Voyage 5. A HYBRID’S HYBRIS…

Voyage 5. A HYBRID’S HYBRIS…

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ Περιήγηση 5η. ΥΒΡΙΔΙΩΝ ΥΒΡΙΣ…

● “Mosaic” of Andalusia ● Cultural “Crossroads” and “Purity” ● Natural
and Artificial Hybrids ● “Creative” Commercialization

by Michales Loukovikas

THE PARABLE OF FLAMENCO

THE CULTURAL “IMPORT” OF THE ORIENT may have far-reaching effects in a land of the Occident, as we have already seen happening in Spain, and especially in Andalusia: Phoenicians and Hellenes, Punics and Romans, Berbers and barbarians, Arabs and Moors, Jews and Gypsies (Roma), along, of course, with the local Iberians, who had been the result of other intermarriages, created a complex and diversified racial and cultural blend full of vitality and dynamism.

It goes without saying that Andalusia, Iberia as a whole, is not a unique case: there are similar ethno-cultural mosaics in each and every crossroad of space and time, of geography and history. If Iberia is the bridge between Europe and Africa, the Balkans and Asia Minor form an infinitely more important passage connecting the “old” world of Europe with the even “older” and “wiser” Asia. It is as clear as a sunny day, “brighter than the sun”, as the Greeks used to say, that a “passage” between Scandinavia and Greenland, e.g. Iceland, would be of interest to almost no-one – except the Vikings! It is the destiny of those areas where, among other things, the sun is anything but bright…

If Iberia is the bridge between Europe and Africa, the Balkans and
Asia Minor form an infinitely more important passage connecting
the “old” world of Europe with the even “older” and “wiser” Asia.

“The lack of racial purity has had crucially beneficial resonances” in such cultural crossroads, Bartók has already made clear. “A complete separation from foreign influences means stagnation: well assimilated foreign impulses offer possibilities of enrichment.” Yet, a positive process ends up as negative, and everyone is in a hurry to secure exclusive rights on common, undivided heritage. rebetiko e.g. is “authentically Hellenic, free from outside influence”; flamenco, too, is “purely and absolutely Andalusian”. If we had politicians talking, we would pay no attention; but we have musicologists, the “experts”. The flamencologist Donn Pohren, as an American, is not obsessed to see everything… pure as the driven snow:

“In their patriotic insistence on regional purity of expression I cannot help but think that these Andalusian musicologists have overlooked one thing: that Andalusia is a fabulous blend of races and cultures, and as such has only relatively recently developed a culture it can call its own. If they would only permit themselves to think of their blood mixture: Phoenician, Greek, Celtic, Roman, Vandal,^(a) Visigothic, Moorish, Negro (Negroes were first introduced into Spain as Moorish slaves and soldiers), Jewish, Syrian, Indian, and so forth. And as much as both sides might wish to deny the fact, there has certainly been a strong intermixing of gypsy and andaluz blood in Andalusia. There are few pure gypsies left in Andalusia, and as for pure andaluces; just what is a pure andaluz?” (Lives and Legends of Flamenco, A Biographical History, The Dance Introduction).

• ^(a) The Vandals: Andalusia’s “godfathers”, as it was initially called Vandalusia. Etymology is quite strange: it links – at least etymologically – a highly cultured land to vandalisms…

“There are few pure gypsies left in Andalusia, and as for pure
andaluces; just what is a pure andaluz?” (Donn Pohren)

Artistic creation at these crossroads of the Mediterranean is highly attractive – for the additional reason that during the last centuries it is strongly influenced by external factors: mainly by developments in northern Europe and across the Atlantic. However, the components of such hybrids, born through a natural process, are anything but stable: they may vary depending on the circumstances. The fragile equilibrium of these heterogeneous elements that imbues them with irresistible charm is sometimes in danger of being upset. Their advantage may well turn into a disadvantage.

We can see, therefore, that conditions similar to those which made these hybrids be born, can now wipe them out. When new political conditions emerge and frontiers are surpassed or redrawn, the situation changes most radically. Such a radical change has been the creation of the European Union, or of the so-called “global village” – as it was equally radical on Iberian scale centuries ago when the Castilians became dominant throughout the peninsula except Portugal, with the expulsion of the Moors, Arabs or Berbers, that brought about the end of Muslim rule in Iberia.

Alhambra, Granada: the Moors’ last stronghold in Andalusia

Flamenco began to take shape in those new circumstances, in the midst of the persecutions the Castilians unleashed against all non-Catholics, spearheaded by the odious “Holy” Inquisition. Thus, flamenco is only indirectly related to the Andalusian music that flourished during the preceding centuries on both sides of the Strait of Gibraltar, being restricted later just in the Maghreb: the two arts never coexisted.

