was a Mother Goddess

Last but not least is what we call “baby talk” – not the talk of a baby still unable to speak, but the one used by adults (usually mothers) while addressing infants, touching and caressing them: a melodic and undulating language, combined with strong gestures, exaggerated facial expressions and rhythmical head and body movements. This is indeed a language because the baby understands the meaning of all these sounds and movements: that is, comprehends the mother’s intentions. In this sense, such a language is similar to music having two main functions: to strengthen the mother-child relationship, and help the infant to speak. In this way its chances of survival increase. Man’s ability to synchronize himself with an external pulse – which is probably unknown to other mammals, including primates – was derived from the primordial mother-infant interaction that in time transformed itself into a proto-music/language – à la Neanderthal!

“Baby talk” has a similar “lexicon” in all cultures. The way mothers and babies raise and lower their voices, change simultaneously expressions and move their hands, is equivalent everywhere, despite linguistic differences such as between musical and dynamic languages. The reasons may be genetic or environmental – in the sense that all embryos grow in a similar environment and can hear twenty weeks before birth, far longer than other animals, most of which cannot hear before birth. During these weeks, the human fetus can also perceive movement and orientation. In addition, it senses the emotional state of the mother via the internal sounds of her body (voice, heartbeat, footsteps, digestion, etc.) and in this way adjusts its postnatal demands (e.g. crying), improving the chances of its survival. The embryo’s capacity to learn and remember sound patterns seems to confirm the idea. In this case, the internal sounds of the human body, and their relationship with the emotional state, may be associated with the relationship between audio-rhythmic patterns in music and their strong emotional charge.

A maenad (bacchante) with a tympanum and a satyr with diaulos (double aulos)

“The human being is musical by man’s very nature”. (Iégor Reznikoff)

“MAN”, IÉGOR REZNIKOFF REMARKED,⁽⁵⁾ “is a speaking being. However, I am absolutely sure that he is also a musical, a singing being, like birds. We know that the various species of birds are also distinguished by the way they sing. The same happens with humans who are distinguished not only by their speech, but also by their singing.

• ⁽⁵⁾ Reznikoff’s remarks were recorded by Despoina Paisidou-Lazaridou in Delphi in 1986 for the radio program, Living and Learning (ERT3). It was the time I started “sailing” on the airwaves as a “chronicler”, presenter, and also music supervisor, during the first round of the program on the Chronicle of Music. Nevertheless, the making of a radio program was something that I learned watching the producer Katy Vlachou with her immense patience and also open mind: she let me present in a public mass medium what I was not allowed to do at the time in a… private one (the newspaper Thessaloniki).

The Education of Achilles by Chiron (fresco from Herculaneum,
a city more wealthy than neighbouring Pompeii)

“These features, I believe, are part of human nature. They are deeply connected with man’s organic nature – his ears and throat, that is, his vocal capacities. That’s how he is born and created since his conception. A child e.g. can hear even when it is in the womb of its mother as a fetus and remembers some elements of music and the voice of its mother or her song.⁽⁶⁾

• ⁽⁶⁾ “Voices and audio stimuli to which a fetus is exposed during pregnancy are not only perceived but also recorded in its memory”, a scientific team concluded in a study. “Thus, if as a fetus it listened to soft music of natural instruments, as an infant it immediately calms and quiets down under the same sounds, while another baby, who had no such experience when it was in the belly of its mother, keeps on screaming”…

Music activates the brain’s centres of communication

● Besides, except the “Singing Neanderthals”, there are also “Singing Embryos”! A research showed that fetuses react to sound stimuli and “sing”! Some researchers at Institut Marquès in Barcelona showed that a fetus can detect sounds and even react moving its mouth and tongue, proving that the ears of the embryo are fully developed by the 16th week of pregnancy. The leading researcher said that the fetuses responded to music moving their mouths as if they were trying to talk or to sing. Music activates the parts of the brain associated with communication, and when the embryos hear it, they react with movements similar to those of a cry, which is the first stage before speaking and singing.

“Music is deeply rooted in humans. Singing is a characteristic of the human species. It is not something recent in man’s social life. The mechanism of hearing and its relationship with speech is characterized by complexity and is located deep inside the brain. Thus it cannot be something recent. In short: the human being is a musical being by man’s very nature.”

Generally speaking, the different species are born as tabula rasa regarding those qualities to be acquired – i.e. that must be gained after birth, depending on the current conditions faced by each species for its survival. But they bear in their DNA all those inherited capacities and qualities that have emerged as acquired ones (upright position, articulation, etc.) and ensured the survival of the species during the millennia of its evolution. This is where all the wisdom of the past is stored – together, of course, with natural musical capacities.

Music Lesson (Herculaneum, early 1st century AD)

“Musical ear”: a characteristic of the majority or of a minority?

Despite all that, we know that talent, an innate musical inclination, or a “musical ear”, do not characterize all persons but rather a minority. How come that some of them can sing beautifully or at least correctly, while others, who equally love music, sing out of tune?

“There is innate musical disposition, musical talent, which is often hereditary: see the Bach family”, said professor Demetris Thémelis “But in general terms, everyone can learn music up to a point. Most people sing out of tune because they’ve had no proper musical education, except in some cases where they may have some physical problem e.g. hearing impairment. Or they may listen properly and have some feel for music, but face some problem in the larynx muscles. There are many cases of distinguished musicians, productive composers, who are ‘cacophonous’, i.e. they cannot sing well because of such problems.”

This may be so, but then how come that in the Third World and, moreover, in the countryside, anywhere far from metropolitan urban centres, i.e. wherever children are naturally brought up, almost everyone can sing and dance well? Here’s Ellen Dissanayake’s comment:

“It is not spoken language itself that overlays or stunts musical ability”, she said, “but the factors in modernized societies that have made music a specialty – individuality, competitiveness, compartmentalization, institutionalization – reinforced by the high degree of literate (not oral improvisatory) training required to read (and compose) musical scores as well as literary texts. In small-scale pre-modern societies (and in any large modern sub-Saharan African city, as well in children anywhere who are exposed customarily to frequent communal musical activity), everyone participates in music – regularly, spontaneously, and wholeheartedly – and benefits thereby from the many adaptive advantages” it offers.

Iégor Reznikoff

You can see, therefore, how crucial is the role of the mother, as well as that of the family, or social environment in general, for the development of a child’s innate musical inclination. This must be the explanation for the existence not only of musical families, but also of musical tribes among gypsies or blacks. Not everything is hereditary, in spite of the important role of heredity: the potential capacities must be cultivated; otherwise they remain dormant, inert, like some atrophic member.

“We can say that African Americans have this divine gift”, said Reznikoff, referring to the innate inclination, the special talent. “Africans have a long tradition in music and singing. Furthermore, they have kept some primitive ways of expression and emotion, and thus they are probably closer to antiquity. The ancient Greeks also loved singing and dancing very much, as the Arabs do now.”

“Since we are human beings, with the senses of audition and vision, it happens that we have constants in art. These constants in music have to do with the natural laws of resonance and consonance: when a chord vibrates, it follows the laws that govern the sound, producing sounds and harmonics that delight our ears; so, our bodies respond.

“It is striking that an instrument like the cithara is found in all cultures. The behaviour of a string and our bodies is the same everywhere. Something similar happens with the auloi. Note that these instruments have been used in several ways in all cultures. But with few exceptions, and apart from modern Western civilization, we see everywhere the same musical laws to apply. It is a global concept of consonance precisely because we are dealing with a natural law.

“This concept, nevertheless, was lost since the early 19th century when the piano was introduced into music changing the natural tuning of the instruments; for the piano is tuned differently, with the equal intervals of the tempered scale. This tuning is wrong if we consider it from the point of view of natural resonance. It is due to the enormous development of music – but a kind of cultivated, sentimental, conceptual music which has abandoned its natural foundation that is rooted in our body and soul.

“Something equivalent has happened in painting: we have ancient art, or iconography, and then we have the art of beauty, even if it depicts saints, or Theotokos: Raphael’s Madonna is really beautiful, her movements are beautiful, and art lies in this beauty, not in the power exerted deep inside your soul by an icon. We have lost these deep roots related to our biological bodies – because we must not forget we are material beings obeying to natural laws. Nowadays art is too conceptual as e.g. abstract art, or even electronic music with computers.

“In antiquity people had delicate, fine ears catching all nuances. The lyre was a ‘soft’ instrument, just like those old traditional ones. When one listened to music on those instruments, he used his spirit even more: let us remember the long texts of old songs. Now, of course, we have all these huge pieces of machinery with the many decibels! All instruments are amplified and modified for that purpose. The violin is already a ‘hard’ instrument like the piano.

“I, personally, believe in a natural approach of antiquity – without imitating or copying it. We must go back to the delicate acoustics of antiquity, because finally man remains the same body and soul. These natural laws – so rich that they have created all those cultures – are like oxygen for us. In the big cities, of course, we may live in air pollution but we are not made for this: it is better for us to breathe fresh air…

“Music’s purpose in antiquity was not just fun. It mainly had to do with the invisible world. This is also true for the Pythagoreans, and later for the Platonic school, or even previously for the Orphic tradition, which influenced the Christian Church. For the Orphic tradition, music actually serves as a link to the invisible: for the preparation of the journey of the soul after death to eternity”…

The “labyrinth” of Reznikoff’s thought, or the contraposition between “soft” and “hard” instruments, may confuse us. The key to grasp its essence lies in that apt example from the art of painting. Sweet melodies and gentle voices, e.g. in most lullabies, are the equivalent to Raphael’s Madonna. Quite the contrary was what Plato suggested about children that cannot go promptly to sleep: “mothers do not offer them peace, but movement instead, always rocking them in their arms, not silently but with some melody, and in this artless way they make the kids fall asleep”. If you experiment, they say, you will see that the… Platonic technique is highly effective!

Catharsis: the mental and moral purification through Dionysian ecstasy.

Orpheus, by Marc Chagall

A SIMILAR MISUNDERSTANDING seems to obsess psychotherapists who choose music with soft sounds, having waters trickling and birds singing as… garnish in the background. But what the ancients were after during their psychotherapeutic rituals was exactly the opposite with their deliberately intense and monotonously repetitive music.

Using suitable melodies and rhythms, they made the mentally disturbed person to flush to such a degree that a reaction would follow bringing him back to his previous normal condition. Such methods of “sorcery” survived even in the so-called “civilized” world until the 60s. Certainly, now that we have become so very “cultured”, musical sounds can hardly excite us…

“Fire cleanses, while water purifies”, said Plutarch. Catharsis was the mental and also moral purification through Dionysian ecstasy in ancient Hellas. This is the original meaning of the term; not the one used in periods of political corruption in modern Greece. According to Aristotle, it was what the audience in a tragedy was subjected to through feelings of pity and fear caused by the suffering and tragic end of the heroes.

“There was a close link between the swamps (as sources of infections and fever), the subsequent neuromental disorders and their cure with music in the therapeutic rituals of the Corybantes and the Bacchantes”,⁽⁷⁾ wrote Denise Jourdan-Hemmerdinger in the synopsis of her paper on Music in the Therapeutic Rituals of the Corybantes and the Bacchantes, at the Musicological Symposium at Delphi in 1988.⁽⁸⁾ “These data allow a better reading of ancient texts. We can reconstruct them not anymore in an entirely irrational context with widespread mysticism, but in a reality with tragic experiences in the time line.

Cybele and Attis, three Corybantes, Aeon, Helios, Selene, Phosphorus, Hesperus, Poseidon, Thetis and Gaea,
on the Parabiago plate (2nd-4th century AD).

• ⁽⁷⁾ Corybantes: Cybele–Rhea’s priests in Phrygia, connected with Dionysus-Bacchus, performing orgiastic dances accompanied by cymbals, rattles, auloi, tympana (tambourines) [> corybantism (catharsis)]. We have already seen Dionysus’ followers, the Bacchantes, Bacchae or Maenads (< mania), as Orpheus’ slayers (in Chronicle 12, footnote 3).

• ⁽⁸⁾ With this… Sibyllic synopsis, Jourdan-Hemmerdinger tried to give some idea to the audience about her paper. Unfortunately, she had a formidable opponent: relentless time. Within a very short time – granted to each speaker – she had to expand on her vast thesis that could be the subject of a separate symposium. The… machine gun tempo she chose to say “everything” in time eventually proved to be a boomerang for her extremely interesting topic.

“So the biological and pathological cause of hallucinations reappears as an archetype of the mythological and dreamlike world of fantasy. Although the monotheistic religions expelled the ancient gods, who played a therapeutic role, they did not eliminate malaria – a scourge as old as the world but always present. This Thraco-Phrygian and Orphico-Pythagorean music therapy survived more or less in some folk, religious, pagan traditions.

“What did these specific kinds of music consist of? What body and soul level did they act upon? How and why were they effective? The texts give us an idea. Can we get even further? Obviously, if we work on this rich and diverse file with a fortunate conjuncture of data of the geographical and ethnological hematology, and medical anthropology – sciences already containing a wealth of information – adding the results of ethnomusicological research, without forgetting ancient and medieval musicology, either Oriental or Occidental.”

Bacchic Dance of Maenads in a Wood,
by Gustave Doré

Ethnological, musicological and medical research was eventually carried out in Asia (India, Indochina, Siberia), Africa (Ethiopia, Senegal), America (Haiti, Native American Indians and Eskimos), and Europe. Such phenomena were observed in Magna Graecia, especially around Taranto, with the renowned tarantella dance that was a key element of the musical exorcism to counteract the poison of the tarantula spider.

Part of the same tradition is a – mostly – Thracian fire ritual, called anastenária (nestinarstvo in Bulgarian Thrace). The oldest written information about such barefoot dances on smoldering embers is found in Euripides’ The Bacchae. Later Strabo wrote about Artemis’ priestesses in Asia Minor and Italy performing such dances at will. In Byzantium the dancers were called “psychária” or “asthenária” (hence anastenária or nestinari), while around 1800 such rituals were prevalent not only in the Balkans but also throughout Anatolia.

Music and dance contribute to an emotional release
and thus have a therapeutic effect on the participants.

Anastenária’s most striking feature is probably the “incombustibility”, “immunity from fire” – the (seeming, at least) negation of a natural law. This element of the ritual stirs our imagination so much that almost everyone forgets to mention the key role of music and dance which, according to many experts, contribute to an emotional release and, in this way, have a therapeutic effect on the participants. In a sense, therefore, this ceremony is a psychotherapeutic ritual system.

Levi-Strauss believes that these systems provide the patient with a gateway to express inexpressible conditions. During this therapeutic process, the participant receives from outside a social myth that has no conflicts and, therefore, does not correspond to his previous personal condition. In such a context, reality is compelled to identify with this social myth. Without music and dance, however, methexis is not possible:

“Monotonous music”, the psychiatrist Constantinos Constantinides wrote in his Notes on Fire Walking of Anastenária and a Possible Explanation of Incombustibility, “is a prerequisite to a change of mental mood, creating an equivalent emotional state, and triggering the subcortical (motor and emotional) centres, so as everything is easily and automatically executed, eliminating the inhibitory effect of the cortex.

“Generally motivated also by music, dance is known as a largely automatic event and as such a new prerequisite to the creation of the whole mental ecstatic state – even more so if it is religious. That is why all primitive religions are ‘danced’, all happy events are ‘danced’. While dancing, there is a peculiar emotional state, there is more automation and unconscious function, and there is more or less self-absorption and a break of contact with the environment. One could say that dance is a certain step to ecstasy, opens the way to the phenomenon of ecstasy.”

“Dance is a certain step to ecstasy, opens the way to the
phenomenon of ecstasy.” (Constantinos Constantinides)

“Music particularly seems to coordinate a tendency to group unification”, commented another psychiatrist, Pantelés Kranidiotes, analyzing Anastenaria as a Psychosomatic Phenomenon. “Constantinos Romeos realized just that, commenting ‘music makes the human soul to feel such desolation that it desires to mingle with the other dancers seeking to let it go’. On the other hand, Polydoros Papachristodoulou underlines the impact of music on these people saying that music ‘exerts some particular influence on the nervous system of hysterical, naïve peasants’.

Davul

“But anyway, regardless of the quality of the receiver, everyone would perceive this fascinating power of music, if above all he experienced the crucially overwhelming davul in the ‘hangout’, where ‘all the spectators were agitated and rocked’ under its sounds.

“Emotional arousal is more secure when music is more familiar. This is obviously the purpose of conflating this religious ceremony with songs, which clearly translate the various deepest emotions of the people’s psyche and where above all is the dominion of heroic elements, which can only bring about an arousing, wild ecstasy.

“This combination seems much more effective to induce the required emotional orgy than the ecclesiastical chants and hymns, which are totally absent in this religious ceremony, as they produce a rather static ecstasy.

“The music of the fire dancers, familiar to them over the centuries, is a creation and property of their own emotional universe and that is why it can definitely stir it and indeed with an intensely arousing way.⁽⁹⁾ But here it seems that rhythm plays the main role in music and – as the musicologist Pantelés Kavakópoulos says – ‘what excites the fire dancers is the davul with its varying rhythms’.”

• ⁽⁹⁾ These psychiatrists, it’s obvious, look on the fire dancers “from on high”: they see “hysterical, naïve peasants” with “the people’s psyche”, immersed in “an arousing, wild ecstasy”, which is described as an “emotional orgy”, under the sounds of a music that is a “property of their own emotional universe”… They recognize, however, that the impact of this music and dance, in that particular environment, is equally catalytic “regardless of the quality of the receiver”, apparently having in mind that nowadays, among fire dancers, several “hysterical, naïve”… intellectuals and scientists are included!

First a fetus hears mother’s heartbeat. The pulse is recorded deep in
the brain; when excited, man’s inhibitions are neutralized, and he is
in ecstasy, acting not as an individual but as a member of a group.

Relief of a maenad holding a tympanum

RHYTHM, INEXTRICABLY connected to dance, is the first musical element man experiences. The initial sound a fetus hears is the mother’s rhythmic heartbeat, long before it enjoys her singing – if she has a sweet voice. But even if she doesn’t, this primary pulse is recorded deep in its mind, in the subcortical centres of the brain; when they are excited, man’s inhibitions are neutralized and, as a result, he is overwhelmed with ecstasy, acting as a member of a group and not as an individual.⁽¹⁰⁾ That’s why melody, the second element of music, is intentionally monotonous and persistently repetitious, while the lyrics, if it’s a song, are just as rudimentary: precisely to prevent the re-activation of the cortex and achieve the culmination of ecstasy.

• ⁽¹⁰⁾ Music has been my first occupation, since I was 15, playing in the band of my father, Iannes Loukovikas. I remember that, also due to my music education, I wondered, and was annoyed, as well, whenever an audience glorified some drummer, or anyone playing percussion, in his solo, although his performance was not as difficult as the other musicians’ who, nevertheless, never received such an ovation. The answer to this childish question of mine is given here…

Such phenomena could not go unnoticed by ancient Greek philosophers, who have testified how crucial the role of rhythm is for the preservation, modification or loss of ethos in music. Socrates, Plato, Aristotle and many others investigated the ethos in rhythm, melody, genera and harmonies or modes, not only because music was the foundation of education, but also because – quite rightly – they considered music as a form of language, capable of expressing almost as much as speech and exerting a catalytic effect on people, especially the youth.

Ethos of music (rhythm, melody, genera,
modes): exuberant, restrained, or serene.

Cybele with a tympanum, bronze statuette (2nd century CE)

“No act among people is performed without music”, Aristides Quintilianus used to say, while Plutarch stressed that “the formation and preparation [of young people] to be good [citizens is achieved] through music”, for the Orphean art is really beneficial “on everyone and every well-instructed act”, concluding: “Foul music and wicked songs lead to prodigal morals and unmanly lives, and men to indulgence and flabbiness and effeminacy”…

The ethos of music was generally distinguished as exuberant (the one causing agitation or excitement); restrained (the opposite); or serene (that calms down). Comprehensive philosophical studies were apparently based on observations on ancient folk rituals, such as musical therapeutic ceremonies. The philosophers found that every rhythmic or melodic movement resulted to certain emotional reactions, positive or negative – depending on the intended purpose. Thus they concluded that the sounds with the beneficial effects should be praised and the others to be condemned.

It was natural that the concept of ethos was also exploited for the condemnation of musical innovations by the conservatives, as we have already seen (Chronicle 12. “Do not maltreat our music!”). But in no way does this fact mean that musical ethos is worthless. Why else should the idea be adopted by Persians and Arabs and so many others?

“OK, if it’s not worthless, it is certainly completely unknown today”, the dissidents counter-argue. “Why should we care about the ethos of music (and not only) in an exceptionally unethical era in every respect? Isn’t it… an anachronism?”

Dear reader, my dearest fellow voyager, don’t you think that having come thus far, it means there is a deeper reason in earnest?

●

.

After the Mediterranean periplus, in search of Orpheus,
we set sail to Tartessos, in the Cassiterides archipelago…

Let’s follow the… tin!

• >> Chronicle 15. SAILING TO RIO DE JANEIRO!
• << Chronicle 13. PROFESSIONALS OR AMATEURS?

Next Chronicle 15. SAILING TO RIO DE JANEIRO! (Crossing the Atlantic / So Distant, So Near) ● Periplus – Luso-Hellenic Wanderings ● An Atlantic Odyssey

Some content on this page was disabled on 2024/03/08 as a result of a DMCA takedown notice from Julian Jarosch. You can learn more about the DMCA here:

https://wordpress.com/support/copyright-and-the-dmca/

Chronicle 12. “DO NOT MALTREAT OUR MUSIC!”

Chronicle 12. “DO NOT MALTREAT OUR MUSIC!”

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Χρονικό 12. “ΜΗ ΚΑΚΟΥΡΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗΝ!”

