Φάντο

All posts tagged Φάντο

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ | Δίαυλοι (Χρονικό)

Posted by michales loukovikas on 2020/07/11

Posted in: Reflections on our work. Tagged: Amélia Muge, Ana Dias, António José Martins, António Quintino, ARCHiPELAGOS, Armando Soares, Bulería, Cantiga de amigo, Catarina Anacleto, Catarina Moura, Cramol, Cristiana Serejo, Eπτατονική κλίμακα, Fernando Lopes-Graça, Fernando Pessoa, Festival Músicas do Mundo, Filipe Raposo, Friedrich Hölderlin, Hélia Correia, Heavy metal, Άρης Αλεξάνδρου, Έρως, Έφοροι, Όμηρος, Αρχιπέλαγος, Αργοναύτες, Αγορά, Αζόρες, Αθήνα, Αιγαίο πέλαγος, Αλεξάνδρεια, Αντιστροφή, Αντιγόνη, Ανδρέας Καρακότας, Βραβείο Καμόες, Βίγο, Βασίλης Τσιτσάνης, Βαλκάνια, Βιολέτα Πάρα, Γιώργος Ανδρέου, Γιώργος Μητσάκης, Δημήτρης Μυστακίδης, Δημοκρατία, Διατονική κλίμακα, Ερεσός, Εσπερίδες, Ευριπίδης, Ελένη, Ζωναράδικος, Ζοζέ Σαραμάγκου, Ηράκλειες στήλες, Ησίοδος, Ηλύσια Πεδία, Θράκη, Θωμάς Νάτσης, Θανάσης Τσιπινάκης, Θεσσαλονίκη, Ιωνία, Ιάσονας, Ιθάκη, Κυριάκος Γκουβέντας, Κώστας Χανής, Κάψιμο βιβλίων, Κατολοφύρομαι, Κανάρια, Κιβώτιο, Κορυφαίος, Κορνήλιος Καστοριάδης, Κοσμάς Παπαδόπουλος, Λαοί της Θάλασσας, Λισαβόνα, Λουίς δε Καμόες, Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, Μaria José Muge, Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Μάνος Χατζιδάκις, Μήδεια, Μίκης Θεοδωράκης, Μαδέρα, Μακαρονησία, Μετατροπία, Μιχάλης Λουκοβίκας, Νέυ, Νήσοι Μακάρων, Νησιά Αιγαίου, Νιόβη Μπένου, Νικάλ, Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων, Ορέστης, Ουτοπία, Ουγκαρίτ, Οδυσσέας, Οδύσσεια, Πράσινο Ακρωτήρι, Πόλις, Πένθιμο εμβατήριο, Πίτερ Παν, Παρθενώνας, Παν, Παναγιώτης Τούντας, Περίπλους, Περικλής, Πηνελόπη, Πορτογαλική κιθάρα, Πορτογαλοφωνία, Ρεμπέτικο, Ροσαλία δε Κάστρο, Στράβων, Στροφή, Στάσιμο, Στενό του Γιβραλτάρ, Σαπφώ, Σεζάρια Έβορα, Τρανσυλβανία, Τόμας Μορ, Τα Παιδιά που Χάθηκαν, Τζέιμς Μάθιου Μπάρι, Φρήντριχ Χαίλντερλιν, Φάντο, Φερνάντο Πεσσόα, Φιλέλληνες, Φλαμένκο, Φλογέρα με ράμφος, Χρωματικό γένος, Χρήστος Μέγας, Χώρα του Ποτέ, Χάρης Λαμπράκης, Χορός, Χουρρίτες, Χουρριτικοί ύμνοι, Ωκεανός, João de Deus, José Gomes Ferreira, José Manuel David, José Martins, José Niza, José Salgueiro, José Saramago, Ludwig van Beethoven, Maria Graciete Besse, Maria Monda, Mariana Abrunheiro, Martin Codax, Paló, Pedro Casaes, Pink Floyd, Ricardo Parreira, Rita Maria, Rosalía de Castro, Rui Vaz, Segue-me à Capela, Sines, Sofia Adriana Portugal, Sofia Vitória, Sopa de Pedra, Susana Quaresma, Tânia Cardoso, Teresa Campos, Tinker Bell, Violeta Parra. Leave a comment

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ | Δίαυλοι (Χρονικό)

Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας

ARCHiPELAGOS | Passagens (Passages)

/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS | Passages (Chronicle)
/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS | Passagens (Crónica)

Μες στου Αιγαίου τα νησιά | – πρόβαλλε να ιδείς! –
αγγέλοι φτερουγίζουν | τριαντάφυλλα σκορπίζουν…

Μιχάλης Λουκοβίκας

I. REVISITANDO O ARQUIPÉLAGO | ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ
1. O arquipélago | Το αρχιπέλαγος
(α. Ανθοφορεί η Ιωνία; / β. Πού είναι η Αθήνα;)
2. Κατολοφύρομαι (Ὀρέστης) | É tão profunda a dor (Orestes)

Η Hélia Correia είναι στην καρδιά μας· μα και στην καρδιά τού Αρχιπελάγους μας! Η μεγαλύτερη ενότητά μας βασίζεται κυρίως στο μεγάλο της ποίημα, Η τρίτη αθλιότητα, που το αρχίζει επικαλούμενη τον Friedrich Hölderlin (από το ποίημά του Άρτος και Οίνος: Άραγε τι χρησιμεύουν οι ποιητές μας στης ένδειας τις εποχές;). Μιμούμενοι το παράδειγμά της, επιλέξαμε ως αφετηρία το ποίημά του, Το αρχιπέλαγος. Και όταν η Amélia Muge πήγε να επισκεφθεί την ηλικιωμένη της μητέρα στη βόρεια Πορτογαλία, την έπεισε να απαγγείλουν μαζί κάποια αποσπάσματα του ποιήματος, ενώ ο José Martins τούς ηχογράφησε. Καλό υλικό να ξεκινήσει κανείς… Τώρα που το σκέφτομαι, ήταν κρίμα, νομίζω, που η κόρη τής Αμέλιας, η Cristiana, δεν συμμετείχε επίσης: θα είχαμε έτσι τρεις γενιές να απαγγέλλουν μαζί!

Το αρχιπέλαγος, μας υπενθύμισε ο Hölderlin, ήταν αρχικά το Αιγαίο πέλαγος και τα νησιά του. Έπρεπε λοιπόν να ξεκινήσουμε με αιγαιοπελαγίτικη μουσική. Πιστεύω πως δεν θα μπορούσαμε να βρούμε καλύτερη μελωδία για εισαγωγή από το πανέμορφο παραδοσιακό που την πρώτη του στροφή μπορείτε να διαβάσετε παραπάνω. Όμως, νιώσαμε πως κάποιο πορτογαλικό άρωμα ήταν απαραίτητο. Έτσι, δίπλα στο βιολί τού Κυριάκου Γκουβέντα προσθέσαμε την πορτογαλική κιθάρα τού Ricardo Parreira. Έξοχος συνδυασμός!

Έπειτα έπρεπε να λύσουμε το πρόβλημα της θάλασσας. Στην αρχή έβαλα θαλασσινούς ήχους (κύματα, γλάρους, κλπ.), όμως η Αμέλια διαφώνησε: Υπερβολικά ρεαλιστικό, είπε. Και τότε της ήρθε μια υπέροχη ιδέα: Τι λέτε για φωνές αντί για κύματα; Ο José κι εγώ απαντήσαμε ἐν χορῷ: Ναι!! Αυτά λοιπόν τα χορωδιακά κύματα, σχεδιασμένα από τον José, και τραγουδισμένα από τους Maria Monda, Cramol και Teresa Campos, μου δώσανε την αίσθηση πως δεν είναι μόνον κύματα της θάλασσας· είναι κι εκείνοι οι αγγέλοι που στο Αιγαίο φτερουγίζουν και τριαντάφυλλα σκορπίζουν…

Ευριπίδης

Αυτό ήταν το πρώτο, φωτεινό, ρόδινο απόσπασμα τού ποιήματος: Ανθοφορεί η Ιωνία; Στο δεύτερο, το σκοτεινό και μελαγχολικό – Πού είναι η Αθήνα; – διασκεύασα μια παλαιότερη σύνθεσή μου (από Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, σε ποίηση Άρη Αλεξάνδρου) για ν’ ανοίξει ο δρόμος προς τον Εὐριπίδη και την τραγωδία του, Ὀρέστης. Το στάσιμον Κατολοφύρομαι αποδίδεται στ’ αρχαία ελληνικά από τον χορό, που απαρτίζουν η Αμέλια, ο Ανδρέας Καρακότας, ο Μάνος Αχαλινωτόπουλος, κι εγώ ως κορυφαίος, με εισαγωγή τού Χάρη Λαμπράκη στο νέυ και την φλογέρα με ράμφος. (Σχετικά με τον Ευριπίδη και τον Ορέστη, σας παραπέμπουμε στην Αρχιπαιδεία, στο eBook που συνοδεύει το CD, όπου υπάρχει πλήθος πληροφοριών σχετικά με το Αρχιπέλαγός μας. Πολλές από αυτές τις πληροφορίες μπορείτε να τις βρείτε κι εδώ, στο ιστολόγιό μας, ακολουθώντας τούς συνδέσμους που βλέπετε στους τίτλους τής κάθε ενότητας).

1. Friedrich Hölderlin (Der Archipelagus, 1800-1801: αποσπάσματα που απέδωσε στα πορτογαλικά η Amélia Muge) | α. Παραδοσιακό Αιγαίου / β. Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, A. J. Martins
2. Εὐριπίδης (Ὀρέστης, 408 ΠΚΕ: σπαράγματα: στροφή–αντιστροφή) | Προσαρμογή-Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

II. CANTOS DA ARGILA | ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΑΠΟ ΠΗΛΟ
3. Embalar meninos, acordar adultos | Νανουρίζοντας παιδιά, αφυπνίζοντας μεγάλους
11. Μάγισσα Θάλασσα (Νέοι Λαοί τής θάλασσας) | Mar feiticeiro (Novos Ρovos do mar)

Ύμνος Χουρριτών στη Νικάλ, Ουγκαρίτ (13ος αι. ΠΚΧ)

Με το σκάφος τού χωροχρόνου πήγαμε πίσω μια χιλιετία, από την Αθήνα τού 408 ΠΚΕ στην Ουγκαρίτ τής Συρίας γύρω στο 1400, ακούγοντας έναν Χουρριτικό ύμνο.⁽²⁾ Να πω την αλήθεια, μετά από τον Ευριπίδη, δεν ενθουσιάστηκα ιδιαίτερα. Όμως η Αμέλια έμεινε με ανοιχτό το στόμα από την ομοιότητά του μ’ έναν πορτογαλικό αντιφασιστικό ύμνο: το Acordai! (Ξυπνήστε!) των José Gomes Ferreira και Fernando Lopes-Graça. Η καρδιά μου η ανατολίτικη, πάλι, συγκινήθηκε από κάποιες ερμηνείες τού χουρριτικού ύμνου στο χρωματικό γένος. Το πρόβλημα ήταν πως οι ἐν λόγῳ ερμηνείες απομακρύνονταν από το Acordai. Γι’ αυτό αποφασίσαμε να έχουμε τον ύμνο σε δυο παραλλαγές, ως διατονικό νανούρισμα κοντά στο Acordai, και ως διατονικό-χρωματικό μοιρολόι για την τραγωδία των προσφύγων.

Η γυναίκα που κλαίει (μαλλον σπουδή για την Guernica), του Pablo Picasso (1937)

Σοκαρίστηκα τόσο όταν είδα στην ακτή ένα νήπιο που πνίγηκε καθώς η οικογένειά του προσπαθούσε να περάσει από την Τουρκία στην Ελλάδα. Οι στίχοι μου αρχίζουν με την φράση ενός άλλου πρόσφυγα στο Μαρόκο, που δεν μπορούσε να διασχίσει το Στενό τού Γιβραλτάρ και να πάει στην Ισπανία: Όποτε κοιτώ θάλασσα, δάκρυα δεν βαστώ… Ο φίλος μου, ο Ανδρέας Καρακότας, ερμήνευσε ωραία το τραγούδι υπό την… τηλε-διεύθυνσή μου: εγώ στη Λισαβόνα, εκείνος Θεσσαλονίκη! Η Ana Dias με την άρπα της δημιούργησε εδώ, όπως και στην Ουτοπία των Νησιών τής Φαντασίας, την κατάλληλη υπόκρουση.

3. Amélia Muge / José Gomes Ferreira (απόσπασμα Acordai!) | Αρχαίος ύμνος Χουρριτών (σπάραγμα) / Fernando Lopes-Graça (απόσπασμα Acordai!) | Προσαρμογή: A. Muge. Eνορχήστρωση: A. J. Martins
11. Μιχάλης Λουκοβίκας | Αρχαίος ύμνος Χουρριτών (σπάραγμα) | Προσαρμογή- Eνορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

III. MACARONÉSIA | ΜΑΚΑΡΟΝΗΣΙΑ (Μακάρων νῆσοι: Ilhas Afortunadas)
4. Ali no meio do mar | Εκεί μεσοπέλαγα
5. Dança do trigo | Χορός τού σταριού
6. Um gingado lamento | Παλλόμενο μοιρολόι

Cesária Évora

Μακαρονησία: τέσσερα αρχιπελάγη τού βόρειου Ατλαντικού. Πρόκειται για τις Αζόρες και τη Μαδέρα, που ανήκουν στην Πορτογαλία, τα Κανάρια, που είναι τμήμα τής Ισπανίας, και το Πράσινο Ακρωτήρι. Το όνομα προέρχεται από τον ελληνικό όρο Μακάρων Νῆσοι που χρησιμοποιούσαν οι γεωγράφοι αναφερόμενοι στα παραδείσια νησιά δυτικά των Ηρακλείων Στηλών (Στενό Γιβραλτάρ). Κατά τον Ησίοδο, ήταν ο επίγειος παράδεισος, τόπος των ηρώων, τα Ηλύσια πεδία. Τα τοποθετούσαν στο δυτικό πέρας τής γης, κοντά στον ποταμό Ωκεανό που, κατά τους αρχαίους, έρεε πέριξ τής γης. Ο Στράβων τα ταύτιζε με τα νησιά των Εσπερίδων.

Το Παλλόμενο μοιρολόι τής Αμέλιας, αφιερωμένο στη Cesária Évora, έχει επίσης κάτι το μαγικό: το αγάπησα από την πρώτη στιγμή. Τώρα, ως το finale μιας… μακαρονησιακής saga, είναι ακόμη πιο ωραίο! Στην ενότητα αυτή τραγουδά η Αμέλια (που, στον Χορό τού σταριού, έχει παρέα την Rita Maria να αποδίδει το καστιλιάνικο μέρος), ενώ συνοδεύουν στα φωνητικά οι Maria Monda κι εγώ.

4. Παραδοσιακά Καναρίων & Αζορών, Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, A. Muge
5. Παραδοσιακό Καναρίων, Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, A. Muge
6. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, A. J. Martins

IV. PENAS DE AMOR O QUE SÃO? | ἜΡΟΣ, ΓΛΥΚΥΠΙΚΡΟΝ ὌΡΠΕΤΟΝ
7. A tentação | Ο πειρασμός
8. Δέδυκε ἀ σελάννα (Έδυσε η σελήνη) | Lua desceu, mergulhou
(α. Δέδυκε ἀ σελάννα / β. Δίχα τὰ νοήματα / γ. Ἔρος)

ΣΑΠΦΩ ΕΡΕΣΙΑ, ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνικής
προτομής 5ου αι. ΠΚΧ

Ο πειρασμός, γραμμένος από την Ἣλια (Hélia Correia), είναι για μένα ένα από τα ωραιότερα τραγούδια τής Αμέλιας. Της είπα πολλές φορές πως είναι κρίμα που δεν υπάρχει σε κανένα από τα άλμπουμ της. Ἰδού, λοιπόν! Και με πολύ καλή παρέα: την Σαπφώ.

Χάρη στην Αμέλια που την σκέφτηκε, έψαξα πολύ, διαβάζοντας σαπφική ποίηση, και τελικά συνδύασα τρία σπαράγματα για να συνθέσω:(*) Δέδυκε ἀ σελάννα, Δίχα τὰ νοήματα, και Ἔρος. Επιπλέον, έπεισα την Αμέλια ότι μπορεί να τραγουδήσει και στ’ αρχαία ελληνικά (κάτι που η ίδια περιέγραψε ως… άλμα στην άβυσσο)! Σε αυτό της το “άλμα” την συνοδεύουν οι Rita Maria, Catarina Anacleto και Maria Monda.

(*) Αν και τα ποιήματά της ήταν πασίγνωστα και τόσο αγαπητά στην αρχαιότητα, ό,τι μας μένει είναι μάλλον σπαράγματα, πρωτίστως επειδή το ήθος της δεν ήταν της αρεσκείας των ιθυνόντων τής Χριστιανικής Εκκλησίας στον Μεσαίωνα, που είχαν τη μανία να καίνε βιβλία, κι έριχναν τις ανθολογίες της στην πυρά…

7. Hélia Correia | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
8. Sappho (στ’ αρχαία ελληνικά – και στα πορτογαλικά σε απόδοση Amélia Muge) | Μιχάλης Λουκοβίκας | Προσαρμογή-Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

V. CANSAÇO DE SER | Η ΚΟΠΩΣΗ ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ
9. Sono de ser | Ο ύπνος τού είναι
10. The Hours | Οι ώρες

Fernando Pessoa

Μια ενότητα αφιερωμένη στον Fernando Pessoa. Ο ύπνος τού είναι περιλαμβάνεται επίσης στα αγαπημένα μου τραγούδια τής Αμέλιας, που καταθέτει εδώ μιαν από εκείνες τις σπάνιες ερμηνείες, συνοδευόμενη υπέροχα από τον Filipe Raposo.

Οι ώρες, ένα από τα Αγγλικά ποιήματα του Pessoa, είναι άλλη μια ξεχωριστή στιγμή. Το συνέθεσα για τη Sofia Vitória και το CD της, Echoes. Χαίρομαι που τελικά δεν το περιέλαβε κι έτσι είναι εδώ με τη δική μου… heavy metal ενορχήστρωση, ενισχυμένη περαιτέρω από το βιμπράφωνο του Κώστα Χανή και το κόντρα μπάσο τού António Quintino! Η Αμέλια κι εγώ συγχρονίσαμε τις φωνές μας, και τα κορίτσια (Maria Monda) συντονίστηκαν μαζί μας ἐν χορῷ.

Η Αμέλια διασκέδασε με τον τρόπο που συνέθεσα αυτό το τραγούδι, ενώ έκανα τη βόλτα μου στη γειτονιά, με τις Ώρες να μην ξεκολλούν από το μυαλό μου. Θυμήθηκα το Time των Pink Floyd και τα ξυπνητήρια να χτυπούν στο ξεκίνημά του, και θέλησα ν’ αρχίσω κι εγώ με ρολόγια να μετρούν ανελέητα με το τικ-τακ τους τα δευτερόλεπτα, τα λεπτά, τις Ώρες… Προσάρμοσα τον βηματισμό μου σε αυτόν τον γρήγορο ρυθμό μουρμουρίζοντας τα λόγια τού Fernando και, αἴφνης, η γραμμή τού μπάσου έκανε την εμφάνισή της! Επαναλάμβανα συνεχώς αυτήν την γραμμή, καθώς δεν είχα μαζί μου τίποτα για να την καταγράψω, μήπως και την ξεχάσω μέχρι να φτάσω σπίτι. Σε αυτό το διάστημα, ο Fernando μού έκανε δώρο και τη βασική μελωδική γραμμή! Δούλεψα για Ώρες δίχως σταματημό, μέχρι να τελειώσω ως και την ενορχήστρωση. Χωρίς να… χρονοτριβήσω διόλου, έστειλα πανευτυχής τις Ώρες στην Αμέλια…

9. Fernando Pessoa | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
10. Fernando Pessoa | Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

VI. NA TAVERNA DO PORTO | Η ΤΑΒΕΡΝΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ
12. Versos quaisquer (Pedidos com instância) | Στιχοπλοκαὶ τινές (Επίμονα αιτήματα)
13. Ο Νικόλας ο ψαράς | Nicolas, o pescador

Η ενότητα του… fadoμπέτικου (όρος που επινόησε η Αμέλια). Το τραγούδι της, σε στυλ fado corrido, είναι μελοποίηση σατιρικού ποιήματος του João de Deus, ενός από τους κορυφαίους Πορτογάλους ποιητές τού 19ου αιώνα. Η εισαγωγή που παίζει ο Κυριάκος Γκουβέντας έχει βόρειο βαλκανικό άρωμα επειδή το ποίημα αναφέρεται αρχικά στην Τρανσυλβανία.

Γιώργος Μητσάκης (Α) και Βασίλης Τσιτσάνης (Δ)

Ο τραγικός Νικόλας ο ψαράς είναι το αποτέλεσμα της συνεργασίας δυο μεγάλων δημιουργών τού ρεμπέτικου: του Βασίλη Τσιτσάνη, που συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση του σύγχρονου ρεμπέτικου (ανοίγοντας τον δρόμο σε μεγάλους συνθέτες, όπως οι Μάνος Χατζιδάκις και Μίκης Θεοδωράκης), και του Γιώργου Μητσάκη, εξαίρετου συνθέτη και στιχουργού πολλών τραγουδιών, που ως μπουζουξής ήταν γνωστός με το προσωνύμιο ο μάστορας.

Με μεγάλη συγκίνηση (μ’ έπιασαν τα κλάματα τραγουδώντας στο studio· η Αμέλια και ο ηχολήπτης, Χρήστος Μέγας, νόμισαν πως γελούσα…), περιγράφω την τραγική φιγούρα τής μαυροφορεμένης μάνας που, αν κι έχουν περάσει μήνες, στέκεται ακόμη στο ακρογιάλι περιμένοντας τον γιο της, τον Νικόλα, να γυρίσει, αφού κανείς δεν έχει το κουράγιο να της πει πως πνίγηκε… Το τραγούδι συγκίνησε πολύ και τους Πορτογάλους. Μου είπαν για μαυροφορεμένες γυναίκες που στέκονται ακόμα στο ακρογιάλι κοιτώντας με άδειο βλέμμα την θάλασσα…

12. João de Deus | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins
13. Γιώργος Μητσάκης | Βασίλης Τσιτσάνης | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

VII. ILHAS IMAGINÁRIAS | ΝΗΣΙΑ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
14. Uma ilha, Utopia | Ένα νησί, η Ουτοπία
15. Penélope de Ítaca | Η Πηνελόπη τής Ιθάκης
16. Meninos perdidos | Τα παιδιά που χάθηκαν

Ο Οδυσσέας στους Φαίακες, του Jean Broc. Ο ήρωας δείχνει την φυσική του ἀρετή, νικώντας στην ρίψη τού δίσκου, μετά από πρόκληση Φαίακος αθλητή. Πολύ πριν από τον Πλάτωνα, ο Όμηρος πρώτος περιγράφει την Ουτοπία, ή και την Ατλαντίδα, που ονομάζει Σχερία, ή Φαιακία.

Η γοητεία τής φαντασίας και του μύθου. Μου αρέσει που μουσικά τελειώνει στην Θράκη, όπου γεννήθηκα, μ’ έναν… θρυλικό ζωναράδικο χορό, που αποδίδουν οι Αμέλια και Maria Monda, με τους Μάνο Αχαλινωτόπουλο και Χάρη Λαμπράκη στο κλαρίνο και το νέυ. Προηγουμένως, όμως, ταξιδεύουμε στην Ουτοπία τού Thomas More (με την Αμέλια να θυμάται το άδειο Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου), στην Ιθάκη τής Πηνελόπης και του Οδυσσέα, ώσπου προσαράζουμε στην Χώρα τού Ποτέ, του J. M. Barrie. Αν και δεν βρίσκουμε τον Peter Pan ή την Tinker Bell, συναντούμε μιαν απίθανη τσακαλοπαρέα: είναι Τα παιδιά που χάθηκαν.

VIII. EM TEMPO DE INDIGÊNCIA | ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΝΔΕΙΑΣ
17. Sem Deuses | Χωρίς θεούς
18. Nós | Εμείς
19. Feitiço (Experimentos) | Ξόρκι (Πειραματισμοί)
20. As ilhas do Egeu | Τα νησιά τού Αιγαίου
21. A ruína da Grécia | Ο χαμός τής Ελλάδας
22. Falamos de sombras (Democracia) | Μιλάμε για ίσκιους (Δημοκρατία)
23. Um início | Μια αρχή

Η ενότητα της Ἣλιας, με τα ποιήματα Η τρίτη αθλιότητα και Αγανάκτηση (τα Εμείς και Ξόρκι είναι από την Αγανάκτηση· τα υπόλοιπα από την Αθλιότητα). Όπως είπα, η Ἣλια ξεκινά παραπέμποντας στον Hölderlin: Άραγε τι χρησιμεύουν οι ποιητές μας στης ένδειας τις εποχές; Εμμέσως τον μνημονεύει αρκετές φορές, ιδίως όταν μιλά για την Αθήνα, καθώς το ποίημά της είναι αφιερωμένο στην Ελλάδα.(*) Κολακεύτηκα βλέποντας τον Παρθενώνα στο εξώφυλλο· η Αμέλια έμεινε άναυδη διαβάζοντάς το. Αποφασίσαμε πως αυτή θα ήταν η κύρια ενότητά μας.

(*) Όπως είπα μιλώντας για τον Περίπλου, την προηγούμενη δουλειά μας, η Hélia Correia είναι μια ενθουσιώδης ελληνίστρια και φιλλέλλην, που ανέπλασε ελληνικούς μύθους από την σκοπιά ηρωίδων, όπως η Αντιγόνη, η Ελένη, και η Μήδεια. Στο πολυσήμαντο ποίημά της, Η τρίτη αθλιότητα, αλλά και στην Αγανάκτηση, που έχει αφιερώσει στην Ελλάδα, αναφέρεται στους Αργοναύτες τού Ιάσονα, στην αρχαία Αγορά των ελληνικών πόλεων, στην Ομήρου Οδύσσεια, στα Νησιά τού Αιγαίου και τον Χαμό τής Ελλάδας, στους αρχαίους θεούς, τον Πάνα και την Αλεξάνδρεια, στον Περικλή και τη δημοκρατία. Όταν της απονεμήθηκε το Βραβείο Camões (2015), η σπουδαιότερη λογοτεχνική διάκριση στον πορτογαλόφωνο κόσμο, το αφιέρωσε στην Ελλάδα, όπου γεννήθηκε η ποίηση, χωρίς την οποία δεν θα είμαστε τίποτε και δεν θα είχαμε τίποτε, όπως είπε στην ομιλία της, κλείνοντας με την αναφώνηση: Ζήτω η Ελλάδα! Είναι, λοιπόν, δυο φορές κρίμα που κανείς εδώ δεν ενδιαφέρεται για την έκδοση της Τρίτης αθλιότητας στην Ελλάδα. Αυτό πια είναι μια… τέταρτη αθλιότητα από την πλευρά μας!

Η παραπομπή στον Hölderlin στo ξεκίνημα (Χωρίς θεούς) ακούγεται και πάλι στα Νησιά τού Αιγαίου, σ’ ένα εντελώς διαφορετικό ηχητικό περιβάλλον. Εδώ, μετά από πολλές δοκιμές, χρησιμοποίησα ως πρότυπο την εισαγωγή στην Ηχώ, μια σύνθεση του Μάνου Αχαλινωτόπουλου, αναπτύσσοντάς την περαιτέρω ως έναν ελεύθερο αυτοσχεδιασμό. Καθώς ο Μάνος είναι στην παρέα μας, μπόρεσα να επεξεργαστώ την ιδέα μαζί του. Αυτοσχεδίασαν επίσης ο Χάρης Λαμπράκης, η Αμέλια και ο Κυριάκος Γκουβέντας. Τι καλά που η Ἣλια απήγγειλε κιόλας την ποίησή της!

Ο φιλέλληνας ποιητής Friedrich Hölderlin, από την Johanna Ebertz (1979)

Ο χαμός τής Ελλάδας και Εμείς είναι τα δίδυμα τραγούδια τής ενότητας (τα δυο παραπάνω ποιήματα της Ἣλιας είναι επίσης δίδυμα!). Θυμάμαι πως άκουγα μέσα μου τη μελωδία τού Χαμού τής Ελλάδας από την πρώτη κιόλας στιγμή που διάβασα “Nós, os ateus, nós, os monoteístas,” (Εμείς, οι αθέοι, οι μονοθεϊστές)… Αλλάζοντας τον ρυθμό από πεντάσημο σε εξάσημο, την αναπροσάρμοσα σύμφωνα με τους στίχους τού Εμείς.

Ομολογώ πως ως τότε γνώριζα τον Hölderlin μόνον ως όνομα. Θέλοντας να μάθω περισσότερα στην Wikipedia, είδα την κάρτα με τα βασικά του στοιχεία: “Γέννηση – 20 Μαρτίου…” (Για δες, σκέφτηκα, ίδια μέρα με μένα!) “… 1770” (Ώπα! Ίδια χρονιά με τον Ludwig!!) Αμέσως σκέφτηκα κάτι… θεοπάλαβο. Χμ! Ενδιαφέρον: Τρίτη αθλιότητα… Τρίτη Συμφωνία! Για να δούμε… Να πω την αλήθεια, δεν περίμενα και πολλά. Άρχισα να σιγοτραγουδώ την Αθλιότητα με τη μελωδία τού Πένθιμου εμβατηρίου τού Beethoven, στη Δεύτερη κίνηση της Ηρωικής. Άρχισα με το 25ο μέρος τού ποιήματος, “Ναι, μιλάμε για ίσκιους…” καθώς μου φάνηκε πως ταιριάζει περισσότερο. Έμεινα κατάπληκτος! Όμως η μελωδία δεν είχε τελειώσει. Τώρα ας πάμε πίσω στο 23ο μέρος, “Αυτή είναι η τρίτη αθλιότητα…” Έμεινα εμβρόντητος!! Λίγο ακόμη και τελειώνουμε το πρώτο μέρος τού Εμβατηρίου, σκέφτηκα. Αυτό το λίγο ακόμη βρέθηκε στο 32ο μέρος τής Αθλιότητας: “Οι πλατείες είναι οι αγορές τού τότε…” Το πιο φανταστικό απ’ όλα: η μελωδία τού Ludwig τέλειωσε με “το άκουσμα της φλογερής λέξης τής δημοκρατίας” τής Ἣλιας – απίστευτο!!! ΘΑΥΜΑ!..

Έψαξα να βρω την παρτιτούρα τού Beethoven. Είχα διασκευάσει από μνήμης την ίδια μελωδία σε προηγούμενη δουλειά μου (Το χρυσάφι τ’ ουρανού). Όμως αυτήν την φορά ήθελα ακρίβεια. Δούλεψα σχολαστικά πάνω στην παρτιτούρα του, δίνοντας τις μελωδικές του γραμμές σε άλλα όργανα, χωρίς να παραλείψω τίποτε (ελπίζω). Το τελικό crash test ήρθε όταν παρουσίασα την θεότρελη ιδέα μου στην Αμέλια. Καθώς δεν μιλώ πορτογαλικά, κατάλαβα πως διάφορες λέξεις ή φράσεις ήταν αταίριαστες, όχι καλά προσαρμοσμένες στη μουσική. Η βοήθειά της σε αυτόν τον τομέα ήταν καθοριστική. Κι έπειτα ήταν η σειρά μου να την πείσω πως δεν ήθελα κάποια οπερατική φωνή, θα μου ήταν απεχθής μια τέτοια φωνή, και ίσως ακόμη και ο Ludwig θα ενοχλούνταν – γιατί, άλλωστε, έγραψε Sotto voce κάτω από τον τίτλο; Ἐν ὀλίγοις, ήθελα τη δική της φωνή. Ὅπερ καὶ ἐγένετο! Είμαι πολύ περήφανος για το αποτέλεσμα – κι ας ενοχληθούν κάποιοι πουρίστες…

Μπορώ εδώ να πω ό,τι είπα και για τον Ευριπίδη: ελπίζω, αν μας ακούσει ο Ludwig, να χαμογελάσει και να χειροκροτήσει με επιδοκιμασία – κι άσε τούς πουρίστες να εξαπολύουν μύδρους! Συμμετέχουν εδώ, μεταξύ άλλων, στα φωνητικά οι Maria Monda, Rui Vaz, José Manuel David και Pedro Casaes, ο Filipe Raposo στο πιάνο, καθώς και ο φίλος Κοσμάς Παπαδόπουλος με το κλαρινέτο του.

Τι να συνθέσει κανείς μετά από μια τέτοια μουσική; Η Αμέλια, υποθέτω, ούτε που το σκέφτηκε – και καλά έκανε· παρουσιάζοντας μιαν απέριττη, υπέροχη μελωδία για το finale (Μια αρχή), ώστε στάθηκε δίπλα στον Ludwig ως ίση! Θεωρώ αυτήν τη σύνθεσή της ως την καλύτερη στο Αρχιπέλαγός μας.

17. Hélia Correia | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. Muge, A. J. Martins, Μ. Λουκοβίκας
18. Hélia Correia | Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
19. Hélia Correia (A. Muge) | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, F. Raposo
20. Hélia Correia | Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Amélia Muge | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
Ελεύθερος αυτοσχεδιασμός: Χ. Λαμπράκης, Μ. Αχαλινωτόπουλος, A. Muge, Κ. Γκουβέντας
21. Hélia Correia | Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
22. Hélia Correia | Ludwig van Beethoven (Τρίτη Συμφωνία, Ηρωική, 1804, Δεύτερη κίνηση, πρώτο μέρος: Marcia funebre, Adagio assai, Sotto voce) | Προσαρμογή-Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
23. Hélia Correia | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, F. Raposo

IX. JÁ SE DÃO AS VOLTAS TODAS | ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΚΑΙ ΝΟΣΤΟΣ
24. Νοσταλγία: Το παράπονο του μετανάστη | Nostalgia: A queixa do imigrante
25. Nostalgia: Cantar de emigração | Νοσταλγία: Τραγουδώντας την ξενιτιά
(α. Sodade / β. Run-Run se fue pa’l norte / γ. Cantar de emigração / δ. Το παράπονο του μετανάστη)
26. Alegria | Ευθυμία (Αλεγρία)

Rosalía de Castro (Α) και Violeta Parra (Δ)

Η ενότητά μας για την Ξενιτιά και τον Νόστο. Υιοθετώντας διάφορες ιδέες τής Αμέλιας, συνδύασα ένα ρεμπέτικο του Βασίλη Τσιτσάνη (γνωστό και με τον τίτλο Σαν απόκληρος γυρίζω), με τα Run-Run se fue pa´l norte, της Βιολέτας Parra, Cantar de emigração, της Ροζαλίας de Castro και του José Niza, και Sodade, του Αρμάνδου Soares. Η Αμέλια, ακούγοντάς με να τραγουδώ αυτό το ρεμπέτικο, μου έστειλε μια διασκευή της που μου θύμισε fado, κι ενσωματώθηκε ως οργανικό μέρος. Είμαι πανευτυχής καθώς έχουμε εδώ εκπροσώπους και των τεσσάρων γυναικείων χορωδιών που επέλεξε η Αμέλια για το εγχείρημα De Viva Voz (συγκινήθηκα τόσο σ’ εκείνη τη συναυλία!): οι Cramol (σε απαρτία), Maria Monda, Catarina Moura των Segue-me à Capela, και Teresa Campos των Sopa de Pedra, συν τους Rita, Rui, David και Pedro, Paló και Mariana Abrunheiro, Amélia κι εμένα – που ξεκινώ αυτήν την περιπέτεια “Σαν απόκληρος”…

José Saramago,
του Carlos Botelho

Η ενότητα καταλήγει σε μια προσαρμογή τής Αμέλιας, όπου η Alegria τού José Saramago συνυπάρχει με μιαν ωραία μελωδία τού φίλου μας, Γιώργου Ανδρέου, που διευθύνει εδώ την Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων τής Πάτρας.⁽⁶⁾

24. Βασίλης Τσιτσάνης | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
25. α. Armando Soares (διασκευή Μ. Λουκοβίκα) / β. Violeta Parra / γ. Rosalía de Castro (απόδοση στα πορτογαλικά: J. Niza) | José Niza / δ. Βασίλης Τσιτσάνης (διασκευή A. Muge) | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, A. Muge
26. José Saramago | Γιώργος Ανδρέου | Προσαρμογή: A. Muge, A. J. Martins. Ενορχήστρωση: Γ. Ανδρέου

X. O QUE AS ONDAS CONTAM | ΜΥΘΟΙ ΤΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ
27. Κύματα μύρια τού πελάγου | Ondas do mar de Vigo
28. Contas do mar (Bulería de Sines) | Μύθοι των κυμάτων (Bulería τού Sines)

Έξω καρδιά, της Penny Warden

Η τελευταία μας ενότητα αρχίζει με μιαν άλλη διασκευή τής Αμέλιας, όπου “παντρεύει” μια Cantiga de amigo τού Martín Codax, μ’ ένα σμυρναίικο ρεμπέτικο του Παναγιώτη Τούντα, που αποδίδουμε και στις δυο γλώσσες. Δούλευα τότε πάνω στα τραγούδια τού Τούντα, στα Πορτραίτα Γυναικών τού Ρεμπέτικου, που τα φιλοτέχνησε με την εξαίρετή του Τέχνη τής Μετατροπίας, ενημερώνοντας σχετικά την Αμέλια· κι εκείνη μ’ ευχαρίστησε, στέλνοντάς μου ευχές για τα γενέθλιά μου, με αυτήν την ωραία διασκευή.