This fact, however, does not seem to bother those who, either in search of their cultural identity (a romantic quest), or commercial gain (a cynical quest), try to create brand new hybrids, cloned or not, hoping that under the new “globalized” conditions they will be sustainable and – this is even more important – profitable. Unfortunately (or, rather, fortunately), viable hybrids are born in real life rather than in a test tube, bottom-up and not top-down, through a long coexistence of ordinary people from different ethnicities, not through some initiatives, noble or not, by individual artists, however distinguished and talented they are.

Viable hybrids are born in real life rather than in a test tube, bottom-up
and not top-down, through a long coexistence of ordinary people from
different ethnicities, not through some initiatives by individual artists…

Reunion: an Indian dancer accompanied by flamencos

According to their own genealogical trees, those “romantics” highlight either the Arabic or the Indian elements of flamenco, having related collaborations.^(b) There are, however, some… “realistically romantic” musicians suffused with “romantic realism”, whose work, although not commercial, lies on a firm and sound basis. Their aim is not to combine two different – albeit akin – genres with an eye to… sex or marriage (i.e. mating or pairing them), but merely to revive a once live tradition, such as the Andalusian, in Spain. The simplest and most reasonable quest is often the most marginal…

• ^(b) These collaborations are already bilateral. Anoushka Shankar e.g., playing with flamencos, is on the road that her father, Ravi, inaugurated working together with Yehudi Menuhin or the Beatles – a road which is no more one way to the Orient…

Whatever the case, the conditions favour such ventures: the Arab world is a next-door neighbour, and the revival of Arab-Spanish relations is a very positive perspective – both economically and politically. The Indies, on the other hand, appear not only distant but also exotic. Even if the political motive is absent, such collaborations satisfy the public’s thirst for exoticism. This is one of the reasons that such hybrids proliferate – and are… sold out! The aficionados may turn their backs on such projects and thus the musicians alienate themselves from their best allies, but this seems hardly to bother them. Perhaps because they no longer depend on aficionados; they depend on the venues and the companies distributing music and organizing concerts. Living under a “market economy”, it’s natural for them to have “market behaviour”. The corrupting money…

Anoushka Shankar with the flamenco guitarist Melón Jiménez

“Money, not afición,^(c) is today’s God, overwhelming both purity of expression and the flamenco way of life”,^(d) Pohren comments in the Foreword of his Lives and Legends of Flamenco. And in The Song Introduction, under the heading Creation, he explains:

• ^(c) Let’s consult Pohren’s Glossary: afición: enthusiasm; aficionado: fan, enthusiast; cantaor: male flamenco singer; cante: singing, song; copla: verse of a cante.

• ^(d) According to Pohren, flamenco’s “golden era” was the café cantante period, that Spanish “19th century café-bar with flamenco entertainment”. Such an establishment, as a term, corresponded to a café chantant, but essentially it was equivalent to an Oriental café aman. Café chantant: a French café, originally outdoors, especially between the 19th and 20th centuries, where small ensembles performed lighthearted, sometimes risqué, even bawdy, songs, but not particularly political, as opposed to the Cabaret tradition. This type of entertainment spread to the Orient, as well, with the music offered there being Occidental. Café aman: born in the Ottoman Empire in the 17th century , it took its name from a type of Oriental song performed there, namely amanés, a kind of long improvisational lament.

“In recent years there have been various attempts at creativity within the cante.^(c) One has been the movement to take flamenco back to its Arabic roots, the result being called Andalusí. Lole and Manuel started the movement when she began singing Moorish-sounding love songs to a bulerías beat. The result was interesting, but not considered flamenco by the serious aficionado.^(c) Along the same lines Juan el Lebrijano and his guitar accompanist got together with a group of Moorish musicians, including an excellent Moorish singer, Mohamed Chkara, and alternated coplas.^(c) The effect was much more Moorish than flamenco, exotic and catchy and a good seller of records… But el Lebrijano was tame compared to Enrique Morente, many of whose innovations were so unusual as to be nearly unrecognizable as flamenco. Some of Camarón de la Isla’s innovations carried more flamenco punch – others were based on crowd pleasing pop songs…