Pericles

● “Golden Age” and “Decline” ● Modernists and Conservatives ● Script and Notation ● Musical Accent ● Odeon and Conservatory ● Folklore ● Collective and Individual Creation ● Democracy and Art

Michales Loukovikas

PERICLES’ “GOLDEN AGE”, THAT PERIOD of the greatest acme of ancient Hellenic civilization, coincided paradoxically with the years of “decline”, which seemed to fall upon Greece in the mid-5th century. This downward trend was a kind of omen foretelling, just like a Cassandra, the upcoming “civil” Peloponnesian War. The most dramatic reaction to “remedy the evil” was quite… anti-dramatic: the democratic polis of Athens decreed in 440 BCE the cessation of all theatrical and musical activities for four years!

“Do not maltreat our music!” (Ecprepes, a Spartan ephor)

Performing in Sparta those days with his modern nine-string cithara, Phrynis of Mytilene encountered the angry outcry of the ephori (ephors) who, shouting out “Do not maltreat our music!”, forcibly removed the two “extra” strings, and obliged him to play with the “classical” (in the 5th century) seven-string cithara.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ “Ecprepes, an Ephor, cut out with an adze two of the nine strings of Phrynis the musician, saying, ‘Do not maltreat music’.” (Plutarch, Moralia).

● So, the musical ethos was “restored” with an adze! “O, Tempora! O, Mores!” (Cicero, Edgar Allan Poe)

Was it indeed a clear manifestation of the ephori’s extreme conservatism, or had Phrynis, a leader of the innovative school with an exceptionally melismatic and modulative style, perhaps gone too far and actually maltreated music? We shall never know: first of all, we did not… listen to him play. But even if we had heard him play, we would still be unable to make up our minds judging by our ears – by our own standards, if you like, i.e. by the current criteria on music.

A 12-string lyre: an unparalleled “hubris”!

However, Pherecrates, a contemporary comic poet and musician, was strongly in favour of the ephori, if we consider that in his comedy, Chiron, he had presented Music as complaining to Justice for abuses committed by innovators, such as Timotheus of Miletus, Melanippides of Melos and Phrynis – whom, however, the comedian forgave because when he grew older, he came… to his senses! On the contrary, Pherecrates threw several “brickbats” at Timotheus and Melanippides, who remained impenitent until the end, playing their even more… “evil” twelve-string instruments!

Comic playwrights, however, with their innate conservatism, permit me to say, are not the most reliable sources, judging by the way Aristophanes has “taken care” of another great innovator, Euripides. The tragedian believed in the talent of Timotheus, while Aristotle, together with other philosophers, also praised the work of modernists:

“Without Timotheus”, the thinker of Stageira wrote in his Metaphysics, “we would not have so many melodic compositions, and without [his teacher, and also formidable rival] Phrynis, we would not have Timotheus either.”

“Laconism (brevity) is the soul of wit”, the ancients declared. But the Laconian ephori set out to… disprove them, hurriedly expelling Timotheus from their polis with a lengthy decree, which the Roman philosopher Boethius preserved:

“For Timotheus of Miletus came to our polis and dishonoured our ancient music by despising the seven-string lyre, and also corrupted the ears of the young people by introducing a greater variety of sounds, and gave music a feminine and sophisticated character by increasing the number of strings;

“For he depraved the melody’s simplicity and soberness, which it had thus far, instead of preserving it;

“We, the king and the ephori, declare we criticize Timotheus, and additionally compel him to remove from the nine strings those that are not necessary leaving only seven; and we banish him from our polis setting him as an example for all those who would like to introduce to Sparta some improper practice in the future”…

A 13-string barbitos

● Timotheus was fool enough to go to Laconia despite Phrynis’ reception there. We just hope he was spared the… adze! In our previous Chronicle we referred to the four basic modes (Dorian, Phrygian, Lydian, and Mixolydian). There were also three genera (diatonic, chromatic, and enharmonic). Each one of these modes and genera, but also the rhythms, had its own ethos. It seems that people like the Spartan ephori, or even Athenian elitists such as Plato, preferred the Dorian mode and the diatonic genus, and disliked all the rest. This might’ve been the reason for the… “ephoral” rage rather than the multi-string instruments themselves, which simply enabled the musicians to modulate through modes and genera. We have seen the same circles condemning the multi-string instruments as unmanly and effeminate. It’s not by chance that this attitude was shared by later conservatives such as the Catholic leaders. In the 11th century, they rejected the chromatic and enharmonic genera and retained only the “harder and more natural” diatonic genus, “for the diatonic is very firm and virile, the chromatic very soft and feminine, the enharmonic dissonant and moreover useless”!⁽²⁾ That’s why the musicians in the Occident were left with just the diatonic scale!

• ⁽²⁾ Quoted in Adrien de La Fage, Essais de diphthérographie musicale (Paris, 1864), emanating from a manuscript at the Dominican convent of Santa Maria Novella, in Florence: “… quia diatonum firmissimum et virilem, chromaticum mollissimum et feminilem, enharmoniumque dissonum insuper et inutilem.”

Orpheus depicted on an old Greek stamp

The ephori’s “puritanism” was not just a phenomenon of the years of “decline”. This mentality of “supervising everything” characterized them also in the past, bringing them into conflict – among others – with another Lesbian musician, the famous Terpander, legendary heir to Orpheus’ lyre,⁽³⁾ who lived from the late 8th to the mid-7th century, i.e. in the so-called “creative” times. In fact, he spent most of his life in Sparta, where he was called in during a period of political crisis to… pour oil on troubled waters. Indeed, he was able to restore peace and tranquility in the city with his music composed specially for the occasion! But the ephori, instead of thanking him, demanded… an apology because he played – alas! – a seven-string cithara and not a “traditional” – at the time – four-string instrument! They could not even suspect that this specific peace-restoring music could not be played on a four-string lyre…

The ephori could not even suspect that Terpander’s
music could not be played on a four-string lyre…

• ⁽³⁾ Legend says that when the Thracian Maenads killed Orpheus – apparently because he failed to honour Dionysus, or even because he spurned their advances – they cut him to pieces and threw him and his lyre into the sea. The waves carried his head and the instrument to Lesbos, where some fishermen found and delivered them to Terpander. He kept the lyre and looked after the burial of his great colleague.

Apollo in front of the Academy of Athens

But there was a sacred intervention – as “deus ex machina” – by Apollo himself, whose cithara, by… “divine coincidence”, was also seven-string! It was confirmed by a rumour that craftily circulated those days. Later, sanctioned with the seal of the Delphic Oracle, “the Spartans honoured the Lesbian songwriter”, according to Heraclides Ponticus (from Pontic Heraclea, 4th century BCE), adding: “for god commanded them through prophesies to listen to him”. As they were accustomed to always overdo (let alone it was an Olympian command to obey to Terpander), the Spartans in the future placed everyone else “after the Lesbian songwriter”, as Aristotle wrote.

The prevalence of the art of this unparalleled (in his time) citharoedus, at the expense of the ephori’s scholasticism, benefited in many ways the Spartans, who secured not only a peacemaker in times of political turmoil, but also the founder of their musical life. Among other things, Terpander was the first to invent a kind of musical notation for the proper performance of the Homeric epics.

Unfortunately, the opposite happened millennia later with the notorious report On Literature, Music and Philosophy by the ephori’s descendant, Zhdanov, whom Stalin considered an expert also on issues of music because he could… “play the piano a little bit”!⁽⁴⁾ The “father of socialist realism”, who in 1934 had nationalized even… culture, so as to turn it into a political tool, in his report of June 24, 1947, demanded from the great composers Shostakovich, Prokofiev, Khachaturian and Shebalin to repent publicly, denouncing themselves! What a pity there was no Pythia anymore…

• ⁽⁴⁾ See Ares Alexandrou, the exile, by Demetris Rautópoulos.

It was the nadir of a cultural policy aimed at creating… yes-men in literature and the arts – a policy that undermined the highest interests not only of culture, but also of the revolution. Note that it was not restricted within the Soviet Union: it was also imposed on all “sister” parties. The Zhdanov report was discussed by Greek party intellectuals even on the barren islands of exile: it was unanimously approved! There was only one “dissonant” voice: that of Ares Alexandrou…⁽⁴⁾

Well, starting from historical paradoxes, we have ended up to historical parallels that are often detrimental to historical truth. Spontaneously we are in solidarity with the musicians and confront the… “Zhdanovist” ephori with disgust. In fact, we cannot be absolutely sure – especially in such times of “decline” – which side was finally right: Phrynis and Timotheus or the ephori? Let alone that the above slogan of the “villains” fits perfectly well into the current situation concerning our music and, I believe, we should all cry out loud rhythmically and in chorus: DO NOT MAL–TREAT OUR MU–SIC!

A blind Egyptian harpist

Professional Musicians and Notation

OUR ONLY CERTAINTY is probably that these historical episodes refer to professional musicians, heirs of a long tradition starting since very old times – since prehistory. Once the humans began producing more than what was absolutely necessary, resulting in surplus product which some of them gradually appropriated, and thus constituted themselves as a ruling class, since that moment musicians emerged as a separate profession.

First-rate musicians in the Orient were closely connected with the royal courts or the clergy – if they were not courtiers or priests themselves. This situation later changed in ancient Hellas due to climatic conditions that were mild and did not necessitate strong central power. These conditions nurtured a similar attitude among the Greeks and a relaxed relationship with the gods. The development of democratic ideas took place in the same context, as I have tried to explain (see Chronicles 2 and 4).

The Hellenes have had open and inquiring minds exactly because they’ve been open to the outside world, as a result of the same conditions. Just a look at a map of Greece explains why. Thus, the oriental influence has been catalytic. The ancients, however, unlike us, did not like to… “copy and paste”. So, they adapted every recipe to their tastes by adding or removing ingredients. Having borrowed their script from the Cretans already in the 15th century BCE, with the necessary changes to meet the requirements of their language (Minoan and Mycenaean Linear A and B scripts), they received (probably from the Phoenicians around the 9th century BCE) the symbols with which they created their own alphabet – a real alphabet with letters for consonants and vowels alike, in contrast to the Semitic consonantal abjads. Then, using the same symbols (what would be more logical?), they arrived to the point to also invent musical writing (notation) as early as the 7th-6th century BCE.⁽⁵⁾

Seikilos Epitaph
While you live, shine | have no grief at all
| life exists only for a short while
| and Time demands his due.

• ⁽⁵⁾ The Delphic Hymns to Apollo (138-128 BCE) are the world’s earliest extant substantial musical fragments. The second hymn was composed by Limenius, while the first one most probably by Athenaeus. The oldest extant complete musical composition in the world is Seikilos Epitaph (1st century BCE or CE), engraved on a stele: its main part, the song (excluding the prologue and epilogue), bears symbols denoting the melody.

“The Hellenes had musical notation well before the 6th century BC”, Iégor Reznikoff said at the 2nd Musicological Symposium of Delphi in 1986. “They were very good in keeping records; that’s the reason why we know so much about ancient Greek tradition and return to it, as many other traditions had no musical writing and thus we know nothing about them.”

“Many ancient notations were invented by priests for priests and cantors, and some were even kept secret”, Curt Sachs remarked.

A culture with a script was not necessarily a culture with a musical script; and if the notation existed, it might have been… top secret! Music, with its catalytic effect on humans and magical powers, was a deadly enemy of all religions, but also a mighty weapon in the hands of priests, who made sure that knowledge around this art was a well-kept secret within the very select circle of initiates.

Music, with its catalytic effect on humans, was a deadly enemy of
all religions, but also a mighty weapon in the hands of priests, who
made sure that knowledge around this art was a well-kept secret…

Music lesson (lyre class)

This means that the Hellenes have not been the inventors of musical notation, but it was them who first used it not for religious-authoritarian reasons, but for didactic purposes, given that music was at the heart of education provided to children since they were six. This shows some differences between the cultures of the Greeks and “barbarians” – i.e. those speaking tongues incomprehensible to Hellenes. Greek culture was not theocratic (there was no reason to be), which is why knowledge was a public good and right. The initiation into the mysteries was part of the devotional process, but the role of religion was totally different, as it was anything but rigidly dogmatic – a basic feature of monotheism.

The Hellenes used the archaic alphabet for instrumentation, and Ionic letters for the song.⁽⁶⁾ This may indicate that instrumental notation preceded the vocal one. Obviously the latter became necessary because of music’s further development, thereby varying the melodic lines of voices and instruments.

• ⁽⁶⁾ The idea was later adopted by Byzantines and West Europeans alike (except the Italian school) designating the musical notes with the initial letters of the alphabet: πΑ, Βου, Γα, Δι, κΕ, Ζω, νΗ, and Α, Β, C, D, E, F, G, instead of the Italian terms Do, Re, Mi, Fa, Sol, La, Si – a terminology also used in Modern Greece, as if local musical theory never existed…

1st Delphic Hymn to Apollo, in vocal notation, cretic foot (quintuple), and Phrygian or Hyperphrygian modes with variations.

Thus we are able to play even now the extant ancient Hellenic music “remnants” – of course, approximately. That’s how – based on various indications – we also approach ancient Grecian phonology, speech, pronunciation, which was musical and not dynamic as it is now.⁽⁷⁾ The difference is enormous. This implies that the divergence between ancient and modern music has become even greater.

• ⁽⁷⁾ Contrary to modern Greek, ancient Hellenic had a musical accent, meaning that the accented syllable was not uttered with a stronger voice but at a higher pitch than the rest. Dionysius of Halicarnassus said that this interval was not just one or two tones, as we would imagine, but in a way similar to that of a fifth in music (e.g. D–A)! Nota bene, the acute, circumflex, and grave accents also implied different pronunciation in ancient Hellenic (see also Chronicle 14, Music as the Mother of Speech).

Europeanization of Hellenic Music

THE ARGUABLE CONTINUITY of Greek civilization, through the succession of classical antiquity with the Hellenistic, Roman and Byzantine periods – and the necessary adjustments at each stage due to changing conditions – seems to have been interrupted with the Ottomans’ arrival. Thus, we tend to identify the emergence of any divergence during this period. However, such phenomena have been much older, as the rapid linguistic changes taking place already in the Hellenistic period show. As far as music is concerned, colossal differentiations emerged much later, not because of the Turkish yoke, but – how ironic! – as soon as this yoke was thrown off and the modern Greek state was established, supported on foreign “crutches”.

A rule that was then undermined from above concerned the link between folk and erudite music. The fact that Constantinople, Thessalonica and Smyrna – the great centres of Byzantine and Ottoman eras – were outside the borders of the new state made things easier for the erudite musicians (all of them educated in Europe) to impose the music they could play and compose, regardless if it had nothing to do with local tradition.

Moreover, due to the fact that the former conqueror shared this tradition, a new kind of servitude appeared since then, leading also to attempts to “harmonize” Grecian music (based on the Western conception of harmony; see Chronicle 11) – the demotic song and ecclesiastical Byzantine chant: that was the only erudite music left in Greece, as secular Byzantine music was thoughtlessly ceded to Turkey, without Hellas claiming its share of this age-old cultural heritage.

Haven’t those in power realized that the people risked turning into tabula rasa? Haven’t they wondered if among the ages thrown into the dustbin, the Golden Age of Pericles was also included? No problem! They bathed in the spotlight just the Parthenons (i.e. the dead meaning of the Golden Age), then set up “new Parthenons” on barren islands of exile,⁽⁸⁾ and finally set out to strangle whatever little had survived from this legacy with the asphyxiating embrace of concrete. The architectural chaos they’ve created may have knocked architecture down the podium of the fine arts, but that’s what “business with pleasure” is all about – and this combination is better achieved through… defects: that’s how wallets become thick!

• ⁽⁸⁾ “New Parthenon”: description of the open torture chamber of Macronesos made by Panaiotes Kanellopoulos, government minister during the civil war and future prime minister.

The wonderful ancient Odeon of Herodes Atticus,
on a slope of the Acropolis of Athens

The Europeanization of Greek music has been going on apace all along, as long as the tutelage provided in conservatories,⁽⁹⁾ aka foreign music language schools, is based on European standards. The absence of “national” music education at its place of birth, while “third world” countries in the Orient boast of their higher music institutes, might be unthinkable in any country other than modern Hellas. Everything perhaps can be explained by amateurism or the absence of a cultural policy – without excluding the possibility of a conscious act. After all, isn’t this absence of policy also… a policy?

• ⁽⁹⁾ A conservatoire is called odeon in Greek. However, the ancient Hellenic Odeon was not meant for music lessons but for musical shows, singing exercises, music and poetry competitions, and the like. The odeons were similar to ancient Greek theatres, but were far smaller and provided with a roof for acoustic purposes. One of the best examples of such a building is the Odeon of Herodes Atticus (Herodeion) in Athens. As regards the term conservatory, it is surely unmusical as it also refers to conservatism, greenhouses, and preservatives!

It is quite serious, indeed. Any child inclined to music, regardless of stimuli, will be obliged to attend a conservatory having no choice: he/she will necessarily be taught a foreign musical language – the erudite European. It’s another case of brainwashing – not only of this child but also of his/her future listeners, since it is impossible to “shepherd” the public to listen to occidental music, if you don’t “produce” musicians specifically trained for the role, blocking the emergence of new traditional musicians, and marginalizing those who are already active. It’s been another scheme of the ruling circles in order to eradicate local traditional music and thus mutate the collective consciousness of the people.

The ruling circles tried to eradicate local tradition and mutate the
people’s collective consciousness. But some conservatives resisted.

Taking into account all these attempts, the continuous attacks against all local musical genres since the Hellenic state has been established, it is a miracle that this tradition has survived!⁽¹⁰⁾ It prevailed, of course, because it’s deep-rooted – but also because of a certain peculiarity: there was resistance against these attacks – mainly from conservative opponents of cosmopolitanism (such as Simon Karás, though sponsored by the Ford Foundation), and not from progressive Greeks, as it would be “proper” and “normal”. The fact that it was conservatives who mostly contributed in safeguarding Hellenic traditional music, created more confusion, obscuring the real problems.⁽¹¹⁾

• ⁽¹⁰⁾ Miracle upon a miracle: In my first articles about Mediterranean periplus for the newspaper Thessaloniki, concerning the need to establish a Mediterranean Conservatoire in the city, I had written that we would be obliged to bring teachers from countries where modal music tradition is still alive to transmit their knowledge. Eventually, life itself triumphantly disproved me (and I rejoiced!): In no time at all, a new generation emerged replete with great musicians who are also theoretically skilled – and that was the Achilles’ heel of the old generation… This, my dear fellow travelers, is the magic of DNA!

• ⁽¹¹⁾ I remember when I started the Mediterranean periplus program: I was obliged every day, for months – perhaps the entire first year – to prove with my comments I’m progressive. It was as if I said: “It happens that I deal with traditional music, but I’m not some conservative nut!” I felt so strong this need then. You can understand the prevailing atmosphere at the time…

Carols, by Nikephoros Lytras (1872)

Living Tradition or Folklore?

The conservatives, for sure, care about the conservation of music the way it has passed down to us. They are mainly interested in the conservation of the type (sum of typical features or clichés) of tradition, which is not seen in connection with the rest of the Mediterranean cultures, where it belongs. It is the typical attitude of the folklorists who miss the whole point. Thus they concentrate their attention on collecting songs and tunes in the form they’ve been polished to perfection by countless generations of musicians, disregarding personal creative interventions by current folk artists, ignoring that such innovations – if adopted by public taste – refined and perfected folk songs. They also reject any further similar effort as an attempt to adulterate their purity, arguing that, in the era of individualism, the practice of collective development of music is long gone.

Folk songs were created and perfected not by the people, but by
musicians as exponents of society or some strata… Only a thorough
understanding of traditional music will enable its development…

This may be true; but disregards the fact that the songs we so admire have been created and perfected not by the people in general, but by their musicians, as exponents of society at large, or some social strata. The composers and lyricists have been some talented persons, not society in general. In addition, we have no right to throw the inflow of new elements into traditional music in the purgatory condemning it to a standstill – which is equivalent to death; as Heraclitus said: τὰ πάντα ῥεῖ (everything flows); therefore, whatever does not flow, dies out. It goes without saying that I do not argue in favour of an uncritical acceptance of all new elements. I’m just pointing out the consequences of blind negativism: by cutting the thread of continuity, we offer the worst service to tradition. Are our folklorists under the naïve impression that barricading themselves behind the wall they are erecting, they would be supposedly safe? In the Internet era they behave like ostriches!

Trio of musicians playing diaulos, cymbala and tympanum (mosaic from Pompeii).

No objection that after the invention of the phonograph, especially since the record companies have also undertaken the promotion of their “merchandise”, the role of the people has shrank into that of a passive “receiver”-listener. So much for the famous public taste! Hence, in the era of individual creation, only a thorough understanding of traditional music will enable its further development under the new conditions – which is the hoped-for result – instead of serving as couleur locale. This development, of course, cannot come up with revivals such as the “neo-demotic”, or “neo-rebétiko”, that discredit the whole verbiage about “roots”, precisely because of the adherence of their protagonists to the past – if not to money…

Democracy and Art

● THE CULTIVATION of art, of culture as a whole, I’m afraid, is incompatible with the vulgar version of “representative democracy” – which is dominant today. Under pure, direct democracy, the citizens, who actually held power, were obliged to take all the critical decisions by themselves, either in the Heliaea, or in the Ecclesia of Demos, gaining de facto a political criterion and responsibility that today’s “subjects” do not possess. In addition, the polis obliged the wealthy to fund dramatic performances, while the citizens, instead of paying, were paid to see them (from the theorica fund). Suppose you were an ancient Athenian and, during the Dionysia festival, you were exposed to the dramatic art of Aeschylus, Sophocles, and Euripides, with their high-level poetry and music in their plays. If so, your culture, your cultivation, would be far more refined than what you have today. (See Chronicle 4. On Democracy, where our “representative democracy” is defined as oligarchy).

Bronze mask depicting Dionysus bearded
and horned (200 BCE – 100 CE)

Unfortunately, direct democracy has been a historical parenthesis. What’s happened before or after? The arts were then cultivated under the auspices of the ruling class. The kings or princes in their Courts, as well as several Maecenas – all of whom were cultivated, unlike their subjects or today’s rude plutocrats in power – really cared for the arts and the artists, if they were not artists themselves. Unfortunately, except the ancient Hellenic miracle, born out of pure democracy, all other classical forms of art were due not only to the celebrated artists of the era, but also to those exploiters and oppressors who supported them… Now, the rude ruling plutocrats do everything to ensure that their subjects are (or will become) equally rude. It is the only way their plutocracy will not be questioned. And those plutocrats who decide to play the role of politicians, as a result, are voted in by the crowd.