Το finale είναι μια ιδιόμορφη Bulería που συνέθεσα στο Sines το 2012. Είχαμε πάει εκεί για να κανονίσουμε σχετικά με την εμφάνισή μας στο Festival Músicas do Mundo, παρουσιάζοντας τον Περίπλου. Σε κείνη τη συναυλία παίξαμε και την Bulería στην αρχική της μορφή. Αυτό που άλλαξε από τότε είναι το εμβόλιμο τραγούδι: το τωρινό είναι πιο κατάλληλο για bulerías αφού έχει και ισπανικό άρωμα – γι’ αυτό το θεωρώ πανιβηρικό, συνδυάζοντας την πορτογαλική κιθάρα τού Ricardo Parreira με την κιθάρα flamenco τού Θωμά Νάτση. Ερμηνεύεται υπέροχα από την Catarina Moura και την Teresa Campos, μαζί με τους Maria Monda και Αμέλια, κι ἐν τέλει, μια παιδική χορωδία. Όπως εύστοχα παρατήρησε η Maria Graciete Besse, αναλύοντας το Αρχιπέλαγος:

“Ο δίσκος αρχίζει με μια φωνή σοφίας που απαγγέλει τους στίχους τού Hölderlin (η μητέρα τής Αμέλιας, στα 98 της) και τελειώνει με μια παιδική χορωδία, διαγράφοντας ένα δρομολόγιο που προεκτείνεται στο μέλλον.”

Καλή ακρόαση!

27. Martín Codax (και σε ελληνική απόδοση του Μιχάλη Λουκοβίκα) | Παναγιώτης Τούντας | Διασκευή: A. Muge. Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
Cantiga de amigo ενός σπουδαίου μεσαιωνικού Γαλικιανού βάρδου με μια μελωδία τού κορυφαίου συνθέτη τού σμυρναίικου ρεμπέτικου
28. Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας, πορτογαλικό παραδοσιακό | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, A. Muge

Οκτώβρης 2017

● Δες επίσης: ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ | Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις | Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για το ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ | Η MARIA GRACIETE BESSE για το ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ | Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις (Χρονικό)

Posted by michales loukovikas on 2020/06/27

Posted in: Reflections on our work. Tagged: Amélia Muge, André Maia, António Quintino, Catarina Anacleto, Cristina Benedita, Eduardo Salgueiro, Filipe Raposo, Francisco & Sofia Van Epps, Hélia Correia, Άρης Αλεξάνδρου, Ήπειρος, Ύβρις, Αθήνα, Αθήναιος, Αλγκάρβ, Αντικρυστός, Βαλκάνια, Βιολέτα Πάρα, Γαλικία, Γιώργος Ανδρέου, Γκιμαράες, Δελφικοί ύμνοι, Δημήτρης Μυστακίδης, Επίγραμμα, Επιτάφιος του Σείκιλου, Ερινύες, Ειρήνη Μπακαλοπούλου, Ελένη Τσαλιγοπούλου, Ζωή Τηγανούρια, Ζεϊμπέκικο, Ιωάννης Χαλκιάς, Ιθάκη, Κρήτη, Κυριάκος Γκουβέντας, Κωνσταντίνος Καβάφης, Κώστας Θεοδώρου, Κλαρίνο, Λισαβόνα, Μπουζούκι, Μόρνα, Μάχη των Θερμοπυλών, Μάγκας, Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Μαγικός Αυλός, Μεσομήδης, Μιχάλης Λουκοβίκας, Μικρά Ασία, Νέμεσις, Ο κύβος ερρίφθη, Ούτι, Οικονομική ύφεση 1929, Πράσινο Ακρωτήρι, Παναγιώτης Τούντας, Περίπλους, Πεντατονική κλίμακα, Πορτογαλική κιθάρα, Ρεμπέτικο, Ρος Ντέιλι, Συρτός, Σείκιλος, Σιμωνίδης, Ταξίμι, Τεκές, Φάντο, Φερνάντο Πεσσόα, Χάρης Λαμπράκης, José Barros, José Manuel David, José Martins, José Salgueiro, Margarida Guerreiro, Mariana Abrunheiro, Natália Correia, Ney, Ostinato, Outra Voz, Pedro Pinhal, Ricardo Parreira, Rui Vaz, Teresa Muge, Ziad Rajab. Leave a comment

ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ | Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις (Χρονικό)

Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας

(PERIPLUS | Deambulações luso-gregas / Luso-Hellenic Wanderings)

/ENGLISH/ PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings (Chronicle)
/PORTUGUÊS/ PERIPLUS | Deambulações luso-gregas (Crónica)

Ο Περίπλους δεν είναι καμιά κρουαζιέρα. Είναι η προσπάθεια να οικοδομηθούν διαπολιτισμικές γέφυρες και να διερευνηθεί το παρελθόν χάριν του μέλλοντος.
Ο Περίπλους συνεχίζεται… (Μιχάλης Λουκοβίκας)

A. DAS AUSÊNCIAS | ΑΠΟΥΣΙΕΣ
1. Uma pena que me coube | Ένας καημός που μού ’λαχε
2. Όσο βαρούν τα σίδερα | Pesado como ferro

PERIPLUS | Deambulações luso-gregas:
η πορτογαλική έκδοση του Περίπλου

Αποπλέοντας από την “Γη των Απόντων”, η “Κυρά τής Λισαβόνας” μάς τραγουδά μια σύνθεση της Amélia Muge, ένα πορτογαλικό τραγούδι αφιερωμένο στην Ελλάδα, μια χώρα απούσα, δικαζόμενη ερήμην, ένας τόπος που νοσταλγείς όλο και πιο πολύ, όσο περισσότερο συνδέεσαι μαζί του. Είναι ένας “Καημός των Απουσιών”, παρόμοιος με τον πόνο μιας χήρας, που είναι “Βαρύς σαν σίδερο”. Ως προς τη μουσική, το ταξίδι μας ξεκινά με “χαρακτηριστικό” πορτογαλικό ήχο – αν και αναδύεται ένα ηχόχρωμα “παράξενο”: το κλαρίνο που παίζει ο Μάνος Αχαλινωτόπουλος, με την ιδιόμορφη, παραδοσιακή τεχνική των λαϊκών μουσικών Βαλκανίων και Μικρασίας, παράλληλα με την πορτογαλική κιθάρα τού Ricardo Parreira. ● Ο Μάνος, που ηχογράφησε στην Αθήνα, αυτοσχεδίασε δυο φορές ακούγοντας το τραγούδι, κι εγώ επέλεξα τελικά να επεξεργαστώ ξεχωριστά και τα δύο ηχογραφήματα.

Οι “Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις” γίνονται προφανέστατες στο επόμενο κρητικό τραγούδι με τις έντονες μικρασιάτικες επιρροές. Στην περίοδο της έρευνάς μας, όταν ανταλλάσσαμε παραδοσιακό υλικό, το έστειλα στην Αμέλια ως ένα εξαιρετικό δείγμα κρητικού αστικού τραγουδιού. Είναι εκπληκτικό το τι επακολούθησε: η απάντησή της ήταν ένα… mp3, όπου ερμήνευε αυτό το τραγούδι με τον τρόπο που το “κατανόησε”, προσαρμόζοντας στίχους και μουσική στα πορτογαλικά ως δυτικό μεσαιωνικό άσμα. Έμεινα άναυδος! Ήταν σαν να με άκουσε να τραγουδώ το “Όσο βαρούν τα σίδερα” σε κάποια μεσαιωνική βασιλική αυλή, κι έπειτα, γυρνώντας σπίτι της, δοκίμασε να το ερμηνεύσει και η ίδια. Στην ουσία, όμως, ό,τι τραγούδησε ήταν ό,τι αποκόμισε από το τραγούδι αυτό, δημιουργώντας παραλλαγή. Να πώς αναπτύχθηκε κυρίως η μουσική επί χιλιετίες, ώσπου άρχισε να εκδίδεται (σε παρτιτούρες ή δίσκους γραμμοφώνου). Να γιατί ενορχήστρωσα το τραγούδι διατηρώντας και τις δυο παραλλαγές.

1. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
2. Παραδοσιακό, παραλλαγή Κρήτης | Απόδοση στα πορτογαλικά & διασκευή ως παλαιό δυτικό τραγούδι: A. Muge. Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας

B. DOS CAMINHOS | ΔΡΟΜΟΙ
3. Caminhos de seda | Δρόμοι τού μεταξιού
4. Caminhos pentatónicos africanos | Δρόμοι αφρικάνικοι πεντατονικοί
5. Caminhos pentatónicos epiróticos | Δρόμοι ηπειρώτικοι πεντατονικοί (Ξενιτεμένο μου πουλί)

Όταν η Αμέλια συνέθεσε αυτό το τραγούδι που μοιάζει με morna, μου έριξε το γάντι: “Τώρα πήγαινέ το από το Πράσινο Ακρωτήρι στην Ελλάδα!” Το κλειδί για τον δρόμο που έπρεπε ν’ ακολουθήσω υπήρχε στην απάντησή μου: “Μα πώς μπορώ να το πάω στην Ελλάδα; Ανάμεσά τους υπάρχει ολόκληρη Αφρική!” Τότε φυσικά σκέφτηκα την πεντατονική κλίμακα που χαρακτηρίζει ἐν πολλοῖς τόσο την αφρικανική όσο και την ηπειρώτικη μουσική. Ὁ κύβος ἐρρίφθη! Άλλωστε, είχα και τον Χάρη Λαμπράκη για να μου δώσει χεῖρα βοηθείας – με τον δικό του “μαγικό αυλό” (νέυ) ἀνὰ χεῖρας…

Παραφράζοντας μερικές φράσεις τής Αμέλιας, από τους στίχους και τη μουσική, ως αφετηρία, η δουλειά μου στους “Δρόμους πεντατονικούς” ήταν ορθολογική μάλλον, παρά απόρροια έμπνευσης, με βάση έναν δεκάσημο ρυθμό, φωνητικά, και κυκλικές μελωδικές γραμμές, που όλα λειτούργησαν άψογα.

Φτάνοντας στην Ελλάδα, θέλησα να συνδυάσω το ίδιο ηχόχρωμα μ’ ένα ηπειρώτικο τραγούδι τής ξενιτιάς, “Ξενιτεμένο μου πουλί”, που έχει τετράσημο ρυθμό. Επιπλέον, ζήτησα από τον Μάνο Αχαλινωτόπουλο, που είναι όχι μόνον εξαίρετος κλαρινίστας, αλλά και υπέροχος τραγουδιστής, να ερμηνεύσει το τραγούδι, χαρίζοντάς του την ιδιαίτερη παραδοσιακή του χροιά.

3. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
4. Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας & A. Muge
5. Παραδοσιακό, παραλλαγή Ηπείρου | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας

Γ. DOS CANTOS | ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ
6. Φαίνου | Deixa brilhar / Ἐπιτάφιος | Epitáfio
7. Canto em periplus | Τραγούδι τού περίπλου

Η Αμέλια έχει παλιά φιλία με την Hélia Correia, μελοποιώντας στίχους της ήδη από τη δεκαετία τού ‘90 – ένα εξαίρετο παράδειγμα είναι το “A tentação (Ο πειρασμός)”. Εγώ γνώρισα την Hélia ενώ δουλεύαμε πάνω στον Περίπλου. Αφού συζητήσαμε για την αρχαία Ελλάδα, καθώς είναι ελληνίστρια, μα και φιλέλληνας, η κουβέντα γύρισε γύρω από τη δουλειά μας και τότε της είπα: “Ξέρεις, Hélia, στον Περίπλου έχουμε και τον Επιτάφιο του Σείκιλου.” Η εντελώς απροσδόκητη απάντησή της με άφησε με ανοιχτό το στόμα. Χωρίς να πει λέξη, άρχισε να τραγουδά στα αρχαία ελληνικά: “Ὅσον ζῇς φαίνου, | μηδὲν ὅλως σὺ λυποῦ· | πρὸς ὀλίγον ἔστι τὸ ζῆν· | τὸ τέλος ὁ χρόνος ἀπαιτεῖ.” Ήταν όντως μια απάντηση που θα περίμενα ν’ ακούσω από μόλις έναν στους χίλιους Έλληνες μουσικούς: οι υπόλοιποι θα είχαν πλήρη άγνοια (!) για το αρχαιότερο διεθνώς ολόκληρο τραγούδι που σώζεται και ανάγεται γύρω στον 1ο αιώνα (κάποια στιγμή ανάμεσα στο 200 ΠΚΧ και λίγο μετά από το 200 ΚΧ). Αργότερα είπα στην Αμελία: “Τον Σείκιλο πρέπει να τον τραγουδήσει η Hélia!” Και όντως τον τραγούδησε υπέροχα!

Η Αμέλια με εντόπισε στο διαδίκτυο το 2009, χάρη στη δουλειά μου, σε ποίηση Άρη Αλεξάνδρου, Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, που εκδόθηκε και στην Πορτογαλία, με τίτλο O Ouro do Céu / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas (Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού / Ο Α. Αλεξάνδρου από τον Μ. Λουκοβίκα). Μα στην Ελλάδα αντιμετωπίστηκε με αδιαφορία και σιωπή, γεγονός που με απογοήτευσε τόσο, ώστε αποφάσισα να μη συνθέτω πια. Η Αμέλια έκανε τα πάντα για να με μεταπείσει, αλλά χωρίς επιτυχία. Ώσπου της ήρθε μια ιδέα καταπληκτική: έγραψε τους στίχους και συνέθεσε το πρώτο μέρος ενός τραγουδιού, και κατόπιν μου ζήτησε να το ολοκληρώσω. Δεν μπορούσα πλέον να αντιστέκομαι, γιατί θα ήμουν αγνώμονας. ● Όταν άκουσα το μέρος που συνέθεσε, εντυπωσιάστηκα από την ομοιότητά του με τον Επιτάφιο του Σείκιλου, για τον οποίο ως τότε η Αμέλια είχε επίσης πλήρη άγνοια. Έτσι, όταν ενορχήστρωσα το “Τραγούδι τού περίπλου”, χρησιμοποίησα τη σύνθεση του Σείκιλου ως εισαγωγή (“Φαίνου”), καθώς και ως παραπομπή, σε προσαρμογή της στα πορτογαλικά από την Hélia Correia, εμβόλιμη στο τραγούδι: “Ó mortal, deixa brilhar, | a luz da vida no teu rosto; | que a morte vai cobrar imposto | e a todos abate, sem dó por igual.” (Ω, θνητέ, άσε το φως | το ζωογόνο να σε λούσει· | φόρο ο Χάρος θα ζητήσει, | τότε όλους θα μας σβήσει δίχως έλεος).

6. Σείκιλος | Απόδοση στα πορτογαλικά: H. Correia. Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
7. Amélia Muge | Amélia Muge & Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας

Δ. DAS ILHAS | ΝΗΣΙΑ
8. Παράνομο σημείωμα | Nota ilegal
9. Calma | Κάλμα / Ἰθάκη | Ítaca

Άρης Αλεξάνδρου, Κωνσταντίνος Καβάφης, Fernando Pessoa

Καθώς απετέλεσε το σημείο τής συνάντησής μας, Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, του Άρη Αλεξάνδρου, δίνει το παρών στον Περίπλου με τρία τραγούδια σ’ ενορχήστρωση του Filipe Raposo, καθώς επιθυμούσα να έχω κάποια νέα προσέγγιση στις συνθέσεις μου. Ακόμη θυμάμαι πολύ έντονα τον ενθουσιασμό μου όταν άκουσα για πρώτη φορά την Αμέλια να τραγουδά την προσαρμογή της στα πορτογαλικά: “Συνέθεσα fado!”, φαντασιώθηκα χαμογελώντας, καθώς σφύριζα το κομμάτι μου χρησιμοποιώντας τα δικά της ποικίλματα…

Αν το “Παράνομο σημείωμα” μιλά για κάποιο εφιαλτικό νησί τής εξορίας, η “Κάλμα” τού Fernando Pessoa, μελοποιημένη από την Αμέλια, περιγράφει ένα ονειρικό νησί, όπου παρεμβάλλεται κι ένα απόσπασμα της “Ιθάκης” τού Κωνσταντίνου Καβάφη. Ενδέχεται μάλιστα οι δυο μεγάλοι ποιητές να συναντήθηκαν σε πλοίο που πήγαινε στην Αγγλία και τις ΗΠΑ, λίγο πριν από το μεγάλο κραχ τού 1929.

8. Άρης Αλεξάνδρου | Μιχάλης Λουκοβίκας | Απόδοση στα πορτογαλικά: A. Muge. Ενορχήστρωση: F. Raposo
9. Fernando Pessoa & Κωνσταντίνος Καβάφης | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo

E. DAS VOZES | ΦΩΝΕΣ
10. Cântico do país emerso | Ωδή σε αναδυόμενη χώρα
11. Palavra dada | Λόγος τιμής

Αυτό το μεγάλο ποίημα (ένα απόσπασμα) της Natália Correia, μελοποιημένο από την Αμέλια, προοριζόταν ως αφετηρία τού Περίπλου όταν το ενορχήστρωσα (αργότερα επιλέξαμε ένα πιο “ομαλό” ξεκίνημα με τον “Καημό που μού ’λαχε”). Θέλησα λοιπόν ο Περίπλους ν’ αποτίει, κατ’ αρχάς, φόρο τιμής στη συνεργασία των Carlos Paredes και Charlie Haden, μ’ έναν ελεύθερο αυτοσχεδιασμό τού Κώστα Θεοδώρου στο κόντρα μπάσο και του Ricardo Parreira στην πορτογαλική κιθάρα, προσθέτοντας το πιάνο τού Filipe Raposo. Εκτός αυτού, ακούγοντας την Αμέλια να παίζει τη μελωδία της στα πλήκτρα, διέκρινα κάποιες ομοιότητες με τον πρώτο Δελφικὸ Ὕμνο, που συνέθεσε μάλλον ο Ἀθήναιος περί το 138 ΠΚΧ. Γι’ αυτό, ανάμεσα στους στίχους τής Ναταλίας, παρενέβαλα τρία Ιντερλούδια, διασκευάζοντας τον ύμνο (στα Ιντερλούδια I και III), και το τραγούδι “Não sou daqui (Δεν είμαι από εδώ”), της Αμέλιας (στο Ιντερλούδιο II), από τον ομώνυμο δίσκο της (το αριστούργημά της, κατά την άποψή μου), αφού έτσι ακριβώς αρχίζει αυτό το απόσπασμα της Ωδής τής Ναταλίας.

Ο “Λόγος τιμής”, το πιο περίπλοκο κομμάτι στην ενορχήστρωση κι επεξεργασία στον Περίπλου, ξεκίνησε από την αγάπη τής Αμέλιας και τους πειραματισμούς της πάνω σ’ έναν Κρητικό συρτό. Εγώ πάλι, λόγω της προέλευσης του χορού αυτού, κατέληξα να τον συνδυάσω με τον Ὕμνο εἰς Νέμεσιν, του αρχαίου Έλληνα συνθέτη, Μεσομήδους τοῦ Κρητός (2ος αιώνας ΚΧ), αφιερωμένο στην θεά που τιμωρεί όσους υποκύπτουν στην ὕβρι – λόγω αλαζονείας έναντι των θεών. Με βάση τον αρχικό 15σημο ρυθμό, στρεφόμαστε ενδιάμεσα στον τετράσημο συρτό, υιοθετώντας τη διασκευή τού Ross Daly, και συνδυάζοντάς τον με Pragas (Αναθέματα, Κατάρες) τού Algarve. Καθώς η μουσική φτάνει σε κορύφωση, με καθοριστικό τον ρόλο τού Κυριάκου Γκουβέντα με το βιολί του, περνούμε σε μια παραδοσιακή πορτογαλική Cantiga de rega (Τραγούδι τού ποτίσματος)· ώσπου τελικά επιστρέφουμε στην Κρήτη για το φινάλε, που είναι διανθισμένο με περισσότερες pragas από την αδερφή τής Αμέλιας, Teresa Muge, και τη Margarida Guerreiro.

10. Natália Correia | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας > Αθήναιος (Ιντερλούδια I & III) / Amélia Muge (Ιντερλούδιο II)
11. Μεσομήδης (Νέμεσις) / Παραδοσιακό Κρήτης (Συρτός, διασκευή R. Daly) / Παραδοσιακό Πορτογαλίας & Amélia Muge (Τραγούδι ποτίσματος) / Amélia Muge (Pragas) | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας & A. Muge

Ζ. DOS EMBALOS | ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑΤΑ
12. Νανούρισμα | Canção de embalar
13. Dorme, dorme | Νάνι, νάνι

Έναστρη νύχτα, του Vincent Van Gogh

Ένα άλλο τραγούδι σε ποίηση Άρη Αλεξάνδρου στον Περίπλου είναι το “Νανούρισμα” που προσάρμοσε η Αμέλια στα πορτογαλικά. Στην αρχική του μορφή (Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού), είχε συνολικά έξι μέρη κι έμοιαζε με όνειρο. Εδώ ακούμε το πρώτο μέρος τού τραγουδιού με πρόσθετα νανουρίσματα και παιδικά τραγούδια στην αφετηρία.

Η προέκταση του “Νανουρίσματος” είναι το “Νάνι, νάνι”, μια σύνθεση της Αμέλιας, σ’ ενορχήστρωση των José Martins και Filipe Raposo. Σημειωτέον ότι το νανούρισμα αυτό έχει αποδέκτη ένα κορίτσι (και όχι αγόρι, όπως συμβαίνει με τα παραδοσιακά νανουρίσματα).

12. Άρης Αλεξάνδρου | Μιχάλης Λουκοβίκας | Απόδοση στα πορτογαλικά: A. Muge. Ενορχήστρωση: F. Raposo (εισαγωγή: A. Muge & M. Λουκοβίκας)
13. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: J. Martins & F. Raposo

Η. DOS AMORES | ΑΓΑΠΕΣ
14. Της τριανταφυλλιάς τα φύλλα | A folha da rosa
15. Da folhinha de uma rosa | Μιας τριανταφυλλιάς τα φυλλαράκια

Τριαντάφυλλο σε ΜΙ#,
του Ernie Benton

Όταν έστειλα αυτό το παραδοσιακό μικρασιάτικο και σμυρναίικο τραγούδι αγάπης στην Αμέλια, έμεινε άναυδη επειδή έχει παρόμοιους στίχους μ’ ένα παραδοσιακό τής Γαλικίας, που είχε ηχογραφήσει παλιότερα με το ντόπιο σύνολο Camerata Meiga. Δεν μπορούμε να ξέρουμε αν κάποιοι Έλληνες και Ίβηρες είχαν την ίδιαν ακριβώς ιδέα (“Της τριανταφυλλιάς τα φύλλα θα τα βάλω φορεσιά”), ή αν η ἐν λόγῳ ιδέα ταξίδεψε με ναυτικούς από το ένα μέρος στο άλλο. Στον Περίπλου, ζήτησα από τον φίλο μου, Ziad Rajab, να παίξει το ούτι του, και τραγούδησα το πρώτο μέρος στα ελληνικά, ενώ η Αμέλια ερμήνευσε το υπόλοιπο στα πορτογαλικά, σε δική της προσαρμογή.

Στην περίπτωσή μας, το μικρασιάτικο τραγούδι αντήχησε στη Γαλικία, περνώντας πάνω από μια “γέφυρα” στο Γκιμαράες τής Πορτογαλίας. Η εν λόγω “γέφυρα” είναι η απλοποιημένη διασκευή τού ελληνικού τραγουδιού από την Αμέλια για την ντόπια χορωδία Outra Voz, με την οποία είχαμε μια καρποφόρα συνεργασία (ο εννεάσημος αντικρυστός εξελίσσεται σ’ έναν ευκολότερο τετράσημο ρυθμό). Η συγκίνησή μου ήταν πολύ μεγάλη όταν άκουσα για πρώτη φορά την χορωδία να ερμηνεύει αυτήν τη διασκευή, που τελικά την υιοθέτησε κι αποτελεί πλέον μέρος τού ρεπερτορίου της. Φτάνοντας στη Γαλικία, προσκεκλημένοι τραγουδιστές συνόδευσαν την Αμέλια ἐν χορῷ, ενώ τα παραδοσιακά θέματα Δύσης και Ανατολής εναλλάσσονταν κατά τον αυτοσχεδιασμό τού φινάλε.

14. Παραδοσιακό, παραλλαγή Μικρασίας & Σμύρνης | Απόδοση στα πορτογαλικά: A. Muge. Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
15. Παραδοσιακά Ελλάδας & Γαλικίας | Απόδοση στα πορτογαλικά & διασκευή: A. Muge. Ενορχήστρωση: F. Raposo

Θ. DA ALMA (DE PROFUNDIS) | ΕΚ ΒΑΘΕΩΝ
16. Se o lamento apenas fosse | Αν το μοιρολόι ήταν απλώς αυτό
17. Τα ἔνδον ῥήματα | Os meus ditames

Ένα συγκλονιστικό και σπαραχτικό μοιρολόι, σύνθεση της Αμέλιας, με αφετηρία την Ήπειρο, ἤτοι έναν διπλό παραδοσιακό αυτοσχεδιασμό τού Μάνου Αχαλινωτόπουλου στο κλαρίνο. Η Αμέλια δημιούργησε την ατμόσφαιρα ελληνικής τραγωδίας, συνοδείᾳ χορού (σ’ ενορχήστρωση των José Martins και Filipe Raposo), με βάση κυρίως έναν τελετουργικό ζεϊμπέκικο. Είναι πράγματι εντυπωσιακό πως χρησιμοποίησε αυτόν τον ιδιόμορφο εννεάσημο ρυθμό, μόλις εξοικειώθηκε με αυτόν, λόγω της επαφής της με την ελληνική κουλτούρα.

“Φίλε ἤ ἀντίπαλε μὴν τ’ ἀναγγείλεις πουθενά. | Δεσμώτης τῇδε ἵσταμαι τοῖς ἔνδον ῥήμασι πειθόμενος.” Ο Άρης Αλεξάνδρου παρέθεσε αυτό το δίστιχο ως υποσημείωση (ο τίτλος που χρησιμοποίησε), ή υστερόγραφο, στην τελευταία ποιητική ανθολογία του, παραφράζοντας τον Σιμωνίδη, που συνέθεσε ένα περίφημο επιτάφιο επίγραμμα για τους πεσόντες Σπαρτιάτες κατά την μάχη των Θερμοπυλών: “Ὦ ξεῖν’, ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις, | ὅτι τῇδε κείμεθα τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι.” Στον Περίπλου, η υποσημείωση του Άρη δεν είναι τόσο ostinato όσο στην πρώτη εκτέλεση (Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού), μα η Αμέλια έκανε τη διαφορά με τους βοκαλισμούς της, που θυμίζουν Ερινύες, επεκτείνοντας το τραγικό στοιχείο τού “Μοιρολογιού” στα “Ἔνδον ῥήματα”, που επίσης προσάρμοσε και απήγγειλε στα πορτογαλικά.

16. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: J. Martins & F. Raposo
17. Άρης Αλεξάνδρου | Μιχάλης Λουκοβίκας | Απόδοση στα πορτογαλικά: A. Muge. Ενορχήστρωση: F. Raposo

I. DAS TASCAS E TAVERNAS | ΤΑΒΕΡΝΕΣ ΤΟΥ FADO & ΤΟΥ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ
18. Um qualquer quê | Κάτι τις
19. Abertura da taverna | Η είσοδος της ταβέρνας
20. Τα μαγκάκια τής ταβέρνας | Os mangas da taverna

Αυτή η ενότητα παρουσιάζεται ως ζωντανή ηχογράφηση, καθώς μια tasca τού fado μετατρέπεται σε ρεμπέτικη ταβέρνα. Μας προέκυψε λόγω της εμμονής μας με μια φανταστική σκηνή στην ταβέρνα κάποιου λιμανιού, κατά τη διάρκεια κακοκαιρίας, όπου μαζεύονται τα πληρώματα των ακινητοποιημένων πλοίων, τραγουδώντας το καθένα με τη σειρά του τα δικά του τραγούδια, ώσπου τελικά όλοι μαζί τραγουδούν ἐν χορῷ. Προσπαθήσαμε ν’ αναβιώσουμε την σκηνή, με αφετηρία ένα τραγούδι τής αγάπης, σύνθεση της Αμέλιας, που προσομοιάζει στο fado. Ακολουθεί η απαραίτητη “γέφυρα”, μ’ έναν συναρπαστικό οργανικό αυτοσχεδιασμό που μας οδηγεί από το fado στο ρεμπέτικο, με τον Ricardo Parreira (πορτογαλική κιθάρα) και τον Δημήτρη Μυστακίδη (μπουζούκι), εισάγοντάς μας στο ρεμπέτικο φινάλε.

Ο Παναγιώτης Τούντας, που υπογράφει αυτό το ρεμπέτικο, το ονόμασε “Το μινόρε τής ταβέρνας (τα βλαμάκια)” (1939): η λέξη βλάμης είναι συνώνυμη της λέξης μάγκας. Εμμέσως πλην σαφώς, ο Τούντας μάς παραπέμπει στο οργανικό “Μινόρε τού τεκέ” (1932), που ο Ιωάννης Χαλκιάς (ή Jack Gregory) ηχογράφησε στις ΗΠΑ, παίζοντας στην αρχή ένα καταπληκτικό ταξίμι διαρκείας. Άρα, ο σκοπός, κατά τα φαινόμενα, είναι παραδοσιακός. Υπάρχουν ποικίλες θεωρίες για την ετυμολογία των λέξεων βλάμης και μάγκας. Ο τίτλος που επιλέξαμε ήταν “Τα μαγκάκια τής ταβέρνας”, επειδή η λέξη ίσως προέρχεται από την ιβηρική manga (μανίκι· οι παλιοί μάγκες φορούσαν μόνον το ένα μανίκι τού σακακιού τους), και συνδυάζεται ωραία με το παραδοσιακό πορτογαλικό τραγούδι “A mangar”, των ντόπιων manganões, που μοιάζουν με τους Έλληνες μάγκες.

Παναγιώτης Τούντας

Η ηχογράφηση της “Εισόδου τής ταβέρνας” στη Λισαβόνα έχει χαραχθεί ανεξίτηλα στην μνήμη μου. Είχα εξηγήσει στον Ricardo και τον Pedro Pinhal, που τον συνόδευε στη viola (κιθάρα), ότι το παίξιμό τους έπρεπε να είναι σε “κύματα”, ώστε ν’ αφήνουν “ελεύθερο” χώρο στον Δημήτρη που θα ηχογραφούσε αργότερα στη Σαλονίκη. Μετά, για να τους “φορτίσω”, τους έβαλα ν’ ακούσουν προσεκτικά το ταξίμι τού Χαλκιά ως πηγή έμπνευσης. Το αποτέλεσμα ήταν απόλυτη μαγεία: ένα από τα καλύτερα σόλο fado που άκουσα ποτέ – και μάλιστα συνδυασμένο με μπουζούκι! Επιστρέφοντας στη Θεσσαλονίκη, ο Δημήτρης προστέθηκε άψογα στο πορτογαλικό ντουέτο. Κι εν τέλει, μετέφερα το τρίο στην… ταβέρνα τού λιμανιού, για να τους απολαύσουμε να παίζουν παρέα! Αυτή είναι η μαγεία που λέγεται μοντάζ…

18. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
19. Οργανικός αυτοσχεδιασμός fado & ρεμπέτικου των Ricardo Parreira & Δημήτρη Μυστακίδη | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
20. Παναγιώτης Τούντας | Παραδοσιακό ρεμπέτικο | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας

Κ. TÃO LONGE, TÃO PERTO | ΤΟΣΟ ΜΑΚΡΙΑ, ΤΟΣΟ ΚΟΝΤΑ
21. Dolor, ai dolor | Καημός, αχ ο καημός
22. Το βλέμμα σου πού να τελειώνει; | O teu olhar onde acaba? (στα ελληνικά)
23. O teu olhar onde acaba? | Το βλέμμα σου πού να τελειώνει; (στα πορτογαλικά)
24. Zum zum | Ζουμ ζουμ

Τα πρώτα τρία μέρη της τελευταίας ενότητας απαρτίζουν επί της ουσίας ένα ενιαίο μεγάλο τραγούδι. Η Αμέλια μου έστειλε τους στίχους όταν προσπαθούσε μάταια να με “ενεργοποιήσει” ως συνθέτη. Πέρασαν μήνες, ώσπου ονειρεύτηκα ένα βράδυ πως είχα διασκευάσει το τραγούδι της, “Arena” (από το υπέροχο CD της, Não sou daqui), ως ρεμπέτικο! Χρειάστηκε, δυστυχώς, να περάσω ώρες στο πιάνο για ν’ αντιληφθώ πως ό,τι συμβαίνει σ’ ένα όνειρο δεν σημαίνει απαραίτητα ότι μπορεί να συμβεί στην πραγματική ζωή. Και όμως, δεν ήταν σπατάλη χρόνου. Σιγά-σιγά, απομακρύνθηκα από την “Arena”, αυτοσχεδιάζοντας με διαφορετική διάθεση, που ήταν όντως τόσο ελκυστική! Ευτυχώς, ηχογράφησα την έμπνευσή μου, στέλνοντάς την στην Αμέλια, που με τη σειρά της προσάρμοσε τους στίχους της στη μελωδία μου, ενώ παράλληλα μελοποίησε την αρχική εκδοχή των στίχων της (“Καημός, αχ ο καημός”). Εγώ, πάλι, απέδωσα τους στίχους στα ελληνικά, ζητώντας από την Ελένη Τσαλιγοπούλου να ερμηνεύσει την ελληνική βερσιόν, και την Ζωή Τηγανούρια να παίξει με το ακορντεόν της, ενώ στο τέλος τής πορτογαλικής βερσιόν, η Ελένη και η Αμέλια απέδωσαν μαζί και με τρόπο μαγικό την αρχική μελωδία (Καημός). Κατά τον συνθέτη και πιανίστα Γιώργο Ανδρέου (στην παρουσίαση του Περίπλου στην Αθήνα): “Κορυφαία στιγμή συγκινησιακά για μένα (που την θεωρώ και ως κορυφαία στιγμή τού CD), είναι η παράλληλη ερμηνεία τού ίδιου τραγουδιού, ‘Το βλέμμα σου πού να τελειώνει;’, από την Ελένη Τσαλιγοπούλου στα ελληνικά, και από την Amélia Muge στα πορτογαλικά.”