Monica Saucedo of Ensemble Español in Bolero

“I have tolerated El Turronero’s renditions of la caña and el polo to the accompaniment of a punk rock group and two sexy go-go girls.* I have witnessed La Bernarda de Utrera on stage in Madrid sing only cuplés por bulerías. This is truly sacrilege, for La Bernarda is capable of excellent, meaningful cante. I have watched such excellent flamenco dancers as El Güito and Merche Esmeralda merge flamenco with modern dancing to Emilio de Diego’s abstract guitar composition (taped) and the equally as abstract singing of a young cantaor.^(c) The guitar composition was interesting if overly repetitious, but the dancing was simply dull and might be crossed off as a not-so-dazzling experiment. What was really maddening is that Güito and Merche, two of the finest flamenco dancers, were each permitted to dance only one authentic flamenco dance during the entire show. More subtly distressing was a performance of Enrique de Melchor, son of the late, great Melchor de Marchena. Enrique, in an accompanying role, proceeded to prove to the audience that he is without doubt one of flamenco’s top guitar virtuosos; he was simply bubbling over with technique… In the process, of course, he completely overshadowed the singers he accompanied, which used to be a major sin for accompanists. Oddly enough, if the singers realized what was happening (they must have) they didn’t seem to mind, for Enrique is much in demand as an accompanist. Perhaps the singers are getting used to it… Lastly, there are the many groups who have incorporated a variety of instruments into their pseudo-flamenco efforts…”

Soledad Barrio

* Let’s consult The Encyclopedia of Flamenco in the first book of Pohren’s trilogy, The Art of Flamenco, to realize how grave Turronero’s sacrilege was:

“The caña and polo have become known as the most pure and ancient forms of flamenco still in existence… [They] say that they are the first outcroppings of gypsy cante. [Nevertheless], they are much too formal in structure, and greatly lacking in primitive emotion, signifying that they had a more literate background, very likely religious, probably the Gregorian chant…^(e)

• ^(e) Or even the Byzantine chant, as Felip Pedrell, Manuel de Falla, and Federico García Lorca told us in the previous Voyage, especially about siguiriya.

“Two early literary references to the caña cast light on its naming and pre-flamenco origin. The earliest was written by the Englishman Richard Ford in 1830. He wrote that the caña, ‘is actually the guannia, or Arabic song’… Another early writer, Estébanez Calderón, wrote in 1847 much the same information about the caña having derived its name from the ‘guannia’, which signifies ‘song’ in Arabic. He goes on to describe the singing of the caña in much the same way as Ford. What does this signify, if these gentlemen are correct? For one thing, that the name ‘caña’ came from ‘guannia’, and that before becoming flamenco it was an Arabic song. It follows that the polo had much the same birth. And something else, more important: that no doubt far more flamenco than theorists like to think had its origins in the Oriental music of Spain’s neighbors to the South.”

“Far more flamenco than theorists like to think had its origins in the
Oriental music of Spain’s neighbors to the South.” (Donn Pohren)

It is in such cases that those who consider a hybrid to be a bastard are justified. And it’s sad because, behind such characterizations and arguments, racist views perhaps underlie. Unfortunately, it is true: Although appealing with an irresistible charm, a hybrid may occasionally end up as ὕβρις–hybris (or hubris)…

• >> Voyage 6. THE CELEBRATED “TRICHORDON”
• << Voyage 4b. THE INDO-IBERIAN ARC | Duende

A Café Cantante in Seville (ca 1885-88)

Περιήγηση 5. ΥΒΡΙΔΙΩΝ ΥΒΡΙΣ…

Περιήγηση 5. ΥΒΡΙΔΙΩΝ ΥΒΡΙΣ…

/ENGLISH/ Voyage 5. A HYBRID’S HYBRIS…

● “Μωσαϊκό” Ανδαλουσίας ● Πολιτισμικά “Σταυροδρόμια” και “Καθαρότητα” ● Υβρίδια Φυσικά
και Τεχνητά ● “Δημιουργική” Εμπορευματοποίηση

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ FLAMENCO

ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ “ΦΟΡΤΙΟ” ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ δεν αποκλείεται να έχει πολύ σοβαρές επιπτώσεις σε μια χώρα τής Δύσης, όπως ήδη διαπιστώσαμε στην περίπτωση της Ισπανίας, και ιδίως της Ανδαλουσίας: Φοίνικες κι Έλληνες, Καρχηδόνιοι και Ρωμαίοι, βάρβαροι και Βέρβεροι, Άραβες και Μαύροι (Μαυριτάνοι, Μαυρούσιοι), εβραίοι και τσιγγάνοι (Ρομά), μαζί, φυσικά, με τους ντόπιους Ίβηρες, που υπήρξαν καρπός άλλων επιμιξιών, δημιούργησαν ένα πολυσύνθετο και ποικιλόμορφο χαρμάνι, φυλετικό και πολιτισμικό, γεμάτο ζωτικότητα και δυναμισμό.