According to the commercialism of the era, demand determines everything: from detergents to works of art! And if the “rude crowd” does not buy works of art? So much the worse for the artists – who once again depend on the prosperous: either those few, with artistic sensibilities, or the many, who want to satisfy their vanity, or simply to show off! What would the general public choose today? Bach, Mozart, and Beethoven? Ravi Shankar, Parisā, Munir Bashir? Or the trash passed off as music? The good thing in the time we live is that the economic base is not fully reflected on the superstructure. Meaning that, in addition to the majority of trash buyers, there is also a sufficient minority with artistic, ecological, social, political, economic and also other sensibilities. The bad thing is that the ebb and tide in our socio-political balance is the determining factor. Hence, for sure, the people are not without responsibilities in the present circumstances, because it depends on them where this balance is tilted each time. Until one day the tide becomes permanent…⁽¹²⁾

• ⁽¹²⁾ I’m talking as daydreamer about a “permanent tide” in the time of the Internet, where “free downloading” is the thing. At a time when the vast majority of young people think that music is (to be offered) “free”, Music, as an art, has worn her burial shroud… So, let me be self-critical, as well: in the Internet era, I also behave like an ostrich!

• >> Chronicle 13. PROFESSIONALS OR AMATEURS?
• << Chronicle 11. “MUSIC IS THRACIAN AND ASIAN”

Next Chronicle 13. PROFESSIONALS OR AMATEURS? ● “Do Not Maltreat Our Music!” (Β) ● Autodidacts or Literate? ● Asia Minor Catastrophe and Rebétiko ● Censorship on Music ● Controversy Over Rebétiko ● Entertainment and Edutainment (B)

Dedication to Bacchus (Dionysus), by Lawrence Alma Tadema

Χρονικό 14. ΜΟΥΣΙΚΗ ΨΥΧΗ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ

Χρονικό 14. ΜΟΥΣΙΚΗ ΨΥΧῌ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ

/ENGLISH/ Chronicle 14. MUSIC MADE OF BODY AND SOUL

Αφροδίτη τού Brassempouy: η πιο παλαιά γνωστή “εικόνα” ανθρώπινου προσώπου (χαυλιόδοντας μαμούθ, 23.000 ΠΚΧ)

● Άνθρωπος: Μουσικό Ον ● Φύση, Μουσική, Γλώσσα ● “Αοιδοί Νεάντερταλ” ● Έμβρυο
και “Μωρουδίστικα” ● Ταλέντο ● Η Τέχνη
τής Ψυχής και τής Ομορφιάς ● Έκσταση
και Κάθαρση ● Αναστενάρια, Μουσική
και Χορός ● Ήθος Μουσικής

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“Δεν είναι το ισχυρότερο των ειδών που επιβιώνει, ούτε το ευφυέστερο, αλλ’ αυτό που είναι πιο δεκτικό στην αλλαγή.” (Κάρολος Δαρβίνος)

O ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΕΙΝΑΙ ΕΚ ΦΥΣΕΩΣ ΜΟΥΣΙΚΟ ΟΝ. Άρα, το τραγούδι, ἤτοι ο συνδυασμός τής μουσικής με τον λόγο, σε συνάρτηση με την κίνηση, τον χορό, αποτελεί ανέκαθεν ένα βασικό χαρακτηριστικό τού είδους, εξυπηρετώντας τις εκάστοτε ανάγκες του. Άλλωστε, η, κατά Παλαμᾶ, “τριάδ’ ἁγία” μουσικής-λόγου-χορού δείχνει τη σύνδεση ήχου-ψυχής-σώματος.

Το παράξενο είναι πως οι αρχαίοι, ακόμη και οι πρωτόγονοι, διαισθάνονταν την επίδραση του μουσικού ήχου πάνω στα σώματά τους πολύ περισσότερο από τους σύγχρονους ανθρώπους. Προφανώς, ο χριστιανισμός και το δυτικό πνεύμα ευθύνονται σε μεγάλο βαθμό για την τεράστια υποβάθμιση όλων των αισθήσεών μας. Γι’ αυτό, λοιπόν, απαιτείται η συνεργασία εμπειρογνωμόνων πολλών κλάδων, ώστε να εμβαθύνουμε πλήρως στο ἐν λόγῳ θέμα.

Το φυσικό ηχητικό “υλικό” παίζει βασικό ρόλο στη γένεση της μουσικής: οι θόρυβοι της Φύσης αποτελούν τις πρώτες “ύλες”, που σιγά-σιγά αρχίζουν να μορφοποιούνται. Ο Δαρβίνος θεωρεί πως ένα αρχικό ερέθισμα είναι οι φωνές των ζώων, ιδίως στην περίοδο αναπαραγωγής, τότε που επικρατεί οργασμός ήχων και κίνησης, σε τέτοιο πλούτο και τόση ποικιλία, ώστε αναπόφευκτα οι άνθρωποι μιμούνται, ανταποκρινόμενοι στο έξοχο κάλεσμα της Χορωδίας τής Φύσης. Όμως και ο άνθρωπος, ως είδος τού ζωικού βασιλείου, έχει ἐκ γενετῆς το δικό του “ρεπερτόριο”, που σταδιακά εμπλουτίζει – αρχικά με τη μίμηση, και αργότερα με την έμπνευση.

Σπηλαιογραφία κυνηγιού στο Lascaux

Η εμφάνιση της τέχνης συνδέεται άμεσα με τις στοιχειώδεις εκδηλώσεις τής μαγείας, πριν καν αυτή να συστηματοποιηθεί σε κάποια μορφή θρησκείας. Η ζωγραφική των σπηλαίων, σαφώς μεταγενέστερη της μουσικής, είναι τέχνη ωφελιμιστική: οι άνθρωποι θέλουν να ξορκίσουν τα ζώα που απεικονίζουν, ώστε να υπάρχει αφθονία θηραμάτων, ή να εξευμενίσουν το “πνεύμα” τους, αν πρόκειται για θηρία που τους προκαλούν δέος, ώστε να κατακτήσουν τις δυνάμεις τους. Γι’ αυτό, κατά κανόνα, οι σπηλαιογραφίες δεν βρίσκονται στο “σαλόνι” τής σπηλιάς, αλλά στο βάθος της, στο “ιερό” – όπου, κατά τον Iégor Reznikoff, υπάρχει πολύ μεγάλη αντήχηση: είναι οι “εικόνες” τους…

Ο εξευμενισμός τού πνεύματος έχει γενικότερες εφαρμογές: λ.χ. στα φυσικά φαινόμενα, που φαντάζουν υπερφυσικά, ή κατά τις ώρες τής δουλειάς, για τον συντονισμό των κινήσεων, αλλά και την καθυπόταξη του “πνεύματος” της πέτρας, ή του ξύλου, που ο άνθρωπος θέλει να μετατρέψει σ’ εργαλείο. Η μουσική εδώ παίζει καθοριστικό ρόλο. Χάθηκε, όμως, στα βάθη των αιώνων. Σήμερα, χιλιετίες μετά, έχουμε την πολυτέλεια να θαυμάζουμε τις εικαστικές επιδόσεις των ανθρώπων των σπηλαίων. Ποιος, όμως, μπόρεσε ν’ ακούσει τα τραγούδια τους;

Ρητορικό, μάλλον, το παραπάνω ερώτημα. Υπάρχει, όμως, ένα άλλο που είναι κρίσιμο ν’ απαντηθεί:

Τι είναι μουσική; Ποια η προέλευσή της;

Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΥΠΑΡΧΕΙ ΠΑΝΤΟΥ, σε όλους ανεξαιρέτως τους πολιτισμούς και τις κουλτούρες, ακόμη και στις πιο απομονωμένες φυλές: είναι ένα από τα γνωρίσματα του ανθρώπινου είδους – ίσως και άλλων ειδών. Επιπλέον, η μουσική επηρεάζεται από το σύνολο των χαρακτηριστικών ενός πολιτισμού, ή μιας κουλτούρας, όπως λ.χ. η κοινωνικοοικονομική οργάνωση, ο τρόπος ζωής, το κλίμα, η τεχνολογία, κλπ. Τα συναισθήματα και οι ιδέες που εκφράζει η μουσική, το πότε παίζεται, η στάση απέναντι στους μουσικούς και τους συνθέτες – όλα αυτά ποικίλλουν ανάλογα με τον χώρο και τον χρόνο.

Όπως προείπαμε, η μουσική έχει πιθανότατα την αφετηρία της σε ήχους και ρυθμούς τής Φύσης. Οι άνθρωποι, προφανώς, μιμήθηκαν τα φαινόμενα αυτά, χρησιμοποιώντας παρόμοια μοτίβα, μ’ επανάληψη και τονικότητα. Ακόμα και σήμερα, οι μουσικοί μιμούνται φυσικούς ήχους: λαϊκοί βιολιστές “κελαηδούν”, ή και ο Beethoven αναδημιουργεί τους ήχους μιας καταιγίδας με αστραπόβροντα, στην 6η Συμφωνία του, την Ποιμενική. Ενώ κάποιες φορές, η ηχομιμητική συσχετίζεται με τις σαμανιστικές πεποιθήσεις και πρακτικές.⁽¹⁾ Σὺν τοῖς ἄλλοις, χρησιμεύει στην ψυχαγωγία και τη διασκέδαση, ή σε πρακτικές λειτουργίες (λ.χ. ως δέλεαρ των ζώων στο κυνήγι).

• ⁽¹⁾ Σαμάνος είναι όποιος θεωρείται πως έχει πρόσβαση στον “κόσμο των πνευμάτων”, όταν βρεθεί σε κατάσταση trance (πολύ διαφορετική από την κανονική κατάσταση εγρήγορσης του εγκεφάλου), ενεργώντας ως μάντης ή θεραπευτής.

Ινδιάνικος χορός των πνευμάτων (ανατολική Καλιφόρνια): οι μορφές σχηματίζουν κυκλικό χορό.

● Ο συνθέτης και θεωρητικός Hugo Riemann, στο βιβλίο Κατήχηση της μουσικής αισθητικής (Πώς ακούμε μουσική;), [Katechismus der Musik-Ästhetik (Wie hören wir Musik?), 1890], τονίζει πως το κελάηδημα των πουλιών προσεγγίζει την αληθινή μουσική και δεν πρέπει να εξετάζεται ξεχωριστά από το τραγούδι τού ανθρώπου, αφού και τα δυο αποτελούν εκφράσεις μιας ενιαίας ευαισθησίας. Ο Louis Lucas, πάλι, στη Νέα Ακουστική του (Acoustique Nouvelle, 1840), εξετάζοντας την (κατά την εκτίμησή του) ομορφιά τού εναρμονίου γένους, παρατηρεί: “Κάνει την πρώτη του εμφάνιση φυσιολογικά, ως μίμηση κελαηδήματος, κραυγών ζώων, ή και του άπειρου φάσματος ήχων που παράγουν υλικά αντικείμενα.” Ο Manuel de Falla επηρεάστηκε καταλυτικά από το βιβλίο τού Lucas στα ώριμα έργα του.

Αν η μίμηση του κελαηδήματος θεωρείται μουσική, τότε ίσως είναι και το ίδιο το κελάηδημα. Σημειωτέον, σύμφωνα με μια μελέτη “ζωομουσικολογίας”,⁽²⁾ τα κελαηδήματα βασίζονται πάνω σε μουσικές αρχές: της επανάληψης και του μετασχηματισμού. Και δεν είναι μόνον τα πουλιά: οι φάλαινες και τα δελφίνια έχουν εξαιρετικές φωνητικές επιδόσεις, ενώ στα τύμπανα, στα κρουστά, είναι ασυναγώνιστοι οι πίθηκοι, που κτυπούν κούφια κούτσουρα, για να ορίζουν μάλλον τον χώρο τους, μα δημιουργώντας ρυθμικά σχήματα, όπου ορισμένοι ανιχνεύουν στοιχεία “διαλόγου”, “αντιφωνίας” – “call and response”.

Μαγδαληνό άλογο (15.000-10.000 ΠΚΧ): ένα από
τα θηράματα της εποχής, πολύ πριν εξημερωθεί.

• ⁽²⁾ Η ζωομουσικολογία είναι η μελέτη τής “μουσικής” των ζώων, πλην του ανθρώπου· μάλλον, των μουσικών χαρακτηριστικών των ήχων που δημιουργούν, ή ακούν, τα υπόλοιπα ζωικά είδη, ως ένα στοιχείο επικοινωνίας ανάμεσά τους. Περιγράφεται ως “η αισθητική χρήση τής ηχητικής επικοινωνίας μεταξύ ζώων.”

Όλα όμως εξαρτώνται από τον ορισμό που δίνουμε στη μουσική – αν δηλαδή ο “μουσικός” με τους ήχους του έχει πρόθεση να προκαλέσει συγκίνηση, κάτι που μάλλον συνδέεται με την ικανότητά του να κάνει κάποιες στοιχειώδεις σκέψεις για το παρελθόν και το μέλλον. Προτού από 130 χιλιάδες χρόνια(;), οι άνθρωποι έγιναν καλλιτέχνες, δημιουργώντας κοσμήματα, τεχνουργήματα ποικίλα, ή και σπηλαιογραφίες, ενώ άρχισαν επίσης να θάβουν τελετουργικά τούς νεκρούς τους. Επρόκειτο για μια μορφή “πολιτιστικής επανάστασης”. Αν υποθέσουμε πως αυτές οι νέες μορφές συμπεριφοράς υποδηλώνουν και την εμφάνιση της συνείδησης, τότε και η μουσική – όπως την ξέρουμε σήμερα – εμφανίστηκε στην ίδια περίοδο. Όμως, αυτή είναι μια μάλλον στενή αντίληψη περί μουσικής. Όπως κατά κανόνα συμβαίνει στην Αφρική μέχρι σήμερα, έτσι και στην προϊστορία, η έννοια της μουσικής είναι ευρύτερη, περιλαμβάνοντας τον χορό, μα και τη λατρεία. Και όχι μόνον: τότε εξυπηρετούσε άμεσα και την επικοινωνία στους κόλπους μιας ομάδας ανθρώπων, συμβάλλοντας έτσι στον συντονισμό των ενεργειών, και τη σύσφιξη των σχέσεών τους. Άρα, ο ρόλος της ήταν καθοριστικός για την επιβίωση.

Η μουσική προκαλεί έντονες συγκινήσεις, ανοίγοντας και διαύλους προς άλλες μορφές συνείδησης. Σε γενικές γραμμές, τα έντονα συναισθήματα συνδέονται με την εξέλιξη (αναπαραγωγή κι επιβίωση). Ο Δαρβίνος είχε επισημάνει πόσο σημαντική είναι η μουσική στη σεξουαλική επιλογή.⁽³⁾ Το τραγούδι και ο χορός απαιτούν μεγάλα αποθέματα ενέργειας. Ο τραγουδιστής ή χορευτής, λοιπόν, όπως και το παγώνι, που επιδεικνύει τα φτερά του, έχει πολύ περισσότερες πιθανότητες να προσελκύσει κάποιο ταίρι. Υπάρχει, όμως, και αντίλογος: στα περισσότερα είδη, όπου το τραγούδι χρησιμοποιείται για επιλογή συντρόφου, είναι το θηλυκό που επιλέγει, και το αρσενικό που τραγουδά – κατά κανόνα μόνο του. Στο ανθρώπινο είδος, αντίθετα, η μουσική είναι, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, ομαδική δραστηριότητα, όπου συμμετέχουν οι πάντες. Και είναι το μοναδικό θηλαστικό που διαθέτει τέτοιες χορωδίες μικτές (άνδρες, γυναίκες και παιδιά). Κάτι αντίστοιχο βρίσκουμε μόνον στην Αυστραλία και την Αφρική, σε κάποια είδη ωδικών πτηνών, όπου αρσενικά και θηλυκά κελαηδούν ἐν χορῷ.

Charles Darwin, του George Richmond

• ⁽³⁾ “Μιλώντας περί σεξουαλικής επιλογής, βλέπουμε πως ο αρχέγονος άνθρωπος, ή μάλλον κάποιος πρώιμος πρόγονος του ανθρώπου, προφανώς πρωτοχρησιμοποίησε την φωνή του, αποδίδοντας όντως μουσικές πτώσεις, δηλαδή τραγουδώντας, όπως κάνουν και τώρα κάποιοι γίββωνες πίθηκοι· και ίσως συμπεράνουμε από μια ευρέως διαδεδομένη αναλογία, πως αυτήν τη δυνατότητα θα την χρησιμοποιούσαν ιδιαιτέρως κατά τη διάρκεια της ερωτοτροπίας των φύλων, – εκφράζοντας διάφορα συναισθήματα, όπως αγάπη, ζήλια, θρίαμβο, – αποτελώντας πρόκληση για τους αντιζήλους. Πιθανολογείται, συνεπώς, πως η μίμηση μουσικών κραυγών από αρθρωμένους ήχους ίσως να οδήγησε στην εμφάνιση λέξεων, που εξέφραζαν διάφορα πολύπλοκα συναισθήματα.” (Δαρβίνος, Η Καταγωγή τού Ανθρώπου).

Το πρώτο μουσικό “όργανο” ήταν μάλλον η φωνή τού ανθρώπου που, έστω και πριν από την κατάκτηση του λόγου, διέθετε τεράστια γκάμα εκφραστικών μέσων: τραγούδι, μουρμουρητό, σφύριγμα (κι άλλη μεγάλη γκάμα), ποικίλους ήχους που παράγονται με το στόμα, μίμηση φυσικών ήχων, κραυγή, κλάμα, γέλιο, βήχα, χασμουρητό… (βλέπε Η καταγωγή των ειδών, του Δαρβίνου, περί μουσικής και ομιλίας). Προσθέστε σε όλους αυτούς τους ήχους την κίνηση: όχι μόνον τον χορό, αλλ’ επίσης τις γκριμάτσες, τις χειρονομίες, και την επιμέρους κίνηση των μελών τού σώματος (κεφάλι, άνω και κάτω άκρα). Άρα, τα πρώτα κρουστά “όργανα” ήταν τα παλαμάκια, οι κρούσεις των δακτύλων, πέτρες, ξύλα, και ό,τι άλλο είναι χρήσιμο για τον τονισμό τού ρυθμού. Η οργανοποιία εμφανίζεται πολύ αργότερα, όταν ο άνθρωπος αρχίζει να φτιάχνει εργαλεία.

Οι – κατά τον Steven Mithen – αοιδοί Νεάντερταλ.
Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ ἦχος: η μουσική προηγείται του λόγου.

Να ξεκαθαρίσω, με την ευκαιρία, πως μπορεί να μιλώ περί “ανθρώπων”, αλλά ἐπὶ τῆς οὐσίας αναφέρομαι στους ανθρωπίνους. Τ’ αρχαιότερα εργαλεία, που βρέθηκαν στην Τανζανία, φτιάχτηκαν εδώ και 2,6 εκατομμύρια χρόνια, ἤτοι αρκετά πριν από την εμφάνιση των διαφόρων ειδών τού ανθρώπου (Homo). Υποθέτουμε πως τεχνίτες των πρώτων εργαλείων ήταν οι Αυστραλοπίθηκοι, που παρέδωσαν κατόπιν την γνώση τους στον Homo habilis. Οι πρόγονοί μας πέρασαν σε μια νέα φάση επεξεργασίας εργαλείων πριν από 1,7 εκατομμύρια χρόνια με τον Homo erectus. (Βλέπε τον αντίλογο στο Χρονικό 3). Υποστηρίζω, λοιπόν, πως ο ήχος προϋπήρξε του λόγου, και πως η μουσική, το τραγούδι a capella (χωρίς οργανική συνοδεία), εμφανίστηκε μαζί με την φωνή, ως κάποιο χαρακτηριστικό ανθρωπίνων, ή και ανθρωποειδών. Είναι, άλλωστε, δεδομένο πως γεννήτορας της μουσικής δεν ήταν ο Homo sapiens – που λένε, μάλιστα, πως… υστερούσε μουσικά έναντι του Neanderthal!

Ισως το αρχαιότερο γνωστό μουσικό όργανο: φλογέρα των Νεάντερταλ (;),
που τμήμα της βρέθηκε στη Σλοβενία

Στη μελέτη του, The Singing Neanderthals / The Origins of Music, Language, Mind and Body, ο Steven Mithen, αρχαιολόγος και καθηγητής πρώιμης προϊστορίας στο πανεπιστήμιο του Reading στην Αγγλία, αναπτύσσει κυρίως δυο απόψεις. Υποστηρίζει: α) την παράλληλη εξέλιξη αυτών που ο σύγχρονος άνθρωπος αποκαλεί μουσική και γλώσσα, καθώς και β) μια πρωτότυπή του ιδέα, πως οι Νεάντερταλ επικοινωνούσαν με κάποια ιδιόμορφη πρωτο-μουσική/γλώσσα: ήταν ολιστική (δεν ήταν αποσπασματική), επιδραστική (ἤτοι, επηρεάζοντας τα συναισθήματα και άρα, τη συμπεριφορά εκατέρωθεν), πολυτροπική (με ήχο και κίνηση), μουσική (χρονικά ελεγχόμενη, ρυθμική και μελωδική), και μιμητική (με ηχητικούς συμβολισμούς και χειρονομίες) – “ένας προ-γλωσσικός μουσικός τρόπος σκέψης και δράσης.” Να γιατί ο Manuel de Falla και ο Federico García Lorca υποθέτουν πως “το chanting [ἤτοι η αρχέγονη επίκληση, ή επωδή] είναι η πρωταρχική μορφή γλώσσας”, ότι δηλαδή, το τραγούδι είναι προγενέστερο της λαλιάς. Το chanting προσομοιάζει την προσῳδία, το κατά τον Ἀριστόξενο “λογῶδες μέλος”, ἤτοι τη “μελωδία” στην εκφορά τού αρχαιοελληνικού λόγου, που ήταν μουσικός και όχι δυναμικός όπως είναι τώρα στα νέα ελληνικά (βλέπε Χρονικό 6, υποσημείωση 5, και Χρονικό 12, υποσημείωση 7).