Αν και η Αμέλια συνέθεσε το “Ζουμ ζουμ” ως δώρο για τα γενέθλιά μου, το τραγούδι έχει ευρύτερη σημασία. Απηχεί το “Run run se fué pa’l norte”, της Violeta Parra, για να αποτίσει φόρο τιμής στο έργο της, με ρίζες στην παράδοση της Χιλής, όπου εκφράζει την ζωή και τα προβλήματα του λαού. Ζουμ ζουμ στα πορτογαλικά σημαίνει κάποια φήμη, που περνά από τον έναν στον άλλον, από στόμα σε στόμα. Ξυπνήστε, λέει, γιατί “Όλα τα άνθη των αγρών | ή τα πουλιά τού ουρανού | μα και της θάλασσας τα ψάρια | στην πόρτα σου μαζεύονται | για να σε χαιρετήσουν, | να σου τραγουδήσουν, | ακούγεται ένα ζουμ ζουμ | που έρχεται απ’ τον νότο”… Είναι ένα είδος ιβηρικού-λατινοαμερικάνικου άσματος, που συνδέεται με “Το βλέμμα σου πού να τελειώνει;” μέσω της μελωδίας του – που εδώ αποτελεί την εισαγωγή. Η κατάληξη του “Ζουμ ζουμ” σε εννεάσημο ρυθμό αναγγέλλει την άφιξή του στην Ελλάδα – γεγονός που επικυρώνουν και τα… τζιτζίκια!

Ασημένιο δαχτυλίδι με ορειχάλκινο τζιτζίκι, εμπνευσμένο από αρχαιοελληνικό
(5ος αι. ΠΚΧ)

● Με την Αμέλια βρισκόμασταν στην Σκόπελο για διακοπές. Μια μέρα πήγαμε σε μια πολυσύχναστη παραλία, οπότε καθίσαμε στην σκιά ενός δένδρου, δίπλα στο beach bar. Ένα μεγάφωνο έπαιζε σ’ ένα κλαδί πάνω από τα κεφάλια μας. “Είναι a tempo”, είπε κάποια στιγμή η Αμελία. Βλέποντας το ερωτηματικό μου βλέμμα, εξήγησε: “Τα τζιτζίκια ηχούν ρυθμικά, κρατούν τον ρυθμό!” “Αποκλείεται!”, απάντησα. Σύντομα, όμως, αναγνώρισα πως είχε δίκιο! Τους ήταν μάλιστα πολύ εύκολο να κρατούν τον ρυθμό σε τραγούδια pop. Ένα τόσο δα προβληματάκι αντιμετώπιζαν όταν άλλαζε η ροή τού ήχου και ακουγόταν κάποιο βραζιλιάνικο τραγούδι, αλλά πολύ γρήγορα προσαρμόζονταν… Ήταν απίστευτο! ● Επιστρέφοντας στη Λισαβόνα, μου ήρθε μια τρελή ιδέα ενώ επεξεργαζόμουν το “Ζουμ ζουμ”. Άρχισα να ψάχνω ήχους τζιτζικιών στο διαδίκτυο – πρώτα στ’ αγγλικά: cicadas. Το μόνο που έβρισκα ήταν τζιτζίκια ἐν χορῷ. Περνούσα από γλώσσα σε γλώσσα (cigarras, cigales, cigalas, κλπ.), αλλά τίποτε, αδύνατο να βρω αυτό που αναζητούσα – ώσπου τελικά έψαξα για ελληνικά τζιτζίκια: υπήρχαν τα πάντα, ανάμεσά τους μεμονωμένα τζιτζίκια (ό,τι έψαχνα δηλαδή), ώστε να τα “εκπαιδεύσω” (με τη “μαγεία τού μοντάζ”) να “τερετίζουν ἐν χορῷ” μαζί με την χορωδία, κρατώντας τούς ρυθμούς τού “Ζουμ ζουμ”! Όταν τέλειωσα, φώναξα την Αμέλια και τον José Martins ν’ ακούσουν την ειδικά “εκπαιδευμένη” χορωδία των τζιτζικιών μου! Ξεκαρδιστήκαμε στα γέλια! Αυτό λοιπόν είναι το νόημα της φράσης “δείγματα εκπαιδευμένων ελληνικών τζιτζικιών”, στο βιβλιαράκι τού CD, ανάμεσα σε όλα τα άλλα που συνεισέφερα στον Περίπλου. ● Και τα τζιτζίκια δεν τερέτιζαν μόνον στον δίσκο: στο τέλος των συναυλιών μας για τον Περίπλου, το κοινό αποχωρούσε από το θέατρο ακούγοντας ελληνικά τζιτζίκια!

21. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
22. Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας | Απόδοση στα ελληνικά & ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
23. Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας – & Amélia Muge (finale) | Απόδοση στα ελληνικά & ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
24. Amélia Muge | Amélia Muge – & Μιχάλης Λουκοβίκας (εισαγωγή) | Ενορχήστρωση: J. Martins & M. Λουκοβίκας

● Βλέπε επίσης: Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για τον “ΠΕΡΙΠΛΟΥ”

PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings:
η διεθνής έκδοση του Περίπλου

ΤΟ ΠΛΗΡΩΜΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΠΛΟΥ: Amélia Muge: φωνή, φωνητικά, ομιλία, κιθάρα braguesa, ηχητικά εφέ. | Μιχάλης Λουκοβίκας: φωνή, φωνητικά, ισοκράτημα, ομιλία, ακορντεόν, δακτυλισμοί (finger-snaps), παλαμάκια, κρουστά, δείγματα φωνών και ήχων.
Μάνος Αχαλινωτόπουλος: κλαρίνο, φωνή, φωνητικά. | Κυριάκος Γκουβέντας: βιολί, βιόλα, μαντολίνο. | Χάρης Λαμπράκης: νέυ, φλογέρα με ράμφος. | José Martins: κρουστά, synthesizer, παλαμάκια, kalimba, ηχητικά εφέ. | Ricardo Parreira: πορτογαλική κιθάρα. | António Quintino: κόντρα μπάσο. | Filipe Raposo: πιάνο, πλήκτρα, ακορντεόν. | José Salgueiro: κρουστά, παλαμάκια.

SPECIAL GUESTS: Hélia Correia, συγγραφέας: φωνή. | Ελένη Τσαλιγοπούλου, τραγουδίστρια: φωνή, φωνητικά, παιδικά τραγούδια, γέλια. | Outra Voz, χορωδία πολιτών τού Γκιμαράες: ήχοι θάλασας, νερού, ανέμου, χώρου, φωνητικά, παιδικά τραγούδια, ανάσες, ομιλία.

Οι αρχόντισσες του ρεμπέτικου, του Α. Τάσσου (1970)

Η MARIA GRACIETE BESSE για το “ARCHiPELAGOS”

Posted by michales loukovikas on 2020/05/23

Posted in: Reflections on our work. Tagged: Adriano Correia de Oliveira, Amélia Muge, Ana Dias, Ana Moura, António José Martins, António Quintino, ARCHiPELAGOS, Armando Soares, Édouard Glissant, Camané, Cantiga de amigo, Catarina Anacleto, Catarina Moura, Cramol, Cristina Branco, Fausto Bordalo Dias, Fernando Lopes-Graça, Filipe Raposo, Hélia Correia, Άρης Αλεξάνδρου, Άουσβιτς, Αρχιπέλαγος, Αριστοτέλης, Αζόρες, Αιγαίο πέλαγος, Ανδρέας Καρακότας, Βάλτερ Μπένγιαμιν, Βίγο, Βασίλης Τσιτσάνης, Βιολέτα Πάρα, Γαλλική Επανάσταση, Γιώργος Ανδρέου, Γιώργος Μητσάκης, Δημήτρης Μυστακίδης, Δημοκρατία, Ευριπίδης, Εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, Ζοζέ Σαραμάγκου, Θράκη, Θωμάς Νάτσης, Θανάσης Τσιπινάκης, Ιθάκη, Κυριάκος Γκουβέντας, Κωνσταντινούπολη, Κώστας Χανής, Καραϊβική, Κανάρια, Κοσμάς Παπαδόπουλος, Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Μακαρονησία, Μεσόγειος, Μιχάλης Λουκοβίκας, Μικρά Ασία, Νησιά Αιγαίου, Νιόβη Μπένου, Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων Δήμου Πατρέων, Ορέστης, Ουτοπία, Ουγκαρίτ, Οδυσσέας, Οδύσσεια, Ολοκαύτωμα, Πράσινο Ακρωτήριο, Πένθιμο εμβατήριο, Παρθενώνας, Παναγιώτης Τούντας, Περίπλους, Πλάτων, Ρεμπέτικο, Ροσαλία δε Κάστρο, Σαπφώ, Σαιν-Τζον Περς, Σεζάρια Έβορα, Σμύρνη, Σορβόννη, Τόμας Μορ, Τέοντορ Αντόρνο, Φρήντριχ Χαίλντερλιν, Φάντο, Φερνάντο Πεσσόα, Χάρης Λαμπράκης, Χουρρίτες, Χουρριτικοί ύμνοι, João Afonso, João de Deus, José Gomes Ferreira, José Manuel David, José Mário Branco, José Niza, José Salgueiro, Maria Graciete Besse, Maria José Muge, Maria Monda, Mariana Abrunheiro, Martin Codax, Mísia, Nikkal, Paló, Pedro Casaes, Ricardo Parreira, Rita Maria, Rui Vaz: φωνή, Sofia Adriana Portugal, Susana Quaresma, Tânia Cardoso, Teresa Campos, Zeca Afonso. Leave a comment

Η MARIA GRACIETE BESSE για το “ARCHiPELAGOS”

Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας

/PORTUGUÊS/ MARIA GRACIETE BESSE sobre ARCHiPELAGOS
/ENGLISH/ MARIA GRACIETE BESSE on ARCHiPELAGOS

Maria Graciete Besse: Πορτογαλίδα-Γαλλίδα συγγραφέας, ποιήτρια και καθηγήτρια

Συνάφεια στην πράξη

ARCHiPELAGOS / Passages (Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι), Amélia Muge & Μιχάλης Λουκοβίκας, Periplus (Περίπλους)

Maria Graciete Besse, ομότιμη καθηγήτρια, Université de Paris IV – Σορβόννη

mariagraciete7@aol.com

Ο στοχασμός τού αρχιπελάγους είναι στοχασμός δόνησης, μη προκατάληψης, αλλ’ επίσης δεκτικότητας και κοινοποίησης.

Édouard Glissant

Δημιουργός, ερμηνεύτρια και συνθέτρια, η Amélia Muge είναι πολύ γνωστή στο πορτογαλικό πολιτιστικό παρόραμα για την ωραιότητα των στίχων της και των μουσικών της συνθέσεων. Γεννήθηκε στη Μοζαμβίκη κι εγκαταστάθηκε στην Πορτογαλία το 1984. Ο πρώτος της δίσκος, με τίτλο Múgica, κυκλοφόρησε το 1992, και ακολούθησε το Todos os dias μετά από δυο χρόνια. Κατά την καριέρα της, η Amélia Muge συνεργάστηκε τακτικά με τον José Mário Branco, τον Fausto, κ.ά., και της απονεμήθηκε το σπουδαίο βραβείο Zeca Afonso το 1995 για το Maio maduro Maio (από κοινού με τους José Mário Branco και João Afonso). Της ξαναδόθηκε το βραβείο αυτό το 1998 για το album Taco a Taco, κι ακολούθησαν άλλοι δίσκοι (A Monte, 2000; Não sou daqui, 2007), καθώς και πληθώρα συμμετοχών σε εθνικά και διεθνή φεστιβάλ. Στις μέρες μας, η δημιουργός συνεχίζει τις συνεργασίες με διάφορους ερμηνευτές, συνθέτοντας και για διάσημους τραγουδιστές τού fado, όπως τους Mísia, Camané, Ana Moura, Cristina Branco, και πολλούς άλλους.

Το 2009, η Amélia Muge γνωρίστηκε με τον Μιχάλη Λουκοβίκα, ερμηνευτή, συνθέτη και οργανοπαίκτη, καταγόμενο από την Θράκη, ειδικό σχετικά με τη σύγχρονη ελληνική μουσική, ιδίως το ρεμπέτικο.¹ Η συνάντηση αυτή, υπό την αιγίδα τού Internet, αποδείχθηκε αμέσως καρποφόρα και συγκεκριμενοποιήθηκε σε διάφορα πρότζεκτ και στην έκδοση τριών δίσκων: ένα CD-βιβλίο στα πορτογαλικά και ελληνικά (2011), που εκθειάζει το έργο τού ποιητή Άρη Αλεξάνδρου, αναπτύσσοντας περαιτέρω μια προηγούμενη δουλειά τού Μιχάλη Λουκοβίκα, με τίτλο Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού· κατόπιν ο Περίπλους / ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις (Periplus / Luso-Hellenic Wanderings, 2012), που θεωρήθηκε στην Πορτογαλία ως ένας από τους καλύτερους δίσκους τής χρονιάς· και πιο πρόσφατα, το Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι (Archipelagos / Passages, 2018), που περιλαμβάνει ένα CD κι ένα eBook (ηλεκτρονικό βιβλίο), όπου μας αποκαλύπτεται μια μουσική και ποιητική περιπέτεια καθώς ξετυλίγεται μεταξύ Πορτογαλίας και Ελλάδας, αλλ’ ανοιχτή στον απέραντο κόσμο. Σε αυτήν τη δουλειά, οι δυο καλλιτέχνες εκθειάζουν το θέμα τού ταξιδιού διαμέσου διαφορετικών πολιτισμών και τοπίων, σε χρόνο πολλαπλό και χώρο ποικίλο – Πορτογαλία, Ελλάδα, Μακαρονησία, Νότια Αμερική, τα νησιά τής ουτοπίας –, προτείνοντάς μας μια ματιά που διασταυρώνεται, προικισμένη μ’ έναν πρωτότυπο ήχο που προεκτείνει τις συναρπαστικές ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις τού Περίπλου, προσφέροντάς μας τώρα κάποιους διαύλους οι οποίοι μας οδηγούν πέρα από τις περιπλανήσεις σε νέες διαστάσεις τής φαντασίας.

¹ Είδος λαϊκού τραγουδιού που το χαρακτηρίζει η μουσική κληρονομιά τής Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης, το οποίο αναπτύχθηκε κυρίως στη δεκαετία τού 1920, ως συνέπεια των προσφυγικών κυμάτων από τη Μικρά Ασία.

Προικισμένος με εξαιρετική λογοτεχνική και μουσική ποιότητα, ο δίσκος Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι απαρτίζεται από 28 διαδρομές σε 10 ξεχωριστές νησιωτικές ενότητες, αποτελώντας ένα έργο στη μορφή αρχιπελάγους. Ο όρος αυτός, όπως αποσαφηνίζεται στο eBook (Αρχιπαιδεία) που συνοδεύει το CD (με κείμενα στα πορτογαλικά, αγγλικά και ελληνικά), παραπέμπει σε μια έννοια που επικρατούσε στην αρχαία Ελλάδα, προσδιορίζοντας το Αιγαίο πέλαγος, υποδηλώνοντας κατόπιν τα Νησιά τού Αιγαίου, και τέλος, οποιαδήποτε συστάδα νήσων. Όμως η ιδέα τού αρχιπελάγους παρουσιάζει εξαιρετική πυκνότητα ποιητικών συνειρμών, καθώς συνδυάζεται, στο δυτικό συλλογικό φαντασιακό, με ουτοπίες περασμένων αιώνων όπου το νησί εμφανίζεται ως απομονωμένο. Μιλώντας περί αρχιπελάγους, ανακαλούμε την αρχαία κουλτούρα και, μετά από τον Hölderlin, όλον εκείνον τον ελληνικό, οικουμενικό και αθάνατο πολιτισμικό πλούτο. Κατά τον Saint-John Perse (1887-1975), έναν άλλο μεγάλο ποιητή που γοητεύτηκε από το νησιωτικό σύμπαν, πίσω από την φωτεινή οθόνη τού μεσογειακού χώρου, υπάρχει ένα ατμοσφαιρικό περιβάλλον και μια ψυχολογική βάση γονιμοποιημένη με αρχαία ιστορία και πολιτισμό. Και με αυτήν τη μαγική διάσταση αρχίζει ο δίσκος των Amelia Muge και Μιχάλη Λουκοβίκα, με την προσαρμογή ενός ποιήματος του Hölderlin.

Édouard Glissant, της Jennifer Dionisio

Στο επίκεντρο του λογοτεχνικού και μουσικού σύμπαντος που προσφέρει αυτή η δουλειά, μπορούμε άνετα να εντοπίσουμε την παραδειγματική ιδέα τής Συνάφειας, που ανέπτυξε ο Γάλλος ποιητής, συγγραφέας και φιλόσοφος Édouard Glissant (1928-2011), προτείνοντας μια ριζωματική ποιητική ανοιχτή στο Διαφορετικό στη συμβολή μεταξύ τόπου και κόσμου.² Αναφορικά με τη διασταύρωση διαφορετικών πολιτισμών, η Συνάφεια αντανακλά έναν στοχασμό τού αρχιπελάγους, όπου τα νησιά δεν σηματοδοτούν πλέον την απομόνωση, καθώς ξανοίγονται στον όλον κόσμο, δηλαδή σε μια δύναμη που ακτινοβολεί, αντικρούοντας την ολοκληρωτική ιδέα τού αποκλεισμού και της μισαλλοδοξίας.³ Παρά τις γεωγραφικές και πολιτισμικές διαφορές, θεωρούμε πως στο Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι υπάρχουν όντως απηχήσεις τού έργου αυτού του μεγάλου ποιητή τής Καραϊβικής, πρωτίστως στην αίσθηση μιας πορείας, μιας διαδρομής και μιας διασταύρωσης, που βρίσκονται στη βάση ενός στοχασμού ο οποίος απορρίπτει το όραμα ενός κλειστού, ενιαίου κόσμου, για να μας προτείνει τη διεγερτική παρουσία τού Διαφορετικού, που χαρακτηρίζεται από την ιδέα της κίνησης. Όμως, όπως έχει τονίσει επανειλημμένα ο Édouard Glissant, Συνάφεια δεν σημαίνει κάποιο συγκεχυμένο και άτακτο μίγμα πολιτισμών, στον βαθμό που το Διαφορετικό κατανοεί τις διαφορές οι οποίες υφίστανται, αλληλοπροσαρμόζονται, εναρμονίζονται. Κατά τον ποιητή, η Συνάφεια έχει αρχιπελαγική διάσταση, ανοιχτή στη δίοδο και τον όλον κόσμο, αντίληψη που επιτρέπει τη σύλληψη όχι μόνον της πολιτικής, αλλά και της ταυτότητας, της ηθικής, της γλώσσας και των διαφορετικών τρόπων στοχασμού. Κατά την άποψη του Glissant, το σχήμα τού στοχασμού τού αρχιπελάγους δεν οδηγεί στην αντίληψη μιας περιοχής οριοθετημένης κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, επειδή το αρχιπέλαγος είναι ασυνεχές, αποκεντρωμένο. Με αυτήν την προοπτική, ο ποιητής-φιλόσοφος διακρίνει:

● τον ευρωπαϊκό στοχασμό που ταυτίζεται με το σύστημα, αλαζονικό, στηριγμένο στην αιτιώδη λογική που μπορεί να οδηγήσει στον πόλεμο·

● και τον στοχασμό τού αρχιπελάγους, που είναι ένας άλλος τρόπος στοχασμού, πιο διαισθητικός, πιο ευαίσθητος, ριζωματικός, συνδυασμένος με το απρόβλεπτο του χαοτικού κόσμου, νεολογισμός που χαρακτηρίζει όχι την αταξία μα το απρόβλεπτο.⁴

Η Ημέρα του Θεού, του Paul Gauguin

² Κατά τον Édouard Glissant, η Συνάφεια είναι οτιδήποτε “συνάπτεται”. Poétique de la Relation. Poétique III, Παρίσι, Gallimard, 1990, σελ. 187.

³ Édouard Glissant, Traité du Tout-monde. Poétique IV, Παρίσι, Gallimard, 1997.

⁴ Κατά τον Édouard Glissant, η αντίληψη του “χαοτικού κόσμου είναι καλά προσδιορισμένη: πρόκειται για ένα πολιτισμικό μίγμα, που δεν περιορίζεται απλώς σ’ ένα χωνευτήρι, χάρη στο οποίο πραγματώνεται σήμερα ο κόσμος όλος.” Introdução a uma poética da diversidade, σε μετάφραση Enilce do Carmo A. Rocha, Juiz de Fora, Εκδόσεις UFJF, 2005, σελ. 98.

Κατά τον Glissant, ο στοχασμός τού αρχιπελάγους είναι και στοχασμός δόνησης, που ταιριάζει με την περιπλάνηση και ξανοίγεται στο μέλλον. Έτσι, το ρίγος, η δόνηση, είναι ό,τι αντικρούει τον στυγνό, μονοσήμαντο στοχασμό τού εαυτού μας χωρίς τον Άλλον, γράφει ο ποιητής, υπογραμμίζοντας ότι χρειάζεται να ριγούμε, επειδή ασφυκτιούμε εν μέσω συστημικών και αλαζονικών σκέψεων. Να προσθέσουμε πως χρειαζόμαστε, ολοένα και περισσότερο, χώρους επιφανείων, σαν και αυτούς που μας δίνουν για ν’ ακούσουμε οι Amélia Muge και Μιχάλης Λουκοβίκας σε αυτόν τον δίσκο, ο οποίος φιλοτεχνεί αρχιπελάγη πρωτοïδωμένα, κινητοποιεί μικτές κουλτούρες, απευθυνόμενος σε μια δυναμική απρόβλεπτων υποκειμενοποιήσεων που δηλώνουν ένα βλέμμα, μια φωνή, μια ανάσα, μια παράδοση που διατρέχουν πολλαπλοί δίαυλοι, ρευστές και δονούμενες αναμνήσεις, ώστε να στοχαστούμε την περιπλοκότητα του κόσμου, καλώντας μας επίσης να φανταστούμε τη Συνάντηση και να καλλιεργήσουμε την ελπίδα πέρα από κάθε μορφής ουτοπία.

Σουρρεαλιστική ενόραση του Αϊτινού ζωγράφου Vanex Florestant

Κατά τον Glissant, όπως και κατά την Amélia Muge και τον Μιχάλη Λουκοβίκα, το τοπίο δεν είναι απλώς ένα σενάριο αλλά ένας ενεργός χαρακτήρας στην Ιστορία. Χάρη στην ποιητική τής Συνάφειας, ένα μέρος τής φύσης, όπως το βλέπει το ανθρώπινο μάτι, δηλαδή ένα τοπίο που επιλέξαμε σύμφωνα με υποκειμενικές, συγκινησιακές και συναισθηματικές παραμέτρους, δεν υπάρχει μόνο σε οριζόντια προοπτική, αλλά παρουσιάζει κι ένα κάθετο βάθος που μας παρακινεί σε αναστοχασμό. Έτσι, ο πρώτος θεματικός άξονας του δίσκου προτάσσει μια σειρά τοπία που παραπέμπουν στην ωραιότητα της Ελλάδας τραγουδισμένη από τον Hölderlin, σε συνάρτηση με σπαράγματα του Ορέστη, της τραγωδίας τού Ευριπίδη, που συνέθεσε το 408 π.Χ., απηχώντας πόνο, με μια ερμηνεία στ’ αρχαία ελληνικά από τον Μιχάλη Λουκοβίκα και τον χορό. Κατόπιν εντοπίζουμε την παρουσία δυο διαφορετικών μουσικών κόσμων: τον χουρριτικό Ύμνο στη Νικάλ, που ανάγεται στο 1400 π.Χ. – ανεσκάφη στη Συρία στη δεκαετία τού 1950, στον αρχαιολογικό χώρο τής Ουγκαρίτ – και το Acordai (Ξυπνήστε), ένα ποίημα του José Gomes Ferreira, μελοποιημένο από τον Fernando Lopes-Graça στη δεκαετία τού 1940. Η ενότητα αρχίζει ως νανούρισμα που εκτείνεται από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας για να αφυπνίσει την ευαισθησία και την ευφυΐα μας, κι επιβάλλεται ως τραγούδι διαμαρτυρίας. Παράλληλα με τη λογοτεχνική έρευνα γι’ αυτό το σημαντικό μουσικό έργο, μπορούμε να μιλήσουμε για μια ηθική και πολιτική διάσταση με την ευγενέστερη σημασία τού όρου.

Ο Ορέστης σκοτώνοντας τον Αίγισθο και την Κλυταιμνήστρα, ανάγλυφο σε σαρκοφάγο (±150 ΚΧ)

Ο δίσκος αρχίζει με μια φωνή σοφίας που απαγγέλει τους στίχους τού Hölderlin (η μητέρα τής Amélia, στα 98 της) και τελειώνει με μια παιδική χορωδία, διαγράφοντας ένα δρομολόγιο που προεκτείνεται στο μέλλον.

Ο δίσκος Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι μας προσκαλεί σ’ ένα ταξίδι σε πραγματικούς και φανταστικούς κόσμους, προτείνοντάς μας μια γεωγραφική, λογοτεχνική και πολιτισμική ρότα που συγκαλεί φωνές τόσο διαφορετικές όπως της Σαπφώς, του Ευριπίδη, του Hölderlin, του Pessoa, του José Gomes Ferreira, του Saramago, ή ακόμη της Hélia Correia, που βρίσκεται στο επίκεντρο όλου του CD. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι ο δίσκος αρχίζει με μια φωνή σοφίας που απαγγέλει τους στίχους τού Hölderlin (η μητέρα τής Amélia, στα 98 της) και τελειώνει με μια παιδική χορωδία, διαγράφοντας έτσι ένα δρομολόγιο που προεκτείνεται στο μέλλον. Ο αρχαίος κόσμος και ο χώρος τής Μεσογείου, της κλειστής θάλασσας, ξανοίγονται στον Ατλαντικό και αναμιγνύονται με το σύμπαν τής Μακαρονησίας, που εισάγεται μ’ ένα παραδοσιακό τραγούδι των Καναρίων, σε συνδυασμό μ’ ένα τραγούδι των Αζορών και με ρυθμούς τού Πράσινου Ακρωτηρίου, αποτίοντας φόρο τιμής με ωραίο τρόπο στην Cesária Évora.

Cesária Évora, του Sersun

Παρατηρούμε επιπλέον πως όλην αυτήν τη δουλειά διατρέχει ένα θεμελιώδες ερώτημα του Hölderlin, που επικαλείται η Hélia Correia: “Άραγε τι χρησιμεύουν οι ποιητές μας στης ένδειας τις εποχές;” Αυτό το ερώτημα, γεμάτο μελαγχολία, που έθεσε το 1800 ο Γερμανός ρομαντικός ποιητής, υπογραμμίζει τη διάψευση των προσδοκιών όλων εκείνων που είδαν τα φώτα τής Γαλλικής Επανάστασης να σβήνουν με την τρομοκρατία. Ο Hölderlin, πάντως, δεν απευθύνεται ακριβώς σε όσους απομυθοποίησαν την Ιστορία, αλλά στους “εγκαταλελειμμένους από τον Θεό”, επιφέροντας την πνευματική πτώση, την έκλειψη της υπέρβασης. Καλό είναι, όμως, να θυμόμαστε πως, μετά από τρία χρόνια, ανέκυψε η απάντηση σε αυτό το ερώτημα, όταν ο Hölderlin υπογράμμισε τον ρόλο και την ευθύνη τού καλλιτέχνη, δηλώνοντας πως “οι ποιητές εδραίωσαν ό,τι κρατά στον χρόνο”. Στα μέσα τού 20ού αιώνα, ο Adorno, επικαλούμενος το έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, αποφάνθηκε ότι θα ήταν βαρβαρότητα να γράφει κανείς ποίηση μετά από το Auschwitz. Όμως, η ποίηση κράτησε στον χρόνο, όπως ξέρουμε, και όπως καταδεικνύεται στη δουλειά τής Amélia Muge και του Μιχάλη Λουκοβίκα, που εκθειάζει λέξεις προερχόμενες από ποικίλους πολιτισμικούς ορίζοντες, θυμίζοντάς μας ότι το ερώτημα του Hölderlin μπορεί να τεθεί και πάλι στις μέρες μας, λόγω της απώλειας πολλών αξιών που άπτονται του σύγχρονου κόσμου.

Μαρμάρινο άγαλμα του Οδυσσέα που βρήκαν σφουγγαράδες στο ναυάγιο των Αντικυθήρων, μαζί με άλλα αγάλματα, νομίσματα και ποικίλα τέχνεργα (4ος-1ος αι. ΠΚΧ), καθώς και τον μηχανισμό των Αντικυθήρων, τον αρχαιότερο γνωστό αναλογικό υπολογιστή.

Ο δίσκος Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι, λοιπόν, εκθειάζει ένα πολλαπλό τοπίο, διασταυρώνει μνήμες, εγκαινιάζει έναν διάλογο με την γραπτή και προφορική παράδοση, μεταφράζει τον ρυθμό γλωσσών (πορτογαλικής, ελληνικής, ισπανικής, αγγλικής, κρεολικής), μας κάνει ν’ ακούμε την ανάσα που αποκαλύπτει την αρμονία, τον πόνο και τη βία τής Ιστορίας – είναι αξιοσημείωτο ότι σε μια από τις ωραιότερες ενότητες του δίσκου, η Amélia Muge βυθίζεται κυριολεκτικά στην μνήμη των λέξεων και τραγουδά Σαπφώ στ’ αρχαία ελληνικά, προσκαλώντας μας να ταξιδέψουμε στον χρόνο και να βρεθούμε αντιμέτωποι με τον πειρασμό τής σιωπής, προτού να επικαλεστεί ένα αγγλικό ποίημα του Fernando Pessoa, εμμένοντας στον ρυθμό των ωρών, δείχνοντας πως ο χρόνος μάs οδηγεί σε ό,τι ο Glissant αποκάλεσε χαοτικό κόσμο, όπου αντιμετωπίζουμε τον κλονισμό των επαφών, τις αναμίξεις πραγματικοτήτων πολύ διαφορετικών, τις ταυτότητες και τις κουλτούρες που αλληλοσχετίζονται, χωρίς να χάνουν κάτι από την πρωτοτυπία τους. Αυτός ο χαοτικός κόσμος κυριαρχείται από τη Μάγισσα Θάλασσα που αποδίδει στα ελληνικά ένας άλλος συνεργάτης τού CD, ο Ανδρέας Καρακότας, επικαλούμενος ένα απόσπασμα από τον προαναφερθέντα χουρριτικό Ύμνο στη Νικάλ και οδηγώντας μας σε μιαν Οδύσσεια, όπου ο Οδυσσέας βρίσκεται καθ’ οδόν από το νησί του, μετά από ένα μεγάλο ταξίδι σε άγνωστους τόπους. “Η Ιθάκη ήταν το παν”, λέει το ποίημα, αλλά δεν υπάρχει πια. Ο Οδυσσέας μεταμορφώθηκε σε αλλοδαπό με τη μορφή ενός ζητιάνου, ενός πρόσφυγα – ίσως θα λέγαμε σήμερα –, ενός μετανάστη, που η Ευρώπη προσβάλλει, αφήνοντάς τον να πεθάνει σε αυτό το τεράστιο νεκροταφείο που λέγεται Μεσόγειος. Μπαίνοντας σ’ έναν νέο θεματικό άξονα του δίσκου, βλέπουμε την αντιπαράθεση ουτοπίας και δυστοπίας, όπου περιλαμβάνεται και το απρόβλεπτο, που δεν αποκλείει τις περιπλανήσεις και μερικές φορές τον θάνατο, όπως συμβαίνει με τον Νικόλα τον ψαρά, που ερμηνεύει ο Μιχάλης Λουκοβίκας – τον ψαρά που περιμένει η μητέρα του, καθώς δεν ξέρει πως ο γιος της πνίγηκε στην θάλασσα.

Σχεδία της Μέδουσας, του Théodore Géricault (1818-19). Το ναυάγιο σόκαρε τους πάντες μια και θύματά του ήταν Ευρωπαίοι· ενέπνευσε ένα ορατόριο (Hans Werner Henze) και μια ταινία (Iradj Azimi). Τώρα που αυτά τα ναυάγια αφορούν μη Ευρωπαίους, κατάντησαν ρουτίνα…

Η ποιητική και μουσική ρότα, πάντως, ξανοίγεται στο όραμα μιας ουτοπίας, παραπέμποντας στο περίφημο νησί που επινόησε ο Thomas More το 1516, οι ρίζες τού οποίου φτάνουν ως τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα. Η ουτοπία, όπως ξέρουμε, αντιπροσωπεύει κάτι τέλειο, αδιαχώριστο από τον επιδιωκόμενο σκοπό. Το πολιτικό νόημα της ουτοπίας σχετίζεται με κάποια φανταστική διακυβέρνηση που είναι αδύνατον να επιτευχθεί. Ο μετασχηματισμός τής ουτοπίας σε δυστοπία αποκαλύπτει έναν μελαγχολικό τροπισμό σχετικά με τον τρόπο που απεικονίζουμε τον χρόνο και την Ιστορία τη σημαδεμένη από την καταστροφή, όπου το όνειρο μπορεί να μετασχηματιστεί σε εφιάλτη (αυτήν την καταστροφή για την οποία μίλησε στις αρχές τής δεκαετίας τού 1930 ο Walter Benjamin, ο Γερμανοεβραίος φιλόσοφος, διαισθανόμενος την φρίκη τού Ολοκαυτώματος), ή στα παιδιά που χάθηκαν, που αποδίδει η Amélia Muge, σε μιαν ωραία προσαρμογή ενός παραδοσιακού θρακιώτικου ρυθμού, διασκευασμένου από τους António José Martins και Μιχάλη Λουκοβίκα.