Εξυπακούεται πως η Ανδαλουσία, η Ιβηρία στο σύνολό της, δεν αποτελεί κάτι το μοναδικό: ανάλογα εθνοπολιτισμικά “μωσαϊκά” παρατηρούνται σε όλα ανεξαιρέτως τα σταυροδρόμια χώρου και χρόνου, γεωγραφίας και ιστορίας. Αν η Ιβηρία είναι η γέφυρα Ευρώπης και Αφρικής, τα Βαλκάνια και η Μικρασία σχηματίζουν μιαν απείρως σπουδαιότερη δίοδο, που ενώνει τη γηραιά ήπειρο με την ακόμη “σοφότερη” Ασία. Είναι ηλίου φαεινότερον ότι ένα “πέρασμα” μεταξύ Σκανδιναβίας και Γροιλανδίας, λ.χ. η Ισλανδία, ελάχιστους θα ενδιέφερε – πλην των… Βίκινγκ. Το έχει η μοίρα αυτών των περιοχών όπου, εκτός των άλλων, ο ήλιος κάθε άλλο παρά φαεινός είναι…

Αν η Ιβηρία είναι η γέφυρα Ευρώπης και Αφρικής, τα Βαλκάνια
και η Μικρασία σχηματίζουν μιαν απείρως σπουδαιότερη δίοδο
που ενώνει τη “γηραιά” ήπειρο με την ακόμη “σοφότερη” Ασία.

“Η έλλειψη φυλετικής καθαρότητας” σε τέτοια πολιτισμικά σταυροδρόμια, “έχει καθοριστικής σημασίας ευεργετικές απηχήσεις”, μας είπε ήδη ο Bartók. “Η πλήρης απομόνωση από τις ξένες επιδράσεις σημαίνει στασιμότητα· οι καλά αφομοιωμένες ξένες επιρροές προσφέρουν τη δυνατότητα εμπλουτισμού”. Και όμως, το θετικό καταντά αρνητικό, και οι πάντες σπεύδουν να κατοχυρώσουν την αποκλειστικότητα σε κοινά, εξ αδιαιρέτου κληροδοτήματα. Το ρεμπέτικο λ.χ. είναι “ατόφια ελληνικό, απαλλαγμένo από έξωθεν επιρροές”· το flamenco εξίσου “πούρο και αυθεντικό, καθαρά ανδαλουσιανό”. Αν μιλούσανε πολιτικοί, θα τα προσπερνούσαμε. Όμως, τα λένε μουσικολόγοι: οι “ειδήμονες”. Σχολιάζει ο flamencoλόγος Donn Ε. Pohren – που, ως Αμερικάνος, δεν πάσχει από την μανία τής… καθαριότητας:

“Στην πατριωτική εμμονή τους περί τοπικής καθαρότητας έκφρασης, δεν μπορώ να μην σκεφτώ πως αυτοί οι Ανδαλουσιανοί μουσικολόγοι παρέβλεψαν κάτι: πως η Ανδαλουσία είναι ένα περιώνυμο κράμα φυλών και πολιτισμών και πως, ως τέτοια, μόλις σχετικά πρόσφατα ανέπτυξε κουλτούρα που μπορεί να ονομάζει δική της. Αν άφηναν έστω τον εαυτό τους να σκεφτεί το μίγμα τού αίματος στις φλέβες τους: αίμα Φοινίκων, Ελλήνων, Κελτών, Ρωμαίων, Βανδάλων,^(α) Βησιγότθων, Μαυρουσίων, νέγρων (μεταφέρθηκαν για πρώτη φορά στην Ισπανία ως δούλοι και στρατιώτες των Μαυρουσίων), εβραίων, Σύρων, Ινδών, κ.ο.κ. Και όσο κι αν και οι δυο πλευρές θα επιθυμούσαν να το αρνηθούν, η ανάμιξη αίματος στην Ανδαλουσία ανάμεσα σε τσιγγάνους και andaluces υπήρξε, οπωσδήποτε, εκτεταμένη. Ελάχιστοι καθαροί τσιγγάνοι έχουν απομείνει στην Ανδαλουσία. Και όσο για καθαρούς andaluces: αλήθεια, τι πάει να πει καθαρός andaluz;” (Βίοι και θρύλοι τού flamenco, Βιογραφική Ιστορία, από την Εισαγωγή στον χορό).