Η Μουσική ως Μητέρα τού Λόγου

● Η Μουσική (το τραγούδι) ως Μητέρα τού Λόγου (της γλώσσας) είναι ιδέα που συμμερίζονται οι Jean-Jacques Rousseau, Johann Gottfried Herder, Wilhelm von Humboldt και Darwin.⁽⁴⁾ Γίνεται αυτό σαφές εξετάζοντας την προφορά σε διάφορες γλώσσες: πλησιέστερα στην αρχική πηγή βρίσκονται αυτές που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως “μελωδικές” γλώσσες, λ.χ. η κινεζική, όπου κάθε συλλαβή εκφέρεται σε διαφορετικό φθόγγο (νότα), ή τονικό ύψος (pitch). Ακολουθούν οι “μουσικές” γλώσσες, όπως η αρχαία ελληνική, όπου μόνον η τονιζόμενη συλλαβή εκφέρεται σε υψηλότερο τονικό ύψος. Κατά τον Διονύσιο τὸν Ἁλικαρνασσέα, το διάστημα ανάμεσα στην τονισμένη συλλαβή και τις μη τονισμένες έφτανε στο διόλου ευκαταφρόνητο διάστημα πέμπτης (λ.χ. Mi-Si). Τέλος, είναι οι “δυναμικές” γλώσσες, όπως η νέα ελληνική, όπου τονίζουμε με την αυξημένη ένταση της φωνής και όχι την αυξημένη οξύτητά της. Κατανοούμε τη διαφορά τους στην αρχαία ποίηση, όπου οι τόνοι δεν επηρεάζουν τον ρυθμό στα ποιητικά μέτρα. Ο ρυθμός ήταν μουσικός, ή προσωδιακός (εναλλαγή μακρών και βραχέων φωνηέντων), και όχι δυναμικός. Η ποίηση ήταν μουσική γιατί είχε μέλος (μουσικό τονισμό) και ρυθμό (μακρές και βραχείες κινήσεις).

• ⁽⁴⁾ Εκτός των Rousseau, Herder, Humboldt, Darwin, Falla και Lorca, πολλοί άλλοι συγγραφείς υιοθέτησαν την υπόθεση πως λόγος και άσμα ήταν κάποτε ένα και το αυτό – αφού πρώτα το άσμα γέννησε τον λόγο.

Επιτιθέμενη Neanderthal:
Η απεικόνιση στο National Geographic είναι παραπλανητική, αφού, κατά το άρθρο, τα γονίδια τα σχετικά με την επιθετικότητα του Sapiens μάλλον απουσίαζαν στο DNA των Νεάντερταλ. Ίσως έτσι εξηγείται και η εξαφάνισή τους…

Η Ellen Dissanayake, του πανεπιστημίου τής Washington στο Seattle, απαριθμεί σε κριτική της τον… ωκεανό γνώσεων που προϋποθέτει μια μελέτη σαν και αυτήν του Mithen: εξελικτική θεωρία· εξέλιξη του ανθρώπου (περιβάλλον, τρόπος ζωής, κοινωνική ζωή)· παλαιοαρχαιολογία (στοιχεία περί γλωσσικών και μουσικών ικανοτήτων, και της ανάπτυξής τους)· ανατομία (αυτί, φωνητική οδός, εγκέφαλος και μουσικές ικανότητες)· νευροβιολογία (χημεία εγκεφάλου, πρόσληψη μουσικής και συγκίνηση, νευροανατομία μουσικής)· προέλευση κι εξέλιξη της γλώσσας (ομοιότητες και διαφορές της με τη μουσική, σημασιολογία, σύνταξη, προσωδία)· συστήματα επικοινωνίας παρόμοια με τη μουσική σε άλλα ζώα (λ.χ. πρωτεύοντα, φάλαινες, πουλιά, κλπ.) και η σχέση τους με την ανθρώπινη επικοινωνία· μουσική ψυχολογία και γλωσσική συμπεριφορά βρεφών και παιδιών· εθνομουσικολογία· μουσική τέχνη και πράξη· καθώς και τα πορίσματα της μουσικοθεραπείας, αλλά και της ψυχολογίας τής μουσικής συγκίνησης. Μπορούμε να παραθέσουμε επιπλέον τη βιομουσικολογία, και την εξελικτική μουσικολογία.

Οι κατά Mithen “αοιδοί Νεάντερταλ” διέθεταν φωνητική οδό κι έλεγχο της αναπνοής για ν’ αναπτύξουν τον λόγο, ίσως όμως τους έλειπε το νευρωνικό δίκτυο, που είναι αναγκαίο για την γλώσσα. Αυτό πολύ απλά σημαίνει πως ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ ἦχος: η μουσική προηγείται του λόγου. Επιπλέον, οι άνθρωποι προ του Sapiens, όπως οι Νεάντερταλ, ίσως να μην διέθεταν μεταφορική σκέψη – την ικανότητα να έχουν ταυτόχρονα κατά νου πληροφορίες από ποικίλα και διαφορετικά γνωστικά αντικείμενα. Συμβολικά τέχνεργα δεν έχουν βρεθεί (ως τώρα) στους τόπους κατοικίας τους, κάτι που ίσως υποδηλώνει την απουσία συμβολικής σκέψης και, συνεπώς, συμβολικού λόγου: της γλώσσας. Όμως, οι προκλήσεις που αντιμετώπιζαν σε τόσο εχθρικό περιβάλλον, στην εποχή των πάγων, απαιτούσαν πολύπλοκη “συγκινησιακή” επικοινωνία και συνεργασία. Γι’ αυτό, ανέπτυξαν ένα “μουσικού τύπου σύστημα επικοινωνίας, πιο σύνθετο κι εξελιγμένο από εκείνα των προηγούμενων ειδών Homo”. O Mithen τονίζει τη σημασία τής “συγκινησιακής ευφυΐας” – της ικανότητας να εκφράζει κανείς τα συναισθήματά του με το πρόσωπο, την φωνή, και το σώμα, και να μπορεί ν’ αποκωδικοποιεί τα συγκινησιακά σήματα των άλλων.

Το εντυπωσιακό είναι πως το τραγούδι ήταν προτιμότερο της ομιλίας. Γιατί, άραγε, τα σύμβολα του λόγου – οι λέξεις – ήταν λιγότερο αξιόπιστα από μια συγκινητική μελωδία; Γιατί αυτός που τραγουδούσε ήταν πιο πειστικός από αυτόν που μιλούσε; Ποια τα υπέρ και τα κατά τής γλώσσας;

Τι είναι γλώσσα; Ποια η προέλευσή της;

Κοιμισμένη αντιλόπη, Σαχάρα, νότια Αλγερία

ΤΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΑΥΤΑ είναι αναρτημένα στην είσοδο συνεδριακού κέντρου, όπου γίνεται ένα άκρως ενδιαφέρον διεθνές συμπόσιο. Εντός του, φυσικά, οι πάντες… διαφωνούν με τους πάντες, όμως υπάρχει και μια επωδός, όπου όλοι σχεδόν συμφωνούν, κάτι που διέφυγε της προσοχής ακόμη και του Δαρβίνου: προϋπόθεση για την ανάπτυξη της γλώσσας, λένε, είναι να υπάρχει εμπιστοσύνη στους κόλπους τής φυλής – αυτό που εμείς ονομάζουμε “κοινωνία”! Άρα, κάποιος κοινωνικός μετασχηματισμός αύξησε την εμπιστοσύνη σε πρωτοφανή επίπεδα, απελευθερώνοντας τις ἐν δυνάμει γλωσσοπλαστικές ικανότητες, που παρέμεναν ως τότε αδρανείς. Σε κανονικές συνθήκες, όπως είναι γνωστό στους πάντες, “οι λέξεις είναι φτηνές”, “ἔπεα πτερόεντα”, “λόγια τού αέρα”, σύμβολα αναξιόπιστα, που δεν μπορούσαν να εμπνεύσουν εμπιστοσύνη στα μέλη τής φυλής για την επιβίωσή τους – ἤτοι, η γλώσσα ήταν αναξιόπιστη ως βάσιμη εξελικτικά στρατηγική.

Όταν ακούμε μια γάτα να γουργουρίζει, υποθέτουμε ότι θα νιώθει υπέροχα. Εμπιστευόμαστε τον ήχο γιατί, απλούστατα, το ζώο δεν μπορεί να υποκριθεί. Οι φωνές των πρωτευόντων ίσως να μην είναι τόσο αξιόπιστες. Η κοινωνική ευφυΐα τους χαρακτηρίζεται ως… “μακιαβελική” – ιδιοτελής και δίχως ηθικούς ενδοιασμούς. Συχνά, οι πίθηκοι προσπαθούν να εξαπατήσουν τους άλλους, και είναι μονίμως “στην τσίτα”, μπας και “την πατήσουν” οι ίδιοι! Παραδόξως, αυτό ακριβώς θεωρείται πως εμποδίζει την εξέλιξη της επικοινωνίας τους, ώστε να γίνει παρόμοια με γλώσσα! Το προφορικό σήμα μοιάζει πολύ με την κραυγή “Λύκοι!” τού βοσκού που ήθελε να κοροϊδέψει τους άλλους – στην γνωστή ηθικοπλαστική σχολική ιστορία. Μόλις αποδειχθεί ψεύτικο, κανείς δεν το παίρνει τοῖς μετρητοῖς, και αδιαφορεί. Επομένως, χρειάζονται κοινωνικά αξιόπιστοι θεσμοί, στους οποίους ο κάθε κατεργάρης, “πίθηκος” ή “βοσκός”, να λογοδοτεί. Σε μια κοινωνία κυνηγών και συλλεκτών τροφής, ο βασικός μηχανισμός που εμπνέει εμπιστοσύνη είναι οι ομαδικές τελετουργίες. (Στην κοινωνία μας, όλα αυτά εξηγούν επαρκώς την κρίση που μας ταλανίζει)…

“Μωρουδίστικα” και ηχητικά ερεθίσματα εμβρύου

“Αφροδίτη” τού Willendorf, 25.000 ΠΠ (από σήμερα), με χαρακτηριστικά μόνον αναπαραγωγής, και όχι προσώπου, που ίσως υποδηλώνει μια Μητέρα Θεά.

Ἔσχατον, αλλά όχι λιγότερο σημαντικό, είναι ό,τι ονομάζουμε “μωρουδίστικη γλώσσα” – όχι αυτή των μωρών, που έτσι κι αλλιώς δεν μπορούν ακόμη να μιλήσουν, αλλ’ αυτήν που χρησιμοποιούν οι ενήλικες (συνήθως οι μητέρες), όταν απευθύνονται στα βρέφη, αγγίζοντας και χαϊδεύοντάς τα: είναι γλώσσα μελωδική και κυματιστή, μ’ έντονες χειρονομίες, υπερβολικές εκφράσεις τού προσώπου, και ρυθμικές κινήσεις τού κεφαλιού και του σώματος. Πρόκειται, όντως, για γλώσσα, αφού το μωρό καταλαβαίνει το νόημα όλων αυτών των ήχων και κινήσεων: κατανοεί, δηλαδή, τις προθέσεις τής μητέρας του. Με την έννοια αυτή, η ἐν λόγῳ γλώσσα είναι παρόμοια με τη μουσική, έχοντας δύο κύριες λειτουργίες: να ενισχύσει την σχέση μητέρας-παιδιού, και να βοηθήσει το βρέφος να μιλήσει. Έτσι, αυξάνονται οι πιθανότητες για την επιβίωσή του. Η ικανότητα του ανθρώπου να συγχρονίζεται μ’ έναν εξωτερικό παλμό – που μάλλον είναι άγνωστη στα υπόλοιπα θηλαστικά, ακόμη και στα πρωτεύοντα – απορρέει από την αρχέγονη αλληλεπίδραση μητέρας-βρέφους, η οποία έπειτα μετεξελίσσεται σ’ ένα είδος πρωτο-μουσικής/γλώσσας – à la Neanderthal!

Τα “μωρουδίστικα” έχουν το ίδιο “λεξιλόγιο” σε όλους τους πολιτισμούς τού κόσμου. Ο τρόπος που μητέρες και μωρά αυξομειώνουν τις φωνές τους, ή αλλάζουν ταυτόχρονα εκφράσεις, και κινούν τα χέρια τους, είναι παρόμοιος παντού, παρά τις γλωσσικές διαφορές, όπως μεταξύ μουσικών και δυναμικών γλωσσών. Οι λόγοι μπορεί να είναι γενετικοί, ή και περιβαλλοντικοί – με την έννοια πως όλα τα έμβρυα αναπτύσσονται σ’ ένα παρόμοιο περιβάλλον, και διαθέτουν ακοή είκοσι εβδομάδες πριν από τη γέννηση – πολύ περισσότερο από ό,τι τα υπόλοιπα ζώα, που στην πλειονότητά τους αποκτούν ακοή αφού γεννηθούν. Στο ίδιο διάστημα, το ανθρώπινο έμβρυο αντιλαμβάνεται επίσης την κίνηση και τον προσανατολισμό. Διαισθάνεται, επιπλέον, τη συγκινησιακή κατάσταση της μητέρας, μέσω των ήχων στο εσωτερικό τού σώματός της (φωνή, κτύποι καρδιάς, βήματα, πέψη, κ.ά.)· έτσι, προσαρμόζει τις απαιτήσεις του μετά από τη γέννηση (λ.χ. κλάμα), αυξάνοντας με αυτόν τον τρόπο τις πιθανότητες επιβίωσής του. Η ικανότητα του εμβρύου να μαθαίνει, μα και να θυμάται ηχητικά μοτίβα, φαίνεται να επιβεβαιώνει την θεωρία αυτή. Σε αυτήν την περίπτωση, οι εσωτερικοί ήχοι τού ανθρώπινου σώματος, ή και η σχέση τους με τη συγκινησιακή κατάσταση, πιθανόν να συνδέονται με την σχέση ανάμεσα σε διάφορα ηχητικά-ρυθμικά πρότυπα στη μουσική και το έντονο συγκινησιακό τους φορτίο.

Μαινάδα (βάκχη) με τύμπανον και σάτυρος με δίαυλο (διπλό αυλό)

“Το ανθρώπινο ον είναι ἐκ φύσεως μουσικό ον”. (Iégor Reznikoff)

“Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ”, λέει ο Iégor Reznikoff,⁽⁵⁾ “είναι ένα ον που μιλά. Είμαι, όμως, σίγουρος πως είναι και μουσικό ον, ένα ον που τραγουδά, όπως και τα πουλιά κελαηδούν. Όπως ξέρουμε, τα διάφορα είδη πουλιών ξεχωρίζουν και από τον τρόπο τού κελαηδήματος. Το ίδιο συμβαίνει και με τους ανθρώπους, που ξεχωρίζουν όχι μόνον από την ομιλία τους, αλλά και από το τραγούδι τους.

• ⁽⁵⁾ Τις παρατηρήσεις τού Reznikoff κατέγραψε η Δέσποινα Παϊσίδου-Λαζαρίδου στους Δελφούς το 1986, για την εκπομπή “Όσο ζω μαθαίνω”, στην ραδιοφωνία τής ΕΡΤ3. Τότε άνοιξε για μένα ο δικός μου δρόμος προς τα ερτζιανά, αναλαμβάνοντας ως ειδικός συνεργάτης, στον πρώτο κύκλο εκπομπών, με θέμα του το Χρονικό τής μουσικής (ως κειμενογράφος, παρουσιαστής και μουσικός επιμελητής). Να πώς έμαθα τὶ ἐστὶ ραδιόφωνο: παρακολουθώντας την παραγωγό Καίτη Βλάχου, με την απέραντη υπομονή, και την ευρύτητα του πνεύματός της· με άφησε να πω από ένα δημόσιο μέσο όσα δεν μου επιτρεπόταν τότε να παρουσιάσω σ’ ένα… ιδιωτικό (εφημερίδα Θεσσαλονίκη).

“Αυτά τα χαρακτηριστικά πιστεύω πως εντάσσονται στην ανθρώπινη φύση. Είναι βαθιά συνδεδεμένα με την οργανική φύση τού ανθρώπου – το λαρύγγι του και το αυτί του, ἤτοι τις φωνητικές του ικανότητες. Έτσι γεννιέται, κι έτσι δημιουργείται από τη σύλληψή του. Το παιδί λ.χ. ακούει ακόμη και όταν βρίσκεται ως έμβρυο στη μήτρα τής μάνας του, και θυμάται ορισμένα στοιχεία μουσικής, και την φωνή τής μητέρας του, ή το τραγούδι της.⁽⁶⁾

Η μουσική ενεργοποιεί τα εγκεφαλικά κέντρα τής επικοινωνίας

Η εκπαίδευση του Αχιλλέα από τον Χείρωνα (νωπογραφία
στο Ηράκλειον, πόλη πλουσιότερη της γειτονικής Πομπηίας)

• ⁽⁶⁾ “Οι φωνές και τα ηχητικά ερεθίσματα στα οποία υποβάλλεται το έμβρυο κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, όχι μόνον γίνονται αντιληπτά, αλλά και καταγράφονται στην μνήμη του”, διαπίστωσε μια επιστημονική ομάδα, που έκανε σχετική μελέτη. “Έτσι, αν ως έμβρυο άκουγε την απαλή μουσική των φυσικών οργάνων, ως βρέφος ηρεμεί και ησυχάζει αμέσως υπό τους ήχους αυτούς, ενώ κάποιο άλλο μωρό, που δεν είχε τέτοια εμπειρία όσο ήταν στην κοιλιά τής μάνας του, συνεχίζει να στριγκλίζει”…

● Επίσης, εκτός από τους “αοιδούς Νεάντερταλ”, μαθαίνουμε πως “άδουν” ως και τα έμβρυα! Σύμφωνα με μιαν έρευνα του Ινστιτούτου Marquès τής Βαρκελώνης, τα έμβρυα αντιδρούν σε ηχητικά ερεθίσματα και “τραγουδούν”… Διαπιστώθηκε ότι μπορούν να εντοπίζουν ήχους και, μάλιστα, να κουνούν το στόμα και την γλώσσα, αποδεικνύοντας έτσι ότι τ’ αυτιά τους είναι πλήρως ανεπτυγμένα από την 16η εβδομάδα τής κύησης. Η επικεφαλής τής έρευνας είπε ότι τα έμβρυα ανταποκρίθηκαν στη μουσική, κουνώντας το στόμα τους, σαν να προσπαθούσαν να μιλήσουν, ή και να τραγουδήσουν. Η μουσική ενεργοποιεί τα κέντρα τού εγκεφάλου που έχουν σχέση με την επικοινωνία, και με το άκουσμά της, τα έμβρυα αντιδρούν με παρόμοιες κινήσεις με αυτές της κραυγής, το πρώτο στάδιο πριν από την ομιλία και το τραγούδι.

“Η μουσική έχει, όντως, βαθιές ρίζες στον άνθρωπο. Το τραγούδι χαρακτηρίζει το ανθρώπινο είδος. Δεν είναι κάτι πρόσφατο στην κοινωνική ζωή των ανθρώπων. Ο μηχανισμός τής ακοής, και η σχέση που έχει με την ομιλία, χαρακτηρίζονται από περιπλοκότητα κι εντοπίζονται βαθιά μες στον εγκέφαλο. Άρα, δεν μπορεί να είναι κάτι πρόσφατο. Με δυο λόγια: το ανθρώπινο ον είναι ἐκ φύσεως μουσικό ον”, συμπληρώνει ο Reznikoff.

Γενικά μιλώντας, τα διάφορα είδη γεννώνται μεν ως tabula rasa, όσον αφορά τις επίκτητες ικανότητές τους – αυτές που πρέπει ν’ αποκτήσουν μετά από τη γέννησή τους, ανάλογα με τις τρέχουσες συνθήκες που αντιμετωπίζει το κάθε είδος για την επιβίωσή του. Φέρουν, όμως, μες στο DNA τους, όλες εκείνες τις κληρονομικές ιδιότητες και δεξιότητες που ξεκίνησαν ως επίκτητες (λ.χ. όρθια στάση, άρθρωση λόγου κ.ά.), κι εξασφάλισαν στο είδος την επιβίωσή του κατά τις χιλιετίες τής εξέλιξής του. Εδώ ακριβώς είναι αποθηκευμένη όλη η σοφία τού παρελθόντος – μαζί, φυσικά, με τις μουσικές ικανότητες.

Μάθημα μουσικής (επίσης στο Ηράκλειον, αρχές 1ου αιώνα ΚΧ)

“Μουσικό αυτί”: χαρακτηριστικό τής πλειονότητας ή μιας μειονότητας;

Κι όμως: ξέρουμε πως η έμφυτη κλίση στη μουσική, το ταλέντο, το “μουσικό αυτί”, δεν διακρίνουν όλους τούς ανθρώπους, αλλά μάλλον μια μειοψηφία. Πώς γίνεται κάποιοι άνθρωποι να τραγουδούν όμορφα, ή έστω σωστά, και άλλοι, που αγαπούν εξίσου τη μουσική, να είναι φάλτσοι;

“Υπάρχει μια έμφυτη μουσική προδιάθεση, το μουσικό ταλέντο, που πολλές φορές είναι κληρονομικό: απόδειξη η οικογένεια Bach”, λέει ο Δημήτρης Θέμελης. “Αλλά σε γενικές γραμμές, όλοι οι άνθρωποι μπορούν να μάθουν μέχρις ένα σημείο μουσική. Οι περισσότεροι είναι παράφωνοι, επειδή δεν έχουν τη σωστή μουσική παιδεία – εκτός από ελάχιστες περιπτώσεις που μπορεί να έχουν κάποιο οργανικό πρόβλημα, λ.χ. βαρηκοΐα. Ή μπορεί ν’ ακούν σωστά και να έχουν κάποια κλίση στη μουσική, αλλά ν’ αντιμετωπίζουν πρόβλημα στους μύες τού λάρυγγα. Έχουμε περιπτώσεις διακεκριμένων μουσικών, παραγωγικών συνθετών που είναι ‘παράφωνοι’, δηλαδή δεν μπορούν να τραγουδήσουν γι’ αυτόν τον λόγο.”