Το ερώτημα που έθεσε ο Hölderlin (“Άραγε τι χρησιμεύουν οι ποιητές μας στης ένδειας τις εποχές;”), μπαίνει πλέον επιτακτικά, σαν λιτανεία, όταν διατυπώνεται με την φωνή τής Hélia Correia καθώς επικαλείται τον χαμό τής Ελλάδας, που την εγκατέλειψαν όλοι οι θεοί (κυρίως οι θεοί των Οικονομικών στην περίοδο της πρόσφατης κρίσης). Ο δυστοπικός εφιάλτης αποδίδεται με τη μουσική τού Beethoven, για την ακρίβεια την 2η κίνηση της Τρίτης Συμφωνίας, το Πένθιμο εμβατήριο, σε προσαρμογή τού Μιχάλη Λουκοβίκα, για να εκφράσει ό,τι η Hélia Correia περιγράφει στην Τρίτη Αθλιότητα (τίτλο ενός εξαίρετου βιβλίου ποίησης).⁵ Η “τρίτη αθλιότητα”, στην οποίαν αναφέρεται η Hélia Correia, είναι “κείνων που πια δεν ακούνε, δεν ρωτούνε… δεν θυμούνται”, και ανταποκρίνεται στην αποκτήνωση του κόσμου όπου ζούμε, που κατοικείται από ίσκιους, αυτού του κόσμου που έχει χάσει κάθε αίσθηση φιλοξενίας – Μιλάμε για ίσκιους είναι ο εύστοχος τίτλος αυτού τραγουδιού σε μια από τις ωραιότερες ενότητες του CD.

⁵ Hélia Correia, A Terceira Miséria, Λισαβόνα, Relógio d’Água, 2012 (έχοντας τον Παρθενώνα στο εξώφυλλο).

Ο επόμενος θεματικός άξονας αυτής της δουλειάς ασχολείται εν τέλει με το θέμα της ξενιτιάς με τη νοσταλγία που τροφοδοτεί το τραγούδι τού μετανάστη (Βασίλης Τσιτσάνης) όπου ακούμε απόηχους άλλων πολύ γνωστών σκοπών, την φωνή τής Violeta Parra, ή τους στίχους τής Rosalía de Castro, μελοποιημένους από τον José Niza κι ερμηνευμένους από τον Adriano Correia de Oliveira.

Καθώς ακούμε όλο αυτό το album, βλέπουμε πως η Συνάφεια παρουσιάζεται ως κάτι δυναμικό που αποκαλύπτει τον κόσμο στην μετάβασή του ανάμεσα στο εσωτερικό κι εξωτερικό, υποκειμενικό και αντικειμενικό, κοντινό και μακρινό. Αυτή η Συνάφεια, όπως διαβεβαιώνει ο Édouard Glissant, είναι μια γνώση με την έννοια του γνώθι σαυτόν μα και τους άλλους, όταν ο καλλιτέχνης ξανοίγεται στο δράμα τού κόσμου, αλλ’ επίσης μπορεί να σηματοδοτεί ένα σύμπαν που κάποιες φορές περιλαμβάνει και την ευθυμία – Alegria είναι ο τίτλος ποιήματος του José Saramago, που προσάρμοσαν η Amélia Muge και ο António José Martins, βάσει μιας σύνθεσης κι ενορχήστρωσης του Γιώργου Ανδρέου.

Το ποιητικό και μουσικό ταξίδι συγκλίνει τελικά σ’ ένα εγκώμιο της θάλασσας, έναν τόπο συνάντησης για να ξαναθυμηθούμε μια περίφημη cantiga de amigo (τραγούδι τού φίλου) του Martín Codax, Κύματα μύρια τού πελάγου / Κύματα της θάλασσας του Vigo, που ερμηνεύουν ο Μιχάλης Λουκοβίκας (στα ελληνικά) και η Amélia Muge (στα πορτογαλικά), με μια ρεμπέτικη μελωδία τού Παναγιώτη Τούντα – μια μουσική κατ’ εξοχήν τής Συνάφειας. Η τελευταία ενότητα του δίσκου Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι προεκτείνεται στο μέλλον καθώς, όπως τραγουδά η Amélia Muge, “πάντα υπάρχει άλλο πλοίο να ’ρθείς” και “όλα είναι πιθανά”.

Promenade à Utopia, του Igor Bitman

Αυτή η αξιόλογη δουλειά τής Amélia Muge και του Μιχάλη Λουκοβίκα, να επιβεβαιώσουμε εν κατακλείδι, δεν αποσκοπεί στο να παρουσιάσει έναν στατικό κόσμο τυποποιημένης γνώσης, αλλά ξανοίγεται σ’ ένα σύμπαν σχέσεων και πιθανών αποκαλύψεων. Έτσι ανακαλύπτουμε τον κόσμο στην απρόβλεπτη ποικιλία του μέσω ενός ταξιδιού που διαρθρώνεται σε πολλαπλά δρομολόγια τα οποία διέρχονται από τόπους ζωντανούς στην μνήμη μας, χαράζοντας μια πορεία που παρακολουθεί τα δράματα της σύγχρονης δημοκρατίας, αλλά και το διαρκώς ανανεούμενο θαύμα τής ζωής, του μεγαλείου ενός τοπίου, του ρίγους τής ελπίδας. Το album επεξεργάζεται μια διαρκή Συνάφεια μεταξύ τού υποκειμένου, του κόσμου, της ποιητικής και μουσικής γραφής, της ουτοπίας και δυστοπίας, αντιστοιχώντας σε κάποιαν εμβληματική ρότα που μας οδηγεί να ξεπεράσουμε όλα τα σύνορα, όλα τα τείχη, να σχεδιάσουμε μιαν αρχιπελαγική νησιωτική γεωποιητική σαν κολιέ νησιών που “πάντοτε θα μας καλεί”, όπως ακούμε στο τελευταίο μέρος τού δίσκου. Για όλους αυτούς τους λόγους, θεωρούμε πως το Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι αντανακλά υπέροχα την γκλισάντια ιδέα τής Συνάφειας, τροφοδοτούμενη από την κινητικότητα και τους διαύλους, που περιλαμβάνουν την αποκέντρωση, το ρίγος, τη δεκτικότητα στο Πολλαπλό και το Διαφορετικό, αλλά και μια πρόσκληση για έναν ηθικό και πολιτικό αναστοχασμό που μας προβάλλει σ’ ένα εφικτό μέλλον, και ο οποίος πρέπει να πάρει υπόψη τη γενναιοδωρία μιας φαντασίας ικανής να μετασχηματίσει τον κόσμο.

● Παρουσίαση του ARCHiPELAGOS / Passages στο Παρίσι, Fondation
Calouste Gulbenkian – Délégation en France, 7 Νοέμβρη 2018.
● Δημοσιεύτηκε στο Limite, Revista de Estudios Portugueses y de la
Lusofonía, Universidad de Extremadura, vol 12.2 / 2018.
● Απόδοση στα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας

● Βλέπε επίσης: Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για το “ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ”
● καθώς και: Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για τον “ΠΕΡΙΠΛΟΥ”

Χρονικό 7. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Duende)

Posted by michales loukovikas on 2018/07/21

Posted in: MEDITERRANEAN periplus. Tagged: Alexander Brailowsky, Augusto Mascarenhas Barreto, Évariste Lévi-Provençal, Bayad και Riyad, Cante jondo, Cesare Saccaggi, Citole, Darius Milhaud, Donn Pohren, Duende, Ennanga, Herbert James Draper, Άρπα, Άγγελος, Έγχορδο, Απόλλων, Αποικισμός, Αρχαία Αίγυπτος, Ασσυρία, Αθήναιος, Αιθιοπία, Αλεξάνδρεια, Αντίλλες, Βραχμάνος, Βαβυλωνία, Βαγδάτη, Βησιγότθοι, Βιόλα ντα γκάμπα, Γιόχαν Βόλφγκανγκ Γκαίτε, Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, Γιάκομπ Φίλιπ Φαλμεράυερ, Γιβραλτάρ, Γιοχάνες Μπραμς, Δειπνοσοφισταί, Διόνυσος, Ερμής, Ευφράτης, Ελευσίνια Μυστήρια, Ελληνιστική περίοδος, Ζωρζ Μπιζέ, Ζιρυάμπ, Ηράκλειες στήλες, Ησύχιος, Ησίοδος, Θράκη, Θήβαι, Ισίδωρος Σεβίλλης, Ιεριχώ, Ινδουισμός, Ιούλιος Πολυδεύκης, Κρίστοφ Βίλιμπαλντ Γκλουκ, Κάρολος, Κάδιθ, Καρχηδόνα, Κιθάρα, Λύρα, Μπουζούκι, Μαρία Λουίζα, Μεσοποταμία, Μιχάλης Λουκοβίκας, Μουσικό τόξο, Μούσες, Ντιονίσιο Αγουάδο, Νικίας, Νικκολό Παγκανίνι, Ουγκάντα, Ούτι, Πωλ Σεζάν, Πανδούρα, Πλούταρχος, Ρωμαίοι, Στράβων, Συμπόσιο, Συμπαθητική χορδή, Σχίσμα, Σόλων Μιχαηλίδης, Σιτάρ, Σκύθες, Τροβαδούρος, Τίγρης, Ταμπουράς, Φρίντριχ Νίτσε, Φρανθίσκο Γκόγια, Φάντο, Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα, Φλαμένκο, Φοίνικες, Χάμαρ, Χέλυς, Χαλδαίοι, Χενεραλίφε, Χορός, José de Azpiazu, José Manuel Caballero, Kathleen Kenyon, Konso, La Malena, La Niña de los Peines, Manuel de Falla, Manuel Torre, Manzanilla, Miguel García, Pastora Pavón, Performing arts, Portuguese guitar, Rialto, Setar, Siguiriyas, Silverio Franconetti, Tambur, Vicente Espinel, Vihuela, Zither. Leave a comment

Χρονικό 7. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Duende)

/ENGLISH/ Chronicle 7. INDO-IBERIAN ARC (Duende)

● Lorca και Duende ● Pohren και Flamenco:
Χορός και Κιθάρα ● Λύρα και Πανδούρα

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Ο FEDERICO GARCÍA LORCA, εκτός από το cante jondo, ασχολήθηκε σε διάλεξή του και με την Θεωρία και πράξη τού duende (1930) – λέξη-κλειδί για την εμβάθυνση στην ουσία τού flamenco, της μουσικής ἐν γένει, καθώς και για τη διείσδυση στον πυρήνα όλων των τεχνών, πρωτίστως των λεγόμενων παραστατικών. Κατά τα λεξικά, duende πάει να πει “νεράιδα, δαιμόνιο, διαβολάκι, καλικάντζαρος, στοιχειό, πνεύμα – άγιο ή πονηρό”. Όμως, τα λεξικά σπανίως μας διαφωτίζουν γύρω από έννοιες που σχετίζονται με τη μουσική, με τον πολιτισμό. Και γιατί ν’ αφεθούμε στους λεξικογράφους, όταν έχουμε τον Lorca ως ξεναγό; Ας τον ακούσουμε με τη δέουσα προσοχή, καθώς μας παρουσιάζει το μαγικό και μυστηριακό duende:

“Ό,τι έχει σκοτεινούς ήχους
έχει duende.” (Manuel Torre)

“Από άκρου εις άκρον τής Ανδαλουσίας… ο κόσμος μιλάει συνεχώς για το duende, και το αναγνωρίζει όπου εμφανίζεται με αλάνθαστο ένστικτο… Κάποτε, η παλιά τσιγγάνα χορεύτρια La Malena άκουσε τον Brailowsky να παίζει ένα κομμάτι τού Bach, και αναφώνησε: ‘Olé! Αυτό έχει duende!’, αλλά έπληξε με τους Gluck, Brahms και Milhaud. Και ο [τσιγγάνος τραγουδιστής] Manuel Torre, μεγάλος καλλιτέχνης τού ανδαλουσιανού λαού, ένας άνθρωπος που στις φλέβες του τρέχει περισσότερη κουλτούρα απ’ όσους έχω γνωρίσει, ακούγοντας τον Falla να παίζει τη σύνθεσή του, Nocturno del Generalife, εκστόμισε την εξής υπέροχη φράση: ‘Ό,τι έχει σκοτεινούς ήχους, έχει duende’… – συμφωνώντας έτσι με τον Goethe που, μιλώντας για τον Paganini, προσδιόρισε εύστοχα το duende: ‘Μια μυστήρια δύναμη που όλοι νιώθουν, μα κανένας φιλόσοφος δεν εξήγησε ποτέ’.

“Άκουσα έναν παλιό μαέστρο της κιθάρας να λέει: ‘Το duende δεν βρίσκεται στο λαρύγγι: το duende ξεχειλίζει μέσα μας ξεκινώντας από τις πατούσες των ποδιών.’ Που πάει να πει, πως δεν πρόκειται για δεξιότητα, αλλά για ύφος όλο ζωντάνια· που πάει να πει, πως είναι φλέβες· που πάει να πει, πως προέρχεται από την αρχαιότατη κουλτούρα την στιγμή τής δημιουργίας. Είναι, ἐν ὀλίγοις, το πνεύμα τής γης, το ίδιο duende που καψάλισε την καρδιά τού Nietzsche, καθώς έψαχνε άδικα να βρει την εξωτερική του μορφή στη Γέφυρα Rialto, και στη μουσική τού Bizet, χωρίς ν’ αντιληφθεί πως το duende που αναζητούσε είχε μεταπηδήσει από τα ελληνικά μυστήρια στους χορευτές τού Cádiz, και στην ακέφαλη διονυσιακή κραυγή τής siguiriyas τού Silverio.”

Alhambra_extrior_view_at_night_creditoDmitirj-Rodionov

Η Alhambra με τη Generalife τη νύχτα

Οι “μυστηριακοί” και “διονυσιακοί” Ἕλληνες δίνουν πάλι το δυναμικό παρών. Θέατρο της δράσης τους είναι το Cádiz (Κάδιξ), τ’ αρχαία Γάδειρα (Gadir), ο ρωμαϊκός Γάδης (Gades).⁽¹⁾ Στο λιμάνι αυτό της Ανδαλουσίας, στον Ατλαντικό, λίγο έξω από το στενό τού Γιβραλτάρ, τις Ηράκλειες Στήλες, θα επιστρέψουμε λίαν συντόμως. Προς το παρόν, συνεχίζουμε ν’ ακούμε τον Lorca μαγεμένοι:

⁽¹⁾ Η παλιά ρίζα διατηρείται στο επίθετο gaditano: ο αναφερόμενος στο Cádiz, ο κάτοικός του.

Θαλασσινές μελωδίες, του
Herbert James Draper (1904)

“Για τον καθένα, για κάθε καλλιτέχνη ὀνόματι Nietzsche ή Cézanne, κάθε σκαλί που ανεβαίνει στον πύργο τής τελείωσής του, επιτυγχάνεται χάρη στην πάλη που διεξάγει με το duende του, όχι με άγγελο, όπως συχνά λέγεται, ούτε με τη μούσα του… Άγγελος και μούσα είναι εκτός μας – έρχονται απ’ έξω· ο άγγελος φέρνει ακτινοβολία, η μούσα μορφή (ο Ἡσίοδος διδάχθηκε από αυτήν)… Ενώ το duende χρειάζεται να το διεγείρουμε στα πλέον απόμακρα αγγεία τού αίματος. Γυρίστε την πλάτη στον άγγελο, και δώστε μια κλωτσιά στη μούσα… Η αληθινή μάχη είναι με το duende.

“Οι μεγάλοι καλλιτέχνες τής νότιας Ισπανίας, τσιγγάνοι ή flamenco, τραγουδιστές, χορευτές, μουσικοί, ξέρουν πως η συγκίνηση είναι αδιανόητη χωρίς τον ερχομό τού duende. Ίσως να παραπλανήσουν τον κόσμο, ώστε να πιστέψει πως μπορούν να μεταδίδουν την αίσθηση του duende χωρίς να το έχουν, όπως καθημερινά μάς εξαπατούν συγγραφείς, ζωγράφοι και λογοτέχνες τού συρμού, δίχως ίχνος duende· όμως, αρκεί να προσέξουμε λιγάκι, να μην είμαστε εντελώς αδιάφοροι, για ν’ αποκαλύψουμε την απάτη και να πάρουμε στο κυνηγητό αυτήν την κακότεχνη κατεργαριά.

“Η συγκίνηση είναι αδιανόητη χωρίς duende.” (García Lorca)

Pastora Pavón, la Niña de los Peines

“Κάποτε η Ανδαλουσιανή flamenco τραγουδίστρια, Pastora Pavón, La Niña de Los Peines [Το Κορίτσι με τις Χτένες], σκοτεινή ισπανική ιδιοφυΐα, εφάμιλλη σε δύναμη φαντασίας με τον Goya… τραγουδούσε σε μια ταβερνούλα τού Cádiz. Έπαιζε με την φωνή της όλο σκιές, με την φωνή της σφυρηλατημένο κασσίτερο, με την βρυώδη φωνή της μπλεγμένη στα μαλλιά της, μουσκεύοντάς την με manzanilla, ή αφήνοντάς την σε σκοτεινούς απόμακρους βάτους. Μα, από ουσία, μηδέν· ήταν ανώφελο. Το κοινό παρέμεινε σιωπηλό… Η Pastora Pavón τέλειωσε το τραγούδι της σε απόλυτη σιωπή. Μόνον κάποιος μικροκαμωμένος… είπε σαρκαστικά και με πολύ απαλή φωνή: ‘Ζήτω το Παρίσι!’ σαν να ήθελε να πει: ‘Εδώ ούτε δεξιοτεχνία μετρά, ούτε τεχνική, ή δεξιότητα. Εδώ σημασία έχει κάτι άλλο.’

“Τότε η Niña de Los Peines τινάχτηκε αλαφιασμένη, τρέμοντας σαν μεσαιωνική μοιρολογίστρα, και ήπιε μονορούφι ένα τεράστιο ποτήρι με ‘νερό τής φωτιάς’, κι άρχισε να τραγουδά με καψαλισμένο λαιμό, χωρίς φωνή, ανάσα, ηχόχρωμα, μα… με duende. Κατάφερε να γκρεμίσει την σκαλωσιά τού τραγουδιού, αφήνοντας τον δρόμο ελεύθερο σ’ ένα μαινόμενο, φλεγόμενο duende, σύντροφο εκείνων των ανέμων που είναι γεμάτοι άμμο, κάνοντας τους ακροατές να κομματιάσουν τα ρούχα τους, με τον ίδιο ρυθμό όπως και οι νέγροι των Αντιλλών στις τελετές τους… Η Niña de Los Peines έπρεπε να κάνει κομμάτια την φωνή της, γιατί ήξερε πως την άκουγαν οι ειδήμονες, που απαιτούσαν όχι τη μορφή, μα το μεδούλι τής μορφής, μια μουσική καθάρια, με σώμα δίχως περιττά βάρη, ώστε να επιπλέει στον αέρα. Έπρεπε ν’ απαλλαγεί από τη δεξιοτεχνία και τη σιγουριά της· που πάει να πει, να εξορίσει τη μούσα της και να μείνει ανήμπορη, ώστε να εμφανιστεί ίσως το duende της και να καταδεχθεί να παλέψει μαζί της σώμα με σώμα. Και πώς τραγούδησε! Τέρμα πια τα παιχνιδίσματα με την φωνή της, η φωνή της ήταν ένα σιντριβάνι από αίμα, αντάξια του πόνου και της αλήθειας που ανέδιδε”…

Donn Pohren και Baile Flamenco

TΙ ΒΡΑΔΥ ΚΙ ΑΥΤΟ! Τι δεν θα ’δινα να είμαι κι εγώ εκεί! Να, λοιπόν, που με την απολαυστική περιγραφή τού duende από τον Lorca, επιστρέψαμε στο Cádiz. Εκεί βρίσκουμε πάλι τον Donn Pohren, που θα μας οδηγήσει στ’ αρχαία Γάδειρα μέσω… Ινδίας!

Donn Pohren

“Σήμερα”, γράφει στη Βιογραφική Ιστορία, Βίοι και θρύλοι τού flamenco, το δεύτερο βιβλίο τής τριλογίας του, “σχεδόν όλοι οι θεωρητικοί τού χορού συμφωνούν, πως ο baile flamenco είναι ο άμεσος απόγονος των αρχαίων θρησκευτικών χορών των Ινδών ινδουιστών… Αυτό που κατά πάσα πιθανότητα συνέβη, είναι πως οι χοροί των βραχμανικών ναών, δείγματα ενός υψηλού πολιτισμού, υιοθετήθηκαν από έναν λιγότερο εξελιγμένο λαό, χάνοντας μεγάλο μέρος τής λεπτοδουλειάς που τους χαρακτήριζε, κι έτσι ξανάγιναν μια πιο φυσική και πρωτόγονη μορφή τέχνης, με μοναδικό προορισμό την έκφραση του ανθρώπου και των συναισθημάτων του.

“Ας επιχειρήσουμε ένα σύντομο ιστορικό τής εξέλιξης αυτών των ινδικών χορών στο έδαφος της Ισπανίας. Και πρώτα απ’ όλα, πώς έφτασαν στην Ισπανία; Αν και παραδοσιακά αυτοί οι χοροί εκτελούνταν μόνον στους ναούς κατά τις βραχμανικές θρησκευτικές τελετές, άρχισαν σιγά-σιγά να χορεύονται πιο εκλαϊκευμένοι έξω από τους ναούς, κατ’ αρχάς στην Ινδία. Τότε ήταν που παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά και σε άλλες χώρες, μέσω των πρώιμων μεσογειακών εμπορικών πλοίων και των χερσαίων καραβανιών. Το σημείο εισόδου στην Ισπανία θα πρέπει σίγουρα να ήταν τα Γάδειρα, ο μετέπειτα Γάδης, το σημερινό Cádiz, η αρχαιότερη πόλη τής Ισπανίας, που την ίδρυσαν οι Φοίνικες γύρω στο 1100 π.Χ. Τα Γάδειρα ήταν μια πόλη εξαιρετικά σημαντική, και είναι πιθανόν να μετακλήθηκαν εκεί επαγγελματίες Ινδοί χορευτές για τη διασκέδαση της βασιλικής Αυλής τής πόλης, προφανώς κατά την εποχή των Ελλήνων, περί το 500–250 π.Χ., με λιγότερες πιθανότητες να έγινε αυτό κατά την κυριαρχία των Ρωμαίων, περί το 250 π.Χ.– 475 μ.Χ. (Οπωσδήποτε, οι χορευτές θα συνοδεύονταν από ινδουιστές μουσικούς και τραγουδιστές, κι έτσι θα εισήγαγαν και αυτοί τις μορφές τής τέχνης τους στην Ισπανία κατά την ίδια περίοδο. Έτσι εξηγούνται ἐν μέρει, οι έντονες ομοιότητες που υπάρχουν ακόμα ανάμεσα στο flamenco και ορισμένους τύπους ινδουιστικού τραγουδιού, ή και μουσικής).

● Αν και μόλις ακούσαμε τον Lorca να μας λέει πως “το duende είχε μεταπηδήσει από τα ελληνικά μυστήρια στους χορευτές τού Cádiz”, μάλλον δεν υπήρξε τότε ελληνική περίοδος στα Γάδειρα. Από τους Φοίνικες και τους Καρχηδόνιους (τους οποίους o Pohren φαίνεται να παραβλέπει), η πόλη πέρασε στα χέρια των Ρωμαίων το 206 ΠΚΧ. Άσχετα από το λάθος, το σημαντικό δεν είναι ποιος κατείχε τότε την πόλη, αλλά πως απετέλεσε την πύλη εισόδου των ινδικών μουσικοχορευτικών επιρροών στην Ιβηρία. Όπως και να έχει το θέμα, οι αρχαίοι Έλληνες, στην κυρίως Ἑλλάδα, αλλά και στις αποικίες, συνήθιζαν ν’ απολαμβάνουν στα συμπόσια την τέχνη ξένων τραγουδιστών και μουσικών, κυρίως γυναικών, των λεγόμενων μουσουργῶν,⁽²⁾ που (ανάλογα με τα “γούστα” των συμποσιαστών) εμφανίζονταν είτε γυμνές, ή και με χιτώνες, καθώς μας πληροφορούν ο Ἀθήναιος (Δειπνοσοφισταί, 3ος αιώνας ΚΧ), μα και το λεξικό Σούδα (10ος αιώνας).

Σκηνή συμποσίου με αυλητρίδα [“ευπρεπώς” ενδεδυμένη], του ζωγράφου Νικία

⁽²⁾ Μουσουργός: ἐκεῖνος ποὺ καλλιεργεῖ ἤ ἀσχολεῖται μὲ τὴ μουσική· μουσικός. Πολὺ συχνὰ ὡς θηλυκό· τραγουδίστρια (ἀοιδός), καὶ γενικά, γυναίκα μουσικός. Στὸν πληθυντικό, μουσουργοί· αὐτὲς ἦταν ξένες γυναῖκες ἀοιδοί, ἤ αὐλήτριες, ἤ κιθαρίστριες, ποὺ χρησιμοποιοῦνταν στὰ συμπόσια. Σούδα: “μουσουργοί· ψάλτριες [γυναίκες μουσικοί εγχόρδων, που παίζονταν δίχως πλήκτρο, πένα]· βάρβαρες γυναῖκες… Μερικὲς παίζουν τὸν αὐλό, ἐνῶ ἄλλες σ’ ἕνα (σκυθικό) πεντάχορδο, ἤ σ’ ἕνα ἑπτάχορδο ψαλτήριο· τραγουδοῦν μὲ συνοδεία ὀργάνου.” Στὸν Ἀθήναιο λέγεται ὅτι παρουσιάζονταν γυμνές· “αὐλητρίδες καὶ μουσουργοὶ καὶ ἐκτελέστριες σαμβύκης ἀπὸ τὴν Ῥόδο, γυμνὲς καθὼς πιστεύω, μολονότι, ὅπως μερικοὶ ἄνθρωποι ἔχουν πεῖ, φοροῦν χιτῶνες.” (Σόλωνα Μιχαηλίδη, Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Μουσικῆς).

“Αυτοί οι πολιτισμοί,” λέει ο Pohren, “με την έμφαση που έδιναν στην πνευματική καλλιέργεια, αναμφίβολα θα εισήγαγαν τους ινδουιστικούς θρησκευτικούς χορούς στους δικούς τους ναούς, κι έτσι, με τον ερχομό των Βησιγότθων στην Ανδαλουσία (περί το 450–700 μ.Χ.), αυτό το είδος τού θρησκευτικού χορού είχε γίνει τόσο παραδοσιακό, ώστε ενσωματώθηκε στην πρωτοχριστιανική Εκκλησία τής Ισπανίας με την ενθάρρυνση, ή και την εκτέλεση, των πρώτων χριστιανών ιερέων. (‘Είναι πια γνωστό, πως οι πατέρες τής πρωτοχριστιανικής Εκκλησίας αποδέχονταν ανοιχτά, ως και υπέθαλπαν με το παράδειγμά τους, την υιοθέτηση από την χριστιανική λατρεία ορισμένων στοιχείων των ιερών ανατολίτικων χορών, που συχνά τους χόρευαν οι ίδιοι οι ιερείς’: El Baile Andaluz, του Caballero Bonald). Οι Βησιγότθοι ασπάστηκαν τον καθολικισμό και αναμίχθηκαν με τον ισπανορωμαϊκό πληθυσμό,⁽³⁾ κι έτσι, οι θρησκευτικοί χοροί συνεχίστηκαν καθ’ όλην τη διάρκεια της κυριαρχίας τους.

⁽³⁾ Προτρέχει ο Pohren, όπως και ο Barreto στο 5ο Χρονικό (βλέπε υποσημείωση 6), μιλώντας περί καθολικισμού προ του Σχίσματος. Αν και το διπλό λάθος, με βάζει σε σκέψεις: Μπας και ο καθολικισμός είναι ο πούρος χριστιανισμός, ενώ η ορθοδοξία… αίρεση; Terra incognita: τα θρησκευτικά δεν ήταν ποτέ το forte μου!

“Θεωρείται δεδομένο πως κατά την κυριαρχία των Μαυρουσίων (περί το 711–1492 μ.Χ.), αυτοί οι ιεροί χοροί εκτελούνταν ολοένα και πιο εκλαϊκευμένοι εκτός των ορίων τής εκκλησίας, ενδεχομένως και από τους πρώτους τσιγγάνους τής Ισπανίας, που πιστεύεται πως κατέληξαν εκεί, ακολουθώντας τούς καταυλισμούς των μαυρουσίων στρατευμάτων (έχοντας ήδη φτάσει στη Βόρεια Αφρική, από την κοιτίδα τους, την Ινδία, μέσω Πακιστάν, Περσίας και Αραβίας). Καθώς οι τσιγγάνοι, όπως και οι Μαυρούσιοι, καλλιεργούσαν ήδη ένα είδος χορού που, ἐν πολλοῖς, καταγόταν από τους βραχμανικούς θρησκευτικούς χορούς, η άφιξή τους ήταν σίγουρα δυναμωτική ένεση για τους προϋπάρχοντες στην Ανδαλουσία χορούς…

“Ένα άλλο ιστορικό γεγονός στην εξέλιξη του χορού flamenco ήταν η έλευση του δεύτερου μεταναστευτικού κύματος τσιγγάνων στην Ισπανία γύρω στο 1450, λίγο πριν από την εκδίωξη των Μαυρουσίων από τα τελευταία τους οχυρά στην Ανδαλουσία. Οι τσιγγάνοι έφτασαν από την Ινδία μέσω της βόρειας οδού (Περσία, Ρωσία, κλπ.), φέρνοντας μαζί τους τον δικό τους τρόπο ερμηνείας των ινδικών χορών και τραγουδιών, και δίνοντας νέο αίμα στην ανδαλουσιανή παράδοση…

“Μετά από την εκδίωξη των Μαυρουσίων, κάθε μορφής θρησκευτικοί συνειρμοί σε σχέση με τον χορό σταμάτησαν. Η Εκκλησία όχι μόνον απαγόρευσε τους χορούς, λόγω του αυξανόμενου αισθησιασμού και των ‘αμαρτωλών κινήσεών’ τους, αλλά κάποια χρονική περίοδο εξαπέλυσε και διωγμούς κατά των ερμηνευτών κάποιων χορών, άσχετα από το πού χορεύονταν. Τότε ήταν που ο χορός, μαζί με το cante, βγήκαν στην παρανομία κι έγιναν η τέχνη των ‘άνομων στοιχείων’ τής κοινωνίας. Αυτό συνέβη λίγο-πολύ ταυτόχρονα με την έκδοση των διαταγμάτων τού 16ου αιώνα, για την εκδίωξη των Μαυρουσίων, των τσιγγάνων και των εβραίων, και μπορεί, προφανώς, να μνημονευθεί ως η απαρχή τής διαμόρφωσης του flamenco, όπως το ξέρουμε σήμερα.”

Από την αρχαία κιθάρα στη σύγχρονη

Τούτη η πανοραμική εικόνα μετεξέλιξης του χορού, από τους βραχμανικούς ναούς τής Ινδίας, έως και τους τσιγγάνικους καταυλισμούς τής Ανδαλουσίας, με όλα τα ενδιάμεσα στάδια, έχει ένα αρνητικό: είναι μονοδιάστατη, εφόσον παρουσιάζει την Ινδία ως την μήτρα τής τέχνης τού χορού – και όχι μόνο – με συνέπεια να εξάγονται εσφαλμένα συμπεράσματα. Αν όμως, αντί του χορού, ιχνηλατήσουμε την εξέλιξη της κιθάρας, το μωσαϊκό των ανταλλαγών γίνεται τρισδιάστατο και ισορροπημένο. Ως κιθαρίστας, ο οδηγός μας, Donn Pohren, κινείται πλέον σε πολύ πιο γνώριμα νερά:

Αρχαία ελληνική κιθάρα

“Η ισπανική κιθάρα”, γράφει στ’ ομώνυμο κεφάλαιο του ίδιου βιβλίου (Lives and Legends of Flamenco), “είναι, πρωτίστως, ο άμεσος απόγονος της guitarra latina (λατινικής κιθάρας) ή, δευτερευόντως, της guitarra morisca (μαυρούσιας κιθάρας). Όπως πιστεύεται γενικά, και οι δυο τους κατάγονται από την αρχαία kithara asiria (ανατολίτικο zither).⁽⁴⁾

⁽⁴⁾ Σημειώστε πως η διαφορά ορολογίας στις φάσεις εξέλιξης της κιθάρας (cithara/kithara > guitarra) έχει τη σημασία της. Παραπέμπει στην στιγμή εκείνη που η αρχαία κιθάρα παύει να έχει τη μορφή μεγάλης αρχαίας λύρας, και γίνεται λαουτοειδές, με “βραχίονα”, “μπράτσο”.

“Κατ’ αρχάς, ας αποπειραθούμε να ιχνηλατήσουμε την εξέλιξη της kithara asiria [ασσυριακής κιθάρας]. Ο José de Azpiazu, στο βιβλίο La Guitarra y Los Guitarristas, κάνει την παρατήρηση ότι για τα παλαιότερα έγχορδα όργανα, πρέπει να ψάξουμε στην Αίγυπτο και τη Βαβυλωνία, απ’ όπου πέρασαν στη Συρία, την Περσία, την Ινδία και, ἐν γένει, στη Μέση και την Άπω Ανατολή. Την υπόθεσή του αυτή τη βασίζει σε ποικίλα αρχαιολογικά ευρήματα, κυρίως στην Αίγυπτο, επικαλούμενος ιδιαίτερα ένα ανάγλυφο, χρονολογημένο στο 3500 π.Χ., που ανακαλύφθηκε στον τάφο ενός από τους βασιλιάδες των Θηβών. Αυτό το ανάγλυφο, που βρίσκεται τώρα στο μουσείο τού Leyden (της Ολλανδίας), περιλαμβάνει ένα όργανο που μοιάζει κάπως με τη σημερινή ισπανική κιθάρα. Ο Azpiazu δηλώνει επίσης ότι γύρω στο 1000–800 π.Χ., οι Αιγύπτιοι είχαν ένα όργανο που παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με τη σύγχρονη κιθάρα. Αυτό το όργανο θα μπορούσε άνετα να είναι η προαναφερθείσα guitarra morisca, ή κάποια από τις προγόνους της, στην εξέλιξή της από την kithara asiria.

Egyptian Artist 3,500 years old playing a guitar-like instrument

Αιγύπτιος μουσικός πριν από 3500
χρόνια παίζοντας ένα κιθαροειδές

“Έχοντας, πάντως, υπόψη τις συνεχιζόμενες αρχαιολογικές ανακαλύψεις, ούτε ο χρόνος, ούτε ο χώρος προέλευσης οποιουδήποτε από τ’ αρχαία έγχορδα όργανα, είναι δυνατόν να προσδιοριστεί επακριβώς και αμετακλήτως. Η ανακάλυψη μιας Αγγλίδας αρχαιολόγου, της Kathleen Kenyon, που έδειξε πως η πόλη τής Ιεριχώς έσφυζε από ζωή τόσο παλιά όσο το 6800 π.Χ., κάνει την πρώτη αιγυπτιακή δυναστεία (3400 π.Χ.) να φαίνεται σχετικά σύγχρονη. Πράγματι, το γενεαλογικό δένδρο των εγχόρδων οργάνων, σε όλη του την τεράστια ποικιλία, είναι τόσο απροσδιόριστο, όσο και η πρώιμη ιστορία τού πολιτισμού. Ίσως τα μόνα διαθέσιμα στοιχεία, που ενισχύουν την πεποίθηση πως η κιθάρα κατάγεται από την αρχαία kithara asiria, να είναι η ομοιότητα και η αλληλουχία τής ορολογίας τής κιθάρας-zither σε διάφορες γλώσσες, και η αντίστοιχη ομοιότητα κι εξέλιξη των οργάνων, που εκπροσωπούν οι όροι, ὡς ἑξῆς: qitâra (στην Χαλδαία, μιαν αρχαία περιοχή τής ΝΔ Ασίας, στους ποταμούς Τίγρη και Ευφράτη), quitar (στους Άραβες), sitar (στους ινδουιστές), κιθάρα (στους Έλληνες), cítara και guitarra (στους Ισπανούς).