• ^(α) Οι “νονοί” τής Ανδαλουσίας, που αρχικά λεγόταν Βανδαλουσία. Πολύ παράξενο πράγμα η ετυμολογία: μια περιοχή με τόσο υψηλό πολιτισμό να συνδέεται – τουλάχιστον ετυμολογικά – με τους βανδαλισμούς…

“Ελάχιστοι καθαροί τσιγγάνοι έχουν απομείνει στην Ανδαλουσία. Και όσο
για καθαρούς andaluces: αλήθεια, τι πάει να πει καθαρός andaluz;”
(Donn Pohren)

Σε αυτά τα σταυροδρόμια τής Μεσογείου, η καλλιτεχνική δημιουργία είναι άκρως ελκυστική – και για τον επιπρόσθετο λόγο ότι τους τελευταίους αιώνες επηρεάζεται έντονα από εξωτερικούς παράγοντες: από τα τεκταινόμενα κυρίως στη βόρεια Ευρώπη, και πέραν του Ατλαντικού. Όμως, τα συστατικά στοιχεία αυτών των υβριδίων, που γεννήθηκαν με την φυσική διαδικασία, κάθε άλλο παρά σταθερά είναι: ποικίλλουν ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες. Η εύθραυστη ισορροπία των ετερόκλητων στοιχείων τους, που τους χαρίζει ακαταμάχητη γοητεία, κινδυνεύει ενίοτε ν’ ανατραπεί. Το πλεονέκτημά τους μπορεί κάλλιστα να μετατραπεί σε μειονέκτημα.

Βλέπουμε ότι συνθήκες ανάλογες μ’ εκείνες που γέννησαν αυτά τα υβρίδια, τώρα μπορεί να τα αφανίσουν. Η διαμόρφωση νέων πολιτικών δεδομένων, η υπέρβαση, ή και η μεταβολή των συνόρων, είναι από τις πιο ριζικές αλλαγές συνθηκών. Μια τέτοια ριζική μεταβολή είναι η δημιουργία τής Ευρωπαϊκής Ένωσης, ή του λεγόμενου “παγκόσμιου χωριού”, όπως ήταν τότε, σε ιβηρική κλίμακα, η επικράτηση των Καστιλιάνων σε όλη την χερσόνησο, εκτός από την Πορτογαλία, με την εκδίωξη των Μαυρουσίων, Βερβέρων και Αράβων, επιφέροντας το τέλος τής μουσουλμανικής κυριαρχίας στην Ιβηρία.

Η Αλάμπρα στην Γρανάδα: το τελευταίο προπύργιο των Μαυρουσίων στην Ανδαλουσία

Το flamenco άρχισε να διαμορφώνεται σ’ εκείνες τις νέες συνθήκες, εν μέσω των διώξεων που εξαπέλυσαν οι Καστιλιάνοι εναντίον των αλλοθρήσκων, όλων των μη καθολικών, μ’ αιχμή τού δόρατος τη μισητή Ιερή Εξέταση. Άρα, το flamenco έμμεση μόνον σχέση έχει με την αραβοανδαλουσιανή μουσική, που άνθησε κατά τους προηγούμενους αιώνες, κυρίως στην Ανδαλουσία, για να περιοριστεί μετά μόνον στην έκταση του Μαγρέμπ: οι μουσικές αυτές δεν συνυπήρξαν ποτέ.

Αυτό, πάντως, δεν φαίνεται να πτοεί εκείνους που, σε αναζήτηση είτε της πολιτισμικής τους ταυτότητας (η ρομαντική εκδοχή), ή του εμπορικού κέρδους (η κυνική εκδοχή), προσπαθούν να δημιουργήσουν νέα υβρίδια, κλωνοποιημένα ή μη, ελπίζοντας ότι στις νέες “παγκοσμιοποιημένες” συνθήκες θα είναι βιώσιμα και – προπαντός – “αξιοποιήσιμα”. Δυστυχώς (ή, μάλλον, ευτυχώς), τα βιώσιμα υβρίδια γεννιούνται στην πραγματική ζωή, και όχι στον δοκιμαστικό σωλήνα, από τα κάτω, και όχι από τα πάνω, με τη μακρά συμβίωση απλών ανθρώπων διαφόρων εθνοτήτων, και όχι με τις ευγενικές ή μη πρωτοβουλίες καλλιτεχνών μεμονωμένων, όσο διακεκριμένοι και ταλαντούχοι κι αν είναι.