Πώς, όμως, γίνεται στον Τρίτο Κόσμο, και δη στα χωριά, οπουδήποτε μακριά από αστικά μητροπολιτικά κέντρα, ἤτοι όπου τα παιδιά αναθρέφονται με την φυσική διαδικασία, σχεδόν οι πάντες να τραγουδούν και να χορεύουν σωστά; Ἰδοὺ η απάντηση της Ellen Dissanayake:

“Δεν είναι η προφορική γλώσσα που επικαλύπτει ή και παρεμποδίζει τις μουσικές ικανότητες, αλλά οι συνθήκες των εκσυγχρονισμένων κοινωνιών, οι οποίες έχουν καταστήσει τη μουσική μιαν εξειδίκευση – ατομικότητα, ανταγωνιστικότητα, κατηγοριοποίηση, και ακαδημαϊσμό – ενισχυμένη από τον υψηλό βαθμό λόγιας (και όχι προφορικής, αυτοσχεδιαστικής) εκπαίδευσης, που απαιτείται για να διαβάσει (ή να συνθέσει) κανείς παρτιτούρες, ή και λογοτεχνικά κείμενα. Σε μικρές προ-νεωτερικές κοινωνίες (και σε κάθε μεγάλη σύγχρονη πόλη τής υποσαχάριας Αφρικής, ή και σε παιδιά οπουδήποτε, εάν εκτίθενται συχνά-πυκνά σε δημόσιες μουσικές εκδηλώσεις), ο καθένας συμμετέχει στη μουσική – τακτικά, αυθόρμητα, και ολόψυχα – κι έτσι επωφελείται από τα πολλά πλεονεκτήματα προσαρμογής” που η δραστηριότητα αυτή προσφέρει.

Iégor Reznikoff

Βλέπετε, λοιπόν, πόσο καθοριστικός είναι ο ρόλος τής μητέρας, κι ἐν γένει του οικογενειακού και κοινωνικού περιβάλλοντος, για την ανάπτυξη της έμφυτης μουσικής κλίσης σ’ ένα παιδί. Έτσι θα πρέπει να εξηγείται η ύπαρξη όχι μόνον μουσικών οικογενειών, αλλά και μουσικών φυλών, όπως οι τσιγγάνοι και οι μαύροι. Δεν είναι κληρονομικά τα πάντα, παρά την σπουδαιότητα του ρόλου τής κληρονομικότητας: οι ἐν δυνάμει ικανότητες πρέπει να καλλιεργηθούν, αλλιώς θα παραμείνουν σε υπολανθάνουσα κατάσταση, ἐν ἀχρηστίᾳ, σαν να είναι κάποιο ατροφικό μέλος.

“Θα μπορούσαμε να πούμε πως οι Αφροαμερικανοί έχουν αυτό το θείο δώρο”, λέει ο Reznikoff, αναφερόμενος στην έμφυτη τάση, το ειδικό ταλέντο. “Οι Αφρικανοί έχουν μεγάλη παράδοση στη μουσική και το τραγούδι. Επιπλέον, έχουν κρατήσει μερικούς πρωτόγονους τρόπους έκφρασης και συναισθήματος, κι έτσι είναι ίσως πιο κοντά στην αρχαιότητα. Οι αρχαίοι Έλληνες αγαπούσαν εξίσου το τραγούδι και τον χορό, όπως και οι Άραβες σήμερα.”.

“Αφού είμαστε ανθρώπινα όντα, με τις αισθήσεις τής ακοής και όρασης, συμβαίνει να έχουμε και σταθερές στην τέχνη. Αυτές οι σταθερές στη μουσική σχετίζονται με τους φυσικούς νόμους τού συντονισμού και της συνήχησης: όταν πάλλεται μια χορδή, ακολουθεί τους νόμους που διέπουν τον ήχο, παράγοντας ήχους και αρμονικές, που ευχαριστούν την ακοή μας – άρα, το σώμα μας ανταποκρίνεται.

“Είναι εντυπωσιακό ένα όργανο όπως η κιθάρα να υπάρχει σε όλες τις κουλτούρες. Η συμπεριφορά τής χορδής και των σωμάτων είναι η ίδια παντού. Κάτι ανάλογο συμβαίνει με τους αυλούς. Σημειωτέον πως τα όργανα αυτά χρησιμοποιούνται με διαφορετικούς τρόπους σε όλους τούς πολιτισμούς. Αλλά μ’ ελάχιστες εξαιρέσεις, κι εκτός από τον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό, βλέπουμε να υπάρχουν παντού οι ίδιοι μουσικοί νόμοι. Πρόκειται για μια παγκόσμια αντίληψη περί συνήχησης, επειδή ακριβώς έχουμε να κάνουμε μ’ έναν φυσικό νόμο.

“Την αντίληψη αυτή, όμως, την χάσαμε από τις αρχές τού 19ου αιώνα που μπήκε στη μουσική το πιάνο, αλλάζοντας το φυσικό κούρδισμα των οργάνων. Γιατί το πιάνο χορδίζεται διαφορετικά, με τα εξισωμένα διαστήματα της συγκερασμένης κλίμακας. Αυτό το κούρδισμα είναι λαθεμένο, αν το εξετάσουμε από την άποψη του φυσικού συντονισμού. Οφείλεται στην τεράστια ανάπτυξη της μουσικής – αλλά ενός είδους καλλιεργημένης, συναισθηματικής, εγκεφαλικής μουσικής, που εγκατέλειψε την φυσική της βάση, την ριζωμένη στο σώμα και την ψυχή.

“Το αντίστοιχο συνέβη και στην ζωγραφική: έχουμε την αρχαία τέχνη, ή ακόμη και την αγιογραφία, κι έπειτα έχουμε την τέχνη τής ομορφιάς, ακόμη κι αν απεικονίζει αγίους ή την Θεοτόκο. Αν δεις τη Madonna τού Ραφαήλ, είναι πραγματικά όμορφη, οι κινήσεις της είναι όμορφες, και η τέχνη βρίσκεται σε αυτήν την ομορφιά, και όχι στη δύναμη που ασκεί βαθιά μες στην ψυχή σου μια αγιογραφία. Χάσαμε, λοιπόν, αυτές τις βαθιές ρίζες που σχετίζονται με τα βιολογικά μας σώματα – γιατί δεν πρέπει να ξεχνάμε πως είμαστε υλικά όντα, που υπακούμε σε φυσικούς νόμους. Τώρα η τέχνη είναι πάρα πολύ εγκεφαλική, όπως λ.χ. η αφηρημένη τέχνη, ή ακόμα η μουσική με ηλεκτρονικούς υπολογιστές.

“Στην αρχαιότητα οι άνθρωποι είχαν λεπτό, φίνο αυτί, που αντιλαμβανόταν όλες τις αποχρώσεις. Η λύρα ήταν μαλακό όργανο, όπως και τα παλαιά παραδοσιακά. Αλλά και όταν άκουγε κανείς τη μουσική των οργάνων αυτών, χρησιμοποιούσε πιο πολύ το πνεύμα του – ας θυμηθούμε και τη μεγάλη διάρκεια των κειμένων των παλαιών τραγουδιών. Τώρα, βέβαια, έχουμε εκείνα τα τεράστια μηχανήματα με τα πολλά decibel! Όλα τα όργανα είναι ενισχυμένα κι έχουν τροποποιηθεί προς τον σκοπό αυτό. Το βιολί είναι πια σκληρό όργανο, όπως και το πιάνο.

“Εγώ, προσωπικά, πιστεύω στην φυσική προσέγγιση της αρχαιότητας – χωρίς να τη μιμούμαστε και να την αντιγράφουμε. Πρέπει να επιστρέψουμε στη λεπτή ακουστική τής αρχαιότητας, γιατί ο άνθρωπος, ἐν τέλει, παραμένει ο ίδιος ψυχῇ τε καὶ σώματι! Αυτοί οι φυσικοί νόμοι, οι τόσο πλούσιοι, που δημιούργησαν όλους εκείνους τους πολιτισμούς, είναι σαν οξυγόνο για μας. Στις μεγαλουπόλεις, βέβαια, μπορεί να ζούμε μες στην ρύπανση της ατμόσφαιρας, μα δεν είμαστε φτιαγμένοι γι’ αυτό: είναι καλύτερα ν’ αναπνέουμε καθαρό αέρα…

“Σκοπός τής μουσικής κατά την αρχαιότητα, δεν ήταν απλώς η διασκέδαση. Είχε να κάνει κυρίως με τον αόρατο κόσμο. Αυτό ισχύει και για τους πυθαγόρειους, και στη συνέχεια για την πλατωνική σχολή, και παλαιότερα για την ορφική παράδοση, που επηρέασε και την χριστιανική Εκκλησία. Για την ορφική παράδοση, η μουσική χρησιμεύει πράγματι στη σύνδεση με το αόρατο: στην προετοιμασία τού ταξιδιού τής ψυχής μετά θάνατον ως την αιωνιότητα”……

Ορφέας, του Marc Chagall

Ο “λαβύρινθος” τής σκέψης τού Reznikoff, και οι αντιδιαστολές “μαλακών” και “σκληρών” οργάνων, μπορεί να μας μπερδεύουν. Το κλειδί για την κατανόησή του βρίσκεται στο πολύ εύστοχο παράδειγμα που έφερε από τον χώρο τής ζωγραφικής. Οι γλυκές μελωδίες και οι απαλές φωνές, λ.χ. στα περισσότερα νανουρίσματα, είναι το αντίστοιχο της Μαντόνας τού Ραφαήλ. Το αντίθετο πρότεινε ο Πλάτων για τα παιδιά που δύσκολα τα πιάνει ύπνος: “αἱ μητέρες οὐχ ἡσυχίαν αὐτοῖς προσφέρουσιν, ἀλλὰ τοὐναντίον κίνησιν, ἐν ταῖς ἀγκάλαις ἀεὶ σείουσαι, καὶ οὐ σιγὴν ἀλλά τινα μελωδίαν, καὶ ἀτεχνῶς οἶον καταυλοῦσι τῶν παιδίων”. Αν πειραματιστείς, λένε, βλέπεις πως η… πλατωνική τεχνική είναι άκρως αποτελεσματική!

Κάθαρσις: ψυχικός-ηθικός εξαγνισμός μέσω διονυσιακής έκστασης

ΑΝΑΛΟΓΗ ΠΑΡΕΞΗΓΗΣΗ, φαίνεται, διακατέχει και τους ψυχοθεραπευτές που, αν και όταν χρησιμοποιούν τη μουσική, επιλέγουν κομμάτια με απαλούς ήχους, έχοντας στο βάθος νερά να κελαρύζουν και πουλάκια να κελαηδούν ως… γαρνιτούρα. Οι αρχαίοι, κατά τις ψυχοθεραπευτικές τους τελετές, επεδίωκαν ακριβώς το αντίθετο, με σκόπιμα έντονη και μονότονα επαναλαμβανόμενη μουσική.

Επιλέγοντας κατάλληλες για την περίσταση μουσικές (μελωδίες και ρυθμούς), προκαλούσαν σε τέτοιο βαθμό την έξαψη του ψυχικά διαταραγμένου ατόμου, ώστε να επακολουθήσει η αντίδραση, που θα τον ξανάφερνε στην πρότερη φυσιολογική κατάσταση. Πρόκειται για μεθόδους “μαγείας” που επιβίωναν ως τη δεκαετία τού ’60, ακόμη και στον “πολιτισμένο” κόσμο. Τώρα που έχουμε τόσο “εκπολιτιστεί”, δύσκολα μας εξάπτουν οι μουσικοί ήχοι…

“Τὸ πῦρ καθαίρει, τὸ δὲ ὕδωρ ἀγνίζει”, έλεγε ο Πλούταρχος. Κάθαρση, στην αρχαία Ἑλλάδα, ονόμαζαν τον ψυχικό και ηθικό εξαγνισμό μέσω διονυσιακής έκστασης. Αυτή είναι η αρχική σημασία τής λέξης, όχι εκείνη που προβάλλεται σε περιόδους έξαρσης της πολιτικής διαφθοράς στη σύγχρονη Ελλάδα. Κατά τον Ἀριστοτέλη, κάθαρση υφίσταντο και οι θεατές τής αρχαίας τραγωδίας, με τα συναισθήματα του οίκτου και του φόβου, που προκαλούσαν τα πάθη και το τραγικό τέλος των ηρώων.

Κυβέλη, Άττις, τρεις Κορύβαντες, Αιών, Ήλιος, Σελήνη, Εωσφόρος, Έσπερος, Ποσειδών, Θέτις, και Γαία,
στη φιάλη τού Parabiago (2ος-4ος αιώνας ΚΧ)

“Υπήρχε στενή σχέση ανάμεσα στο έλος (ως εστία μολύνσεων και πυρετών), τις συνακόλουθες νευροψυχικές διαταραχές και την ίασή τους με τη μουσική στις θεραπευτικές τελετουργίες των Κορυβάντων και των Βακχίδων”,⁽⁷⁾ έγραψε η Denise Jourdan-Hemmerdinger στη σύνοψη της ανακοίνωσής της, στο 3ο Mουσικολογικό συνέδριο των Δελφών (1988), με θέμα Η μουσική στις θεραπευτικές τελετουργίες των Κορυβάντων και των Βακχίδων. “Αυτά τα δεδομένα επιτρέπουν μια καλύτερη ανάγνωση των αρχαίων κειμένων. Μπορούμε να τ’ ανασυστήσουμε όχι πια μέσα σ’ ένα αποκλειστικά ανορθολογικό πλαίσιο με διάχυτο μυστικισμό, αλλά σε μια πραγματικότητα με τραγικά βιώματα στην ροή τού χρόνου.

• ⁽⁷⁾ Κορύβαντες: ιερείς τής Κυβέλης (ή Ρέας) στην Φρυγία, συνδεδεμένοι με τον Διόνυσο-Βάκχο, που εκτελούσαν οργιαστικούς χορούς, συνοδείᾳ κυμβάλων, κροτάλων, αυλών και τυμπάνων (> κορυβαντισμός (κάθαρση) / κορυβαντιώ). Οι συνοδοί τού Διονύσου, Βακχίδες, Βάκχες, ή Μαινάδες (< μαίνομαι / μανία), ήταν, λένε, φόνισσες του Ορφέα (βλέπε Χρονικό 12, υποσημείωση 3).

“Έτσι, η βιολογική και παθολογική αιτία των παραισθήσεων επανεμφανίζεται ως αρχέτυπο του μυθολογικού και ονειρικού κόσμου τής φαντασίας. Οι μονοθεϊστικές θρησκείες, μολονότι έδιωξαν τους αρχαίους θεούς, που έπαιζαν κάποιον ρόλο στην θεραπεία, δεν εξάλειψαν την ελονοσία – παλαιά μάστιγα, όπως και ο κόσμος, αλλά πάντοτε παρούσα. Η θρακο-φρυγική και ορφικο-πυθαγόρεια μουσικοθεραπεία επιβίωσε λίγο-πολύ σε κάποιες λαϊκές θρησκευτικές και παγανιστικές παραδόσεις.

“Σε τι συνίσταντο αυτές οι ιδιαίτερες μουσικές; Σε ποιο επίπεδο της ψυχής και του σώματος επενεργούσαν; Πώς και γιατί ήταν αποτελεσματικές; Τα κείμενα μας δίνουν μια ιδέα. Μπορούμε να φτάσουμε πιο μακριά; Προφανώς, αν επεξεργαστούμε αυτόν τον πλούσιο και πολύμορφο φάκελο, με μιαν ευτυχή συγκυρία δεδομένων τής γεωγραφικής κι εθνολογικής αιματολογίας, και της ιατρικής ανθρωπολογίας – επιστήμες που διαθέτουν ήδη πληθώρα πληροφοριών – προσθέτοντας τα πορίσματα των εθνομουσικολογικών ερευνών, χωρίς να λησμονούμε την αρχαία και μεσαιωνική μουσικολογία, ανατολική και δυτική”.⁽⁸⁾

Βακχικός χορός μαινάδων στο δάσος,
του Gustave Doré

• ⁽⁸⁾ Με αυτήν την… σιβυλλική σύνοψη, η Jourdan-Hemmerdinger επεδίωξε να προϊδεάσει τους συνέδρους. Δυστυχώς, είχε έναν δεινό αντίπαλο: τον αμείλικτο χρόνο. Μέσα σε λίγη ώρα – όση είχε διατεθεί στους ομιλητές – έπρεπε ν’ αναπτύξει ένα τεράστιο θέμα, που θα μπορούσε ν’ αποτελεί το αντικείμενο ξεχωριστού συνεδρίου. Ο ρυθμός… πολυβόλου που επέλεξε για να προλάβει να τα πει “όλα”, αποδείχθηκε τελικά boomerang – τόσο για την ίδια όσο και για το εξόχως ενδιαφέρον θέμα της.

Έστω και αποσπασματικά, πάντως, διάφοροι επιστήμονες πραγματοποίησαν εθνολογικές, εθνομουσικολογικές, και ιατρικές έρευνες στην Αφρική (Αιθιοπία, Σενεγάλη), την Ασία (Ινδία, Ινδοκίνα, Σιβηρία), την Αμερική (Αϊτή και ιθαγενείς Ινδιάνοι, ή Εσκιμώοι), αλλά και την Ευρώπη. Τέτοια φαινόμενα στην περιοχή μας παρατηρήθηκαν στην Κάτω Ιταλία (Μεγάλη Ελλάδα), ειδικά γύρω από τον Τάραντα, όπου προέκυψε ο πανέμορφος χορός tarantella, που σ’ εποχές παλαιότερες συνδεόταν με τον μουσικό εξορκισμό για την εξουδετέρωση του δηλητηρίου τής αράχνης tarantula.

Στην ίδια παράδοση εντάσσεται κι ένα πρωτίστως θρακικό τελετουργικό, τα πανάρχαια αναστενάρια (ή και nestinarstvo στη βουλγαρική Θρᾴκη), αφού τις παλαιότερες γραπτές πληροφορίες για τελετές πυροβασίας τις βρίσκουμε στις Βάκχες τού Εὐριπίδη. Κατόπιν, ο Στράβων μίλησε για τις ιέρειες της Ἀρτέμιδος στη Μικρά Ασία και την Ιταλία, που πυροβατούσαν με χαρακτηριστική άνεση. Στα βυζαντινά χρόνια, οι αναστενάρηδες (nestinari) ονομάζονταν “ψυχάρια” και “ἀσθενάρια” (ἐξ οὗ και αναστενάρια), ενώ γύρω στο 1800, οι τελετές αυτές ήταν διαδεδομένες όχι μόνο στα Βαλκάνια, αλλά και σε όλη τη Μικρασία.

Μουσική και χορός βοηθούν στη συναισθηματική αποφόρτιση,
κι έτσι έχουν θεραπευτική επίδραση στους μετέχοντες.

Η ακαΐα – η (τουλάχιστον φαινομενική) κατάργηση ενός φυσικού νόμου – είναι προφανώς το πιο εντυπωσιακό στ’ αναστενάρια. Αυτό το στοιχείο τής τελετής κεντρίζει τόσο την φαντασία, ώστε όλοι ξεχνούν ν’ αναφερθούν στον καθοριστικό ρόλο τής μουσικής και του χορού που, όπως τονίζουν πολλοί ειδικοί, βοηθούν στη συναισθηματική αποφόρτιση, κι έτσι έχουν θεραπευτική επίδραση στους μετέχοντες. Τ’ αναστενάρια, λοιπόν, είναι κατά μιαν άποψη, ένα ψυχοθεραπευτικό τελετουργικό σύστημα.

Τα συστήματα αυτά, κατά τον Levi-Strauss, παρέχουν στον ασθενή μια δίοδο έκφρασης ανέκφραστων καταστάσεων. Κατά την θεραπευτική διαδικασία, ο μετέχων δέχεται, ἐκ τῶν ἔξω, έναν κοινωνικό μύθο, ο οποίος δεν παρουσιάζει συγκρούσεις, κι έτσι, δεν ανταποκρίνεται στην προηγούμενη προσωπική του κατάσταση. Στο πλαίσιο αυτό, η πραγματικότητα πιέζεται να ταυτιστεί με τον ἐν λόγῳ κοινωνικό μύθο. Χωρίς τη μουσική και τον χορό, όμως, η μέθεξις δεν είναι εφικτή:

“Ἡ μονότονος μουσική”, γράφει ο ψυχίατρος Κωνσταντῖνος Κωνσταντινίδης στις Παρατηρήσεις εἰς τὴν πυροβασίαν τῶν ἀναστενάρηδων καὶ πιθανὴ ἐξήγησις τῆς ἀκαΐας, “ἀποτελεῖ προϋπόθεσιν ἀλλαγῆς τῆς ψυχικῆς διαθέσεως, δημιουργεῖ ἀνάλογον συναισθηματικὴν κατάστασιν, ἐξάπτει τὰ ὑποφλοιώδη (κινητικὰ καὶ συναισθηματικά) κέντρα, ὥστε τὰ πάντα νὰ ἐκτελῶνται αὐτομάτως καὶ εὐχερῶς, ἐξουδετερουμένης τῆς ἀνασταλτικῆς δράσεως τοῦ φλοιοῦ.