Vihuela: η πάλαι ποτέ “αριστοκράτισσα” ξαδέρφη τής
“λαϊκής” κιθάρας, εξάχορδη επίσης μα με διπλές χορδές.

“Αν θελήσουμε ν’ αποδεχθούμε την προσφιλή θεωρία πως η σημερινή κιθάρα [guitarra] κατάγεται από την αρχαία [kithara] (και δεν υπάρχει κανένας σοβαρός λόγος να μην το κάνουμε), τότε μπορούμε να ιχνηλατήσουμε χονδρικά την εξέλιξη της κιθάρας στην Ισπανία. Είναι γενικά αποδεκτό πως η kithara asiria (που τότε ονομαζόταν kithara romana) εμφανίζεται στην Ισπανία κατά την εποχή των Ρωμαίων, κάποια στιγμή πριν από τη γέννηση του Χριστού.⁽⁵⁾ Η kithara γνώρισε άνθηση στην Ισπανία ως την πτώση τής ισπανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας (στον 5ο αιώνα), οπότε έπεσε ἐν πολλοῖς σε αχρηστία, ως την στιγμή που οι εισβολείς Βησιγότθοι είχαν παγιώσει την εγκατάστασή τους στην χερσόνησο. Οι Βησιγότθοι βάλθηκαν ν’ αναβιώσουν τον παλαιό ρωμαϊκό πολιτισμό, κι έτσι επανεμφανίστηκε η kithara. Στον 7ο αιώνα, ο San Isidro περιέγραφε τους περιπλανώμενους βάρδους, που τραγουδούσαν συνοδεύοντας τον εαυτό τους με την kithara. Είναι περίπου τότε, σ’ εκείνη την περίοδο, που στην Ισπανία έχουμε μια μετεξέλιξη, όπως είπαμε, από την kithara romana, κατά πάσα πιθανότητα, στην guitarra latina, ένα όργανο με τέσσερα ζεύγη διπλών χορδών, που μοιάζει με μικρή εκδοχή τής σημερινής ισπανικής κιθάρας.

⁽⁵⁾ “Κατά την γνώμη μου”, υποσημειώνει ο Pohren, “πιθανότερο είναι να έφεραν την kithara asiria, ή κάποια ανάλογα όργανα, οι ινδουιστές μουσικοί που επισκέπτονταν το Cádiz πριν από την έλευση των Ρωμαίων, προφανώς κατά την κυριαρχία των Ελλήνων”…

Κατά τη δική μου γνώμη, αντίθετα, πολύ πιθανότερο είναι να έφεραν οι ίδιοι οι Έλληνες στην Ιβηρία τη δική τους εκδοχή αυτού του οργάνου, την cithara helénica!

Γυναίκα παίζοντας λύρα (όργανο μεταβατικό
από kithara σε guitarra), του Cesare Saccaggi

“Στο μεταξύ, στη Μέση Ανατολή, η kithara asiria είχε προ πολλού εμπνεύσει την οικογένεια της guitarra morisca, ενός ωοειδούς τρίχορδου οργάνου, που φέρνουν κατά τον 8ο αιώνα στην Ισπανία οι Μαυρούσιοι εισβολείς. Το μοναδικό σημαντικό χαρακτηριστικό, που η guitarra latina δανείστηκε από την guitarra morisca, στην εξέλιξή της σε ισπανική κιθάρα, πιστεύεται πως ήταν η ιδέα των μονών χορδών, αντί για τα ζεύγη των διπλών χορδών που χρησιμοποιούνταν ως τότε..

“Έτσι, ήδη από τον 9ο αιώνα, έχουμε στην Ισπανία κιθάρες όχι πολύ διαφορετικές από αυτές που παίζουμε σήμερα, όμως ως την περίοδο των τροβαδούρων (από τον 11ο ως και τον 13ο αιώνα), η κιθάρα δεν ήταν όργανο ευρείας χρήσης από τον πολύ κόσμο. Ελάχιστες ήταν επίσης οι σημαντικές κατασκευαστικές αλλαγές που έγιναν σε αυτήν την κιθάρα, ως τον 16ο αιώνα που ο Vicente Espinel άρχισε να χρησιμοποιεί και πέμπτη χορδή. (Η επινόηση δεν ήταν του Espinel, καθώς υπήρχαν και προηγουμένως κιθάρες με πέντε χορδές. Ο Espinel απλώς έκανε την πέμπτη χορδή τής μόδας. Πολλοί μουσικολόγοι εκφράζουν την πεποίθηση, πως ήταν ο ίδιος ο Ζιρυάμπ, ο περίφημος Μεσοποτάμιος μουσικός, εκείνος που καινοτόμησε πρώτος στην χρήση τής πέμπτης χορδής, στον 9ο αιώνα). Με αυτήν την εξέλιξη, φαίνεται πως οι Ισπανοί ένιωσαν τελικά την κιθάρα ως δικό τους όργανο, και τότε ήταν που ξαναβαφτίστηκε η guitarra latina ως ‘ισπανική κιθάρα’. Μετά από δυο αιώνες έγινε η τελευταία ριζική μετεξέλιξη, με την πρόσθεση της έκτης χορδής από τον Miguel García, έναν μοναχό γνωστό και ως Padre Basilio. Ήταν ένας εξαίρετος κλασικός κιθαρίστας, δάσκαλος στην κιθάρα τού βασιλιά Καρόλου Δ΄, όπως και της βασίλισσας Μαρίας Λουίζας, ή και του περίφημου συναυλιακού κιθαρίστα Dionisio Aguado. Έτσι, εκτός από την αύξηση του μεγέθους και της ποιότητας του ήχου, με το τελευταίο τρίτο τού 18ου αιώνα, η ισπανική κιθάρα ήταν όπως είναι σήμερα.⁽⁶⁾

⁽⁶⁾ Εκτός από την ισπανική κιθάρα, υπάρχει και η πορτογαλική, που είναι περισσότερο λαούτο, παρά κιθάρα. Κατάγεται από μια μεσαιωνική “κιθάρα”, την citole, και είναι τώρα το σολιστικό όργανο του fado. Η κανονική κιθάρα που τη συνοδεύει, για να ξεχωρίζει, ονομάζεται viola· η λέξη μάλλον προέρχεται από κάποιαν άλλη παλιά κιθάρα, τη vihuela ή viola de mão. Κάποιοι μουσικοί τού 15ου αιώνα έπαιζαν το όργανο αυτό ως τοξωτό, με δοξάρι, κι έτσι προέκυψε η viol, ή viola da gamba, που υποκατέστησε κατόπιν η οικογένεια του βιολιού, κυρίως το cello.

Bayad plays the oud to The Lady. from the Riyad & Bayad, Arabic tale

Ο Bayad παίζει το ούτι για την Κυρά (το παραμύθι Bayad
και Riyad) – ή Ο κήπος τού Ziryab (Ανδαλουσία 13ου αιώνα)

“Τώρα που κάτι ξέρουμε για την εξέλιξη της κιθάρας, ας δούμε και την εξέλιξη της μουσικής. Κατά τον Lévi-Provençal (La Civilización Árabe en España), η μεγάλη παράδοση της ανδαλουσιανής μουσικής συγχωνεύθηκε και αναπτύχθηκε στο ωδείο μουσικής, που ίδρυσε και διηύθυνε ο Ζιρυάμπ στην Κόρδοβα, κατά τον 9ο αιώνα μ.Χ. (Ο Ζιρυάμπ έφτασε στην Κόρδοβα το 822 μ.Χ., στα 30 με 35 του χρόνια, κι έμεινε εκεί για το υπόλοιπο της ζωής του). Αυτό που πρέπει να έκανε θα ήταν να συλλέξει και να κάνει κτήμα του την ανδαλουσιανή παράδοση της εποχής του – που, βέβαια, είχε πολύ ανατολίτικο χαρακτήρα – να τη διαφυλάξει και να τη διδάξει στους σπουδαστές τού ωδείου του, βάρδους, ή κι ευγενείς. Καθώς είχε περάσει χρόνια στην Αυλή τής Βαγδάτης, και ήταν ο λαμπρότερος μουσικός τής εποχής του, αναμφίβολα θα προσέθεσε νέα στοιχεία σε ό,τι βρήκε, και θ’ αφαίρεσε τα περιττά. Όντως, ο Ζιρυάμπ πιστεύεται ακράδαντα ότι έπαιξε τον σπουδαιότερο ρόλο στη μουσική, για να καταστεί η Ανδαλουσία το εξέχον πνευματικό κέντρο τού κόσμου την εποχή εκείνη.”

“Ο Ζιρυάμπ έπαιξε τον σπουδαιότερο ρόλο για να καταστεί η Ανδαλουσία το εξέχον πνευματικό κέντρο τού κόσμου στον 9ο αιώνα.” (Donn Pohren)

Χέλυς (λύρα με καύκαλο χελώνας)

ΣΕ ΑΥΤΗΝ ΤΗ ΜΝΗΜΕΙΑΚΗ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΑ, που φιλοτέχνησαν ο Lorca και ο Pohren κυρίως, βοηθούντων και όλων των υπολοίπων, δεν απομένει παρά να προσθέσουμε κάποιες πινελιές, για να… αποενοχοποιήσουμε τους Ασσύριους, που έμειναν στην ιστορία κυρίως για την αγριότητά τους, αλλά και για να δείξουμε ότι παρθενογένεση δεν υπάρχει πουθενά – ούτε και στην περίπτωση του “αρχαίου ελληνικού θαύματος”, που έγινε εφικτό ένεκα της ἐξ ἀνατολῶν δανειοληψίας (και) σε πνευματικά αγαθά.

Η αρχαία κιθάρα ήταν όργανο των επαγγελματιών, ενώ η μικρή της αδερφή, η αρχαία λύρα, των ερασιτεχνών. Όπως διαβάζουμε στην Ἐγκυκλοπαίδεια τῆς Ἀρχαίας Ἑλληνικῆς Μουσικῆς, του Σόλωνα Μιχαηλίδη (πολυτιμότατη πηγή για πλείστες όσες πληροφορίες στα Χρονικά μας), η κιθάρα ονομαζόταν Ἀσιάς (ασιατική). Κατά τον Πλούταρχο (1ος-2ος αιώνας ΚΧ), “ἐκλήθη δ’ Ἀσιὰς διὰ τὸ κεχρῆσθαι τοὺς Λεσβίους αὐτῇ κιθαρῳδοὺς πρὸς τῇ Ἀσίᾳ κατοικοῦντας”. Μα, φυσικά, πρόκειται για δικαιολογία – κι ας ζούσαν όντως κοντά στη Μικρασία οι Μυτιληνιοί κιθαρωδοί. Την αλήθεια μάς τη λέει ο Ἡσύχιος ὁ Ἀλεξανδρεύς (5ος αιώνας ΚΧ), εξηγώντας ότι την κιθάρα την προσδιορίζει έτσι “διὰ τὸ ἐν Ἀσίᾳ εὑρῆσθαι” – αφού ήταν πράγματι επινόηση Ασιατών. Τα επίθετα Ἀσιάς και Ἀσιᾶτις τα συναντούμε όχι μόνο σε σχέση με την κιθάρα, αλλά και με τη μουσική στο σύνολό της. Όπως επισημαίνει ο Στράβωνας: “… καὶ ἡ μουσικὴ πᾶσα Θρᾳκία καὶ Ἀσιᾶτις νενόμισται” (βλέπε Χρονικό 11). Και η Θρᾴκη, στ’ αρχαία χρόνια, δεν ήταν Ελλάδα.

Λυράρισσα της φυλής Κόνσο, στη νότια Αιθιοπία

Αυτά τα όργανα, τύπου αρχαίας λύρας και κιθάρας, έχουν εξαφανιστεί εδώ κι αιώνες γιατί έμειναν πίσω σε σχέση με την εξέλιξη της μουσικής, ήταν πλέον ανεπαρκή, και δεν μπορούσαν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των ανθρώπων – μουσικών και ακροατών. Τα βρίσκει πλέον κανείς σπανιότατα να παίζονται σε πρωτόγονες φυλές, κυρίως της βορειοανατολικής Αφρικής – και, όντως, είναι μια ευχάριστη έκπληξη! Γερμανοί εθνομουσικολόγοι λ.χ. κατέγραψαν, μεταξύ άλλων, και το παίξιμο μιας αρχαίας λύρας από έναν γελαδάρη, μέλος τής φυλής Χάμαρ τής Αιθιοπίας, βάζοντας και την σχετική φωτογραφία στο εξώφυλλο του δίσκου. Δεν είναι εντυπωσιακό; Το σύμβολο τόσων και τόσων “σοβαρών” μουσικών ιδρυμάτων, το “κατεξοχήν εθνικό όργανο” των αρχαίων Ελλήνων, η
χέλυς τού Ἑρμῆ, που την δώρισε στον Ἀπόλλωνα (για να εξιλεωθεί επειδή του είχε κλέψει… τα βόδια!), να “παραπέσει” στα χέρια πρωτόγονων Αφρικανών και, μάλιστα, φτιαγμένη επίσης με όστρακο χελώνας; Δεν μπορεί, οπωσδήποτε κάποια σχέση θα είχαν αυτοί οι Γερμανοί με τον… Fallmerayer!

Ἐν κατακλεῖδι, αν υποθέσουμε πως η σημερινή κιθάρα κατάγεται από την αρχαία, τότε η τελευταία θα πρέπει να συνδυάστηκε με κάποιο λαουτοειδές – δηλαδή, όργανο με βραχίονα, μπράτσο – καθώς αυτή είναι η οικογένεια της σύγχρονης κιθάρας. Στην αρχαία Ελλάδα, το μοναδικό ανάλογο όργανο ήταν το λεγόμενον τρίχορδον, η πανδούρα, πανδουρίς, πάνδουρος, ή φάνδουρος. Κατά τους αλεξανδρινούς χρόνους, υπήρχε ήδη ολόκληρη οικογένεια τέτοιων οργάνων. Από αυτά προέκυψαν αργότερα η θαμπούρα (το tambur τής λόγιας μουσικής τής Πόλης), ο λαϊκός ταμπουράς, μα και το μπουζούκι.

Τοξωτή άρπα (ennanga από την Ουγκάντα): απόγονος του μουσικού τόξου, πρόγονος
των εγχόρδων.

Ως προς την καταγωγή τού οργάνου, ο Πολυδεύκης, ἄλλως πως Pollux (2ος αιώνας ΚΧ), σημειώνει: “Τρίχορδον δέ, ὅπερ Ἀσσύριοι πανδούραν ὠνόμαζον· ἐκείνων δ’ ἦν καὶ τὸ εὕρημα”. Συνεπώς, η πανδούρα είναι – ετυμολογικά, μα και οργανολογικά – ασσυριακή. Και δεν αποκλείεται, η kithara asiria, που μας ανέφερε ο Pohren, να σχετίζεται με την πανδούρα. Ο όρος τρίχορδον, που χρησιμοποίησαν οι Έλληνες για την πανδούρα, σημαίνει πως και αυτή ήταν τρίχορδη. Επίσης, να μην ξεχνάμε ότι και η guitarra morisca, η απόγονος της ασσυριακής κιθάρας, ήταν τρίχορδη.⁽⁷⁾ (Βλέπε και το μεθεπόμενο Χρονικό 9. Το περιώνυμον τρίχορδον).

⁽⁷⁾ Κιθάρα σημαίνει τρίχορδο: το (κοινής ετυμολογικής – ή και οργανολογικής – προέλευσης) ινδικό sitar, αν και πολύχορδο πλέον (καμιά εικοσαριά χορδές, 6-7 μελωδικές, και οι άλλες συμπαθητικές, που πάλλονται – “συμπάσχοντας” – με τις μελωδικές), μάλλον έχει καταγωγή περσική, και σημαίνει “τρί-χορδο”· αυτό πάει να πει seh-tar στα πέρσικα. Άλλωστε, στο Ιράν ένα είδος αρχικά τρίχορδου (και πλέον τετράχορδου) ταμπουρά λέγεται setar.

Και να σκεφτεί κανείς πως όλα αυτά ξεκίνησαν από το τόξο τού πρωτόγονου κυνηγού. Που στις ώρες τής ανάπαυλας, μπορούσε να γίνει μουσικό τόξο…

Επόμενο Χρονικό 8. ΥΒΡΙΔΙΩΝ ΥΒΡΙΣ… ● Μωσαϊκό Ανδαλουσίας ● Πολιτισμικά Σταυροδρόμια ● Υβρίδια Φυσικά και Τεχνητά ● “Αγοραία Δημιουργία” ● Paco de Lucía

>> Χρονικό 8. ΥΒΡΙΔΙΩΝ ΥΒΡΙΣ…

<< Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo)

Μουσικό τόξο

Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για το “ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ”

Posted by michales loukovikas on 2018/05/18

Posted in: Reflections on our work. Tagged: 3η Συμφωνία (Μπετόβεν), Amélia Muge, Armando Soares, Concept album, Fernando Lopes-Graça, Hélia Correia, Όμηρος, Αρχιπέλαγος, Αριάδνη, Αισχύλος, Αιγέας, Αιγαίο, Βάσκο ντα Γκάμα, Βασίλης Τσιτσάνης, Γαλικία, Γιώργος Ανδρέου, Γιώργος Μητσάκης, Δημοτικό τραγούδι, Διονύσης Καρατζάς, Ευριπίδης, Ζουζέ Μαλιόα, Ζοζέ Σαραμάγκου, Θησέας, Λαϊκό τραγούδι, Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, Μιχάλης Λουκοβίκας, Μινώταυρος, Νόστος, Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων, Ορέστης, Ουγκαρίτ, Οδυσσέας, Οδύσσεια, Παρθενώνας, Παναγιώτης Τούντας, Ποσειδώνας, Ρεμπέτικο, Ροσαλία δε Κάστρο, Σαπφώ, Σμύρνη, Σούνιο, Φρήντριχ Χαίλντερλιν, Φάντο, Φερνάντο Πεσσόα, Χουρρίτες, João de Deus, José Gomes Ferreira, José Niza, Martin Codax, Olin Levi Warner, Pink Floyd, Violeta Parra. Leave a comment

Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για το “ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ”

Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας

/ENGLISH/ GIORGOS ANDREOU on “ARCHiPELAGOS”

ΑΝΑΜΕΣΑ στους Πορτογάλους και τους Έλληνες, λένε, υπάρχει μεγάλη συνάφεια. Είναι δυο λαοί με σπουδαία κατορθώματα στην θάλασσα. Εμείς, από τα αρχαία χρόνια, δώσαμε στο Αρχιπέλαγος, το Αιγαίο πέλαγος δηλαδή, αυτήν την αίγλη με το τρομακτικό και ταυτόχρονα εκθαμβωτικό αρχέτυπο του μεγάλου ταξιδευτή, του Οδυσσέα, του (σχεδόν) υπεριστορικού πια προσώπου, που με μοναδικό τρόπο έχει κατορθώσει να μπει στις συνειδήσεις και τους πολιτισμούς όλων των λαών τού κόσμου, χάρη σ’ εκείνο το μείζον κείμενο, την “Οδύσσεια”, το οποίο στην ουσία τι είναι; Είναι η μάχη ενός ανθρώπου με την θάλασσα – που άλλοτε είναι φίλη του, άλλοτε εχθρά του – για να φτάσει στον τόπο του, στην Ιθάκη, να “νοστίσει”, να φάει νόστιμο ψωμί, να ζήσει αυτό που ο Όμηρος ονομάζει “νόστιμον ήμαρ” – την ημέρα τής επιστροφής στην πατρίδα. Είναι τόσο μεγάλη η σημασία τής λέξης “νόστιμον” που κατέληξε σε μας τους Νεοέλληνες να σημαίνει το φαγητό που είναι ωραίο και δεν είναι άνοστο. Και “άνοστος” είναι αυτός που δεν μπορεί να επιστρέψει στην πατρίδα του. Είναι τα ωραία παιχνίδια που κάνει η γλώσσα.

Θέλω να επισημάνω κάποιους σημαντικούς άξονες αυτής της νέας δουλειάς τής Αμέλιας Μουζ και του Μιχάλη Λουκοβίκα. Δυστυχώς, ζούμε σε μια εποχή στην οποία η ιδέα ενός ηχογραφήματος συνόλου, αυτό που ονομάζουμε concept album, τείνει να καταρρακωθεί και ξαναγυρίζουμε σε μια εποχή με ανεξάρτητα κομμάτια, που παίζονται στο ραδιόφωνο χωρίς καμιά συνοχή. Δεν τα κατηγορώ· και τα ανεξάρτητα τραγούδια ωραία είναι. Αλλά η ιστορία τής ηχογράφησης μας έδωσε τη δυνατότητα να δημιουργηθούν αριστουργήματα, που μοιάζουν με λογοτεχνήματα, με μυθιστορήματα: δηλαδή ένας ολόκληρος δίσκος να έχει ένα ενιαίο θέμα, ή παραλλαγές πάνω σ’ ένα ενιαίο θέμα, να είναι μια ιστορία. Υπάρχουν οι δικοί μας σπουδαίοι συνθέτες, με σημαντικές μελοποιήσεις πάνω σε ποιητές, όπως και μεγάλα ξένα συγκροτήματα, λ.χ. οι Pink Floyd, και πολλοί άλλοι, που έχουν επωφεληθεί από την χρήση τής ηχογράφησης με αυτόν τον τρόπο.

Η Αμέλια και ο Μιχάλης αυτόν τον τρόπο τον αγαπούν, τον έχουν τιμήσει στο έπακρον. Τόσο ο “Περίπλους”, η προηγούμενή τους κοινή προσπάθεια, όσο και το “Αρχιπέλαγος”, αποτελούν ολοκληρωμένες καταδύσεις, ηχητικές, αισθητικές, πολιτισμικές, που δεν μπορείς να τις ακούσεις αποσπασματικά, αλλά οφείλεις να τις ακούσεις ολόκληρες· βλέποντας την εξέλιξη της δικής τους αισθητικής, ευαισθησίας, καλλιτεχνικής στόχευσης, και μέσα από αυτές, όλες τις σημαντικές παραμέτρους που μοιραία έρχονται στο φως, πολύ περισσότερο όταν συναντιούνται δυο πολιτισμοί, συγκλίνοντας αλλά και αποκλίνοντας.

Στο “Αρχιπέλαγος” υπάρχουν και φιλοξενούνται τα πάντα: σπουδαίοι ποιητές που αισθάνομαι την ανάγκη να τους αναφέρω. Ξεκινάμε μ’ έναν ανώνυμο υμνωδό από την Ουγκαρίτ πριν από 3500 χρόνια· είναι ένας χουρριτικός ύμνος, του οποίου παρατίθεται η μουσική, με ελληνικά και πορτογαλικά λόγια, που περιέργως, το μουσικό του μοτίβο μοιάζει πάρα πολύ μ’ έναν πορτογαλικό αντιφασιστικό ύμνο, το “Acordai!” (Ξυπνήστε!). Είναι επίσης η Σαπφώ, ο Ευριπίδης, μ’ ένα χορικό από τον “Ορέστη”, ο Friedrich Hölderlin, o João de Deus, η Rosalía de Castro, ο José Gomes Ferreira, η Hélia Correia και, φυσικά, οι δυο θηριώδεις λογοτεχνικές προσωπικότητες της Πορτογαλίας, ο Fernando Pessoa και ο José Saramago.

Στο επίπεδο της τραγουδοποιίας φιλοξενούνται ο Martín Codax (ένας μεσαιωνικός Γαλικιανός βάρδος), η εξαίρετη Violeta Parra, ο Armando Soares, ο José Niza, και οι δικοί μας Παναγιώτης Τούντας, Γιώργος Μητσάκης, Βασίλης Τσιτσάνης, όπως και κάποιοι συνθέτες, κατ’ εξοχήν ο Ludwig van Beethoven. Τώρα τι δουλειά έχει ο Beethoven σε μια συνάντηση μεταξύ Πορτογάλων και Ελλήνων; Εντάξει, υπάρχουν πάντα και κάποιες καλλιτεχνικές… διαστροφές! Δικαιολογείται βέβαια, διότι κατά έναν περίεργο τρόπο, αυτό το “Πένθιμο εμβατήριο”, στην Δεύτερη Κίνηση της Τρίτης Συμφωνίας, “διαβολικά” και παράδοξα ταίριαξε με μια ποιητική δημιουργία τής σημαντικής λογοτέχνιδας Hélia Correia,^(*) που είναι και φιλέλλην, έχοντας στο ενεργητικό της και σημαντικό έργο υπό την επίδραση του αρχαιοελληνικού κυρίως πνεύματος. Ένας άλλος συνθέτης είναι ο Fernando Lopes-Graça, κι άλλος ένας εγώ… (Δεν αναφέρω τον Μιχάλη και την Αμέλια γιατί δεν τους θεωρώ μόνον συνθέτες αυτής της δουλειάς· τους θεωρώ πυλώνες. Λέω ποιοι φιλοξενούνται στο έργο τους).

^(*) Το ποίημα της Hélia Correia, στο οποίο αναφέρεται ο Γιώργος Ανδρέου, είναι “Η τρίτη αθλιότητα” (A Terceira Miséria, 2012), που είναι αφιερωμένο στην Ελλάδα, έχει τον Παρθενώνα στο εξώφυλλο, και θα είναι μεγάλο κρίμα αν δεν εκδοθεί και εδώ σε ελληνική απόδοση.

Με μένα συνέβη το εξής θαυμάσιο: Είχα γράψει ένα μουσικό μοτίβο στο CD “Χελιδόνια τής βροχής” (που ηχογράφησα με την σπουδαία Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων “Αθανάσιος Τσιπινάκης” τού δήμου Πατρέων), και είχα ζητήσει από τον εξαιρετικό ποιητή Διονύση Καρατζά να απαγγείλει τρία ποιήματά του, για να υπάρχει καταγραμμένη η φωνή του μαζί με τα τραγούδια που γέννησε σε μένα η ποίησή του. Διάβασε λοιπόν τα ποιήματα πάνω σε μια μουσική που την ονόμασα “Σαν παιχνίδι”. Ακούγοντας αυτήν τη μουσική, η Αμέλια πήρε ένα ποίημα του Saramago, την “Alegria”, και με έναν μαγικό τρόπο ταίριαξε απόλυτα τη μελωδία με την ποίηση! Υπάρχουν κι άλλα μαγικά: η γυναίκα τού Saramago είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ηθοποιός, που έχει δουλέψει και στην Πάτρα, φιλέλλην επίσης. Συγκινητικές συμπτώσεις…

Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων “Αθανάσιος Τσιπινάκης” τού Δήμου Πατρέων

Στους πολιτισμούς μας, αυτούς που σχετίζονται με την θάλασσα, το ποιητικό φαινόμενο βρίσκεται στο επίκεντρο. Μπορεί εμείς να κολακευόμαστε πως είμαστε μουσικοί, αλλά οι πολιτισμοί στους οποίους ανήκουν Έλληνες και Πορτογάλοι είναι πάνω απ’ όλα πολιτισμοί ποιητικοί. Η μεγάλη τους δυναμική είναι η ποιητική δημιουργία. Θα έλεγα πως η ποιητική δημιουργία, από τον Όμηρο μέχρι τον Pessoa, υπαγορεύει μ’ έναν τρόπο το βλέμμα αυτών των πολιτισμών, τον τρόπο με τον οποίον αντικρίζουν τον εαυτό τους και τον κόσμο, τον τρόπο με τον οποίον επεξεργάζονται την ιδέα τού ταξιδιού. Μεγάλα ποιητικά κείμενα και στους δυο πολιτισμούς ασχολούνται με την θάλασσα, το πέλαγος, την περιπέτεια των ανθρώπων. Υπήρξαν μεγάλοι ταξιδευτές – οι Πορτογάλοι έχουν τους δικούς τους μεγάλους εξερευνητές, λ.χ. Vasco da Gama – άνθρωποι που θαλασσοπνίχτηκαν για να κατανοήσουμε καλύτερα τον κόσμο, να βρούμε καινούργιες θάλασσες και στεριές. Όμως, αυτό που πάνω από όλα ψάχνουν αυτοί οι πολιτισμοί, είναι η βαθύτερη ποιητική σύνδεση της ύπαρξής μας με το σύμπαν γύρω μας.

Fado, του José Malhoa

Δεν είναι τυχαίο ότι αυτοί ακριβώς οι πολιτισμοί, για τους οποίους ο Ποιητικός Τρόπος έχει μεγάλη σημασία, διασώζουν και αυτό που ονομάζουμε λαϊκή κουλτούρα – έχουν τη δική τους Λαϊκή μουσική Παράδοση. Οι Πορτογάλοι το πασίγνωστο Fado, που έχει αγαπηθεί σε όλον τον πλανήτη, εμείς τη μεγάλη μας Δημοτική Παράδοση και ταυτόχρονα, ένα σημαντικό παρακλάδι που ξεπήδησε από αυτήν, το λαϊκό μας τραγούδι· ξεκίνησε από την Σμύρνη ως αστικό τραγούδι κι εξελίχτηκε από Ρεμπέτικο σε Λαϊκό τής πόλης, για να φτάσει στην κορυφαία του εκδοχή με ιδιοφυΐες, όπως ο Τσιτσάνης, ή ο Τούντας λίγο παλαιότερα, ο οποίος είναι μια γέφυρα ανάμεσα στους δυο αυτούς δρόμους.

Τι είναι λοιπόν εκείνο που διασώζει στους εν λόγω πολιτισμούς τη Λαϊκή Παράδοση; (Επειδή υπάρχουν πολιτισμοί – σπουδαίοι σε κάθε επίπεδο – που δεν έχουν πια λαϊκή παράδοση, δεν έχουν λαϊκό τραγούδι δικό τους, παρά μόνον ακαδημαϊκό). Είναι το ποιητικό βλέμμα, η ποιητική συνείδηση, η οποία δεν είναι (μόνον) ατομική. Υπάρχει ένα σύμπαν συλλογικό πίσω από το άτομο στους πολιτισμούς αυτούς. Πιστεύω ακράδαντα πως αυτό το γεννάει η σχέση με το άπειρο που συμβολίζει η θάλασσα. Το νερό είναι το ασυνείδητο, το μεγάλο ταξίδι, το υπόγειο της λογικής μας, όπου εμείς βάζουμε νησιά, δηλαδή τη λογική, μέσα στο υποσυνείδητο της απέραντης θάλασσας. Έτσι γεννιέται η αίσθηση της ενότητας: ενώ είμαστε άτομα, ταυτοχρόνως είμαστε Κοινότητα· και εκφραζόμαστε (πώς αλλιώς;) μέσω της Κοινότητας.

Η σημαντικότερη έκφραση της Κοινότητας είναι η Παράδοση – μουσική, χορευτική, εικαστική. Όποια Παράδοση και να πάρει κανείς ως παράδειγμα, διαπιστώνει την αίσθηση της συνοχής, της πειθαρχίας: πειθαρχώ σ’ ένα μοτίβο που υπάρχει αιώνες τώρα, το επεξεργάζομαι, το γεύομαι, προσθέτω ή αφαιρώ κάτι, και το επιστρέφω για να συνεχίσει μετά από μένα, όταν εγώ δεν θα υπάρχω πια, αλλά θα υπάρχω μέσα από αυτό, θα υπάρχω μέσα σε αυτό. Είναι ένας τρόπος προσέγγισης της πραγματικότητάς μας, ένας τρόπος με τον οποίο οι δύο πολιτισμοί, ο δικός μας και ο πορτογαλικός, έχουν μάθει για αιώνες αιώνων να ζουν και να δημιουργούν.

Παράδοση, του Olin Levi Warner (1895). Μπρούντζινο τύμπανο
πάνω από την είσοδο της Βιβλιοθήκης τού Κογκρέσου στην Washington.

Όλα αυτά μ’ έναν τρόπο είναι καταγραμμένα στο “Αρχιπέλαγος”. Φυσικά μην περιμένετε κάποια μουσικολογική πραγματεία. Κανένας δημιουργός ή καλλιτέχνης δεν χρωστά κάτι τέτοιο. Πρώτα απ’ όλα μετράει το προσωπικό του γούστο, η ψυχική του ευφορία και οι συνδέσεις που έχει ο ίδιος επιλέξει. Υπερασπίζεται ένα προσωπικό του “νόημα” ο καλλιτέχνης, όταν προτείνει ένα έργο τέχνης. Το νόημα όμως αυτό συγχρόνως συμβολίζει και το σύνολο, επειδή ο Τσιτσάνης είναι και όλοι οι άλλοι, όπως κι ο Beethoven μ’ έναν τρόπο είναι όλη η Κλασική μουσική. Άρα η χειρονομία είναι πάντοτε ευρύτερη από την επιλογή τού προσώπου.

Σας καλώ λοιπόν να ακούσετε, να συγκινηθείτε και να αγαπήσετε το “Αρχιπέλαγος”, ως αυτό που είναι: η συνάντηση δυο δημιουργικών ανθρώπων, δυο σημαντικών καλλιτεχνών, δυο εξαίρετων μουσικών-συνθετών, και ο τρόπος με τον οποίον πειθαρχούν στην Παράδοση και συγχρόνως την ανανεώνουν. Επειδή η Παράδοση, όταν μένει στάσιμη και δεν ανανεώνεται, μοιραία θα πεθάνει και θα “καταψυχθεί”. Όπως και μια ανανέωση η οποία “ασεβεί” περισσότερο από ό,τι οφείλει – η τόλμη της δηλαδή διαταράσσει την ισορροπία αισθητικών και ηθικών επιλογών και μετατρέπεται σταδιακά σε παράβαση, σε καταστροφή, σε “αντισυμβατική” στάση, που όμως διαλύει τον ιστό τής Παράδοσης – είναι εξίσου κατακριτέα.

Ο Ναός τού Ποσειδώνα στο Σούνιο· το σημείο από όπου πήδηξε στην θάλασσα ο Αιγέας, αφού ο γιος του, Θησέας, τυφλωμένος από οίηση και ύβρι (σκότωσε μεν τον Μινώταυρο, αλλά χάρη στην Αριάδνη, που μετά την εγκατέλειψε στη Νάξο), ξέχασε να υψώσει το χαρμόσυνο άσπρο πανί για να το δει ο πατέρας του που τον περίμενε με αγωνία…

Νομίζω ότι η Amélia Muge και ο Μιχάλης Λουκοβίκας πέτυχαν αυτήν την θαυμαστή ισορροπία, και δημιούργησαν πραγματικά ένα έργο τέχνης, που εμάς ως Έλληνες μας κολακεύει πάρα πολύ, αφού ονομάζεται “Αρχιπέλαγος”. Υπάρχουν πολλά αρχιπελάγη, αλλά το πρώτο ιστορικά και αθάνατο εις τους αιώνες των αιώνων, χάρη στην “Οδύσσεια” και τον πατέρα πάντων, τον Όμηρο, είναι το Αιγαίον πέλαγος, το οποίο, όπως έγραψε ο Αισχύλος, πολλές φορές το βλέπουμε να ανθίζει από νεκρούς, είτε από τρικυμία, είτε από ναυμαχία ή καταστροφή, είτε από μιαν αδόκητη επιστροφή χωρίς το πανί το άσπρο, όπως αυτή που οδήγησε τον Αιγέα απελπισμένο να πηδήξει στο νερό και γι’ αυτό να ονομαστεί Αιγαίον το πέλαγος.