Τα βιώσιμα υβρίδια γεννιούνται στην πραγματική ζωή, και όχι στον δοκιμαστικό σωλήνα, από τα κάτω, και όχι από τα πάνω, με τη μακρά συμβίωση των απλών ανθρώπων διαφόρων εθνοτήτων,
και όχι με πρωτοβουλίες μεμονωμένων καλλιτεχνών…

Αντάμωμα: Ινδή χορεύτρια συνοδεία flamencos

Οι παραπάνω “ρομαντικοί”, λοιπόν, ανάλογα με το γενεαλογικό τους δένδρο, προβάλλουν είτε τ’ αραβικά, ή τα ινδικά στοιχεία τού flamenco, έχοντας και ανάλογες συνεργασίες.^(β) Υπάρχουν, ωστόσο, και κάποιοι άλλοι… “ρεαλιστικά ρομαντικοί”, μα και “ρομαντικά ρεαλιστές” συνάμα, αφού η δουλειά τους, αν και μη εμπορική, διαθέτει σταθερές και στέρεες βάσεις. Σκοπός τους δεν είναι ο συνδυασμός δυο διαφορετικών – έστω, συγγενικών – ειδών, με σκοπό το… sex, ή τον γάμο (δηλαδή, τη συνεύρεση, ή τη συνένωσή τους), αλλ’ απλώς και μόνον η αναβίωση μιας πάλαι ποτέ υφιστάμενης παράδοσης στην Ισπανία, όπως η αραβοανδαλουσιανή. Το πιο απλό και λογικό είναι συχνά και το πιο περιθωριακό…

• ^(β) Οι συνεργασίες είναι πλέον αμφίπλευρες: η Anoushka Shankar λ.χ., συμπράττοντας με flamencos, πορεύεται στον δρόμο που χάραξε ο πατέρας της, Ravi, μαζί με τους Beatles και τον Yehudi Menuhin, και ο οποίος έχει πάψει να είναι μονόδρομος προς ανατολάς…

Εν πάση περιπτώσει, η συγκυρία ευνοεί όντως τέτοια εγχειρήματα: ο αραβικός κόσμος είναι εδώ δίπλα, γειτονικός, και η αναθέρμανση των αραβοϊσπανικών σχέσεων αποτελεί θετική προοπτική – ακόμη και από πολιτική άποψη. Οι Ινδίες, από την άλλη μεριά, φαντάζουν όχι μόνο μακρινές, αλλά κι εξωτικές. Και αν απουσιάζει το πολιτικό κίνητρο, ικανοποιείται η δίψα τού κόσμου για εξωτισμό. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που τα υβρίδια αυξάνονται και πληθύνονται – και… μοσχοπουλιούνται! Μπορεί οι φιλόμουσοι να γυρνούν την πλάτη τους σε τέτοια εγχειρήματα, κι έτσι ν’ αποξενώνονται οι μουσικοί από τους καλύτερους συμμάχους τους, αλλ’ αυτό ελάχιστα φαίνεται να τους απασχολεί. Ίσως γιατί δεν ζουν πια από τους φιλόμουσους. Τώρα ζουν από τα “μαγαζιά” και τις εταιρίες που συνδέονται με τη διακίνηση της μουσικής και τη διοργάνωση συναυλιών. Σε συνθήκες “αγοραίας οικονομίας”, επόμενο είναι να έχουν “αγοραία συμπεριφορά”. Το φθοροποιόν χρήμα…

Η Anoushka Shankar με τον flamenco κιθαρίστα Melón Jiménez

“Το χρήμα, όχι το μεράκι (afición), είναι ο Θεός των ημερών, εξαφανίζοντας τόσο το ήθος τής έκφρασης, όσο και τον τρόπο ζωής τού flamenco”,^(γ) σχολιάζει ο Pohren στον Πρόλογο της Βιογραφικής Ιστορίας του, Βίοι και θρύλοι τού flamenco. Και στην Εισαγωγή στο Τραγούδι, υπό τον τίτλο Δημιουργία, εξηγεί:

• ^(γ) Κατά τον Pohren, η “χρυσή εποχή” τού flamenco ήταν η εποχή τού café cantante, του ισπανικού “café-bar τού 19ου αιώνα για διασκέδαση με flamenco”. Το καφωδείο αυτό, ως όρος, αντιστοιχούσε στο café chantant, όμως επί της ουσίας ήταν πιο κοντά στο καφέ αμάν. Café chantant: γαλλικό café, αρχικά υπαίθριο, ιδίως στο μεταίχμιο του 19ου και 20ού αιώνα, όπου μικρά σχήματα έπαιζαν εύθυμα τραγούδια, αρκετές φορές στα όρια της “ευπρέπειας”, όμως όχι πολιτικοποιημένα, σε αντίθεση με τ’ άσματα που άκουγε κανείς σ’ ένα cabaret. Το είδος εξαπλώθηκε και στην Ανατολή, προσφέροντας δυτικότροπη διασκέδαση. Café aman: εμφανίστηκε στην Οθωμανική αυτοκρατορία τού 17ου αιώνα, παίρνοντας τ’ όνομά του από τον αμανέ, ένα είδος μακρόσυρτου αυτοσχεδιαστικού ανατολίτικου μοιρολογιού.