“Ὁ χορός, ἐν γένει ὑποκινούμενος καὶ ὑπὸ τῆς μουσικῆς, ἀποτελεῖ ὡς γνωστὸν κατὰ μέγα μέρος αὐτοματικὴν ἐκδήλωσιν καὶ αὐτὸς καθεαυτὸν νέαν προϋπόθεσιν διὰ τὴν δημιουργίαν τῆς ὅλης ψυχικῆς ἐκστατικῆς καταστάσεως, ἔτι μᾶλλον δὲ ὁ θρησκευτικός. Διὰ τοῦτο, ὅλαι αἱ πρωτόγονοι θρησκεῖαι ‘χορεύονται’, ὅλα τὰ εὐχάριστα γεγονότα ‘χορεύονται’. Κατὰ τὸν χορὸν ὑπάρχει συναισθηματικὴ ἰδιάζουσα κατάστασις, ὑπάρχει περισσότερος αὐτοματισμὸς καὶ ὑποσυνείδητοι λειτουργίαι, ὑπάρχει μικρὰ ἤ μεγάλη ἀπορρόφησις εἰς ἐαυτὸν καὶ διακοπὴ τῆς ἐπαφῆς πρὸς τὸ περιβάλλον. Θὰ ἠδύνατό τις νὰ εἴπη ὅτι ὁ χορὸς εἶναι βαθμίς τις ἐκστάσεως, εὐοδοῖ τὸ φαινόμενον τῆς ἐκστάσεως.”

“Ὁ χορὸς εἶναι βαθμίς τις ἐκστάσεως, εὐοδοῖ τὸ φαινόμενον
τῆς ἐκστάσεως”. (Κωνσταντῖνος Κωνσταντινίδης)

“Τὴν τάσιν πρὸς ὁμαδικὴν συνένωσιν φαίνεται ὅτι, ἰδιαιτέρως, συντονίζει ἡ μουσική”, σχολιάζει ο επίσης ψυχίατρος Παντελῆς Κρανιδιώτης, αναλύοντας Τὰ ἀναστενάρια ὡς ψυχοσωματικὸν φαινόμενον. “Ὁ Κωνσταντῖνος Ρωμαῖος τοῦτο ἀκριβῶς ἀντελήφθη, ὅταν λέγει ‘ἡ μουσικὴ κάνει τὴν ἀνθρώπινη ψυχὴ νὰ νοιώθει ἐρημιὰ τέτοια, ποὺ ποθεῖ νὰ σμίξει μὲ τοὺς ἄλλους χορευτὲς γιὰ νὰ ζητήσει νὰ ξεσπάσει’. Ἀφ’ ἑτέρου, ὁ Πολύδωρος Παπαχριστοδούλου ὑπογραμμίζει τὴν ἀπήχησιν τῆς μουσικῆς ἐπὶ τῶν ἀτόμων τούτων λέγων ὅτι ἡ μουσικὴ ‘ἐξασκεῖ κάποιαν ἰδιαίτερη ἐπίδραση πάνω στὸ νευρικὸ σύστημα τῶν ὑστερόπαθων ἀπλοϊκῶν χωρικῶν’.

Νταούλι

“Οὕτως ἤ ἄλλως, ὅμως, καὶ ἀνεξαρτήτως τῆς ποιότητος τοῦ δέκτου, πᾶς τις θὰ ἠννόη τὴν συναρπαστικὴν ταύτην δύναμιν τῆς μουσικῆς, ἐάν ὑφίστατο πρὸ παντὸς τὸ καιρίως συνταρακτικὸν ‘νταούλι’ μέσα εἰς τὸ ‘κονάκι’, ὅπου ‘πάντες οἱ θεαταὶ ἀνεκινοῦντο καὶ ἐταλαντεύοντο’ ὑπὸ τοὺς ἤχους του..

“Ἀσφαλεστέρα εἶναι ἡ συναισθηματικὴ ἐξερέθισις ὅσον εἶναι περισσότερον οἰκεία ἡ μουσική. Εἰς τὸν σκοπὸν τοῦτον τείνει προφανῶς ὁ συγκερασμὸς τῆς θρησκευτικῆς ταύτης τελετῆς μετ’ ἀσμάτων, εἰς τὰ ὁποία σαφῶς μεθερμηνεύεται ἡ ποικιλία τῶν πλέον πυρηνικῶν συναισθημάτων τῆς λαϊκῆς ψυχοσυνθέσεως, καὶ ὅπου πρὸ πάντων κυριαρχοῦν τὰ ἡρωικὰ στοιχεῖα, τὰ ὁποία μόνον εἰς ἐρεθιστικήν, ἀγρίαν ἔκστασιν δύνανται νὰ φέρουν.

“Ὁ συνδυασμὸς οὗτος φαίνεται πολὺ περισσότερον ἀποδοτικὸς διὰ τὴν πρόκλησιν τοῦ ἀπαιτουμένου συναισθηματικοῦ ὀργίου ἀπὸ τὰ παράγοντα τὴν στατικὴν μᾶλλον ἔκστασιν ἐκκλησιαστικὰ ἄσματα καὶ τροπάρια, τὰ ὁποία ὁλοκληρωτικῶς ἀπουσιάζουν ἀπὸ τὴν θρησκευτικὴν ταύτην τελετήν.

“Ἡ μουσικὴ τῶν ἀναστενάρηδων ἀπὸ αἰώνων οἰκεία δι’ αὐτοὺς εἶναι δημιούργημα καὶ κτῆμα τοῦ ἰδικοῦ των συναισθηματισμοῦ, καὶ διὰ τοῦτο δύναται ἀσφαλῶς νὰ τὸν ἀναστατώνει καὶ δὴ κατ’ ἐντόνως ἐρεθιστικὸν τρόπον.⁽⁹⁾ Ἀλλ’ ὅμως ἐνταῦθα φαίνεται ὅτι ἀπὸ τὴν μουσικὴν βασικότερον ρόλον παίζει ὁ ρυθμὸς καὶ – καθὼς λέγει ὁ μουσικολόγος Παντελής Καβακόπουλος – ‘ἐκεῖνο τὸ ὁποῖον συνεπαίρνει τοὺς ἀναστενάρηδες εἶναι τὸ νταούλι μὲ τοὺς ποικίλους ρυθμούς του’.”

• ⁽⁹⁾ Είναι ολοφάνερη η “ἀφ’ ὑψηλοῦ” αντιμετώπιση των αναστενάρηδων από τους ψυχιάτρους αυτούς: πρόκειται περί “ὑστερόπαθων [;] ἀπλοϊκῶν χωρικῶν”, με “λαϊκὴν ψυχοσύνθεσιν”, διατελούντες “εἰς ἐρεθιστικήν, ἀγρίαν ἔκστασιν”, που περιγράφεται ως “συναισθηματικὸν ὄργιον”, υπό τους ήχους μιας μουσικής, που είναι “κτῆμα τοῦ ἰδικοῦ των συναισθηματισμοῦ”. Αναγνωρίζουν, ωστόσο, πως η απήχηση της αναστενάρικης μουσικής και του χορού, σε αυτό ιδίως το περιβάλλον, είναι το ίδιο καταλυτική, “ἀνεξαρτήτως τῆς ποιότητος τοῦ δέκτου”, έχοντας, προφανώς, κατά νου πως, μεταξύ των αναστενάρηδων, φιγουράρουν πλέον και τα ονόματα αρκετών “ὑστερόπαθων ἀπλοϊκῶν”… επιστημόνων και διανοουμένων!

Ο ήχος που πρωτακούει το έμβρυο και καταγράφεται στον εγκέφαλό
του είναι η καρδιά τής μάνας του. Σαν εξάπτεται το ρυθμικό στοιχείο,
παύουν οι αναστολές και ο άνθρωπος καταλαμβάνεται από έκσταση.

Ανάγλυφο μαινάδας με τύμπανον

Ο ῬΥΘΜΟΣ, ΑΡΡΗΚΤΑ συνδεδεμένος με τον χορό, είναι το πρώτο στοιχείο μουσικής που νιώθει ο άνθρωπος. Ο ήχος που πρωτακούει το έμβρυο είναι ο ρυθμικός παλμός τής καρδιάς τής μάνας του, πολύ πριν ν’ απολαύσει το τραγούδι της – αν είναι βέβαια καλλίφωνη. Αλλ’ ακόμη κι αν δεν είναι, το πρωταρχικό στοιχείο τού ρυθμού μένει καταγεγραμμένο στα βαθύτερα από τα υποφλοιώδη κέντρα τού εγκεφάλου·⁽¹⁰⁾ που όταν εξάπτονται εξουδετερώνουν τις αναστολές, με συνέπεια ο άνθρωπος να καταλαμβάνεται από έκσταση, ενεργώντας όχι ως άτομο, αλλ’ ως μέλος μιας ομάδας. Γι’ αυτό ακριβώς, η μελῳδία, το άλλο στοιχείο τής μουσικής, είναι σκόπιμα μονότονη, κι επίμονα επαναλαμβανόμενη, ενώ ο λόγος, αν υπάρχει, είναι, φυσικά, εξίσου στοιχειώδης: για ν’ αποφευχθεί η ἐκ νέου ενεργοποίηση του φλοιού, κι έτσι να κορυφωθεί η έκσταση.

• ⁽¹⁰⁾ Η μουσική υπήρξε το πρώτο μου επάγγελμα, από την εποχή ήδη των γυμνασιακών μου χρόνων, στο πλευρό τού πατέρα μου, Γιάννη Λουκοβίκα. Θυμάμαι πως από τότε, λόγω και μουσικών γνώσεων, ένιωθα απορία, μα κι ενόχληση, κάθε φορά που ο κόσμος αποθέωνε τον drummer, ή όποιον έπαιζε κρουστά, όταν σόλαρε, παρ’ όλο που η δουλειά του δεν ήταν τόσο δύσκολη όσο των υπολοίπων μουσικών – οι οποίοι, όμως, ποτέ δεν εισέπρατταν αντίστοιχη εκστατική αποθέωση. Η απάντηση σε αυτήν την παιδική μου απορία υπάρχει εδώ…

Ἦθος μουσικῆς (ῥυθμοῦ, μελῳδίας, γενῶν, τρόπων):
διασταλτικόν, συσταλτικόν, καὶ ἡσυχαστικόν.

Όλα αυτά φυσικό ήταν να τα παρατηρήσουν, καταγράψουν και αναλύσουν οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, διαπιστώνοντας ἰδίοις ὄμμασιν τον καθοριστικό ρόλο, ιδίως του ρυθμού, στη διαφύλαξη, μεταβολή, ή απώλεια, του ήθους τής μουσικής. Ο Σωκράτης, ο Πλάτων, ο Ἀριστοτέλης, και άλλοι, διερεύνησαν το ἦθος τοῦ ῥυθμοῦ, τῆς μελῳδίας, τῶν γενῶν, καὶ τῶν ἁρμονιῶν, ἤ τρόπων, όχι μόνον επειδή η μουσική ήταν το υπόβαθρο της παιδείας, αλλά και γιατί, πολύ σωστά, θεωρούσαν τη μουσική δεύτερη γλώσσα, που είναι ικανή να εκφράσει συναισθήματα, ή και ιδέες, όπως και ο λόγος, ασκώντας καταλυτική επίδραση στους ανθρώπους, ιδιαίτερα τους νέους.

Η Κυβέλη με τύμπανον, μπρούντζινο αγαλματίδιο (2ος αιώνας ΚΧ)

“Οὐκ ἔστιν πρᾶξις ἐν ἀνθρώποις, ἥτις ἄνευ μουσικῆς τελεῖται”, έλεγε ο Ἀριστείδης Κοϊντιλιανός, ενώ για την διαπαιδαγώγηση των νέων, ο Πλούταρχος σημείωνε ότι “διὰ μουσικῆς πλάττειν τε καὶ ῥυθμίζειν ἐπὶ τὸ εὔσχημον”, επειδή η τέχνη τού Ορφέα έχει ευεργετική επίδραση “πρὸς πάντα καὶ πάσαν ἐσπουδασμένην πράξιν”, καταλήγοντας: “Μουσικὴ φαύλη καὶ ἄσματα πονηρὰ ἀκόλαστα ποιοῦσιν ἤθη καὶ βίους ἀνάνδρους καὶ ἀνθρώπους τρυφὴν καὶ μαλακίαν καὶ γυναικοκρασίαν”…

Το ήθος τής μουσικής διακρινόταν στο διασταλτικό (ἤτοι εκείνο που προκαλεί ταραχή ή διέγερση), το συσταλτικό (το αντίθετό του), και το ησυχαστικό (που γαληνεύει τον άνθρωπο). Οι ἐν λόγῳ εμπεριστατωμένες φιλοσοφικές μελέτες στηρίχθηκαν, προφανώς, σε παρατηρήσεις πάνω σε αρχαία λαϊκά δρώμενα, όπως οι μουσικοθεραπευτικές τελετουργίες. Οι φιλόσοφοι διεπίστωσαν ότι κάθε ρυθμική, ή μελωδική, κίνηση προκαλεί συγκεκριμένες συναισθηματικές αντιδράσεις, με θετικά ή αρνητικά αποτελέσματα – ανάλογα με τον εκάστοτε επιδιωκόμενο σκοπό· κι έκριναν πως οι ήχοι με τις ευεργετικές επιδράσεις θα πρέπει να εγκωμιάζονται, ενώ οι άλλοι να καυτηριάζονται.

Ήταν, φυσικά, επόμενο η έννοια του ήθους, που βρισκόταν στο επίκεντρο της προσοχής τού κάθε φιλοσόφου, να χρησιμοποιηθεί και για τον καυτηριασμό κάθε μουσικού νεωτερισμού, από την πλευρά των συντηρητικών (όπως ήδη είδαμε στο Χρονικό 12. “Μὴ κακούργει τὴν μουσικήν!”). Αυτό δεν σημαίνει πως η αρχαία ελληνική ιδέα περί ήθους είναι τάχα άχρηστη. Αλλιώς, γιατί να έχει υιοθετηθεί από Πέρσες και Άραβες και τόσους άλλους;

“Όμως, αν δεν είναι άχρηστη, σίγουρα είναι παντελώς άγνωστη σήμερα”, λένε οι… αντιφρονούντες. “Γιατί θα πρέπει να μας απασχολεί το ήθος τής μουσικής (και όχι μόνο) σε μια κατ’ εξοχήν ανήθικη από κάθε άποψη εποχή; Δεν είναι… αναχρονισμός;”

Φίλε αναγνώστη, φίλτατε συνταξιδιώτη, δεν νομίζεις ότι για να ’χεις φτάσει ως εδώ, πάει να πει πως υπάρχει λόγος βαθύτερος και σοβαρός;

●

.

Ύστερα από τον Μεσογείου παράπλου, αναζητώντας τον Ορφέα,
βάζουμε πλώρη για Ταρτησσό, στο Κασσιτερίδων αρχιπέλαγος…

Ας ακολουθήσουμε τον… κασσίτερο! (Let’s follow the tin!)

Επόμενο Χρονικό 15. ΠΛΩΡΗ ΓΙΑ RIO DE JANEIRO! (Διασχίζοντας τον Ατλαντικό / Τόσο μακριά, τόσο κοντά) ● Περίπλους – Ελληνοπορτογαλικές Περιηγήσεις ● Ἀτλαντικὴ Ὀδύσσεια

• >> Χρονικό 15. ΠΛΩΡΗ ΓΙΑ RIO DE JANEIRO!
• << Χρονικό 13. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ Ή ΕΡΑΣΙΤΕΧΝΕΣ;

Some content on this page was disabled on 2024/03/08 as a result of a DMCA takedown notice from Julian Jarosch. You can learn more about the DMCA here:

https://wordpress.com/support/copyright-and-the-dmca/

Χρονικό 12. “ΜΗ ΚΑΚΟΥΡΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗΝ!”

Χρονικό 12. “ΜΗ ΚΑΚΟΥΡΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗΝ!”

/ENGLISH/ Chronicle 12. “DO NOT MALTREAT OUR MUSIC!”

Περικλής

● “Χρυσούς Αιών” και “Παρακμή” ● Καινοτόμοι και Συντηρητικοί ● Γραφή-Σημειογραφία ● Μουσική Προφορά ●
Ωδεία ● Λαογραφία ● Συλλογική κι Επώνυμη Δημιουργία ● Δημοκρατία και Τέχνη

του Μιχάλη Λουκοβίκα

O “XΡΥΣΟΥΣ ΑΙΩΝ” ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ, η εποχή τής μέγιστης ακμής τού αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, κατά παράδοξο τρόπο, συμπίπτει με τα χρόνια τής “παρακμής”, που φαίνεται να ενσκήπτει από τα μέσα τού 5ου αιώνα ΠΚΧ. Η φθίνουσα πορεία, ἐν εἴδει Κασσάνδρας, προαναγγέλλει με τον τρόπο της και τον επερχόμενο εμφύλιο Πελοποννησιακό πόλεμο. Η πιο δραματική αντίδραση για την “θεραπεία τού κακού” είναι… αντιδραματική: η δημοκρατική Πολιτεία τῶν Ἀθηνῶν αποφασίζει και διατάσσει, το 440 ΠΚΧ, να κλείσουν για τέσσερα χρόνια τα θέατρα, και να σταματήσει κάθε θεατρική και μουσική δραστηριότητα!

Τότε είναι που ο Φρῦνις ὁ Μυτιληναῖος, εμφανιζόμενος στην Σπάρτη με τη “μοντέρνα” στην εποχή του εννεάχορδη κιθάρα, αντιμετώπισε τις έντονες αποδοκιμασίες των ἐφόρων, οι οποίοι, κραυγάζοντας “Μὴ κακούργει τὴν μουσικήν!”, του αφαίρεσαν βιαίως τις δυο “παραπανίσιες” χορδές, και τον υποχρέωσαν να παίξει με την κλασική – τότε – επτάχορδη κιθάρα.⁽¹⁾

• ⁽¹⁾ Ἐκπρέπης ἔφορος Φρύνιδος τοῦ μουσικοῦ σκεπάρνῳ τὰς δύο τῶν ἐννέα χορδῶν ἐξέτεμεν, εἰπών, “μὴ κακούργει τὴν μουσικήν.” (Πλουτάρχου, Ἠθικά).

Το “ἦθος”, συνεπώς, ἀπεκατεστάθη με σκεπάρνι! “O, tempora! O, mores!”· “Ὦ, καιροί! Ὦ, ἤθη!” (Κικέρων, Edgar Allan Poe).

“Μὴ κακούργει τὴν μουσικήν!” (Ἐκπρέπης, Σπαρτιάτης ἔφορος)

Ήταν, άραγε, εκδήλωση του ακραίου συντηρητισμού των εφόρων, ή μήπως ο Φρύνις – πρωτοπόρος τής σχολής των καινοτόμων, μα και με ύφος τὰ μάλα μελισματικόν και μετατροπικόν – υπερέβαινε τα ἐσκαμμένα και κακοποιούσε όντως τη μουσική; Δεν θα το μάθουμε μάλλον ποτέ: πρώτα-πρώτα, δεν τον… ακούσαμε να παίζει. Αλλ’ ακόμη και να τον ακούγαμε, πάλι δεν θα ήμασταν σε θέση ν’ αποφανθούμε, κρίνοντας με τα δικά μας αυτιά – αν θέλετε, με τα δικά μας μέτρα και σταθμά, δηλαδή, με τα σημερινά μας κριτήρια περί μουσικής.

Δωδεκάχορδη λύρα χέλυς: το
ἄκρον ἄωτον τῆς “ὕβρεως”…

Ο Φερεκράτης, ωστόσο, ένας κωμικός ποιητής και μουσικός τής ίδιας εποχής, τάχθηκε αναφανδόν υπέρ των εφόρων, καθώς στην κωμῳδία του, Χείρων, έβαλε τη Μουσική να παραπονείται στη Δικαιοσύνη για την κακοποίησή της από νεωτεριστές, όπως ο Τιμόθεος ο Μιλήσιος, ὁ Μελανιππίδης ὁ Μήλιος, αλλά και ο Φρύνις – τον οποίο, πάντως, συγχώρησε, γιατί όταν μεγάλωσε… “έβαλε μυαλό”! Αντίθετα, αμετανόητοι έμειναν ως το τέλος ο Τιμόθεος και ο Μελανιππίδης, με τα ακόμη… “χειρότερα” δωδεκάχορδά τους όργανα, στους οποίους ο Φερεκράτης σέρνει τὰ ἐξ ἀμάξης…

Οι κωμικοί, πάντως, με τον εγγενή, θα έλεγα, συντηρητισμό τους, δεν είναι και οι πιο αξιόπιστοι μάρτυρες, αν κρίνουμε από τον τρόπο που ο Ἀριστοφάνης “περιποιήθηκε” έναν άλλο μέγιστο καινοτόμο, τον Εὐριπίδη. Ο τραγῳδός είχε πίστη στο ταλέντο τού Τιμόθεου, ενώ και ο Ἀριστοτέλης εγκωμίασε το έργο των νεωτεριστών, όπως έκαναν και άλλοι φιλόσοφοι:

“Αν δεν υπήρχε ο Τιμόθεος”, έγραψε ο Σταγειρίτης στα Μεταφυσικά του, “δεν θα είχαμε τόσες πολλές μελωδικές συνθέσεις, και αν δεν υπήρχε ο [δάσκαλος, μα και δεινός αντίπαλός του] Φρύνις, δεν θα είχε υπάρξει και ο Τιμόθεος.”

“Τὸ λακωνίζειν ἐστὶ φιλοσοφεῖν”, έλεγαν σοφά οι αρχαίοι. Όμως, οι Λάκωνες έφοροι βάλθηκαν να τους… διαψεύσουν, διώχνοντας άρον-άρον τον Τιμόθεο από την πόλη τους διά μακροσκελούς βουλεύματος, που διέσωσε ο Ρωμαίος φιλόσοφος Βοήθιος:

“Επειδή ο Τιμόθεος ο Μιλήσιος ήρθε στην πόλη μας να ατιμάσει την αρχαία μας μουσική, περιφρονώντας την επτάχορδη λύρα, ενώ με την εισαγωγή μεγαλύτερης ποικιλίας ήχων, διέφθειρε τ’ αυτιά των νέων, και με την αύξηση των χορδών έδωσε στη μουσική χαρακτήρα θηλυπρεπή κι εξεζητημένο·

“Επειδή, αντί να διαφυλάξει στη μελωδία την απλότητα και τη σύνεση, τις οποίες είχε αυτή μέχρι τώρα, την εξαχρείωσε·

“Ο βασιλιάς και οι έφοροι δηλώνουμε ότι κατακρίνουμε τον Τιμόθεο, κι επιπλέον τον υποχρεώνουμε ν’ αφαιρέσει από τις εννέα χορδές τις περιττές, και ν’ αφήσει μόνον επτά. Και τον εξορίζουμε από την πόλη μας, προς παραδειγματισμόν όλων εκείνων που στο μέλλον θα ήθελαν να εισαγάγουν στην Σπάρτη κάποια απρεπή συνήθεια”…

Μια 13χορδη βάρβιτος

● Ο Τιμόθεος φέρθηκε μάλλον ανόητα, πηγαίνοντας στους Λακεδαιμόνιους, παρά την υποδοχή που επεφύλαξαν στον Φρύνι. Ίσως, όμως, να γλύτωσε το… σκεπάρνι!