Πίσω από τους πολιτισμούς μας υπάρχει πάντοτε το δράμα. Όμως, αυτό το δράμα, έχουμε κατακτήσει πια τον τρόπο, την ευγένεια, τη σοφία και την ψυχική αρτιότητα να μην το θρηνούμε, αλλά να το διασώζουμε ως παρακαταθήκη χαρμολύπης, ισορροπίας ανάμεσα στο φως και στο σκοτάδι, στην ζωή και στον θάνατο – αυτή δεν είναι η ανθρώπινη μοίρα, στους αιώνες των αιώνων;

Καλή επιτυχία και συγχαρητήρια για το έργο σας!

Ομιλία κατά την παρουσίαση του “Αρχιπελάγους”
στον “Ιανό” τής Αθήνας στις 4 του Μάη τού 2018

● Δες επίσης: Η MARIA GRACIETE BESSE για το ARCHiPELAGOS
● Καθώς και: Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για τον “ΠΕΡΙΠΛΟΥ”

Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo)

Posted by michales loukovikas on 2014/08/26

Posted in: MEDITERRANEAN periplus. Tagged: Alcázar, Alfred Dehodencq, Cante jondo, Cátedra de Flamencología, Christian Scholtze, Concurso de Cante Jondo, Donn Pohren, Emily Tarleton, Felip Pedrell, Άραβες, Άγιο Δισκοπότηρο, Αρχαία Ελλάδα, Αραβική μουσική, Αραβοανδαλουσιανή μουσική, Αριστόξενος, Αυστροουγγαρία, Αυτόχθονες, Αυλός, Αλάμπρα, Αλέξανδρος, Ανατολία, Ανδαλουσία, Ανδαλουσιανοί, Βυζάντιο, Βυζαντινή μουσική, Βασίλης Τσιτσάνης, Βορειοαφρικανική μουσική, Γρανάδα, Γρηγοριανό μέλος, Γένος μουσικό, Γιώργος Ιωάννου, Γιοχάνες Μπραμς, Γκράαλ, Δυτική Σαχάρα, Επτατονική κλίμακα, Επωδή, Ετυμολογία, Εβραϊκή μουσική, Εβραίοι, Εθνικισμός, Εθνοκάθαρση, Εθνομουσικολογία, Ελληνιστική περίοδος, Ελληνική μουσική, Ενρίκε Γκρανάδος, Ζόλταν Κόνταϊ, Ζαν-Μπατίστ Καμίλ Κορό, Ηρακλής, Θεσσαλονίκη, Ισαάκ Αλμπένιθ, Ισαβέλλα, Ισκάνδαρ, Ισλάμ, Ιβηρία, Ιβηρική, Ιερώνυμος Μπος, Ιερά Εξέταση, Ινδική υποήπειρος, Ινδική μουσική, Κωνσταντίνος Καβάφης, Κάρολος, Καστίλλη, Μπέλα Μπάρτοκ, Μπαλλάντα, Μπλουζ, Μέτρο μουσικό, Μαυριτανία, Μαυριτανοί, Μαυρούσιοι, Μαγκρέμπ, Μαντολίνο, Μεσόγειος, Μετατροπία, Μεγάλη Ιδέα, Μελωδικός τύπος, Μελωδικός τονισμός, Μιχάλης Λουκοβίκας, Μικρά Ασία, Μουσταφά Κεμάλ, Ορφέας, Οριενταλισμός, Ουράλια, Ουγγρικές Ραψωδίες, Ουγγρικοί Χοροί, Ούγγροι, Οδυσσέας, Οθωμανοί, Προφορά της Αρχαίας Ελληνικής γλώσσας, Πάκο ντε Λουθία, Παραλογή, Πεντατονική κλίμακα, Ρωσία, Ρατσισμός, Ρετσιτατίβο, Ρεμπέτικο, Ρομά, Στράβων, Σταυροφορίες, Σαρακηνοί, Σερβοκροατική, Σιβηρία, Τρόπος, Τραγωδία, Τραγούδι, Τσεχοσλοβακία, Τσιγγάνικη μουσική, Τσιγγάνοι, Τάσσος, Ταμερλάνος, Φραντς Λιστ, Φάντο, Φερδινάνδος, Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα, Φλάνδρα, Φλαμένκο, Φλαμίνγκο, Φλαμενκολογία, Χερέθ ντε λα Φροντέρα, Ωδή, Jaleo, Janos Valentiny, John Singer Sargent, Manuel de Falla, Mare Nostrum, Paco Peña, Persona non grata, Siguiriyas, Tala. Leave a comment

Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo)

/ENGLISH/ Chronicle 6. INDO-IBERIAN ARC (Jondo)

● Ρομά, Bartók, Pohren και Flamenco
● Lorca, Falla, Pedrell και Cante Jondo

του Μιχάλη Λουκοβίκα

AΙΦΝΙΔΙΑΖΕΣΑΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΑ ΣΑΝ ΒΛΕΠΕΙΣ τις γνώριμες μορφές διαφόρων ηρώων τής αρχαίας Ἑλλάδος ν’ αναδύονται από τις σελίδες βιβλίων για τους τρόπους ζωής κι έκφρασης κάποιων άλλων λαών (όπως το fado και το flamenco), πρωταγωνιστώντας, μάλιστα, σε περιπέτειες που είναι μάλλον άγνωστες στους σύγχρονους Ἕλληνες.

Το φαινόμενο της διείσδυσης αυτών των ηρώων στις μυθολογίες τού κόσμου δεν ξενίζει, φυσικά, καθόλου. Αποτελεί και αυτό μέτρο τής αίγλης τού αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Το απρόσμενο είναι να βρίσκεις μύθους σαν και αυτούς να έχουν διεισδύσει σε βιβλία περί μουσικής (βλέπε το προηγούμενο Χρονικό).

Κι αν δεν υπάρχουν θρύλοι, με ιστορίες, και παραδόσεις, για τον Ἡρακλῆ, τον Ὀδυσσέα και πιο πολύ για τον Ἀλέξανδρο! Και δεν είναι διόλου τυχαίο. Αυτοί ήταν που προσδιόρισαν τον κοινό μας χώρο: οι πορείες τού Ἡρακλέους και του Ὀδυσσέως προς δυσμάς, και του Ἀλεξάνδρου προς ανατολάς, οριοθετούν το ευρύτερο ιστορικό μας πλαίσιο, αυτό που, αρκετά σχηματικά, ονόμασα ιστορικό χώρο τής Μεσογείου.

Η ξέφρενη πορεία τού Αλέξανδρου στην Ανατολή προκαλεί τον θαυμασμό ακόμη και τώρα. Η απήχησή της αποτυπώνεται σε τόσους θρύλους για τον Ισκάνδαρ. Στη δυτική Μεσόγειο, αντίθετα, η εικόνα είναι μάλλον συγκεχυμένη και ασαφής. Επόμενο ήταν να συγκεντρώσω εκεί την προσοχή μου και για έναν επιπλέον λόγο: όλοι σχεδόν μιλούσαν έως πρόσφατα περί Ανατολικής Μεσογείου,⁽¹⁾ θεωρώντας την όχι απλώς ως το κέντρο βάρους τού χώρου μας, αλλά σαν ν’ αποτελούσε μιαν ενότητα εντελώς ξεχωριστή τόσο από τη δυτική mare nostrum, όσο και από την προέκταση του μεσογειακού μας χώρου προς ανατολάς, στην ενδοχώρα τής Ασίας.

⁽¹⁾ Τώρα πια όλοι αναφέρονται στην ενιαία Μεσόγειο. Κάτι είναι κι αυτό… Κάποτε, όχι και τόσο παλιά, η φράση-κλισέ (επαναλαμβανόμενη κατά κόρον ως… φράση-πλισέ) ήταν “ἡ καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολή”, με την έννοια πάνω-κάτω “η δική μας Ανατολή”, και αναφερόμενη στην πάλαι ποτέ ελληνιστική Ανατολή. Το πραγματικό νόημα διέφερε σημαντικά ανάλογα με το άτομο που την χρησιμοποιούσε. Η καλύτερη περιγραφή τής φράσης που γνωρίζω βρίσκεται στο ποίημα του Καβάφη Στα 200 π.Χ. (βλέπε Χρονικό 2, Αἰγαῖον και Εγγύς Ανατολή: Διαφορές). Οι χειρότερες είναι στις ομιλίες πολιτικών που, στο παρελθόν, την συνδύαζαν με τη λεγόμενη “Μεγάλη Ιδέα” (για μια “Μεγάλη Ελλάδα”), αλλ’ αποδείχθηκε κάθε άλλο παρά “μεγάλη ιδέα”, καταντώντας εθνικός εφιάλτης…

Ο βράχος τού Γιβραλτάρ, η ευρωπαϊκή Ηράκλεια Στήλη (1850)

Η Ανδαλουσία, το δυτικό άκρον τού ιστορικού μας χώρου, έχει δεχθεί επανειλημμένα τόσα πολιτισμικά στοιχεία από το ανατολικό άκρον,
τις Ινδίες, ώστε γίνεται πασιφανές το εύρος των ανταλλαγών.

Στρέφοντας το βλέμμα προς δυσμάς εἰς αναζήτησιν αποδεικτικών στοιχείων, κατέληξα στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει πιο πειστικό παράδειγμα από τη μουσική – τον πολιτισμό καλύτερα – της Ανδαλουσίας. Το δυτικότερο άκρον τού ιστορικού μας χώρου έχει δεχθεί – και, μάλιστα, επανειλημμένα – τόσα πολλά πολιτισμικά στοιχεία από το ανατολικότερο άκρον του, τις Ινδίες, ώστε γίνεται πασιφανές το τεράστιο εύρος των ανταλλαγών. Κι αν στις δοσοληψίες αυτές εμπλέκονται και Έλληνες, τόσο το καλύτερο…

Ωστόσο, εκτός από τα τρομερά παιδιά τής αρχαιότητας, υπάρχουν κάποιοι άλλοι που οριοθετούν τον ιστορικό μας χώρο. Κάποιοι ταπεινοί που, χωρίς να μας έχουν κληροδοτήσει λαμπρά μνημεία τής τέχνης, ή του λόγου, κατόρθωσαν ν’ αφήσουν ανεξίτηλη την σφραγίδα τους απ’ όπου και αν πέρασαν, παρά τις απηνείς διώξεις που υπέστησαν. Είναι οι τσιγγάνοι, οι Ρομά, που, με τον τρόπο τους, μας υπενθυμίζουν ότι πολιτισμός δεν είναι μόνον η υψηλή τέχνη και κουλτούρα, μα και ο πρωτόγονος αλλ’ αυθεντικός τρόπος έκφρασης του ανθρώπου – ο οποίος, άλλωστε, υπήρξε και η αφετηρία κάθε μορφής τέχνης.

Ας πάμε, τότε, να τους συναντήσουμε, παραμένοντας στο έδαφος της Ιβηρίας: από τον κόσμο τού fadο στην Πορτογαλία, περνούμε σε αυτόν του flamenco στην Ανδαλουσία – και το πρώτο πράγμα που ακούμε είναι… αντιπαραθέσεις ως προς τους γεννήτορες του flamenco. Είναι μια παλαιά διένεξη, που ακόμη καλά κρατεί, ανάμεσα στους θιασώτες τής ανδαλουσιανής προέλευσης του είδους και σ’ εκείνους της τσιγγάνικης.

Alfred_Dehodencq_A Gypsy Dance in the Gardens of the Alcázar, in front of Charles V Pavilion, 1851

Τσιγγάνικος χορός στους κήπους τού Alcázar, στο περίπτερο
του Καρόλου Ε΄, του Alfred Dehodencq (1851)

Η μουσική δεν ήταν ασχολία προσοδοφόρα (άρα αξιοσέβαστη) για αιώνες. Οι επαγγελματίες μουσικοί ήταν τσιγγάνοι. Όταν άλλαξαν οι οικονομικές συνθήκες και πολλοί ντόπιοι έγιναν μουσικοί, ήταν σχεδόν αδύνατο
να “καθαριστούν” τα ντόπια μουσικά ιδιώματα…

Ακόμη και οι εμπαθείς αναγκάζονται ν’ αναγνωρίσουν πως οι τσιγγάνοι – ή, τουλάχιστον, κάποιες φυλές τους – έχουν έμφυτη κλίση στη μουσική. Όμως, σπεύδουν να ισχυριστούν πως δεν τους διακρίνει ο δημιουργικός οίστρος, μα μόνον η εκτελεστική δεινότητα. Παρά το ὀξύμωρον του σχήματος, η άποψη αυτή διατυπώθηκε με σοβαρότητα, ακόμη και από προσωπικότητες κύρους, που οι προθέσεις τους ίσως να ήταν “αγαθές”. Είναι ενδεικτικό πως οι ἐν λόγῳ διαμάχες ξέσπασαν σε χώρες, όπως της ανατολικής Ευρώπης, μ’ έντονη την τσιγγάνικη παρουσία, κατά την εποχή διαμόρφωσης των λεγόμενων “εθνικών σχολών” μουσικής. Αλλά η ρίζα τού προβλήματος είναι σαφώς παλαιότερη:

Η μουσική, ως επάγγελμα, δεν ήταν ενασχόληση προσοδοφόρα – και συνεπώς, αξιοσέβαστη – για αιώνες. Οι μόνοι διαθέσιμοι επαγγελματίες μουσικοί τότε ήταν οι τσιγγάνοι. Όταν άλλαξαν οι οικονομικές συνθήκες και πολλοί ντόπιοι έγιναν μουσικοί, ήταν σχεδόν αδύνατο να εντοπιστούν και να διαχωριστούν τα γηγενή μουσικά στοιχεία από τις τσιγγάνικες προσθήκες – ή, αν θέλετε, με διαφορετική φρασεολογία, να “καθαριστούν” τα ντόπια μουσικά ιδιώματα. Φυσικά, γι’ αυτό το “πρόβλημα” (αν όντως υπήρξε πρόβλημα), δεν μπορούμε να κατηγορήσουμε τους τσιγγάνους…

Béla Bartók

“Η επαφή με ξένο υλικό αποτελεί ερέθισμα για να προκύψουν νέα στυλ. Φυλετική καθαρότητα σημαίνει στασιμότητα· οι καλά αφομοιωμένες ξένες επιρροές προσφέρουν τη δυνατότητα εμπλουτισμού”.
(Béla Bartók)

“Η επαφή με ξένο υλικό”, έλεγε λ.χ. ο Béla Bartók, ο περίφημος Ούγγρος συνθέτης κι εθνομουσικολόγος, “δεν επιφέρει απλώς την ανταλλαγή μελωδιών, αλλά – και αυτό είναι ακόμη πιο σημαντικό – αποτελεί και το ερέθισμα για να προκύψουν νέα στυλ… Η τρέχουσα κατάσταση της ανατολικοευρωπαϊκής λαϊκής μουσικής μπορεί να συνοψιστεί ὡς ἑξῆς: Ως αποτέλεσμα της διαρκούς αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις λαϊκές μουσικές των διαφόρων λαών, προέκυψε ένας τρομερός πλούτος μελωδιών και μελωδικών τύπων… Άρα, η έλλειψη φυλετικής καθαρότητας, που εμφανίστηκε ως τελική συνέπεια, έχει καθοριστικής σημασίας ευεργετικές απηχήσεις. Η πλήρης απομόνωση από τις ξένες επιδράσεις σημαίνει στασιμότητα· οι καλά αφομοιωμένες ξένες επιρροές προσφέρουν τη δυνατότητα εμπλουτισμού.”

Μόνον ρατσιστές θ’ απέρριπταν τόσο σημαντικά συμπεράσματα. Αλλά και ο εθνικισμός αποτελεί πρόβλημα, ιδιαίτερα σε μια περιοχή σαν την ανατολική Ευρώπη, όπως την περιέγραψα σε αδρές γραμμές. Ακόμη και ο Bartók δεν ήταν υπεράνω τέτοιων “εθνικών αισθημάτων”. Όταν συνειδητοποίησε πως τα ουγγρικά λαϊκά τραγούδια, που χρησιμοποιούσαν “κλασικοί” συνθέτες στα έργα τους, δεν ήταν αυτόχθονα, αποφάσισε να πραγματοποιήσει έρευνα. Το 1908, μαζί με τον συμπατριώτη συνάδελφό του, Zoltán Kodály, πήγαν στην ύπαιθρο για να καταγράψουν παλαιές μαγυάρικες λαϊκές μελωδίες, που μέχρι τότε χαρακτηρίζονταν ως “τσιγγάνικη μουσική”. Ανακάλυψαν, αντίθετα, πως αυτές οι λαϊκές μελωδίες βασίζονταν σε πεντατονικές κλίμακες, παρόμοιες μ’ εκείνες στις ασιατικές λαϊκές παραδόσεις, όπως της Ανατολίας, της Κεντρικής Ασίας και της Σιβηρίας.

Gypsy-Girl-with-a-mandolin-by-Jean-Baptiste-Camille Corot

Νεαρή τσιγγάνα με μαντολίνο,
του Jean-Baptiste-Camille Corot

● Πρώτα απ’ όλα, οι Μαγυάροι δεν είναι αυτόχθονες· ήρθαν από τα Ουράλια στη σημερινή Ουγγαρία σχετικά πρόσφατα: στον 10ο αιώνα ΚΧ. Οι Ρομά έφτασαν εκεί λίγο αργότερα, αλλά χωρίς να λεηλατούν την περιοχή, όπως έκαναν οι Ούγγροι (γι’ αυτό ακριβώς, δυστυχώς, δεν έχουν σήμερα κράτος δικό τους)… Γιατί, λοιπόν, οι Μαγυάροι διακατέχονται από τέτοιες εμμονές, όπως αυτή περί εντοπιότητας; Εκείνο που, όντως, απέδειξαν οι Bartók και Kodály ήταν πως οι παλαιές μαγυάρικες λαϊκές μελωδίες κατάγονται από την Ασία και, άρα, ούτε αυτές είναι αυτόχθονες!

● Και όσο για τους λοιπούς μελωδικούς θησαυρούς τής περιοχής; “Ως αποτέλεσμα της διαρκούς αλληλεπίδρασης ανάμεσα στις λαϊκές μουσικές των διαφόρων λαών, προέκυψε ένας τρομερός πλούτος μελωδιών και μελωδικών τύπων.” Οι ἐν λόγῳ μελωδίες και μελωδικοί τύποι δεν έχουν ταυτότητα ούτε αυστρο-ουγγρική, ούτε τσεχο-σλοβακική, ούτε σερβο-κροατική, ούτε ρουμανική ή και ρομανί (εφόσον οι Ρομά συμμετείχαν επίσης σε αυτό το δοῦναι καὶ λαβεῖν). Ανήκουν ανεξαιρέτως σε όλους – κι αυτό είναι αρκετά ενοχλητικό ανεξαιρέτως για όλους τους Ανατολικοευρωπαίους εθνικιστές!

● Ως προς τα έργα που παρακίνησαν τον Bartók στην έρευνά του, το “κλασικό” παράδειγμα είναι οι Ουγγρικές Ραψωδίες τού Liszt, που βασίζονται σε δημοφιλείς μελωδίες τσιγγάνικων συγκροτημάτων τής εποχής. Άλλο περίφημο έργο (από μη Μαγυάρο) είναι οι Ουγγρικοί Χοροί τού Brahms – το πιο κερδοφόρο για τον ίδιο, αν και μόνον τρεις από τους 21 χορούς (11, 14, 16) είναι δικές του συνθέσεις!

Στην χώρα με τα παγκοσμίου φήμης “τσιγγάνικα βιολιά”, που παίζουν κυρίως σε επτατονικές κλίμακες, ξέσπασε το 1933 διαμάχη για το επίμαχο θέμα. Και ο Bartók, παρεμβαίνοντας, υποστήριξε πως:

“Αν θέλουμε ν’ ακριβολογούμε, ο όρος ‘τσιγγάνικη μουσική’ είναι ανακριβής, κι αυτό που περιγράφεται ως ‘τσιγγάνικη μουσική’, στην πραγματικότητα δεν είναι παρά ουγγρική μουσική παιγμένη από τσιγγάνους”…

Αλίμονο, αυτή “η επαφή με ξένο υλικό” φαίνεται μάλλον “μεγάλη ιδέα” εφόσον αποκλείει τη συμβολή των τσιγγάνων! Υπ’ όψιν ότι οποιαδήποτε “καθάρια”, αυτόχθων μελωδία, οπουδήποτε σε ολόκληρο τον κόσμο, θα ισοδυναμούσε με την ανεύρεση ενός μουσικού “Γκράαλ” (“Άγιου Δισκοπότηρου”)…

Τσιγγάνικη σχολή (βιολιού και άλλων εγχόρδων στην Ουγγαρία), του Janos Valentiny (1896)

Τσιγγάνοι στην Ανδαλουσία και Flamenco

ΑΣ ΕΠΙΣΤΡΕΨΟΥΜΕ, ΩΣΤΟΣΟ, ΣΤΗΝ ΑΝΔΑΛΟΥΣΙΑ και στο flamenco, για να εμβαθύνουμε στην ουσία τού επίμαχου προβλήματος. Εδώ το ηχητικό υπέδαφος είναι απείρως πλουσιότερο σ’ ευρήματα, με τις επάλληλες επιστρώσεις πολλών και ποικίλων πολιτισμών. Είναι, δηλαδή, ολοφάνερη η ανεπάρκεια του διλήμματος: “τσιγγάνοι ή ντόπιοι;”, “μαύρο ή άσπρο;” – και αν δεν πάσχεις από ανίατη αχρωματοψία, αντιλαμβάνεσαι λίαν συντόμως ότι πουθενά δεν μπορεί να ισχύει αυτό.

“Στη μουσική flamenco”, τονίζει ο Christian Scholze, “υπάρχουν στοιχεία αραβικής, ινδικής, βορειοαφρικάνικης, ελληνικής κι εβραϊκής επιρροής. Ως προς τις σχετικές αναλογίες αυτών των επιρροών, υπάρχουν έντονες αντιδικίες ανάμεσα στους flamencoλόγους. Εκείνο στο οποίο συμφωνούν, είναι πως οι ρίζες τού flamenco εντοπίζονται στην καταπίεση των τσιγγάνων. Τα μέρη όπου οι τσιγγάνοι βρήκαν καταφύγιο και προστασία ανά τους αιώνες, είναι σήμερα κέντρα τού flamenco.”

Ώστε στο flamenco ανιχνεύονται και ελληνικές (ή και βυζαντινές) επιρροές! Και το σπουδαιότερο, αν και φαινομενικά παράδοξο: απ’ όλους αυτούς τους πολιτισμούς, που αναφέρει ο Scholze, ο μόνος που δεν είχε άμεσους φορείς παρόντες στην Ανδαλουσία τού 16ου αιώνα, όταν άρχιζε η διαμόρφωση του flamenco, ήταν ο ελληνικός. Τότε, επιπλέον, δεν υπήρχε ούτε Βυζάντιο, ούτε φυσικά κι Ελλάδα…

Θέλω να πω ότι τότε, στην Ανδαλουσία, εκτός από τους ντόπιους andaluces, υπήρχαν Άραβες, Βορειοαφρικάνοι moros (“Μαυριτάνοι”, ή “Μαύροι”, οι κατά Στράβωνα Μαυρούσιοι – από τη Μαυρουσία: βόρεια Αλγερία, Μαρόκο, Δυτική Σαχάρα και Μαυριτανία), υπήρχαν και Ρομά, ως φορείς τού βόρειου ινδικού πολιτισμού, καθώς κι εβραίοι. Επρόκειτο για τους αλλοθρήσκους που, με τα διατάγματα του Φερδινάνδου και της Ισαβέλλας κηρύχθηκαν personae non grata, στ’ όνομα της θρησκευτικής “καθαρότητας”, ώστε να επιβληθεί η ρατσιστική “νέα τάξη” των ρωμαιοκαθολικών Καστιλιάνων. Εκεί, επομένως, κατέληξαν οι σταυροφορίες: στην καθαγιασμένη εθνοκάθαρση!

Θάνατος και Αποκάλυψη, του Ιερώνυμου Μπος

Το δίλημμα ήταν σαφές: είτε ασπάζεσαι τον καθολικισμό, ή μας αδειάζεις τη γωνιά! Και “για τον φόβο – μα και τον τρόμο – των Ιουδαίων”, και των λοιπών αλλοθρήσκων, άρχισε ένα όργιο διώξεων, “ἐν ὀνόματι τοῦ Θεοῦ”, από τη διαβόητη “Ιερή” Εξέταση. Οι πιο πολλοί (Άραβες κι εβραίοι: οι τσιγγάνοι δεν είχαν… διεύθυνση, και ήταν ίσως δύσκολο να εντοπιστούν) αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις εστίες τους, καταφεύγοντας κυρίως στο Μαρόκο, με την ελπίδα ότι σύντομα θα επιστρέψουν – ελπίδα κοινή όλων των προσφύγων, όπως των Μικρασιατών. Άλλοι πάλι (εβραίοι αυτοί, και όχι Μαυρούσιοι, που στο Μαγρέμπ βρέθηκαν σε οικείο περιβάλλον) προτίμησαν την αποδημία, και κατέληξαν στα έως πρόσφατα βυζαντινά εδάφη, που είχαν ήδη περάσει στον έλεγχο των Οθωμανών – μεταξύ άλλων, και στην Θεσσαλονίκη.

Όσοι έμειναν στην Ανδαλουσία χωρίς ν’ αλλαξοπιστήσουν, ή όσοι κρίθηκαν ανειλικρινείς στη “μεταμέλειά” τους, βγήκαν στην παρανομία, συμβίωσαν και συγχρωτίστηκαν ἐξ ἀνάγκης, παρ’ όλες τις διαφορές τους, για να μπορέσουν ν’ αντιμετωπίσουν τον κοινό εχθρό. Πολύ σύντομα, αυτό το απίθανο κράμα ανθρώπων εμπλουτίστηκε με “νέο αίμα”: τους Ανδαλουσιανούς, που πέρασαν με τη σειρά τους στην αντίπερα όχθη, λόγω διαφόρων προβλημάτων με τις νέες αρχές: τότε λ.χ. άρχιζε η κατάκτηση της Αμερικής, και στην Ανδαλουσία γινόταν κυρίως η στρατολόγηση “έμψυχου υλικού”.

Μέσα σε τέτοιες συνθήκες γεννήθηκε το flamenco. Αυτοί οι φυγάδες ήταν οι γεννήτορές του. Πού ήταν, όμως, οι Έλληνες; Και πώς κατάφεραν – ἀπόντες ὄντες καὶ ἐκ τοῦ μακρόθεν – να ασκήσουν την επιρροή τους; Μια απάντηση μόνον υπάρχει: χάρη στην ακτινοβολία τού πολιτισμού τους – έστω και αν αποτελούσε πλέον λείψανο του παρελθόντος…

El jaleo, του John Singer Sargent (1882)

Κάποιος “αμφισβητίας” θα μπορούσε ν’ αντιμετωπίσει τον Christian Scholze ενδεχομένως απαξιωτικά. H άποψή του, όμως, δεν είναι καινοφανής. Τα ίδια γράφουν πλείστοι όσοι μουσικολόγοι σε ποικίλες παραλλαγές. Το περιοδικό Classic CD λ.χ., δημοσιεύοντας μια συνέντευξη του flamenco κιθαρίστα Paco Peña, συμπύκνωνε ὡς ἑξῆς την προέλευση του είδους:

“Σύνθεση πολλών στυλ, η μουσική των τσιγγάνων στη βάση τής Ιβηρικής χερσονήσου προέρχεται από μαυρούσιους, βυζαντινούς, κι εβραϊκούς ήχους [ξέχασαν τους ινδικούς], και κάποια στιγμή τής εξέλιξής της απέκτησε τ’ όνομα flamenco.”

Και αν αυτό δεν σας αρκεί, ἰδοὺ ο Αμερικάνος flamencoλόγος και κιθαρίστας Donn E. Pohren, συγγραφέας μιας τριλογίας για το flamenco, που έχει κιόλας μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες (The Art of Flamenco / Η τέχνη τού flamenco, Lives and Legends of Flamenco / Βίοι και θρύλοι τού flamenco, A Way of Life / Ένας τρόπος ζωής), και δάσκαλος των ίδιων των andaluces στο Jerez de la Frontera, στην Cátedra de Flamencología – όχι όμως από… καθέδρας, καθώς βίωσε το flamenco και ως τρόπο ζωής, στο πλευρό των τσιγγάνων, ή και των ντόπιων ερμηνευτών αυτής της μουσικής, πριν να γίνει της μόδας:

“Αντίθετα απ’ ό,τι πιστεύεται ευρέως”, υπογραμμίζει, “οι Ισπανοί τσιγγάνοι δεν υπήρξαν οι μοναδικοί δημιουργοί τής μυστηριακής τέχνης που λέγεται flamenco. Είναι πια γενικά αποδεκτό, ότι μάλλον το flamenco είναι κράμα τής μουσικής των πολλών πολιτισμών που, άμεσα ή έμμεσα, έχουν παίξει ανά τους αιώνες σημαντικό ρόλο στην Ανδαλουσία. Οι σπουδαιότεροι από αυτούς είναι ο μουσουλμανικός, ο εβραϊκός, ο ινδοπακιστανικός, και ο βυζαντινός πολιτισμός.”

Αυτή είναι η πρώτη-πρώτη παράγραφος στο κύριο μέρος τού βιβλίου του, όπου εξετάζει την Τέχνη τού flamenco. Το ἐν λόγῳ κεφάλαιο, Καταγωγή και ιστορικό πλαίσιο, τελειώνει με την ετυμολογία τού flamenco: “Ποιά είναι η προέλευση του όρου flamenco;”, αναρωτιέται ο Pohren. “Και πάλι κανείς δεν ξέρει, αλλά οι θεωρίες μπόλικες”… Έχουμε ήδη συναντήσει τους φυγάδες που, καθ’ όλες τις ενδείξεις, δημιούργησαν το flamenco. Απορρίπτοντας διάφορες “θεωρίες” για την προέλευση της λέξης, μάλλον γραφικές (λ.χ. φλαμανδική, flamingo, της φλόγας, κλπ),⁽²⁾ ο Pohren παραθέτει την πιο αξιόπιστη:

⁽²⁾ Η φλαμανδική θεωρία μάς παραπέμπει στους ύμνους των εβραίων που κατέφυγαν στην Φλάνδρα· η flamingo στην υποτιθέμενη ομοιότητα στην στάση τού πουλιού και του χορευτή flamenco(!)· ενώ της φλόγας αποτελεί εικονική αναπαράσταση της ουσίας τού flamenco.

“Η πιθανότερη ίσως θεωρία λέει πως η λέξη ‘flamenco’ είναι παραφθορά των αραβικών λέξεων ‘φελάχ’ και ‘μέγγου’ (φελαχμέγγου), που σημαίνει ‘φυγάδας αγρότης’. Είναι πιθανόν ο όρος αυτός να υπήρξε δάνειο από τους Άραβες (η αραβική ήταν η κοινή γλώσσα τής Ανδαλουσίας τότε), για τον προσδιορισμό όλων των κυνηγημένων που κατέφευγαν στα βουνά. Με την χρήση του στα ισπανικά, το ‘φελαχμέγγου’ μετασχηματίστηκε σε ‘flamenco’, ώσπου τελικά ο όρος flamenco υιοθετήθηκε από τους ίδιους τους φυγάδες, και άρχισε να προσδιορίζει, με τη σειρά του, και τη μουσική τους.”

Cante jondo (Lorca, Falla, Pedrell)

Αν και αυτό δεν σας ικανοποιεί, θα πρέπει να καταφύγω στα… “μεγάλα μέσα” – ὅπερ μεθερμηνευόμενον σημαίνει να επικαλεστώ τις απόψεις Ισπανών, και δη αυθεντιών. Τι θα λέγατε, λοιπόν, για τα ονόματα του Federico García Lorca, του φίλου και δασκάλου του, Manuel de Falla, ή και του δασκάλου τού Falla, του Felip(e) Pedrell;⁽³⁾

⁽³⁾ Μαθητές τού Pedrell, που πρωτοστάτησε στη δημιουργία “εθνικής σχολής” στην Ισπανία, ήταν όλοι οι εξαίρετοι συνθέτες της: Falla, Isaac Albéniz, Enrique Granados και Joaquín Turina.

Ο García Lorca χρησιμοποίησε τον τίτλο Poema del cante jondo σε ποιητική του συλλογή το 1921. Την επόμενη χρονιά βοήθησε τον Falla στη διοργάνωση του Concurso de cante jondo, που έγινε στην Γρανάδα στις 13 και 14 Ιουνίου 1922, με κάποιες αξέχαστες παραστάσεις στην Alhambra. Το cante jondo ή και grande (βαθύ, μεγάλο τραγούδι) είναι η πιο συγκλονιστική από τις κατηγορίες τού flamenco, η πιο αυθεντική και ατόφια και, ιδίως κατά τον μεσοπόλεμο, η πιο περιθωριοποιημένη. Γι’ αυτό και οι δυο φίλοι θέλησαν να το στηρίξουν. Οι άλλες δυο κατηγορίες – cante (inter)medio και chico (ενδιάμεσο και μικρό) – θεωρήθηκαν ίσως ως εκχυδαϊσμένες μορφές κατά τον μεσοπόλεμο· ο Lorca θα μας δώσει τη δική του εμπεριστατωμένη εξήγηση.

Federico García Lorca, της Emily Tarleton

Για την προβολή τού Concurso, ο Falla έγραψε το δοκίμιο El cante jondo (canto primitivo andaluz), όπου παρέθεσε τα σημαντικά πορίσματα της έρευνάς του, επισημαίνοντας πως οι πρωτογενείς ξένες επιρροές, οι οποίες συνέβαλαν στη διαμόρφωση του jondo (της μουσικής, ή του χορού), ήταν τρεις: η βυζαντινή εκκλησιαστική μουσική τής ανατολικής Μεσογείου· η μαυρούσια μουσική τής Βόρειας Αφρικής και της Αραβίας· και ιδίως εκείνη η ξεχωριστή μουσική και οι ρυθμοί τής Ινδίας, που έφεραν οι gitanos, φθάνοντας στην Ισπανία πριν από πεντακόσια χρόνια τουλάχιστον. Ο Lorca, από την πλευρά του, έδωσε στις 19 Φεβρουαρίου 1922 μια διάλεξη όπου, επικαλούμενος τον Falla, παρέθεσε με τη σειρά του αυτά τα τρία ιστορικά γεγονότα που διαμόρφωσαν το jondo:

• “α) η υιοθέτηση από την ισπανική Εκκλησία τού λειτουργικού [βυζαντινού] μέλους,
• “β) η εισβολή των Σαρακηνών, και
• “γ) ο ερχομός στην Ισπανία πολυάριθμων ομάδων τσιγγάνων.