“Τα τελευταία χρόνια έγιναν διάφορες απόπειρες δημιουργίας στους κόλπους τού Cante. Μια από αυτές ήταν η προσπάθεια επιστροφής τού flamenco στις αραβικές του ρίζες, και αυτό που προέκυψε αποκλήθηκε Andalusí. Οι Lole και Manuel εγκαινίασαν το εγχείρημα αυτό, όταν η Lole άρχισε να τραγουδά ερωτικά τραγούδια μαυρούσιου ύφους στον ρυθμό των bulerías. Το αποτέλεσμα ήταν ενδιαφέρον, αλλά δεν θεωρήθηκε flamenco από τους σοβαρούς aficionados [λάτρεις τού flamenco]. Ακολουθώντας την ίδια πορεία, ο Juan el Lebrijano και ο κιθαρίστας συνοδείας του συνεργάστηκαν μ’ ένα συγκρότημα Μαυρουσίων μουσικών που περιλάμβανε κι έναν εξαιρετικό τραγουδιστή, τον Μοχάμεντ Τσκαρά, με τον οποίον ο Juan εναλλάσσονταν στα couplets [δίστιχα]. Ο ήχος ήταν πολύ περισσότερο μαυρούσιος, παρά flamenco, εξωτικός και ‘κολλητικός’, και οι δίσκοι μοσχοπουλιούνταν… Όμως, η περίπτωση του Lebrijano είναι ‘πταίσμα’ σε σύγκριση μ’ εκείνην του Enrique Morente, πολλές καινοτομίες τού οποίου ήταν τόσο ασυνήθιστες, ώστε μετά βίας μπορούσαν να θεωρηθούν flamenco. Όσο για τον Camarón de la Isla, κάποιες καινοτομίες του είχαν τον ‘τσαμπουκά’ τού flamenco – άλλες πάλι στηρίζονταν σε τραγούδια pop, που χαϊδεύουν τ’ αυτιά τού κοινού…

Η Monica Saucedo τού Ensemble Español στο Bolero

“Ανέχθηκα τις διασκευές τού Turronero στην caña και το polo υπό τη συνοδεία ενός συγκροτήματος punk rock και δυο sexy go-go girls.* Ήμουν παρών σε μια σκηνή τής Μαδρίτης όπου η Bernarda de Utrera τραγουδούσε αποκλειστικά και μόνον cuplés por bulerías [τραγουδάκια τού συρμού, στον ρυθμό των bulerías]. Αυτό είναι πραγματική ιεροσυλία, καθώς η Μπερνάρντα έχει τις δυνατότητες για εξαίρετο, ουσιαστικό cante. Είδα υπέροχους χορευτές flamenco, όπως ο Güito και η Merche Esmeralda ν’ ανακατεύουν το flamenco με τον σύγχρονο χορό, υπό τους ήχους μιας (ηχογραφημένης) αφηρημένης κιθαριστικής σύνθεσης του Emilio de Diego, και της εξίσου αφηρημένης φωνής ενός νεαρού cantaor. Η μεν κιθαριστική σύνθεση ήταν ενδιαφέρουσα, αν και υπερβολικά επαναλαμβανόμενη, ο δε χορός ήταν απλούστατα βαρετός, και θα μπορούσες να τον διαγράψεις ως έναν όχι και τόσο εκθαμβωτικό πειραματισμό. Το πραγματικά εξωφρενικό ήταν ότι ο Güito και η Merche, δυο από τους καλύτερους χορευτές τού flamenco, είχαν τη δυνατότητα να ερμηνεύσουν μόνον έναν αυθεντικό χορό flamenco σε μια ολόκληρη παράσταση. Πιο υποχθόνια οδυνηρή ήταν μια εμφάνιση του Enrique de Melchor, γιου τού αείμνηστου και σπουδαίου Melchor de Marchena. Ο Enrique, σε ρόλο συνοδευτικό, βάλθηκε ν’ αποδείξει στο κοινό πως είναι, χωρίς αμφιβολία, ένας από τους κορυφαίους δεξιοτέχνες τής κιθάρας flamenco: όντως, από τεχνική έσκιζε… Στην πορεία, βέβαια, επισκίασε πλήρως τους τραγουδιστές που συνόδευε, κάτι που αποτελούσε μεγάλο αμάρτημα των κιθαριστών συνοδείας. Περιέργως, αν οι τραγουδιστές συνειδητοποίησαν τι συνέβαινε (μάλλον το κατάλαβαν), δεν έδειξαν να ενοχλούνται, μια και ο Enrique έχει μεγάλη ζήτηση ως μουσικός συνοδείας. Ίσως οι τραγουδιστές να έχουν συνηθίσει στην κατάσταση αυτή… Είναι, τέλος, και τα ουκ ολίγα συγκροτήματα, που έχουν εντάξει ποικίλα όργανα στο ψευτο-flamenco τους…”