Στο προηγούμενό μας Χρονικό, αναφερθήκαμε στους τέσσερις βασικούς τρόπους (δώριο, φρύγιο, λύδιο, μιξολύδιο). Υπήρχαν και τρία γένη (διατονικό, χρωματικό, ἐναρμόνιο). Κάθε τρόπος και γένος, αλλά και κάθε ῥυθμός, είχε το δικό του ἦθος. Φαίνεται πως οι Σπαρτιάτες έφοροι, ή μέλη τής αθηναϊκής élite, όπως ο Πλάτων, τάσσονταν υπέρ του δώριου τρόπου και του διατονικού γένους, απορρίπτοντας όλα τ’ άλλα. Αυτός ήταν ο λόγος τής… “εφοριακής” οργής, και όχι τα πολύχορδα όργανα, που έδιναν τη δυνατότητα στους ικανούς μουσικούς να επιδίδονται σε μετατροπίες τρόπων και γενών. Οι ίδιοι κύκλοι, όπως είδαμε, καταδίκαζαν τα πολύχορδα όργανα ως θηλυπρεπή. Δεν είναι τυχαίο που ανάλογη στάση τήρησαν και μεταγενέστεροι συντηρητικοί, σαν τους ρωμαιοκαθολικούς ιθύνοντες. Στον 11ο αιώνα απέρριψαν το χρωματικό κι εναρμόνιο γένος, αποδεχόμενοι μόνον το “πιο σκληρό και φυσικό” διατονικό, “καθώς το διατονικό είναι πολύ σταθερό και αρρενωπό, το χρωματικό πολύ μαλθακό και θηλυπρεπές, το εναρμόνιο κακόφωνο κι επιπλέον άχρηστο”…⁽²⁾ Να γιατί οι Δυτικοί ξέμειναν μόνο με το διατονικό γένος…

• ⁽²⁾ Παρατίθεται στα Δοκίμια μουσικής διφθερογραφίας, τού Adrien de La Fage (Παρίσι, 1864), από χειρόγραφο της μονής Santa Maria Novella των Δομινικανών στην Φλωρεντία: …“quia diatonum firmissimum et virilem, chromaticum mollissimum et feminilem, enharmoniumque dissonum insuper et inutilem.”

Ο Ορφέας σε παλιό ελληνικό γραμματόσημο

Ο “πουριτανισμός” των εφόρων δεν ήταν φαινόμενο μόνον των χρόνων τής “παρακμής”. Η νοοτροπία τού “επόπτη των πάντων” τούς διακατείχε και παλαιότερα, φέρνοντάς τους σε ρήξη, μεταξύ άλλων, και μ’ έναν άλλο Λέσβιο κιθαρωδό, τον περίφημο Τέρπανδρο, κληρονόμο, κατά παράδοση, της λύρας τού Ορφέα,⁽³⁾ που έζησε από τα τέλη τού 8ου ως τα μέσα περίπου του 7ου αιώνα ΠΚΧ, ἤτοι στους “δημιουργικούς” χρόνους. Πέρασε, μάλιστα, τα πιο πολλά χρόνια τής ζωής του στην Σπάρτη, όπου τον κάλεσαν σε μια περίοδο πολιτικής κρίσης για να… κατευνάσει τα πνεύματα. Πράγματι, με τις ειδικές για την περίσταση συνθέσεις του, επανέφερε την ειρήνη και την ηρεμία στην πόλη! Όμως, οι έφοροι, αντί για “ευχαριστώ”, τον κάλεσαν σε… απολογία, γιατί έπαιζε, λέει, με επτάχορδη κιθάρα, και όχι με την “πατροπαράδοτη” (την εποχή εκείνη) τετράχορδη! Δεν μπορούσαν καν να διανοηθούν πως αυτές οι ειδικές για την αποκατάσταση της ειρήνης συνθέσεις του ήταν αδύνατον να παιχτούν σε τετράχορδο όργανο…

• ⁽³⁾ Σύμφωνα με τον μύθο, όταν οι Θρακιώτισσες Μαινάδες σκότωσαν τον Ὀρφέα – είτε γιατί δεν τίμησε τον Διόνυσο, ή επειδή περιφρόνησε τον… έρωτά τους – τον κομμάτιασαν και τον πέταξαν στην θάλασσα μαζί με τη λύρα του. Τα κύματα έφεραν το κεφάλι και τ’ όργανό του στη Λέσβο, όπου τα βρήκαν κάποιοι ψαράδες και τα παρέδωσαν στον Τέρπανδρο. Αυτός κράτησε τη λύρα, και φρόντισε για την ταφή τού κορυφαίου ομοτέχνου του.

Οι έφοροι δεν μπορούσαν καν να διανοηθούν πως οι συνθέσεις τού Τέρπανδρου ήταν αδύνατο να παιχτούν σε τετράχορδο όργανο…

Ο Απόλλων μπροστά από την Ακαδημία Αθηνών

Ευτυχώς, παρενέβη, ως “ἀπὸ μηχανῆς θεός”, ο Ἀπόλλων, που η λύρα του – κατά… “θεϊκή σύμπτωση” – ήταν επίσης επτάχορδη! Το βεβαίωνε μια φήμη που κυκλοφόρησε τεχνηέντως εκείνες τις μέρες. Και τότε, με τη βούλα τού Μαντείου τῶν Δελφῶν, “Λακεδαιμόνιοι τὸν Λέσβιον ᾠδὸν ἐτίμησαν”, όπως μας λέει ο Ἡρακλείδης Ποντικός (από την Ἡράκλεια του Πόντου, 4ος αιώνας ΠΚΧ), προσθέτοντας: “τούτου γὰρ ἀκούειν ὁ θεὸς χρησμῳδούμενοις ἐκέλευεν”. Οι Σπαρτιάτες, συνηθισμένοι να… υπερθεματίζουν (και πόσο μάλλον που ήταν Ὀλυμπία εντολή να υπακούνε στον Τέρπανδρο), έβαζαν στο εξής τους πάντες “μετὰ Λέσβιον ἀοιδόν”, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη.

Η επικράτηση της τέχνης τού απαράμιλλου στην εποχή του κιθαρῳδοῦ, σε βάρος τού σχολαστικισμού των εφόρων, ωφέλησε πολύ και ποικιλοτρόπως την Σπάρτη, που κέρδισε έτσι όχι μόνον έναν ειρηνοποιό στις περιόδους των πολιτικών αναταραχών, αλλά και τον θεμελιωτή τής μουσικής της ζωής – ο οποίος, καθώς λένε, ήταν ο πρώτος που επινόησε ένα είδος μουσικής γραφής για τη σωστή απόδοση των ομηρικών επών.

Δυστυχώς, το αντίθετο συνέβη, χιλιετίες αργότερα, με την περιβόητη έκθεση περί λογοτεχνίας, μουσικής και φιλοσοφίας, του επιγόνου των Λακεδαιμονίων εφόρων, του Ζντάνοφ, που ο Στάλιν τον θεωρούσε ειδικό και στα θέματα της μουσικής, καθώς… “ἔπαιζε καὶ ὀλίγον πιάνο”!⁽⁴⁾ Ο “πατέρας” τού “σοσιαλιστικού ρεαλισμού”, που το 1934 κρατικοποίησε και τον… πολιτισμό για να τον κάνει υποχείριο της πολιτικής, με την έκθεσή του, της 24ης Ιουνίου 1947, αξίωσε από τους κορυφαίους συνθέτες Σοστακόβιτς, Προκόφιεφ, Χατσατουριάν, και Σεμπάλιν, να μεταμεληθούν δημοσίᾳ, αποκηρύσσοντας εαυτούς! Τι κρίμα που τότε δεν υπήρχε πια Πυθία…

• ⁽⁴⁾ Βλέπε Δημήτρη Ραυτόπουλου, Ἄρης Ἀλεξάνδρου, ὁ ἐξόριστος.

Ήταν το ναδίρ μιας πολιτιστικής πολιτικής, που απέβλεπε στη δημιουργία… αχυρανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών – μιας πολιτικής, η οποία υπονόμευσε τα ύψιστα συμφέροντα όχι μόνον του πολιτισμού, αλλά και της επανάστασης. Και δεν περιορίστηκε στο εσωτερικό τής Σοβιετικής Ένωσης: επιβλήθηκε και σε όλα τα “αδελφά” κόμματα. Η έκθεση Ζντάνοφ απασχόλησε τους Έλληνες κομματικούς διανοούμενους ως και στα ξερονήσια τής εξορίας: έγινε ομόφωνα δεκτή! Μοναδική “παραφωνία”: ο Άρης Αλεξάνδρου…⁽⁴⁾

Από τις ιστορικές παραδοξότητες, βλέπετε, καταλήξαμε στους ιστορικούς παραλληλισμούς, που συχνά αποβαίνουν σε βάρος τής ιστορικής αλήθειας. Αυθόρμητα τασσόμαστε αλληλέγγυοι των μουσικών, και αντιμετωπίζουμε με απέχθεια τους… “ζντανοφικούς” εφόρους. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν μπορούμε να εκφράσουμε άποψη με απόλυτη βεβαιότητα – ειδικά για τους χρόνους τής “παρακμής” – σχετικά με το ποια πλευρά είχε τελικά δίκιο: οι Φρύνις και Τιμόθεος, ή οι έφοροι; Χώρια, δηλαδή, που το παραπάνω σύνθημα των “κακών” ταιριάζει απόλυτα στην κατάσταση που επικρατεί σήμερα στα μουσικά μας πράγματα, και θα πρέπει, νομίζω, να το βροντοφωνάζουμε όλοι μαζί, ἐν χορῷ και ρυθμικά: ΜΗ ΚΑ–ΚΟΥΡ–ΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥ–ΣΙ–ΚΗΝ!

Επαγγελματίες μουσικοί και η σημειογραφία τους

Τυφλός Αιγύπτιος αρπιστής

TΟ ΜΟΝΟ ΣΙΓΟΥΡΟ, μάλλον, είναι πως τα παραπάνω ιστορικά επεισόδια αναφέρονται σε επαγγελματίες μουσικούς, κληρονόμους μιας μακράς παράδοσης, που ξεκινά από πολύ παλιά – από την προϊστορία. Από την στιγμή που οι άνθρωποι αρχίζουν να παράγουν περισσότερα απ’ όσα τούς είναι απολύτως αναγκαία, με συνέπεια να προκύψει πλεόνασμα παραγωγής, το οποίο σταδιακά κάποιοι το ιδιοποιούνται, και διαμορφώνονται έτσι ως ξεχωριστή τάξη, από εκείνη την στιγμή, λοιπόν, εμφανίζονται και οι μουσικοί ως ξεχωριστό επάγγελμα.

Οι μουσικοί περιωπής στην Ανατολή συνδέονται στενά με την Αυλή και το ιερατείο – αν δεν είναι οι ίδιοι αυλικοί, ή ιερείς. Η κατάσταση διαφοροποιείται αργότερα στην αρχαία Ἑλλάδα, λόγω κλιματικών συνθηκών, που είναι ήπιες και δεν καθιστούν απαραίτητη την ισχυρή κεντρική εξουσία. Οι συνθήκες αυτές καλλιεργούν ανάλογη νοοτροπία στους Ἕλληνες, και μια χαλαρή σχέση με τους θεούς. Με αυτές συνδέεται και η ανάπτυξη των δημοκρατικών ιδεών, όπως προσπάθησα ήδη να εξηγήσω (βλέπε τα Χρονικά 2 και 4).

Οι Έλληνες έχουν ανοιχτό κι ερευνητικό μυαλό, γιατί ακριβώς είναι ανοιχτοί στον έξω κόσμο, ως απόρροια των ίδιων συνθηκών. Μια ματιά σ’ έναν χάρτη τής Ελλάδας αρκεί για να καταλάβει κανείς το γιατί. Γι’ αυτό, οι ἐξ ἀνατολῶν επιρροές είναι καταλυτικές. Όμως, οι αρχαίοι δεν αρέσκονται στη μασημένη τροφή, σε αντίθεση με μας. Προσθαφαιρούν συστατικά, προσαρμόζοντας την κάθε συνταγή στα γούστα τους. Έχοντας δανειστεί ήδη κατά τον 15ο αιώνα από τους Κρήτες την γραφή τους, κάνοντας τις απαραίτητες τροποποιήσεις για τις ανάγκες τής γλώσσας τους (μινωική και μυκηναϊκή Γραμμική Α και Β), παραλαμβάνουν κατά τον 9ο αιώνα, μάλλον από τους Φοίνικες, τα σύμβολα με τα οποία διαμορφώνουν το αλφάβητό τους (ένα πραγματικό αλφάβητο, με γράμματα για σύμφωνα και φωνήεντα, και όχι συμφωνογραφικό, όπως τα σημιτικά). Και χρησιμοποιώντας τα ίδια σύμβολα (τι πιο λογικό;), φτάνουν στο σημείο, ήδη από τον 7ο-6ο αιώνα ΠΚΧ, να επινοήσουν ως και μουσική γραφή (σημειογραφία ή παρασημαντική).⁽⁵⁾

• ⁽⁵⁾ Οι Δελφικοὶ ὕμνοι στον Απόλλωνα (138-128 ΠΚΧ), που συνέθεσαν ο Λιμένιος τον δεύτερο, και μάλλον ο Ἀθήναιος τον πρώτο, είναι τ’ αρχαιότερα εκτεταμένα σωζόμενα αποσπάσματα μουσικής. Η παλαιότερη σωζόμενη πλήρης μουσική σύνθεση στον κόσμο είναι ο Ἐπιτάφιος του Σείκιλου (1ος αιώνας ΠΚΧ, ή ΚΧ), που βρέθηκε σ’ επιτύμβια στήλη: το κυρίως άσμα (μα όχι ο πρόλογος και ο επίλογος) φέρει μουσικά σύμβολα που υποδηλώνουν τη μελωδία.

Ἐπιτάφιος του Σείκιλου:
Ὅσον ζῇς φαίνου | μηδὲν ὅλως σὺ λυποῦ
| πρὸς ὀλίγον ἔστι τὸ ζῆν | τὸ τέλος
ὁ χρόνος ἀπαιτεῖ.

“Οι Έλληνες”, έλεγε ο Iégor Reznikoff το 1986, στο 2ο Μουσικολογικό συνέδριο των Δελφών, “είχαν μουσική γραφή πριν από τον 6ο αιώνα π.Χ. τουλάχιστον. Ήταν πολύ καλοί στην καταγραφή και γι’ αυτό γνωρίζουμε τόσα πολλά για την αρχαία ελληνική παράδοση κι επιστρέφουμε σε αυτήν, αφού πολλές άλλες παραδόσεις δεν είχαν καθόλου μουσική γραφή, κι έτσι γι’ αυτές δεν γνωρίζουμε τίποτε.”

“Πολλές αρχαίες σημειογραφίες είχαν επινοηθεί από τους ιερείς για τους ιερείς και τους ψάλτες, και μερικές μάλιστα τις κρατούσαν μυστικές”, παρατηρεί από την πλευρά του ο Curt Sachs.

Η μουσική, με την καταλυτική της επίδραση στον άνθρωπο, αποτελεί θανάσιμο αντίπαλο οποιασδήποτε θρησκείας, αλλά και πανίσχυρο όπλο στα χέρια τού ιερατείου, που φροντίζει να κρατά την γνώση περί την τέχνη αυτή ως επτασφράγιστο μυστικό.

Μια κοινωνία που διαθέτει γραφή δεν σημαίνει πως έχει και μουσική γραφή, σημειογραφία. Και αν τυχόν έχει, ίσως να είναι… άκρως απόρρητη! Η μουσική, με την καταλυτική της επίδραση πάνω στον άνθρωπο, και με τις μαγικές της ιδιότητες, αποτελεί θανάσιμο αντίπαλο οποιασδήποτε θρησκείας, αλλά και πανίσχυρο όπλο στα χέρια τού ιερατείου, που φροντίζει να κρατά την γνώση περί την τέχνη αυτή ως επτασφράγιστο μυστικό, μες στον κλειστό κύκλο των μυημένων.

Διδασκαλία λύρας

Ώστε, λοιπόν, οι Έλληνες, ναι μεν δεν είναι οι πρώτοι διδάξαντες στον τομέα τής μουσικής σημειογραφίας, όμως, πρώτοι αυτοί την χρησιμοποιούν όχι για θρησκευτικούς-εξουσιαστικούς σκοπούς, αλλά για εκπαιδευτικούς, δεδομένου πως η μουσική βρίσκεται στο επίκεντρο της παρεχόμενης παιδείας στα παιδιά από τα έξι τους χρόνια. Εδώ κυρίως εντοπίζονται οι διαφορές στον πολιτισμό Ελλήνων και “βαρβάρων” – αυτών, δηλαδή, που οι Έλληνες δεν κατανοούν την γλώσσα. Η ελληνική κοινωνία δεν είναι θεοκρατική (δεν υπάρχει λόγος να είναι), γι’ αυτό και η γνώση αποτελεί κοινό αγαθό, μα και δικαίωμα. Η μύηση στα μυστήρια εντάσσεται μεν στη λατρευτική διαδικασία (βλέπε Χρονικό 18, Ἐλευσίνια, Καβείρια και Ὀρφικά μυστήρια), όμως είναι εντελώς διαφορετικός ο ρόλος τής θρησκείας, που δεν έχει καμιά σχέση με τα άτεγκτα μονοθεϊστικά δόγματα.

Οι Έλληνες χρησιμοποιούν το αρχαϊκό αλφάβητο για την οργανοκρουσία, και το ιωνικό για το τραγούδι.⁽⁶⁾ Αυτό ίσως να καταδεικνύει την παλαιότητα της οργανικής σημειογραφίας έναντι της φωνητικής. Προφανώς, η ανάγκη τής δεύτερης προκύπτει λόγω περαιτέρω καλλιέργειας της μουσικής, με συνέπεια να ποικίλλουν οι μελωδικές γραμμές φωνών και οργάνων.

• ⁽⁶⁾ Την ιδέα αυτή υιοθετούν κατόπιν τόσο οι Βυζαντινοί, όσο και οι Δυτικοευρωπαίοι (πλην της ιταλικής σχολής), για τον προσδιορισμό των μουσικών φθόγγων με τα πρώτα γράμματα του αλφαβήτου: πΑ, Βου, Γα, Δι, κΕ, Ζω, νΗ, και Α, Β, C, D, E, F, G, αντί για Do, Re, Mi, Fa, Sol, La, Si των Ιταλών – ορολογία που δανείστηκαν και οι Νεοέλληνες, λες και δεν υπήρξε ποτέ ντόπια μουσική θεωρία…

Πρώτος Δελφικὸς ὕμνος: φωνητική σημειογραφία, κρητικός πους (πεντάσημος), και φρύγιος ή υπερφρύγιος τρόπος με παραλλαγές.

Είμαστε, λοιπόν, σε θέση να παίζουμε τώρα τα “λείψανα” αρχαίας ελληνικής μουσικής που έχουν διασωθεί – φυσικά, κατά προσέγγιση. Έτσι ακριβώς – και στηριζόμενοι σε διάφορες ενδείξεις – προσεγγίζουμε και τον τρόπο προφοράς, εκφοράς τού λόγου, των αρχαίων Ελλήνων, που τότε ήταν μουσικός, και όχι δυναμικός όπως τώρα. Η διαφορά είναι τεράστια.⁽⁷⁾ Άρα, συνεπάγεται πως οι αποκλίσεις στη μουσική – την αρχαία και τη σύγχρονη – θα πρέπει να είναι ακόμη μεγαλύτερες.

• ⁽⁷⁾ Σε αντίθεση με τα νέα ελληνικά, τ’ αρχαία είχαν μουσικό τονισμό. Αυτό πάει να πει πως η τονιζόμενη συλλαβή προφερόταν όχι πιο δυνατά, αλλά σε υψηλότερο τονικό ύψος από τις υπόλοιπες. Ο Διονύσιος ὁ Ἁλικαρνασσεύς γράφει πως το διάστημα αυτό δεν ήταν ένας-δυο τόνοι, όπως θα νομίζαμε, αλλά περίπου ανάλογο μ’ εκείνο μιας πέμπτης στη μουσική (λ.χ. Re-La)! Να μην ξεχνάμε, επιπλέον, πως οι τόνοι, ὀξεῖα, περισπωμένη, και βαρεῖα, υποδηλώνουν διαφορετική προφορά στ’ αρχαία ελληνικά. (Βλέπε επίσης το Χρονικό 14: Η Μουσική ως Μητέρα τού Λόγου).

Εξευρωπαϊσμός τής ελληνικής μουσικής

Η ΕΠΙΜΑΧΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, με τη διαδοχή τής κλασικής αρχαιότητας από την ελληνιστική, την ρωμαϊκή και τέλος τη βυζαντινή εποχή – με τις αναγκαίες σε κάθε στάδιο αναπροσαρμογές, λόγω της μεταβολής των συνθηκών – φαίνεται να διακόπτεται με την έλευση των Οθωμανών. Έχουμε, λοιπόν, την τάση να εντοπίζουμε στην περίοδο αυτή την εμφάνιση των όποιων διαφορών. Εκείνες, πάντως, είχαν προηγηθεί κατά πολύ, όπως γνωρίζουμε από τις ραγδαίες γλωσσικές αλλαγές, ήδη κατά την ελληνιστική εποχή. Χώρια που, στη μουσική, οι τεράστιες διαφοροποιήσεις έρχονται και πολύ αργότερα, όχι όμως λόγω του τουρκικού ζυγού, αλλά – τι ειρωνεία! – μόλις αποτινάζεται ο ζυγός αυτός, και ιδρύεται το νεοελληνικό κρατίδιο πάνω σε ξένα δεκανίκια.