“Αυτός ο μυστηριώδης μεταναστευτικός λαός”, συνέχισε ο Lorca, “φθάνοντας στην Ανδαλουσία, συνένωσε αρχαία γηγενή στοιχεία με ό,τι ο ίδιος είχε φέρει, δίνοντας στο cante jondo την οριστική του μορφή. Φαίνεται αυτό και από το χαρακτηριστικό επίθετο ‘gitana’, που διατηρεί η siguiriya. Αυτό δεν πάει να πει βέβαια πως το cante jondo είναι καθαρά τσιγγάνικο, αφού υπάρχουν τσιγγάνοι σε όλη την Ευρώπη, καθώς και σε άλλες περιοχές τής χερσονήσου μας, όμως αυτά τα τραγούδια βρίσκουν πρόσφορο έδαφος μόνον στην Ανδαλουσία. Πρόκειται για cante καθαρά andaluz, που τα σπέρματά του υπήρχαν σε αυτήν την περιοχή πριν από την άφιξη των τσιγγάνων.”

Στο flamenco, εκτός των ντόπιων ανδαλουσιανών στοιχείων,
βρίσκουμε ελληνοβυζαντινές, αραβομαυρούσιες, ινδοτσιγγάνικες,
ίσως κι εβραϊκές επιρροές (Lorca, Falla, Pedrell, Pohren, Scholze κ.ά.)

Κιθάρα flamenco

Στα πορίσματα του Falla, ή και στη διάλεξη του Lorca, βρίσκουμε τούς ίδιους συντελεστές στη διαμόρφωση του flamenco· με τη μοναδική διαφορά πως η εβραϊκή επιρροή λάμπει διά της απουσίας της… Ως προς τη συμβολή των τσιγγάνων, ο Lorca προσπαθεί να την εκτιμήσει στις σωστές της διαστάσεις, χωρίς να τάσσεται ούτε υπέρ τής ανδαλουσιανής παρθενογένεσης – αφού οι τσιγγάνοι “έδωσαν στο cante jondo την οριστική του μορφή” – αλλά ούτε και υπέρ τής τσιγγάνικης: παρ’ όλες τις συγγένειες που παραθέτει ανάμεσα στα βασικά στοιχεία τού cante jondo και κάποια είδη μουσικής τής Βόρειας Ινδίας, κυρίως τραγούδια τής αγάπης (θ’ αναφερθεί και σε αυτό αργότερα), ο Lorca επιμένει ως το τέλος ότι το jondo είναι “cante καθαρά andaluz”.

Πράγματι, το flamenco δεν μπορούσε να γεννηθεί στην Ινδία· μα χωρίς τους Ρομά, ούτε και στην Ανδαλουσία. Όπως ακριβώς το ρεμπέτικο δεν μπορούσε να γεννηθεί στην Ανατολία· μα χωρίς τους Μικρασιάτες, ούτε στην Ελλάδα. Ή όπως ακριβώς το blues δεν μπορούσε να γεννηθεί στην Αφρική· μα χωρίς τους μαύρους, ούτε και στην Αμερική. Κι αν αυτό ισχύει για το blues, που σχεδόν αποκλειστικά είναι μαύρη μουσική, φαντάζεστε πόσο περισσότερο ισχύει για το flamenco, ή και το ρεμπέτικο, που ανέδειξαν ντόπιους ως κορυφαίες τους μορφές: τον Paco de Lucía και τον Βασίλη Τσιτσάνη.

Το flamenco δεν μπορούσε να γεννηθεί στην Ινδία· χωρίς τους Ρομά, ούτε στην Ανδαλουσία. Το ρεμπέτικο δεν μπορούσε να γεννηθεί στην Ανατολία· χωρίς τους Μικρασιάτες, ούτε στην Ελλάδα. Το blues δεν μπορούσε να γεννηθεί στην Αφρική· χωρίς τους μαύρους, ούτε στην Αμερική.

Ρεμπέτης, χαρακτικό τού Τάσσου

“Οὐδὲν κακὸν ἀμιγὲς καλοῦ”: το ορθόν τού αποφθέγματος καταδεικνύεται σε αυτά τα διαμάντια τού μουσικού μας πολιτισμού. Για ν’ απολαμβάνουμε όμως την απαστράπτουσα ομορφιά τους, χρειάστηκε να υποστούν τα πάνδεινα οι Ρομά, οι Μικρασιάτες και οι μαύροι – οι άνθρωποι, δηλαδή, που έπαιξαν τον ρόλο τού καταλύτη στην κατεργασία αυτών των διαμαντιών τής τέχνης τού Ορφέα. Φυσικά, κάποιοι έπρεπε να παίξουν και τον ρόλο τού κακού. Για τους τσιγγάνους, μεταξύ πολλών άλλων, ήταν ο Ταμερλάνος. Για τους Μικρασιάτες, ο Κεμάλ. Για τους μαύρους; Εδώ χάνουμε τον λογαριασμό… Κατά κανόνα, το κακό είναι απόρροια της πολιτικής. Το καλό, εξάλλου, προκύπτει στον χώρο τού πολιτισμού. Πολιτική και πολιτισμός μπορεί να έχουν κοινή ρίζα. Μα τώρα είναι πια έννοιες μάλλον αντίθετες – ή, έστω, αποκλίνουσες.

Ο Lorca αναφέρθηκε και στη διαφορά cante jondo και flamenco στο σύνολό του – μιλώντας για “μια βασική διάκριση που βασίζεται στην αρχαιότητα, τη διάρθρωση, και το πνεύμα”:

“Η βασική διαφορά είναι πως η προέλευση του cante jondo πρέπει ν’ αναζητηθεί στα πρωτόγονα μουσικά συστήματα της Ινδίας, όταν δηλαδή πρωτοεμφανίζεται το τραγούδι… Είναι cante διαποτισμένο με το μυστηριώδες ηχόχρωμα αρχέγονων εποχών· το flamenco είναι σχετικά σύγχρονο, και δεν μπορούμε να πούμε πως είχε αποκτήσει την οριστική του μορφή μέχρι τον 18ο αιώνα…

“Πνευματικό χρώμα έναντι τοπικού χρώματος [couleur spirituelle, ή couleur locale]: αυτή είναι η βαθύτερη διαφορά. Άρα, το cante jondo είναι το σπανιότερο δείγμα πρωτόγονου τραγουδιού, το αρχαιότερο στην Ευρώπη, μεταφέροντας στις νότες του το γυμνό ρίγος τής συγκίνησης των πρώτων φυλών τής Ανατολής. Ο Manuel de Falla βεβαιώνει πως η τσιγγάνικη siguiriya είναι το μόνο είδος στην ήπειρό μας, που διατηρεί σε όλη του την καθαρότητα τα πρωταρχικά χαρακτηριστικά των πρωτόγονων τραγουδιών των λαών τής Ανατολής.”

Ας δούμε, λοιπόν, από πιο κοντά την siguiriya gitana, το τραγούδι με το οποίο εκφράζει κανείς τον βαθύ του πόνο, την απελπισία του. Κατά τον Falla, είναι το αρχέτυπο του cante jondo, όπως το προσδιόρισε και ο Lorca σε μιαν άλλη διάλεξή του, το 1931, με τίτλο Αρχιτεκτονική τού cante jondo. Το ζήτημα αν η siguiriya είναι “gitana” ή “καθαρά andaluz”, ας το αφήσουμε στους Ισπανούς. Για μας τους υπόλοιπους, το εξόχως ενδιαφέρον βρίσκεται στην κοινή θέση των τριών αυτών μουσικών, δηλαδή των Pedrell, Falla, και Lorca (ο ποιητής και θεατρικός συγγραφέας ήταν και μουσικός, μην το ξεχνάμε). Αντιγράφω από τη διάλεξη του 1922:

Felip Pedrell

“Ο μεγάλος δάσκαλος Felipe Pedrell, ένας από τους πρώτους στην Ισπανία που ασχολήθηκαν επιστημονικά με ζητήματα παράδοσης, στο υπέροχό του Cancionero Popular Español [Βιβλίο Ισπανικών Λαϊκών Τραγουδιών], γράφει:

“‘Ο μουσικός οριενταλισμός επιβιώνει σε διάφορα λαϊκά τραγούδια, και είναι βαθιά ριζωμένος στην χώρα μας, με την επιρροή τού αρχαίου βυζαντινού πολιτισμού στο τελετουργικό που χρησιμοποίησε η ισπανική Εκκλησία, αφότου η χώρα μας προσηλυτίστηκε στον χριστιανισμό, ως τον 11ο αιώνα, όταν μπορούμε να πούμε πως είχε πλήρως εισαχθεί η ρωμαϊκή λειτουργία’ [το γρηγοριανό μέλος].

“Ο Manuel de Falla συμπληρώνει τα λεγόμενα του παλιού του δασκάλου, προσδιορίζοντας τα στοιχεία τού βυζαντινού λειτουργικού μέλους που εμφανίζονται στη siguiriya και τα οποία είναι: οι τονικοί τρόποι των πρωτόγονων συστημάτων (που δεν πρέπει να συγχέονται με τους λεγόμενους ελληνικούς τρόπους), η εναρμονία που είναι εγγενής σε αυτούς τους τρόπους, καθώς και η έλλειψη μετρικού ρυθμού στη μελωδική γραμμή.⁽⁴⁾

⁽⁴⁾ Άρα, μπορούμε επίσης να μιλάμε για siguiriya griega, ή bizantina, κι όχι μόνον για indiana, ή gitana, ή και andaluza!

“‘Οι εν λόγω ιδιότητες χαρακτηρίζουν ορισμένα ανδαλουσιανά τραγούδια, τα οποία εμφανίστηκαν πολύ αργότερα από τότε που η ισπανική Εκκλησία υιοθέτησε τη βυζαντινή λειτουργική μουσική, τραγούδια τα οποία έχουν στενή συγγένεια με τη μουσική που στο Μαρόκο, την Αλγερία, και την Τυνησία, ονομάζεται ακόμη… «η μουσική των Μαυρουσίων τής Γρανάδας».’ [Η siguiriya έχει] ‘συγκεκριμένες μορφές και χαρακτηριστικά, που διαφοροποιούνται από την σχέση της με το ιερό μέλος και τη μουσική των Μαυρουσίων τής Γρανάδας.’

Ο Manuel de Falla, καταλήγει ο Lorca, “εντόπισε ένα ιδιόμορφο συγκολλητικό τσιγγάνικο στοιχείο… ινδικής προέλευσης.”

“Chanting [η αρχέγονη επίκληση, ή επωδή]:
πρωταρχική μορφή γλώσσας”. (Falla, Lorca)

Όμως, τα πορίσματα αυτής της τριάδας, των Pedrell, Falla, και Lorca, μας πάνε πολύ πιο πέρα από το σχετικά πρόσφατο παρελθόν, φτάνοντας πίσω ως την προϊστορία. Λέει ο García Lorca:

Ο Manuel de Falla ἐπὶ τὸ ἔργον

“Οι ουσιώδεις ομοιότητες που ο Manuel de Falla επισημαίνει ανάμεσα στο cante jondo και ορισμένα τραγούδια τής Ινδίας είναι:

“‘Η εναρμονία, όπως στην ενδιάμεση μετατροπία· περιορισμένης έκτασης μελωδική γραμμή, που σπάνια υπερβαίνει το διάστημα μιας έκτης· και επαναληπτική, σχεδόν εμμονική χρήση μιας και μοναδικής νότας, διαδικασία κατάλληλη για ορισμένες μορφές επωδής, όπως απαγγελίες, που θα μπορούσαν να προσδιοριστούν ως προϊστορικές, κι έχουν οδηγήσει πολλούς να υποθέσουν πως το chanting [ἤτοι η αρχέγονη επίκληση, ή επωδή] είναι η πρωταρχική μορφή γλώσσας’.⁽⁵⁾

⁽⁵⁾ Chanting (αρχέγονη επίκληση, ή επωδή): είναι σύντομη, απλή σειρά συλλαβών ή λέξεων που άδονται, ή επιτονίζονται, στην ίδια νότα, ή σε μια περιορισμένη έκταση μουσικών φθόγγων· μονότονη ρυθμική επίκληση· πρωτόγονο “ρετσιτατίβο”, βοκαλισμός· ή προσωδία (“λογῶδες μέλος” κατά τον Ἀριστόξενο), ἤτοι η “μελωδία” στην εκφορά τού αρχαίου ελληνικού λόγου: βλέπε Χρονικό 12: υποσημείωση 7, και Χρονικό 14: Η Μουσική ως Μητέρα τού Λόγου. (Προσῳδία: αρχικά ήταν άσμα με μουσική συνοδεία).

“Με αυτόν τον τρόπο το cante jondo, ειδικά η siguiriya, δημιουργεί την εντύπωση τραγουδιστής πρόζας, εξαλείφοντας κάθε αίσθηση ρυθμικού μέτρου, αν και, στην πραγματικότητα, τα ποιητικά της κείμενα είναι παρηχητικά τρίστιχα και τετράστιχα.”

Αυτήν την “επῳδή-προσῳδία” θα μπορούσαμε κι εμείς, προχωρώντας βαθιά στην ιστορία, να την παραλληλίσουμε με την παρακαταλογή τής αρχαίας τραγῳδίας, “ἕνα εἶδος μελοδραματικῆς ἀπαγγελίας τραγικῶν καὶ παθητικῶν μερῶν”, όπως γράφει ο Γιῶργος Ἰωάννου, που “ἦταν κάτι τὸ διάμεσο μεταξὺ καταλογῆς, δηλαδὴ τῆς συνηθισμένης ἀπαγγελίας τῶν ἀσμάτων, καὶ τοῦ κυρίως τραγουδιοῦ, τῆς ᾠδῆς”. Προσέξτε πως ο Ιωάννου χαρακτηρίζει ως “ἄσμα” ακόμη και την καταλογή. Να μην ξεχνάμε πως το αρχαίο δράμα ήταν έμμετρο στο σύνολό του, καθώς και ότι από τη λέξη τραγῳδία προέκυψε το τραγούδι, ενώ από την παρακαταλογή η παραλογή, ἤτοι η ballada. Άλλωστε, από μια συλλογή παραλογών τού Ιωάννου είναι η παραπάνω περικοπή. Η παρακαταλογή είχε συνοδεία, συνήθως αὐλοῦ· υπό αυτήν την έννοια διέφερε από την καταλογή· ως μελοδραματική απαγγελία, διέφερε επίσης και από το τραγουδιστό ρετσιτατίβο, ή και την ωδή, επειδή δεν υπήρχε μέλος, εκτός από μια κάποια ρυθμική έμφαση, και τη μελωδικότητα του τονισμού τής αρχαίας ελληνικής γλώσσας, που ήταν μουσικός, και όχι δυναμικός, όπως στα νέα ελληνικά. Το τραγικό και παθητικό εφέ προέκυπτε λόγω της παρεμβολής τής παρακαταλογής στα αδόμενα μέρη (ἐν ταῖς ᾠδαῖς). Η τεχνική αυτή ενίσχυε την δραματική απήχηση του κειμένου.

“Ἡ παρακαταλογή, ἕνα εἶδος μελοδραματικῆς ἀπαγγελίας τραγικῶν
καὶ παθητικῶν μερῶν, ἦταν κάτι τὸ διάμεσο μεταξὺ καταλογῆς, τῆς συνηθισμένης ἀπαγγελίας τῶν ἀσμάτων, καὶ τοῦ κυρίως τραγουδιοῦ,
τῆς ᾠδῆς”, στην αρχαία ελληνική τραγῳδία. (Γιῶργος Ἰωάννου)

Επόμενο Χρονικό 7. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Duende) ● Lorca και Duende ● Pohren και Flamenco: Χορός και Κιθάρα ● Λύρα και Πανδούρα

>> Χρονικό 7. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Duende)

<< Χρονικό 5. ΙΒHΡΟΥ ΟΔYΣΣΕΙΑ

Sarcophagus with various ancient instruments-tympanum, flute, & kymbala. Scenes of Bacchus, Roman, A.D. 210–220

Σαρκοφάγος με βακχική σκηνή και αρχαία όργανα: τύμπανον, αυλός, και κύμβαλα (210-220 ΚΧ)

Χρονικό 5. ΙΒΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

Posted by michales loukovikas on 2014/08/22

Posted in: MEDITERRANEAN periplus. Tagged: Abidis, Augusto Mascarenhas Barreto, Aurochs, Forcado, Gárgoris, Gerard de Lairesse, Gregoris, Guadalete, Habis, Ishtar, Άραβες, Άρθουρ Έβανς, Άτλας, Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά, Άγιος Γεώργιος, Έπος του Γκιλγκαμές, Έβρος, Έλληνες, Ήπειρος, Ίβηρες, Όμηρος, Αργοναυτική εκστρατεία, Αρμενία, Αστούριες, Αία, Αίγυπτος, Αβέιρο, Αγαμέμνονας, Αζερμπαϊτζάν, Αθήνα, Αθηνά, Αιτωλία, Αιήτης, Αιαία, Αινείας, Αλφόνσος, Αλβανία, Αμφίλοχος, Αμφορέας, Αμάσεια, Αμαζόνες, Αντήνωρ, Ανδαλουσία, Βακτρία, Βησιγότθοι, Γασκωνία, Γαλικία, Γεωργία, Γηρυόνης, Γιβραλτάρ, Γκιλγκαμές, Δωδώνη, Δόγμα, Δάντης Αλιγκέρι, Δημήτρης Μιχαλόπουλος, Διομήδης, Δούρος, Εσπερίδες, Εστία, Εσχάλαβις, Ευίππη, Ευγάμμονας, Εύξεινος, Εθνοτική ομάδα, Ειρήνη του Tomar, Ενκίντου, Ηρόδοτος, Ηράκλειες στήλες, Ηρακλής, Ησίοδος, Θράκες, Θράκη, Θόας, Θέουτα, Θαλασσοκρατία, Θαλασσοκρατορία, Θεσπρωτοί, Θεία Κωμωδία, Ισίδωρος Σεβίλλης, Ισοπολίτιδα πόλη, Ιάσονας, Ιβηρία, Ιερός ταύρος, Ιερώνυμος, Ιθάκη, Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, Ινδοευρωπαίοι, Ιουδαϊσμός, Ιούλιος Καίσαρ, Κρήτη, Κυρήνη, Κόλαση του Δάντη, Κάλιαρι, Κέρκυρα, Κέλτες, Κίρκη, Καρχηδόνα, Καρχηδονιακοί πόλεμοι, Καρθαγένη, Καρλομάγνος, Κασπία, Καστίλλη και Λεόν, Καυκασία, Καλυψώ, Καλλιδίκη, Κανταβρία, Κελτίβηρες, Κιναίθων, Κνωσός, Κουτάισι, Κοΐμπρα, Κοιλάδα του Ινδού, Κολχίδα, Λατρεία του ταύρου, Λισαβόνα, Λουζιτανία, Λουζιτανοί, Μπλουζ, Μυκήνες, Μωυσής, Μόρνα, Μήδεια, Μαρόκο, Μαύρη Θάλασσα, Μεσσηνία, Μεσόγειος, Μεσοποταμία, Μενεσθέως Λιμήν, Μενεσθέας, Μιχάλης Λουκοβίκας, Μινωικός πολιτισμός, Μούρθια, Μοίρες, Νωπογραφία, Νύμφες, Νείλος, Νεολιθική περίοδος, Ουέλβα, Οψικέλλας, Οδυσσέας, Οδύσσεια, Πράσινο Ακρωτήριο, Προβηγκία, Πόντος, Πύργος τού Belém, Πηνελόπη, Πορτογαλία, Πολύφημος, Πολιτισμός, Πομπήιος Τρόγος, Ρωμαίοι, Ρώμη, Ραψωδός, Ρεμπέτικο, Σπάρτη, Στράβων, Σχίσμα, Σχερία, Σαρδηνία, Σαρλ Γκυμερύ, Σημιτικές γλώσσες, Σμύρνη, Τρωικός πόλεμος, Τρωικός κύκλος, Τροία, Τυρίμμας, Τυδέας, Τάγκο, Τάγος, Ταυροκαθάψια, Ταυρομαχία, Ταμίλ Ναντού, Τεύκρος, Τηλέγονος, Τηλέμαχος, Τηλεγόνεια, Φρανθίσκο Γκόγια, Φάντο, Φαταλισμός, Φαίακες, Φλαμένκο, Φοίνικες, Χρυσόμαλλο δέρας, Χώρα των Βάσκων, Χαρακτικό, Χαττούσα, Χαναάν, Ωγυγία, Jallikattu, John Thomas Serres, Juanito Apinani, Mastia, Municipium, Olisipo, Pega, Recceswinth, Santarém, Saudade, Scalabis, Silius Italicus, Tavira, Tomar, Tui. Leave a comment

Χρονικό 5. ΙΒΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

/ENGLISH/ Chronicle 5. IBERIA’S ODYSSEY

● Έλληνες στην Πορτογαλία ● Fado και Μοίρα ●
Οδυσσέας και Καλυψώ στη Λισαβόνα· ο Γιος τους
στο Santarém ● Κρητοϊβηρικοί Δεσμοί: Λατρεία
τού Ταύρου (Ταυροκαθάψια, Ταυρομαχίες)

Η λεζάντα: “Mosaic of a Phoenician trading ship”. Σχεδόν κάθε λέξη και ψέμα: το πλοίο ούτε φοινικικό είναι, ούτε εμπορικό· κι από κάτω με μεγάλα, ΚΕΦΑΛΑΙΑ γράμματα: ΟΔΥΣΣΕΙΑ! (Βλέπετε τι μπορεί να συμβεί αν δεν διαβάζετε ελληνικά!)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΣΕ ΜΑΚΡΙΝΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ, πριν ακόμη από τον 6ο αιώνα π.Χ., οι Ἕλληνες αποίκισαν το μέρος που αποτελεί τώρα πορτογαλικό έδαφος, εκμεταλλευόμενοι ορυχεία, ιδρύοντας και περιτειχίζοντας πόλεις, ιδίως κατά μήκος των ακτών και στις λεκάνες των μεγαλύτερων ποταμών”.

Το fado ανακηρύχθηκε άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Το ρεμπέτικο επίσης, μετά
από χρόνια: κάλλιο αργά παρά ποτέ!

Με μια τέτοια ιστορική αναδρομή, αρχίζει ο Augusto Mascarenhas Barretο το δίγλωσσο βιβλίο του (σε πορτογαλικά και αγγλικά) περί Fado / Origens líricas e motivação poética (Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση). Είναι η αφετηρία τού πρώτου κεφαλαίου (Ταυτότητα και πηγές), μετά από τα προκαταρκτικά περί fado: το αστικό λαϊκό τραγούδι τής Πορτογαλίας γεννήθηκε σε δυο από τις αρχαιότερες πόλεις της, τη Λισαβόνα και την Coimbra (με διακριτό είδος στην κάθε μια), ενώ έχει προβηγκιανή προέλευση, με αραβικές μελωδικές και ποιητικές επιρροές, είναι και τρόπος ζωής (όπως το ρεμπέτικο, το flamenco, το blues, το tango, και όποια άλλη αυθεντική λαϊκή έκφραση, όσο “ταπεινή” ή “περιθωριακή” θεωρείται η προέλευσή της), και διακατέχεται από νοσταλγία, από saudade, μια λέξη-κλειδί στο fado, που και αυτή επίσης από τους Άραβες έλκει την καταγωγή. Απαντάται παρεφθαρμένη κατά τι και αλλού: είναι λ.χ. η sodade τού Πράσινου Ακρωτηρίου, και χαρακτηρίζει το νοσταλγικό τραγούδι του, τη morna.

“Οι Έλληνες”, αναφέρει επίσης ο Πορτογάλος ερευνητής, συγγραφέας και ποιητής, “αναμίχθηκαν με τους ιθαγενείς κατοίκους και τους Ίβηρες, κληροδοτώντας τους κάποια εθνοτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Οι Ίβηρες υποθέτουμε πως ήταν ένας λαός με προέλευση την ανατολική Ευρώπη. Ίβηρος ήταν το αρχαίο όνομα του ποταμού Έβρου στην Ισπανία.”

Πολύ παράξενες, όντως, αυτές οι συμπτώσεις στα τοπωνύμια. Δεν είναι μόνον ο Ἕβρος τής Θρᾴκης. Είναι επίσης η καυκάσια Ιβηρία, δυτικά τής καυκάσιας… Αλβανίας (στο Αζερμπαϊτζάν) – δηλαδή η καυκάσια Γεωργία, στην ενδοχώρα τής αρχαίας Κολχίδας, πατρίδας τής Μήδειας, με το χρυσόμαλλο δέρας, τους Αργοναύτες και τον Ἰάσονα. Η λογική λέει πως εκεί θα πρέπει να βρίσκεται η κοιτίδα των Ιβήρων – όμως, οι πιο πολλοί ερευνητές δείχνουν, αντίθετα, προς την κατεύθυνση της ανατολικής Μεσογείου, ή της Βόρειας Αφρικής.

Βορείως της μεγάλης Αρμενίας, μεταξύ Ευξείνου και Κασπίας: Κολχίδα, Ιβηρία
και Αλβανία τού Καυκάσου. Ακόμη βορειότερα οι Αμαζόνες.

“Η ελληνική Μοίρα βρίσκεται στο πνεύμα τού fado”. (Mascarenhas Barretο)

Από τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά που οι Έλληνες άφησαν κληρονομιά στην Ιβηρία, ο Μασκαρένηας Μπαρρέτο επισημαίνει, μεταξύ άλλων, τη Μοῖρα:

“Η ελληνική Μοίρα βρίσκεται στο πνεύμα τού fado. Η λέξη fado, προερχόμενη από το λατινικό fatum, σημαίνει μοίρα, ριζικό – αυτό που προείπε ο Χρησμός και τίποτα δεν μπορεί να το αλλάξει. Αργότερα, με τη Μοίρα συνδυάστηκε επίσης ο αραβικός φαταλισμός”, η μοιρολατρία.

Βλέπετε πως οι ξένοι αποδίδουν στους Έλληνες πολιτισμικά χαρακτηριστικά που οι ίδιοι υποστηρίζουν, αντίθετα, ότι προέκυψαν ως αποτέλεσμα των 400 χρόνων τού οθωμανικού ζυγού…

Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ στην Οδύσσεια Λισαβόνα

Odysseus Blinding Polyphemus-Early Attic Amphora Black Figured-7 bc

Ο Οδυσσέας τυφλώνει τον Πολύφημο, σε πρωτοαττικό αμφορέα (7ος αιώνας ΠΚΧ)

ΠΟΛΥ ΠΙΟ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΑ είναι όσα αναφέρει η πορτογαλική μυθολογία για τις περιπέτειες του “πολύτροπου” Οδυσσέα στην Ιβηρία· ανάμεσα στ’ άλλα, λένε, ίδρυσε και περιτείχισε τη Λισαβόνα:

“Ο θρύλος”, σημειώνει ο Barreto, “αποδίδει την ανέγερση των αρχαίων τειχών τής Λισαβόνας στον μεγάλο Έλληνα ήρωα της αρχαιότητας, τον Ὀδυσσέα, βασιλιά τής Ἰθάκης και πορθητή τής Τροίας, που υποτίθεται πως έδωσε στον τόπο τ’ όνομα Ulissea, απ’ όπου προέκυψε η λέξη Ulissipo [ή Olisipo].⁽¹⁾ Το σίγουρο, πάντως, είναι πως στη Λισαβόνα εγκαταστάθηκαν οι Φοίνικες, γύρω στο 600 π.Χ., ονομάζοντάς την Alis Ubbo, που πάει να πει Ήρεμος Κόλπος. Την πόλη επισκέπτονταν σίγουρα Έλληνες και Καρχηδόνιοι, συνάπτοντας εμπορικές σχέσεις με τους πρωτόγονους λαούς που ζούσαν στην χώρα. Αυτές οι φυλές, αφού αναμίχθηκαν με τους Κέλτες και τους Ίβηρες, σχημάτισαν μιαν εθνική υποομάδα: τους Κελτίβηρες.

⁽¹⁾ Ulissea, δηλαδή Οδύσσεια, από τη λατινική εκδοχή τού ονόματος του ήρωά μας, Ulysses, ή Ulisses, ἐξ οὗ και Ulissípolis (Οδυσσούπολις) > Ulissipo(na), ή Olisipo(na) > Λισαβόνα.

“Ο θρύλος αποδίδει την ανέγερση των αρχαίων τειχών τής Λισαβόνας
στον μεγάλο Έλληνα ήρωα της αρχαιότητας, τον Οδυσσέα” (Barretο)

“Θεός Όφις”: βρέθηκε στην Tavira –
τη μόνη πορτογαλική πόλη, δίπλα στην ανδαλουσιανή Huelva, όπου όντως εγκαταστάθηκαν οι Φοίνικες

● “Θρύλος” η Ulissipo τού Οδυσσέα, κατά τον Barreto, αλλά “σίγουρο” γεγονός η Alis Ubbo των Φοινίκων: η “κλασική” επιστημονικοφανής παραφιλολογία. Άραγε, πώς συνδυάζει το συμπέρασμα αυτό με την αφετηρία του ότι “σε μακρινούς καιρούς, πριν ακόμη από τον 6ο αιώνα π.Χ., οι Έλληνες αποίκισαν το νῦν πορτογαλικό έδαφος”; “Το σίγουρο, πάντως, είναι πως” (αν, φυσικά, μιλάμε βάσει δεδομένων) ούτε οι Έλληνες, ούτε και οι Φοίνικες, ή οι Καρχηδόνιοι, εγκαταστάθηκαν στην Πορτογαλία, μια και δεν μπορούσε να συγκριθεί με την Ανδαλουσία, που ήταν μαγνήτης, λόγω ορυκτού πλούτου και στρατηγικής σημασίας. Η μόνη περιοχή πορτογαλικού ενδιαφέροντος, που τους τράβηξε την προσοχή, ήταν η επίσης πλούσια σε ορυκτά Γαλικία (εννοώ τη Γαλικία τής Ιβηρίας, και όχι την… συνονόματή της τής ανατολικής Ευρώπης). Αυτό το τοπωνύμιο, Alis (ή Allis) Ubbo (ή Ubo), αποδίδεται επίσης ως Ασφαλής (ή Γαλήνιος, Υπέροχος, Μαγευτικός, Ευχάριστος) Λιμένας (ή Κόλπος, Κολπίσκος, Όρμος, Καταφύγιο, Ακτή): όλες οι παραλλαγές περιγράφουν ένα καλό αγκυροβόλι και, συνεπώς, έχουν κάποια σχέση με την θάλασσα.

“Σε περίοδο της Αρχαιότητας, το Κάλιαρι, η τωρινή πρωτεύουσα της Σαρδηνίας, ονομαζόταν Caralis. Κατά πάσα πιθανότητα, το τοπωνύμιο προέρχεται από όρο σημιτικό, τη λέξη car, που σημαίνει ‘λευκός βράχος’,” έγραψε inter alia ο Δημήτρης Μιχαλόπουλος, σε άρθρο του σχετικά με τη μυκηναϊκή παρουσία στη Σαρδηνία.

● Υποθέτουμε, λοιπόν, ότι Caralis σήμαινε Κόλπος (ή Λιμάνι κλπ.) με τον λευκό βράχο, τοπωνύμιο που θα πρέπει να έδωσαν οι πανταχού παρόντες Φοίνικες. Μπορούμε, άραγε, να συσχετίσουμε τη σημιτική λέξη alis με την ινδοευρωπαϊκή ρίζα sal– (π.χ. salt, αλάτι στ’ αγγλικά, και ἅλς, αλάτι, μα και θάλασσα, στ’ αρχαία ελληνικά); Αν ναι, ινδοευρωπαϊκές και σημιτικές γλώσσες μάλλον είχαν κάποιον κοινό παρονομαστή – τουλάχιστον σε θέματα κοινού ενδιαφέροντος, σαν τη ναυσιπλοΐα: αυτός ο κοινός παρονομαστής θα ήταν, προφανώς, δάνειες λέξεις από μεσογειακές γλώσσες, όπως λ.χ. τα μινωικά κρητικά – την γλώσσα των θαλασσοκρατόρων τής Μεσογείου.

‘An English frigate in choppy waters in the Tagus passing the Belém Tower’ by John Thomas Serres (1823)

Μια αγγλική φρεγάτα στα ταραγμένα νερά τού Τάγου περνά
από τον Πύργο τού Belém, του John Thomas Serres (1823)

“Κατά τους Καρχηδονιακούς πολέμους”, συνεχίζει ο Barreto, “οι Ρωμαίοι εισέβαλαν στην Ιβηρική χερσόνησο, και το 205 π.Χ. η πόλη, που τότε ονομαζόταν Olissipo, αναβαθμίστηκε στην κατηγορία ενός ρωμαϊκού municipium. Το 100 μ.Χ. μετονομάστηκε σε Felicitas Julia, προς τιμήν τού Ιούλιου Καίσαρα, μ’ ένα όνομα που αποτελεί υπόσχεση καλοτυχίας. Το έτος 376 εισέβαλαν στην χερσόνησο οι Βησιγότθοι. Κατά τον 5ο αιώνα η περιοχή βρισκόταν υπό τον έλεγχο των Ρωμαίων και των βαρβάρων, αλλά το 522, μετά από την αποχώρηση των Ρωμαίων, σχηματίστηκε ενιαίο βησιγοτθικό βασίλειο, και η πόλη ήταν γνωστή ως Olissipona. Το 711, οι Άραβες, που εισέβαλαν στην χερσόνησο από τη Βόρεια Αφρική, κατέλαβαν την πόλη και την ονόμασαν Lissibona. Το 1147, τέλος, η πόλη ανακτήθηκε από τον Dom Afonso Henriques.”

Olissipo-Λισαβόνα με το λιμάνι στον Τάγο (16ος αιώνας)

Έτσι φτάσαμε στη Lisboa, τη σημερινή πρωτεύουσα της Πορτογαλίας. Όμως, η ιστορία δεν τελειώνει εδώ· έχει και συνέχεια:

“Η Santarém, που δεσπόζει στον ποταμό Τάγο, πιστεύεται πως ιδρύθηκε κατά τον 10ο αιώνα π.Χ. από έναν Έλληνα στην καταγωγή, που λεγόταν Άβιδις [Αbidis, ή Habis],⁽²⁾ και ο οποίος της έδωσε το όνομα Έσχα-Άβιδις [Esca-Abidis]. Παππούς τού πρίγκιπα, που λέγεται πως ίδρυσε επίσης πόλεις… στην Ισπανία, ήταν ο Γρήγορις [Gregoris, ή Gárgoris], βασιλιάς τής Ιβηρικής χερσονήσου. Θρυλείται πως ο Άβιδις ήταν γιός τού Οδυσσέα, ο οποίος, προδίδοντας την εμπιστοσύνη που του έδειξε ο Γρήγορις, παραχωρώντας του την Alis Ubbo, παντρεύτηκε μυστικά την κόρη τού Ιβήρου βασιλιά, Καλυψώ. Μόλις το έμαθε ο Γρήγορις, έσπευσε με τον στρατό του εναντίον τής Λισαβόνας. Τότε ο Οδυσσέας διέφυγε διὰ θαλάσσης, εγκαταλείποντας τη σύζυγό του”…

⁽²⁾ Habis, Habido, Abido, Abidas, Αbidis, Gabis, Gabid: οι διάφορες εκδοχές τού ονόματός του, ανάλογα με τις ποικίλες παραλλαγές τού μύθου (βλέπε Χρονικό 21. Ιβηρικό “El Dorado”, Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου).