* Ας συμβουλευτούμε την Εγκυκλοπαίδεια του flamenco, που επιμελήθηκε ο Pohren στο πρώτο βιβλίο τής τριλογίας του, The Art of Flamenco (Η τέχνη τού flamenco), έτσι ώστε να συνειδητοποιήσουμε τον βαθμό ιεροσυλίας τού Turronero:

“Η caña και το polo θεωρούνται οι αυθεντικότερες και αρχαιότερες σωζόμενες μορφές τού flamenco… Λένε πως είναι οι πρώτοι βλαστοί τού τσιγγάνικου cante… Έχουν [όμως] υπέρ το δέον τυποποιημένη διάρθρωση και τους λείπει υπερβολικά η πρωτόγονη συγκίνηση, που πάει να πει… πως η καταγωγή τους είναι μάλλον λόγια, κατά πάσα πιθανότητα θρησκευτική, ενδεχομένως το γρηγοριανό μέλος…^(δ)

• ^(δ) Ή και το βυζαντινό μέλος, όπως είπαν οι Felipe Pedrell, Manuel de Falla και Federico García Lorca στην Περιήγηση 4α, αναφερόμενοι ιδίως στη siguiriya.

Soledad Barrio

“Δυο από τις πρώιμες φιλολογικές αναφορές στην caña ρίχνουν φως στην ονομασία και την προέλευσή της. Η παλαιότερη γράφτηκε από τον Άγγλο Richard Ford το 1830. Έγραψε πως ‘στην πραγματικότητα, η caña είναι η guannia, είναι δηλαδή αραβικό τραγούδι’… Ένας άλλος παλιός συγγραφέας, ο Estébanez Calderón, κατέγραψε το 1847 πάνω-κάτω τις ίδιες πληροφορίες για την caña, πως τ’ όνομά της προέρχεται από την ‘guannia’, που σημαίνει ‘τραγούδι’ στ’ αραβικά. Ακολούθως περιέγραψε το τραγούδισμα της caña με τον ίδιο περίπου τρόπο όπως και ο Ford. Τι συμπέρασμα βγαίνει, αν οι εν λόγω συγγραφείς έχουν δίκαιο; Κατ’ αρχάς, πως η ονομασία ‘caña’ κατάγεται από την ‘guannia’ και ότι πριν να γίνει flamenco ήταν αραβικό τραγούδι. Εξυπακούεται ότι το polo είχε πάνω-κάτω την ίδια καταγωγή. Και κάτι άλλο, πιο σημαντικό: πως αναμφίβολα πολύ περισσότερο flamenco απ’ όσο θα ήθελαν να νομίζουν αρκετοί θεωρητικοί κατάγεται από την ανατολίτικη μουσική των νοτίων γειτόνων τής Ισπανίας.”

“Πολύ περισσότερο flamenco απ’ όσο θα ήθελαν να νομίζουν
αρκετοί θεωρητικοί κατάγεται από την ανατολίτικη μουσική
των νοτίων γειτόνων τής Ισπανίας.” (Donn Pohren)

Εδώ είναι που δικαιώνονται πλήρως όσοι αποδίδουν στο υβρίδιο την έννοια του νόθου, του μπάσταρδου. Και είναι λυπηρό γιατί, πίσω από τέτοιου είδους χαρακτηρισμούς κι επιχειρηματολογίες, είναι ενδεχόμενο να υποκρύπτονται ρατσιστικές απόψεις. Όμως, δυστυχώς, είναι γεγονός: ο υβριδισμός, αν και ασκεί ακαταμάχητη γοητεία, καταντά ενίοτε υβριστικός, και το υβρίδιο γίνεται ύβρις…

• >> Περιήγηση 6η. TΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟΝ ΤΡΙΧΟΡΔΟΝ
• << Περιήγηση 4β. TΟ ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ | Duende

Café cantante στη Σεβίλλη, περί το 1885-88