Ένας κανόνας που τότε υπονομεύεται ἐκ τῶν ἄνω αφορά την αντιστοιχία τής λαϊκής με τη λόγια μουσική. Το γεγονός πως η Κωνσταντινούπολη, η Σμύρνη και η Θεσσαλονίκη – ἤτοι, τα μεγάλα κέντρα τής βυζαντινής και οθωμανικής εποχής – βρίσκονται εκτός των ορίων τού νεοσύστατου κράτους, διευκολύνει το έργο των λογίων μουσικών (μ’ ευρωπαϊκή παιδεία όλοι τους) να επιβάλουν τη μουσική που μπορούν να παίζουν και να συνθέτουν, άσχετα αν δεν έχει καμιά σχέση με την ντόπια παράδοση.

Κι επειδή η ἐν λόγῳ παράδοση είναι κοινή με αυτήν του πρώην κατακτητή, ο νέος ραγιαδισμός, που εμφανίζεται έκτοτε, οδηγεί μέχρι και σε προσπάθειες εξευρωπαϊσμού, με την εναρμόνιση της ελληνικής μουσικής (βάσει της δυτικής αντίληψης περί αρμονίας: βλέπε το προηγούμενο Χρονικό) – της δημοτικής, ή και της εκκλησιαστικής βυζαντινής. Η δεύτερη ήταν η μοναδική λόγια μουσική που είχε απομείνει στην Ελλάδα, καθόσον η κοσμική βυζαντινή είχε εκχωρηθεί στους Τούρκους, χωρίς οι Έλληνες να διεκδικήσουν μερίδιο από αυτήν την ἐξ ἀδιαιρέτου πολιτιστική κληρονομιά αιώνων…

Δεν αντιλήφθηκαν, άραγε, οι ιθύνοντες πως υπήρχε κίνδυνος να καταντήσει το έθνος tabula rasa; Δεν σκέφτηκαν ότι στους αιώνες, που πετούσαν στον κάλαθο των αχρήστων, ήταν και ο… “χρυσοῦς αἰών τοῦ Περικλέους”; Κανένα πρόβλημα! Με το φως των προβολέων έλουσαν μόνον τους Παρθενώνες (το απονεκρωμένο νόημα του χρυσού αιώνα), έστησαν τους “νέους Παρθενώνες” στα ξερονήσια τής εξορίας,⁽⁸⁾ και κατόπιν, βάλθηκαν να στραγγαλίσουν ό,τι ελάχιστο απέμεινε από το έργο τού Περικλή, με τον ασφυκτικό εναγκαλισμό τού μπετόν. Το αρχιτεκτονικό χάος που δημιούργησαν μπορεί να γκρέμισε την αρχιτεκτονική από το βάθρο των καλών τεχνών, όμως… τὸ τερπνὸν μετὰ τοῦ ὠφελίμου – και αυτόν τον συνδυασμό τον προσφέρουν οι κακοτεχνίες: με αυτές χοντραίνει το πορτοφόλι!

• ⁽⁸⁾ “Νέος Παρθενών”: χαρακτηρισμός τού κολαστηρίου βασανιστηρίων τής Μακρονήσου από τον εμφυλιοπολεμικό υπουργό και μετέπειτα πρωθυπουργό, Παναγιώτη Κανελλόπουλο.

Από τα ωραιότερα αρχαία Ωδεία: Ἡρώδου τοῦ Ἀττικοῦ (Ἡρώδειον)

Ο εξευρωπαϊσμός τής μουσικής συνεχίστηκε ακάθεκτος και αδιαλείπτως, με την παρεχόμενη παιδεία στα ωδεία,⁽⁹⁾ ἄλλως “κονσερβατόρια”, ή “φροντιστήρια ξένων μουσικών γλωσσών”, να είναι ευρωπαϊκών προδιαγραφών. Η απουσία “εθνικής” μουσικής παιδείας στον τόπο που τη γέννησε (ενώ “τριτοκοσμικές” χώρες τής Ανατολής υπερηφανεύονται για τ’ ανώτατα μουσικά ιδρύματά τους), ίσως να ήταν αδιανόητη σε οποιαδήποτε άλλη χώρα, εκτός από τη σύγχρονη Ελλάδα. Μπορεί όλα να εξηγούνται από την προχειρότητα, ή και την ανυπαρξία πολιτικής περί πολιτισμού – χωρίς ν’ αποκλείεται η εκδοχή τής συνειδητής επιλογής. Στο κάτω-κάτω, η ανυπαρξία πολιτικής δεν είναι και αυτή… μια πολιτική;

• ⁽⁹⁾ Το ἀρχαῖον ἑλληνικὸν ᾨδεῖον δεν προοριζόταν για τη διδασκαλία τής μουσικής, αλλά για μουσικές παραστάσεις, ωδικές ασκήσεις, μουσικοποιητικούς αγώνες, και τα τοιαῦτα. Τα ωδεία έμοιαζαν με τ’ αρχαιοελληνικά θέατρα, όμως ήταν σαφώς μικρότερα, κι επίσης στεγασμένα για καλύτερη ακουστική. Στην Αθήνα σώζεται το ᾨδεῖον Ἡρώδου τοῦ Ἀττικοῦ (ή Ἡρώδειον).

● Ο ξένος όρος κονσερβατόρια για τα σημερινά ωδεία είναι τὰ μάλα άμουσος, καθώς βέβαια μας παραπέμπει στον συντηρητισμό, την κηδεμονία, τα θερμοκήπια και τις… κονσέρβες!

Το ζήτημα είναι πολύ σοβαρό. Όποιο παιδί έχει κλίση στη μουσική, ασχέτως ερεθισμάτων, πηγαίνοντας στο ωδείο, δεν θα έχει δυνατότητα επιλογής: θα διδαχθεί αναγκαστικά μια ξένη μουσική γλώσσα: τη λόγια βορειοευρωπαϊκή. Έχουμε να κάνουμε με μιαν ακόμη περίπτωση πλύσης εγκεφάλου – όχι μόνον του ἐν λόγῳ παιδιού, μα και των μετέπειτα ακροατών του, αφού δεν γίνεται να “εκπαιδεύεις” τον κόσμο ν’ ακούει δυτική μουσική, χωρίς να “παράγεις” μουσικούς ειδικά εκπαιδευμένους για τον ρόλο αυτό, εμποδίζοντας, βεβαίως, τις διεργασίες γέννησης νέων παραδοσιακών οργανοπαικτών, κι εξωθώντας τους υπάρχοντες στο περιθώριο. Ήταν μια ακόμη “κομπίνα” των κυρίαρχων κύκλων, προκειμένου να ξεριζώσουν την ντόπια παραδοσιακή μουσική, ώστε να προκαλέσουν μετάλλαξη της συλλογικής συνείδησης του λαού.

Οι κυρίαρχοι κύκλοι επιχείρησαν να ξεριζώσουν την ντόπια
παράδοση, για να μεταλλάξουν τη συλλογική συνείδηση του λαού.
Όσοι αντιστάθηκαν ήταν συντηρητικοί, και όχι προοδευτικοί…

Αν σκεφτούμε όλες αυτές τις απόπειρες, τις συνεχείς επιθέσεις ενάντια σε κάθε είδος ντόπιας μουσικής αφότου ιδρύθηκε το νεοελληνικό κράτος, είναι θαύμα που η παράδοση επιβίωσε!⁽¹⁰⁾ Και αν υπήρξε εφτάψυχη, αυτό βέβαια οφείλεται στις βαθιές της ρίζες – αλλά και σε μιαν ιδιαιτερότητα: κάποιοι αντιστάθηκαν στις επιθέσεις· ήταν, κυρίως, οι συντηρητικοί αντίπαλοι του κοσμοπολιτισμού (όπως ο Σίμων Καράς, επιχορηγούμενος, έστω, από το Ίδρυμα Ford), και όχι οι προοδευτικοί, όπως θα ήταν “πρέπον και φυσιολογικό”. Το γεγονός ότι στην Ελλάδα ήταν οι συντηρητικοί που έκαναν τα πιο πολλά για τη διαφύλαξη της μουσικής παράδοσης, δημιουργεί ακόμη μεγαλύτερη σύγχυση, συσκοτίζοντας τα ουσιαστικά προβλήματα.⁽¹¹⁾

• ⁽¹⁰⁾ Θαῦμα ἐπὶ θαύματος: Στα πρώτα μου άρθρα τού Μεσογείου παράπλου για την εφημερίδα Θεσσαλονίκη, ως προς την ανάγκη ίδρυσης ενός Ωδείου Μεσογείου στην πόλη, είχα γράψει πως θα ήμασταν υποχρεωμένοι να φέρουμε δασκάλους από τις χώρες όπου είναι ζωντανή ακόμη η παράδοση τροπικής μουσικής για να μεταλαμπαδεύσουν τις γνώσεις τους. Τελικά, η ίδια η ζωή με διέψευσε πανηγυρικά (και το καταχάρηκα!): σε χρόνο ντε-τε, ξεπετάχτηκε η νέα γενιά που διαθέτει όχι μόνον υπέροχους μουσικούς, αλλά και θεωρητικά καταρτισμένους – όπου υστερούσε η παλιά γενιά! Αυτή, φίλτατοι συνταξιδιώτες, είναι η μαγεία τού DNA!

• ⁽¹¹⁾ Θυμάμαι όταν ξεκίνησα τις εκπομπές Μεσογείου παράπλους: έπρεπε κάθε μέρα, επί μήνες – ίσως και ολόκληρο τον πρώτο χρόνο – να αποδεικνύω εμπράκτως την προοδευτικότητά μου, με τα σχόλια που έκανα. Ήταν σαν να έλεγα στους ακροατές: “Μπορεί ν’ ασχολούμαι με την παραδοσιακή μουσική, αλλά δεν είμαι καμιά… συντηρητικάντζα”! Τόσο πολύ ένιωθα την ανάγκη αυτήν τότε. Ο καθείς αντιλαμβάνεται την “ατμόσφαιρα της εποχής”…

Κάλαντα, του Νικηφόρου Λύτρα (1872)

Ζωντανή παράδοση ή φολκλόρ;

Οι συντηρητικοί νοιάζονται για τη συντήρηση της μουσικής στη μορφή που μας παραδόθηκε. Ενδιαφέρονται για τη συντήρηση του τύπου, ή των κλισέ, των τυπικών χαρακτηριστικών τής παράδοσης, βλέποντάς την απομονωμένη από την υπόλοιπη μεσογειακή, όπου υπάγεται. Είναι η χαρακτηριστική στάση των λαογράφων, εφόσον παραβλέπουν την ουσία. Γι’ αυτό, συγκεντρώνουν την προσοχή τους στη συλλογή τραγουδιών και σκοπών, όπως δουλεύτηκαν από τόσες γενιές οργανοπαικτών, ώσπου να τελειοποιηθούν, αδιαφορώντας για τις τυχόν προσωπικές δημιουργικές παρεμβάσεις των σημερινών λαϊκών καλλιτεχνών, αγνοώντας πως τέτοιες καινοτομίες – όσες εγκρίθηκαν από το λαϊκό αισθητήριο – ήταν που διαμόρφωσαν και τελειοποίησαν το δημοτικό τραγούδι. Απορρίπτουν, λοιπόν, όποια περαιτέρω προσπάθεια ως “απόπειρα νοθείας”, με το επιχείρημα ότι στην εποχή τού ατομικισμού, έχει πια παρέλθει ἀνεπιστρεπτὶ η εποχή τής συλλογικής επεξεργασίας τής μουσικής.

Η άποψη αυτή μπορεί να ευσταθεί. Αδιαφορεί, όμως, για το γεγονός ότι τα τραγούδια, που τόσο θαυμάζουμε, τα δημιούργησαν και τα τελειοποίησαν όχι γενικά οι λαοί, μα οι μουσικοί τους, ως εκφραστές τής κοινωνίας, ή κάποιων στρωμάτων της. Οι συνθέτες-στιχουργοί, δηλαδή, ήταν κάποια ταλαντούχα άτομα, όχι η κοινωνία ἐν γένει. Κι επιπλέον, δεν έχουμε κανένα δικαίωμα να ρίχνουμε στο πῦρ τὸ ἐξώτερον τα εισρέοντα νέα στοιχεία στη μουσική μας, καταδικάζοντάς την σε ακινησία – που ισοδυναμεί με θάνατο: τὰ πάντα ῥεῖ, που έλεγε και ο Ηράκλειτος – άρα, όσα δεν ῥεῖ, πεθαίνουν. Εννοείται πως δεν υπερθεματίζω υπέρ τής άκριτης αποδοχής όλων των νέων στοιχείων. Απλώς επισημαίνω τις συνέπειες της στείρας άρνησης: αποκόβοντας το νήμα τής συνέχειας, προσφέρουμε τις χειρότερες υπηρεσίες στην παράδοση. Έχουν την αφελή εντύπωση οι λαογράφοι μας πως, πίσω από το τείχος που ορθώνουν και ταμπουρώνονται, θα είναι τάχα ασφαλείς; Στην εποχή των διαδικτύων, συμπεριφέρονται δίκην στρουθοκαμήλου!

Τρίο με δίαυλο (διπλό αυλό), κύμβαλα (ζίλια) και τύμπανον (νταϊρέ): ψηφιδωτό στην Πομπηία.

Τα λαϊκά τραγούδια τα δημιούργησαν και τελειοποίησαν όχι οι
λαοί, ή η κοινωνία ἐν γένει, μα κάποιοι ταλαντούχοι μουσικοί, ως εκφραστές τής κοινωνίας, ή κάποιων στρωμάτων της… Μόνον
η γνώση τής παράδοσης θα επιτρέψει περαιτέρω ανάπτυξή της.

Δεν υπάρχει αντίρρηση, πως ύστερα από την εφεύρεση του φωνογράφου, και ιδιαίτερα, από την στιγμή που οι δισκογραφικές εταιρίες ανέλαβαν επίσης το πλασάρισμα του προϊόντος τους, ο ρόλος τού λαού συρρικνώθηκε σε αυτόν του παθητικού δέκτη-ακροατή. Πάει, λοιπόν, το περίφημο λαϊκό αισθητήριο! Στην εποχή τής επώνυμης δημιουργίας, μόνον η βαθιά γνώση τής παράδοσης θα επιτρέψει την περαιτέρω ανάπτυξή της στις νέες συνθήκες, που είναι και το ζητούμενο, αντί να χρησιμεύει ως couleur locale. Σίγουρα, η ανάπτυξη αυτή δεν μπορεί να έρθει με αναβιώσεις τύπου “νεοδημοτικού”, ή “νεορεμπέτικου”, που καθιστούν ανυπόληπτη όλη την παραφιλολογία περί “ριζών”, εξαιτίας, ακριβώς, της προσκόλλησης των πρωταγωνιστών τους στο παρελθόν – αν όχι στο χρήμα…

Δημοκρατία και τέχνη

● ΦΟΒΑΜΑΙ ΠΩΣ Η ΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΤΗΣ ΤΕΧΝΗΣ, αλλά και του πολιτισμού συνολικά, είναι ασύμβατη με την χυδαία εκδοχή τής “αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας”, που κυριαρχεί σήμερα. Στην αυθεντική δημοκρατία, οι πολίτες, ως πραγματικοί φορείς τής εξουσίας, ως “κυβερνῶντες καὶ κυβερνώμενοι ἐκ περιτροπῆς”, που έπρεπε να παίρνουν οι ίδιοι όλες τις κρίσιμες αποφάσεις, είτε στην Ἡλιαία, ή στην Ἐκκλησία τοῦ Δήμου, αποκτούσαν ἐκ τῶν πραγμάτων πολιτικό κριτήριο και υπευθυνότητα, που δεν έχουν οι σημερινοί “υπήκοοι”. Επιπλέον, η πόλις υποχρέωνε τους έχοντες (πλούτο) να χρηματοδοτούν τις δραματικές παραστάσεις, ενώ οι πολίτες όχι μόνο δεν πλήρωναν, αλλά πληρώνονταν (με τα θεωρικά) για να τις παρακολουθήσουν. Αν είσαι αρχαίος Ἀθηναῖος και, κατά τα Διονύσια, γίνεσαι δέκτης τής δραματικής τέχνης τού Αισχύλου, του Σοφοκλή, του Ευριπίδη, με την υψηλού επιπέδου ποίηση και μουσική τους, είναι επόμενο να διαθέτεις κουλτούρα, καλλιέργεια, που απέχει παρασάγγες από αυτήν που έχεις όντως σήμερα. (Βλέπε και το Χρονικό 4, Περί δημοκρατίας, όπου η “αντιπροσωπευτική δημοκρατία” ορίζεται ως ὀλιγαρχία).

Μπρούντζινη μάσκα με τον Διόνυσο γενειοφόρο και κερασφόρο (200 ΠΚΧ – 100 ΚΧ)

Δυστυχώς, η αυθεντική δημοκρατία υπήρξε μια ιστορική παρένθεση. Τι συνέβαινε πριν ή μετά; Οι τέχνες τότε καλλιεργούνταν υπό την αιγίδα τής άρχουσας τάξης. Οι βασιλιάδες ή πρίγκιπες στις Αυλές τους, αλλά και διάφοροι Μαικήνες (που όλοι τους ήταν καλλιεργημένοι, σε αντίθεση με τους υπηκόους τους, όπως και με τους αγροίκους πλουτοκράτες που έχουν σήμερα την εξουσία), φρόντιζαν τις τέχνες και τους καλλιτέχνες – αν δεν ήταν καλλιτέχνες και οι ίδιοι. Δυστυχώς, μ’ εξαίρεση το αρχαίο ελληνικό θαύμα, που υπήρξε δημιούργημα της άμεσης δημοκρατίας, όλες οι υπόλοιπες κλασικές μορφές τέχνης οφείλονται όχι μόνον στους πολύ μεγάλους καλλιτέχνες τής εποχής, αλλά και σ’ εκείνους τους εκμεταλλευτές και καταπιεστές που τότε τους στήριξαν… Σήμερα, οι ιθύνοντες αγροίκοι πλουτοκράτες κάνουν τα πάντα, ώστε οι υπήκοοί τους να είναι (ή να γίνουν) εξίσου αγροίκοι. Μόνον έτσι δεν θ’ αμφισβητηθεί η πλουτοκρατία τους… Και όσοι πλουτοκράτες αποφασίζουν να “το παίξουν” και πολιτικοί, επόμενο είναι να υπερψηφίζονται από το “πόπολο”.

Σύμφωνα με την εμποροκρατία τής εποχής, η ζήτηση καθορίζει τα πάντα: από τ’ απορρυπαντικά, ως και τα έργα τέχνης! Κι αν το “αγροίκο πόπολο” δεν αγοράζει έργα τέχνης; Τόσο το χειρότερο για τους καλλιτέχνες – που εξαρτώνται και πάλι από τους “έχοντες και κατέχοντες”: είτε κείνους τους ολίγους, με τις καλλιτεχνικές τους ευαισθησίες, ή τους πολλούς, που θέλουν να ικανοποιήσουν τη ματαιοδοξία τους, ή απλώς να “πουλήσουν μούρη”! Τι θα προτιμούσε σήμερα το ευρύ κοινό; Τους Bach, Mozart, και Beethoven; Τους Ravi Shankar, Parisā, και Munir Bashir; Ή τη σαβούρα που πλασάρεται για μουσική; Το ευτύχημα είναι ότι στην εποχή μας, η οικονομική βάση δεν αντικατοπτρίζεται ακριβώς στο εποικοδόμημα. Που πάει να πει πως, παράλληλα με την πλειονότητα που αγοράζει σκουπίδια, υπάρχει και μια ικανή μειονότητα, μ’ ευαισθησίες καλλιτεχνικές, αλλά και οικολογικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές, κ.ά. Το δυστύχημα είναι πως τα πάντα καθορίζονται από την άμπωτη και την παλίρροια – από τις κοινωνικές ή πολιτικές ισορροπίες. Στις τρέχουσες συνθήκες, ο λαός δεν είναι άμοιρος ευθυνών, επειδή εξαρτάται από αυτόν κάθε φορά πού γέρνει η πλάστιγγα. Ώσπου κάποτε η παλίρροια να γίνει διαρκής…⁽¹²⁾

• ⁽¹²⁾ Ξέρω, μιλώ ως αιθεροβάμων περί “διαρκούς παλίρροιας”, στην εποχή τού Διαδικτύου, όπου το “free downloading” κάνει θραύση… Σ’ εποχή που η συντριπτική πλειονότητα της νεολαίας θεωρεί πως η μουσική (πρέπει να) προσφέρεται “δωρεάν”, η Μουσική, ως τέχνη, έχει φορέσει το νεκρικό της σάβανο… Να κάνω, λοιπόν, την αυτοκριτική μου: στην εποχή των διαδικτύων, συμπεριφέρομαι κι εγώ δίκην στρουθοκαμήλου!

Επόμενο Χρονικό 13. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ Ή ΕΡΑΣΙΤΕΧΝΕΣ; ● “Μὴ Κακούργει τὴν Μουσικήν!” (Β) ● Αυτοδίδακτοι ή “Ωδειακοί”; ● Μικρασιατική Καταστροφή και Ρεμπέτικο ● Λογοκρισία Μουσικής ● Διένεξη για το Ρεμπέτικο ● Διασκέδαση και Ψυχαγωγία (B)

• >> Χρονικό 13. ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΕΣ Ή ΕΡΑΣΙΤΕΧΝΕΣ;
• << Χρονικό 11. “ΘΡΑΚΙΑ ΚΑΙ ΑΣΙΑΤΙΣ Η ΜΟΥΣΙΚΗ”

Αφιέρωση στον Βάκχο (Διόνυσο), του Lawrence Alma-Tadema