“Η Santarém πιστεύεται πως ιδρύθηκε στον 10ο αιώνα π.Χ. από έναν Έλληνα στην καταγωγή”, γιό τού Οδυσσέα και της Καλυψώς. (Barretο)

Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ, με τον Ἔρωτα
(ή τον… Άβιδι;), του Gerard de Lairesse

Ώστε η Καλυψώ δεν ήταν νύμφη, στη νήσο Ὠγυγία, όπως μας λέει ο Ὅμηρος. Ανασκευάζοντας τον μέγιστο των ῥαψῳδῶν, οι Λουζιτανοί υιοθετούν την Καλυψώ, παρουσιάζοντάς την ως πριγκίπισσα της Ιβηρίας, αφού πατέρας της δεν ήταν ο Ἄτλας, μα ο Γρήγορις-Gárgoris. Σημειωτέον ότι παραμένουμε στα ίδια μέρη, όπου είχε φτάσει παλαιότερα και ο Ἡρακλῆς, για τα μήλα των Ἑσπερίδων και τα βόδια τού Γηρυόνη. Εικάζεται πως κοντά στις Ηράκλειες Στήλες πρέπει να βρισκόταν και η Ωγυγία, μια και ο Οδυσσέας χρειάστηκε να ταξιδεύει επί 18 μέρες, με ανατολική κατεύθυνση, για να φτάσει στην Σχερία, το νησί των Φαιάκων, που πολλοί ταυτίζουν με την Κέρκυρα. Σύμφωνα με μια εκδοχή, η Ωγυγία ήταν μια από τις στήλες, η νῦν ισπανική Ceuta στο Μαρόκο, απέναντι από την άλλη στήλη, τον βράχο τού Γιβραλτάρ. Αν και δεν είναι νησί τώρα, δεν αποκλείεται να ήταν κατά την ομηρική εποχή.

Σύμφωνα με τον Ἡσίοδο, ο πορθητής τής Τροίας, αλλά και ικανού αριθμού… γυναικών (πολύτροπος γαρ), απέκτησε συνολικά 16 γιους και μια κόρη από έξι γυναίκες. Στον μακρύ κατάλογό του, όμως, δεν περιλαμβάνει κανένα παιδί από την Καλυψώ, ή κάποιαν άλλη, που να λέγεται Άβιδις, Habis, ή κάπως έτσι. Τρεις γιους απέκτησε από την Πηνελόπη, έναν από την κόρη τού Θόαντα του Αἰτωλοῦ, οκτώ γιους και μια κόρη από την Κίρκη, δυο γιους από την Καλυψώ, έναν από την Καλλιδίκη, τη βασίλισσα των Θεσπρωτών, που την παντρεύτηκε αργότερα, κι έναν ακόμη από την Εὐίππη, κόρη τού Τυρίμμα, του βασιλιά τής Δωδώνης. Σημειώστε πως αν δεχτούμε το ησιόδειο γενεαλογικό δένδρο τού Οδυσσέα, με τα εννέα παιδιά από την Κίρκη και τα δυο από την Καλυψώ, θα πρέπει ν’ αντιστρέψουμε τον κατά τον Όμηρο χρόνο παραμονής του κοντά στις δυο νύμφες (έναν χρόνο με την Κίρκη κι επτά με την Καλυψώ).

Κίρκη, του Charles Gumery

Οπωσδήποτε, με τέτοια πανσπερμία, ο Οδυσσέας θα κινδύνευε περισσότερο να σκοτωθεί από το χέρι κάποιου… δικού του – ὅπερ καὶ ἐγένετο: Σύμφωνα με τη συνέχεια της Ὀδύσσειας, το τελευταίο επεισόδιο του ἐπικοῦ κύκλου, την Τηλεγόνεια, ή Τηλεγονία, ή Θεσπρωτίδα, που αποδίδεται στον Εὐγάμμονα τὸν Κυρηναῖο, ή στον Κιναίθωνα τὸν Λακεδαιμόνιο, ο Τηλέγονος, γιος του από την Κίρκη, αναζητώντας τον πατέρα του, αποβιβάζεται στην Ιθάκη και – κατά την προσφιλή συνήθεια της εποχής – κατασφάζει τους πάντες, ανάμεσά τους τον γεννήτορά του. Συνειδητοποιώντας πως έγινε πατροκτόνος, τον πιάνουν οι τύψεις, παίρνει την σορό, τον ετεροθαλή αδερφό του, Τηλέμαχο, και την Πηνελόπη, και τους πάει στο νησί τής μάνας του, που τους κάνει αθάνατους. Το έπος τελειώνει εκεί, μ’ ένα happy end αντάξιο ελληνικής ταινίας τού ’60: με τους γάμους τής Κίρκης με τον Τηλέμαχο και της Πηνελόπης με τον Τηλέγονο! Μόνον τον καημένο τον Οδυσσέα τον έφαγε το μαύρο χώμα!

Ανάλογο τέλος περιμένει τον ήρωά μας και στην Θεία Κωμωδία, του Dante Alighieri. O πατέρας τής ιταλικής ποίησης παραθέτει μιαν άλλη παράδοση, παραλλαγή τής ομηρικής εκδοχής, κατά την οποία ο Οδυσσέας αφηγείται πως δεν γύρισε ποτέ στην Ιθάκη. Από το νησί τής Κίρκης, την Αἴα, Αἰαία, ή Αἰαίη,⁽³⁾ βγήκε μέσω των Ἡρακλείων στηλῶν στον Ἀτλαντικό, διέσχισε τον Ισημερινό, πλέοντας στο νότιο ημισφαίριο επί πέντε μήνες, ώσπου έφτασε σ’ ένα ψηλό βουνό. Εκείνη την στιγμή σηκώθηκε σίφουνας, που στριφογύρισε τρεις φορές το πλοίο και το βούλιαξε. Εκεί πνίγηκαν ἅπαντες. Πού όμως; Ήταν στον “άλλο” κόσμο, ή στον “νέο” κόσμο, την Αμερική; Η λογική, με βάση τις γνώσεις που έχουμε πλέον για τον κόσμο, μας κάνει να σφάλλουμε. Άλλωστε, η αφήγηση γίνεται στην Κόλαση του Δάντη (βλέπε Χρονικό 15, Ὁμήρου Ὀδυσσείας περίπλους).

⁽³⁾ Πρόκειται γι’ άλλη μια σύμπτωση τοπωνυμίων με την πρωτεύουσα της Κολχίδας, Αία (το Κουτάισι). Αλλά εδώ υπάρχει εξήγηση· η Κίρκη ήταν αδερφή τού βασιλιά τής Κολχίδας, Αἰήτη, και θεία τής Μήδειας, με την οποία είχε πολλά κοινά: τις μαγικές ικανότητες, όπως και το ταμπεραμέντο. Κάποιοι λένε πως η Κίρκη εξορίστηκε στο απομονωμένο της νησί από τους υπηκόους της και τον πατέρα της, επειδή σκότωσε τον άντρα της…

Οι Λουζιτανοί, πάντως, δεν ενδιαφέρονται να βγουν… “στὸν πηγαιμὸ γιὰ τὴν Ἰθάκη”, ούτε και νοιάζονται για την τύχη τού Οδυσσέα, σαν εγκατέλειψε την Καλυψώ. Ασχολούνται, όπως είναι φυσικό, με τὰ τοῦ οἴκου τους, και πιο πολύ τραβά την προσοχή τους ένας δικός “τους” ήρωας, όπως ο Άβιδις-Habis:

Ancient roman mosaic of the roman vila of La Olmeda in Pedrosa de la Vega (Palencia, Castile and León). Only known evidence of transparency using tesserae (on woman's veil).

Ρωμαϊκό ψηφιδωτό, Pedrosa de la Vega (Καστίλλη και Λεόν). Μοναδικό για την
εποχή δείγμα διαφάνειας.

“Σαν γεννήθηκε ο Άβιδις,” λέει ο Barreto, “ο Γρήγορις διέταξε να τον πετάξουν σε μια σπηλιά για να τον κατασπαράξουν τ’ άγρια θηρία. Ανταποκρινόμενος, ωστόσο, στις ικεσίες τής κόρης του, συναίνεσε να παραδοθεί το παιδί στη Μοίρα, σύμφωνα με το πανάρχαιο έθιμο, κι έτσι το έβαλαν σ’ ένα καλάθι, που το παρέσυρε το ρεύμα τού ποταμού [Τάγου].⁽⁴⁾ Το παιδί υιοθετήθηκε από μια ελαφίνα, και όταν βρέθηκε αργότερα σε άγρια κατάσταση από κάποιους κυνηγούς, το αναγνώρισε η μητέρα του από ένα σημάδι. Ο Γρήγορις ξέχασε τον προηγούμενο θυμό του και του έδωσε δασκάλους, έτσι ώστε να τον διαδεχτεί στη διακυβέρνηση της χερσονήσου. Το τοπωνύμιο Έσχα-Άβιδις, ή Εσχάλαβις (Escalabis), στα ελληνικά σημαίνει ‘τροφή που έφαγε ο Άβιδις’,⁽⁵⁾ σε ανάμνηση του τόπου όπου ανατράφηκε από την ελαφίνα.

⁽⁴⁾ Βιβλική η εικόνα, που μας παραπέμπει στον “Μωυσή μωρό” στα νερά τού Νείλου: οὐδεμία πρωτοτυπία στην ιουδαϊκή μυθολογία, αν και περιβάλλεται πλέον από “δογματικό κύρος”… (Βλέπε και Χρονικό 18, υποσημείωση 2, και Χρονικό 21, υποσημείωση 5).

⁽⁵⁾ Η ἐσχάρα, ή σχάρα, είναι συνώνυμη στ’ αρχαία ελληνικά με την ἑστία, που η αρχική της σημασία ήταν πυροστιά (πῦρ + ἑστία), φωτιά στο τζάκι, όπου ετοίμαζαν το φαγητό. Η ἑστία συνεκδοχικά απέκτησε και τις έννοιες της οικίας, οικογένειας, ή πατρίδας, μα και του βωμού, του θυσιαστήριου, ενώ συνδέθηκε με την θεά Ἑστία. Από την ἑστία βγαίνει και το εστιατόριο. Η ἐσχάρα παραπέμπει επίσης στο τζάκι, το μαγκάλι, τον βωμό, και την φωτιά σε κάθε σκοπιά τού στρατοπέδου.

“Ως προς την ιστορία, οι Ρωμαίοι ανοικοδόμησαν την πόλη το 153 μ.Χ. και την ονόμασαν Scalabis-castrum, ενώ ο Ιούλιος Καίσαρας την ανέδειξε σε πρωτεύουσα – μια από τις τέσσερις της Λουζιτανίας. Το 500 μ.Χ., όταν οι Βησιγότθοι έφτασαν στη Λουζιτανία, οι βάρβαροι και οι Λουζιτανοί συγχωνεύτηκαν σ’ έναν λαό. Το 632 στο Tomar μαρτύρησε η μοναχή Ειρήνη. Η σορός της πετάχτηκε στο ποτάμι και τα νερά τη μετέφεραν στην Scalabis. Μετά από 19 χρόνια, ο βασιλιάς Ρεκεσβίντος, που ήταν καθολικός,⁽⁶⁾ άλλαξε τ’ όνομα της πόλης από Scalabis σε Santa Irene. Όταν οι Άραβες κατέλαβαν την πόλη (715), την είπαν Chantireyn”, κι έτσι οδηγηθήκαμε στη σημερινή ονομασία Santarém.

⁽⁶⁾ “Καθολικός” γράφει από κεκτημένη ταχύτητα ο ξεναγός μας, αντί για “χριστιανός”, όπως θα ήταν πρέπον, αφού δεν είχε γίνει ακόμη το Σχίσμα.

Η άφιξη του Αινεία στο Παλλάντιον, του Claude Lorrain

Οι Οδύσσειες του Τρωικού: Αποικισμός τής Ιβηρίας

Ο ΤΡΩΙΚΟΣ, ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ, δεν ήταν πόλεμος ηρωικός. Συνοδεύτηκε από μαζικές μετακινήσεις των “Λαών τής Θάλασσας” προς ανατολάς (βλέπε Χρονικά 18, 19, 20), και την “έξοδο” Ελλήνων και Τρώων προς δυσμάς. Οι Τρώες ήταν σε αναζήτηση νέας πατρίδας, ενώ οι Έλληνες “ήρωες”, όσοι επέζησαν, ύστερα από δεκάχρονη απουσία, και με τα λάφυρα πενιχρά, όπως λέει ο Στράβων, ήταν ανεπιθύμητοι (βλέπε Χρονικό 20, κατάληξη), και είτε είχαν κακό τέλος (λ.χ. Ἀγαμέμνων), ή κατάντησαν πειρατές. Αυτή ήταν η τύχη ηρώων – που αργότερα τραγούδησαν οι ποιητές – όπως οι Αἰνείας, Ἀντήνωρ και Ὀψικέλλας· ή και Διομήδης, Μενέλαος, Μενεσθεύς, Ὀδυσσεύς, Τεῦκρος…

Ο Αινείας σχετίζεται με την Ρώμη, οι Αντήνωρ και Οψικέλλας ίδρυσαν πόλεις στα ΒΑ τής Ιταλίας, ενώ ο τελευταίος κατέληξε στη Βισκαΐα. Από τους Έλληνες, ο Διομήδης, γιος τού Τυδέως, έφτασε στη Λουζιτανία και Γαλικία, όπου ίδρυσε την Τύδη (νῦν Tui), πόλη αιτωλική, καθώς λέει ο Silius Italicus. Ο Μενεσθέας, ο επικεφαλής των Αθηναίων στον Τρωικό, εκδιώχθηκε από την Ἀθήνα, καθώς λέγεται, και κατέληξε με το πλήρωμά του στην Ανδαλουσία, στις εκβολές τού ποταμού Criso, νῦν Guadalete, όπου ίδρυσε αποικία στ’ όνομά του, αλλά και μαντείο: ήταν ο Μενεσθέως Λιμήν, το σημερινό Puerto de Santa María (βλέπε Χρονικό 22). Ο Οδυσσέας, όπως είπαμε, ίδρυσε και περιτείχισε τη Λισαβόνα, ενώ ο Τεύκρος κατέληξε στη Λουζιτανία και Γαλικία, ιδρύοντας τη μετέπειτα ρωμαϊκή Pontevedra (βλέπε Χρονικό 20, Τεῦκρος τῆς Τρωάδος καὶ τῆς Σαλαμῖνος), αφού πρώτα πέρασε από τη Μαστία, ή Μασσία, τη μελλοντική Νέα Καρχηδόνα (προφανώς τη σημερινή Καρθαγένη, στη Murcia). Ορισμένοι περιλαμβάνουν και το Aveiro στις πόλεις που φέρεται να ίδρυσαν οι Έλληνες στη Λουζιτανία. Γι’ αυτό, λένε, οι γυναίκες εκεί είναι τόσο ωραίες!

Ο Τεύκρος και οι σύντροφοί του, λέει ο Στράβωνας, έγιναν γεννήτορες φυλών στη Γαλικία, όπως οι Ἕλληνες και Ἀμφιλοχεῖς. Κάτι ανάλογο συνέβη και στην Κανταβρία με κάποιους Σπαρτιάτες. Σχετικά στοιχεία παραθέτει ο Πομπήιος Τρόγος, που μετέφρασε στα λατινικά ιστορίες από την ελληνική γραμματεία. Ο Ιουστίνος, που επιμελήθηκε μια επιτομή τού έργου τού Τρόγου, λέει πως οι Γαλικιανοί διατείνονται ότι κατάγονται από τους Έλληνες (Gallaeci graecam sibi originem asserunt). Αυτό ίσως εξηγείται κι από την προέλευση των Κελτών, που, κατά τον Ἡρόδοτο, φαίνεται να ήταν η Θρᾴκη, και πιθανόν μιλούσαν και ελληνικά (για τα κοινά Κελτών και Θρᾳκῶν, βλέπε Χρονικό 20, υποσημείωση 7).

!atlas-hercules-and-athena-with-the-golden-apples-of-the-hesperides-marble-relief-5th-bc

Έλληνες στην Ιβηρία: Αθηνά, Άτλας και Ηρακλής με τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων (μαρμάρινο ανάγλυφο, 5ος αι. ΠΚΧ)

Ο Ισίδωρος της Σεβίλλης (Híspalis), επικαλούμενος Λατίνους συγγραφείς, λέει παράλληλα ότι, λόγω της καταγωγής τους, “οι Γαλικιανοί είναι προικισμένοι με μεγάλη εφευρετικότητα”. Ο δε Ιερώνυμος συμφωνεί και επαυξάνει: “… σχεδόν όλα τα νησιά, τα ποτάμια, ή τα παραθαλάσσια εδάφη ολόκληρης της σφαίρας, κατοικούνται από Έλληνες που κατείχαν όλα τα παράλια μέρη, από τα όρη τού Αμανού [Nur] και του Ταύρου [Μικρασία] ως τον Βρετανικό Ωκεανό.”

Κατά τον Στράβωνα, όλοι ἐν γένει οι Βόρειοι ορεσίβιοι (σε Γαλικία, Αστούριες, Κανταβρία, Βισκαΐα) έφτιαχναν εκατόμβες ritu graeco και παντρεύονταν more graeco. Στην Κανταβρία υπήρχαν επίσης Μεσσήνιοι και Τρώες, εκτός από τους Λάκωνες, που σταδιακά επεκτάθηκαν ως και τις εκβολές τού Δούρου.

Η Ομήρου Οδύσσεια είναι μια και μοναδική, όμως οι Οδύσσειες του Τρωικού ήταν πολλές, και από τις δυο εμπόλεμες πλευρές, εμπλουτίζοντας ἐν τέλει με “νέο αίμα” τη δυτική Μεσόγειο – κυρίως την Ιταλία και την Ιβηρία.

Κρητοϊβηρικοί δεσμοί λόγω Μινωικής Θαλασσοκρατορίας. Κοινό
πολιτισμικό στοιχείο Κρητών και Ιβήρων: η λατρεία τού ταύρου.

ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΪΒΗΡΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ, που σαφώς υπαινίσσεται η πορτογαλική μυθολογία, ανάγονται σ’ εποχές κατά πολύ παλαιότερες του Τρωικού πολέμου, εποχές προελληνικές, της Μινωικής Θαλασσοκρατίας (ή Θαλασσοκρατορίας) στη Μεσόγειο: ήταν δηλαδή κρητοϊβηρικοί. Ένα κοινό πολιτισμικό χαρακτηριστικό Κρητῶν και Ιβήρων ήταν η λατρεία τού ταύρου: τα ταυροκαθάψια, όπως και οι ταυρομαχίες (βλέπε Χρονικό 17. Κρητομινωική Θαλασσοκρατορία, κατάληξη).

Ταυροκαθάψια σε μινωική νωπογραφία

Ο Στράβων, ιστορικός και γεωγράφος τής ρωμαϊκής εποχής, που γεννήθηκε στην Ἀμάσεια του Πόντου (64-63 ΠΚΧ) και πέθανε μάλλον στην Ρώμη (24 ΚΧ), αναφέρεται, μεταξύ άλλων (Memoriae Historicae, Ἱστορικαὶ ἀναμνήσεις), στους έφιππους Λουζιτανούς ταυρομάχους (“… οι παράκτιοι λαοί, που αρέσκονται ν’ αντιμετωπίζουν έφιπποι τους άγριους ιβηρικούς ταύρους”, γράφει)⁽⁷⁾.

⁽⁷⁾ Κατά τον Καίσαρα, ο πρόγονος του ιβηρικού ταύρου, aurochs, “είναι κάπως μικρότερος από τον ελέφαντα, ταχύς και δυνατός· επιτίθεται σε ανθρώπους, όπως και στα ζώα”. Ένα τέτοιο άγριο ζώο, που τ’ ονόμασαν βούβαλο, κυνήγησε ο Καρλομάγνος. Επίσης, θεωρείται πιθανόν, το άγριο ον που σκότωσε ο Αϊ Γιώργης να ήταν aurochs, κι όχι δράκοντας, όπως οι εικαστικοί τον αναπαριστούν. Ο aurochs (aur = ἄγριος + ochs = βοῦς), ή urus, είναι ο bos primogenius, που έχει εκλείψει στην αρχική του μορφή: επιβίωνε ως το 1627 σε δάσος τής Πολωνίας.

Εκτός από την έφιππη ταυρομαχία, υπάρχει και η pega – από το ρήμα pegar, που σημαίνει αρπάζω, πιάνω… εννοείται τον ταύρο από τα κέρατα! Σ’ ένα, μάλιστα, είδος πέγκας, ο λεγόμενος forcado δεν είναι μόνον εντελώς άοπλος, αλλά δεν έχει και τίποτε για να κοροϊδέψει τον επιτιθέμενο ταύρο (λ.χ. κάπα). Πρέπει ν’ αντέξει την αρχική σύγκρουση, και με το τρομερό βάρος τού ζώου επαυξημένο λόγω της ταχύτητας, καθώς και τα επακόλουθα τινάγματα του ταύρου, ώστε ν’ απαλλαγεί από τον ανεπιθύμητο, που κυριολεκτικά τού έχει κάτσει στο σβέρκο.

Arthur Evans reconstruction of A Bull relief fresco of the Nouth Propylaeum, Knossos Minoan archaeological site, Crete

Αναπαράσταση ανάγλυφης νωπογραφίας ταύρου στα
βόρεια Προπύλαια της Κνωσού από τον Arthur Evans

Στην pega υπάρχουν και άλλοι forcados, συνήθως οκτώ, που βοηθούν στην καθήλωση του ταύρου. Είναι αυτή ακριβώς η εικόνα που έχουμε και από τα ταυροκαθάψια σε τοιχογραφία τού 15ου αιώνα ΠΚΧ στην Κνωσό. Δεν είναι εντυπωσιακό; Μάλιστα, ανάμεσα στους ταυροκαθάπτες περιλαμβάνονται και γυναίκες!

Και για να φτάσουμε στην άλλη άκρη τής Μεσογείου: η παλαιότερη γνωστή περιγραφή ταυροκαθαψίων υπάρχει στο περίφημο Έπος τού Γιλγαμές, του μυθικού ήρωα της Μεσοποταμίας, που τ’ όνομά του συνδέθηκε με τον μάταιο αγώνα του για την απόκτηση της αθανασίας. Είναι έπος που ανάγεται στο 2100 ΠΚΧ περίπου, και περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ο ήρωας και ο σύντροφός του, Ενκίντου, σκοτώνουν τον ουράνιο ταύρο, που η θεά Ίσταρ έστειλε για να τιμωρήσει τον Γιλγαμές, επειδή απέκρουσε τον έρωτά της:

“Ο Ενκίντου αρπάζει τον ουράνιο ταύρο από τα κέρατα,” και ο Γιλγαμές “πλησιάζει αργά και πηδά στην πλάτη του· κι έπειτα τον αρπάζει από την ουρά”…

“Οι pegas”, εκτιμά ο Barreto, “πιθανόν να έχουν την προέλευσή τους στις νεολιθικές κυνηγετικές τελετουργίες. Αναρωτιόμαστε αν οι λαοί τής Ιβηρικής χερσονήσου τις έμαθαν από τους Κρήτες τής 3ης χιλιετίας π.Χ., ή αν αυτοί οι λαοί ήταν οι δάσκαλοι, δεδομένου πως οι ταύροι μεταφέρονταν στην νήσο τής Κρήτης από την χερσόνησο, όπου ήταν το φυσικό τους περιβάλλον.”

Όταν όμως μιλάς για τόσο εκτεταμένες ανταλλαγές εδώ και πέντε χιλιετίες – είτε για ταυροκαθάψια, ή και για φορτία ταύρων από την Ιβηρία στην Κρήτη – είναι δυνατόν να σε απασχολούν ψευδοπροβλήματα, ως προς το ποιοι ήταν οι πρώτοι διδάξαντες;

● Τα ταυροκαθάψια ήταν μινωικό τελετουργικό σχετικό με τη λατρεία τού ταύρου όπου, σε αντίθεση με την ταυρομαχία, ο ταύρος δεν σκοτωνόταν. Πέρασε στους Μυκηναίους και ονομάστηκε στα ελληνικά ταυροκαθάψια: από τις λέξεις ταῦρος και κάθαψις, ένα σπάνιο ουσιαστικό που απαρτίζεται από τα κατά– και ἅπτομαι. Έτσι, ταυροκαθάψια σημαίνει κυριολεκτικά “άγγιγμα του ταύρου”. Παραστάσεις (νωπογραφίες, αγαλματίδια, σφραγίδες) τού τελετουργικού, εκτός από την Κρήτη, την Πελοπόννησο, και κάποια άλλα μέρη τής Ελλάδας, έχουν βρεθεί στη Μικρά Ασία (Σμύρνη και Χαττούσα), στην Χαναάν, την Αίγυπτο, τη Βακτρία, αλλά και την Κοιλάδα τού Ινδού.

Ταχύτητα και γενναιότητα του Juanito Apinani στην αρένα της Μαδρίτης, η πλάκα Νο.20 από τη σειρά χαρακτικών Ταυρομαχία του Φρανσίσκο Γκόγια, 1815-16

Ταχύτητα και γενναιότητα του Juanito Apinani στην αρένα τής Μαδρίτης, από τα χαρακτικά “Ταυρομαχία” τού Goya (1815-16)

● Ταυροκαθάψια στην Ισπανία ήταν οι recortes. Οι recortadores συναγωνίζονταν στο ν’ αποφεύγουν ή και να υπερπηδούν ταύρους, χωρίς κάπα, ή ξίφος. Κάποιοι, μάλιστα, χρησιμοποιούσαν ένα μακρύ κοντάρι, κάνοντας κυριολεκτικά ἅλμα ἐπὶ κοντῷ πάνω από το επιτιθέμενο ζώο, που δεν είχε σχοινί, ή κάτι παρόμοιο, να το συγκρατεί για λόγους ασφαλείας. Οι recortes ήταν συνηθισμένες στον 19ο αιώνα. Απεικονίζονται σε χαρακτικά (οξυγραφίες) τού ζωγράφου Francisco Goya.

● Στην Πορτογαλία, η δεύτερη φάση τής ταυρομαχίας ήταν η pega (“λαβή”), στην οποίαν αναφέρεται ο Barreto. Οι forcados προκαλούσαν τότε το ζώο άμεσα, χωρίς προστασία ή όπλο. Ο “κορυφαίος” έκανε τον ταύρο να επιτεθεί για να εκτελέσει μια pega de cara (“λαβή προσώπου”), αρπάζοντας το κεφάλι, ενώ οι σύντροφοί του τον περικύκλωναν για να τον καθηλώσουν. Ο ταύρος δεν σκοτωνόταν στην αρένα, μπροστά στο κοινό, αλλ’ αργότερα, από κάποιον χασάπη. Υπήρχαν ταύροι που, εξαιτίας εξαιρετικών επιδόσεων, γιατρεύονταν και αφήνονταν ελεύθεροι σε βοσκότοπους γι’ αναπαραγωγή ως τον θάνατό τους.

● Σε μιαν “ασφαλέστερη” παραλλαγή τού τελετουργικού, στη γαλλική Γασκωνία, χρησιμοποιούνταν όχι ταύροι, αλλά μοσχάρια, που είχαν επιπλέον μακριά σχοινιά δεμένα στα κέρατα τους για να τα ελέγχουν, καθώς κατευθύνονταν προς τους sauteurs (άλτες) και τους écarteurs (εκείνους που προσπαθούσαν ν’ αποφύγουν το ζώο), για να μην ποδοπατηθούν, ή χτυπηθούν με τα κέρατα, αν αποτύγχαναν σε κάποια προσπάθεια.

● Στη μακρινή Νότια Ινδία, στο Tamil Nadu, υπήρχε ένα σχετικό τελετουργικό, το jallikattu, κατά τους εορτασμούς τής συγκομιδής. Οι συμμετέχοντες πηδούσαν πάνω στον ταύρο, προσπαθώντας να πιάσουν τα χρήματα, που βρίσκονταν σε πακετάκια, δεμένα στα κέρατά του, ως έπαθλο. Ήταν ένα έθιμο αρχαίο, καθώς βρίσκουμε απεικονίσεις του σε βραχογραφίες, που χρονολογούνται στον 3ο ΠΚΧ αιώνα τουλάχιστον.

Επόμενο Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo) ● Ρομά, Bartók, Pohren και Flamenco ● Lorca, Falla, Pedrell και Cante Jondo

>> Χρονικό 6. ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ (Jondo)

<< Χρονικό 4. Περί ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

Posted by michales loukovikas on 2013/09/28

Posted in: CASSITERIDES archipelago. Tagged: Abjad, Alcácer do Sal, Alentejo, Alessio Surian, Algarve, Amphibolite, Argar, Astigi, Astorga, Augusto Mascarenhas Barreto, Baal Shamin, Balsa, Beira, Bithia, Campidanese, Cantu a tenore, Cávado, Dan Stanislawski, El Dorado, Enchanted Moura, Espichel, Fado, Gallaeci, Gallurese, Gárgoris, Habis, Hadad, Άτλας, Άυλη Πολιτιστική Κληρονομιά, Άθλοι του Ηρακλή, Έρυξ, Έσπερος, Έφορος, Ήρα, Ήλιος, Ίβηρες, Όμηρος, Αρχιπέλαγος, Αρέθουσα, Αργανθώνιος, Αριστοτέλης, Αρμορίκη, Αστούριες, Ατλαντίδα, Ατλαντική Εποχή τού Μπρούντζου, Αυλοί με γλωσσίδα, Αίγυπτος, Αίγλη, Αβιηνός, Αζόρες, Αθηνά, Αισχύλος, Αιγαιακός πολιτισμός, Αιθιοπία, Ακράγας, Ακρίσιος, Ακραιόφιλος, Αλεβίων, Αλικάντε, Αλκίνοος, Αλμερία, Αμάρνα, Ανατολίζουσα περίοδος, Ανδρομέδα, Ανδαλουσία, Βρετάνη, Βάσκοι, Βάλαροι, Βίοι Παράλληλοι, Βαλένθια, Βαλεαρίδες, Βεργίων, Βοημία, Γρύπας, Γάδειρα, Γαλατία, Γαλικία, Γεωμετρική τέχνη, Γηρυόνης, Γιβραλτάρ, Γκάια, Γοργόνες, Γουαδαλκιβίρ, Γουαδιάνα, Δράκος, Δυτική Σαχάρα, Δάρδανος, Δίας, Δαίδαλος, Δανάη, Δευκαλίων, Διόδωρος, Δούρος, Εποχή του Ορείχαλκου, Εποχή τού Μπρούντζου, Εποχή τού Χαλκού, Ερύθεια, Εσπερίδες, Εσπεριδοειδή, Ευρυσθέας, Ευρώπη (δορυφόρος), Ελλήσποντος, Ελληνιστική περίοδος, Ελληνικό αλφάβητο, Ελληνική μυθολογία, Ελληνοϊβηρική γραφή, Εμπόριο, Ζέφυρος, Ζευς, Ζηνόβιος, Ηρόδοτος, Ηράκλειες στήλες, Ηρακλής, Ηρακλείδες, Ησίοδος, Ηλύσια Πεδία, Θάρρος, Θεογονία, Θησαυρός τού Carambolo, Θολωτός τάφος, Ισοκράτης, Ιβηρία, Ιβηρική, Ιθάκη, Ιουστίνος, Ιολαίοι, Κρόνος, Κρατέρωμα, Κυανή Ακτή, Κυδωνία, Κυκλική αναπνοή, Κυνήτες, Κόλπος του Μεξικού, Κόλπος τού Κάδιξ, Κάδιθ, Κάλιαρι, Κέρβερος, Κέα, Κέλτες, Κήτος, Καρχηδόνα, Κασσίτερος, Κατακλυσμός, Καταμερισμός εργασίας, Καλυψώ, Κανταβρία, Κανάρια, Κεραμικός τροχός, Κελτική μυθολογία, Κιβωτιόσχημος τάφος, Κικέρων, Κνωσός, Κορσική, Κορσικανοί, Κορνουάλλη, Κουλτούρα, Κοινωνικές σχέσεις, Λίβιος, Λαβύρινθος, Λαοί της Θάλασσας, Λευκή Άκρα, Λισαβόνα, Λιγυρία, Λουσιτανοί, Μπράσο, Μπρούντζος, Μυκήνες, Μυκηναϊκός πολιτισμός, Μωυσής, Μόλυβδος, Μάλαγα, Μέδουσα, Μήλα των Εσπερίδων, Μίνωας, Μαρόκο, Μαυριτανία, Μαυριτανοί, Μαγκρέμπ, Μαδέρα, Μαινάκη, Μακήρις, Μακαρονησία, Μαξ Μπέκμαν, Μεσόγειος, Μεσοποταμία, Μεγαλιθικός, Μελκάρτ, Μισσισσιππής, Μιχάλης Λουκοβίκας, Μινωικός πολιτισμός, Μούρθια, Μοίρες, Μονακό, Ντέβον, Νώρα, Νώραξ, Νήσοι Μακάρων, Νείλος, Νεολιθική, Νιμ, Νουράγκι, Νουραγικός πολιτισμός, Ορείχαλκος, Ουέλβα, Οφιούσα, Οδυσσέας, Οδύσσεια, Οικονομική βάση, Ολβία, Πράσινο Ακρωτήρι, Πυρήνη, Πυρηναία, Πόρτο, Πύρρα, Πάνας, Πίθος, Παυσανίας, Παλαιοϊβηρική γραφή, Περσέας, Περίπλους, Πλάτων, Πλούταρχος, Ποσειδώνας, Πολυφωνία, Πολιτισμός, Πομπήιος Τρόγος, Ρωμύλος, Ρώμη, Ρώμος, Ρήγιο, Στράβων, Στησίχορος, Συντονισμός, Σχερία, Σάρδος, Σάσσαρι, Σάτυροι, Σίδηρος, Σαρδηνία, Σαξωνία, Σετούμπαλ, Σικελία, Σιμωνίδης, Σουμέριοι, Τρωικός πόλεμος, Τάγος, Τίρυνθα, Ταρτησσός, Τεχνολογία, Τζόρτζο Βαζάρι, Τιτάνες, Υλική κουλτούρα, Φώκαια, Φάρο, Φάντο, Φαίακες, Φοίνικες, Χρυσάωρ, Χάριτες, Χαλκός, Χαλκολιθική, Χανιά, Χετταίοι, Χθονικές θεότητες, Ψευδάργυρος, Ωγυγία, Ωγύγης, Ωγύγος, Ωκεανός, Ωκεανίδες, Jerónimo de Arbolanche, Lake Superior, Launeddas, Ligures, Logudorese, Manuel Barrón y Carrillo, Marianne Weil, Millares, Monte d'Accoddi, Moors, Oestriminis, Olisipo, Paleohispanic scripts, Portus Cale, Rhys Carpenter, Rio Tinto, Sado, Santarém, Scalabis, Sefes, Sherden, Sintra, Sulcis, Tavira, Turdetani, W. Sheppard Baird, William Russell Flint, Zambujal. Leave a comment

Χρονικό 21. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

/ENGLISH/ Chronicle 21: IBERIAN “EL DORADO”

● Μινωίτες, Μυκηναίοι, Φοίνικες στην Ιβηρία ● Ἑσπερίδες, Μακάρων Νῆσοι
● Σαρδηνία ● Ὀδυσσεύς, Καλυψώ, Ὀφιοῦσα ● Ταρτησσός

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΣΥΧΝΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΚΑΝΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΟΣ με ισχυρισμούς πως υπήρχαν επαφές ανάμεσα στα απώτερα δυτικά παράλια της σημερινής Ισπανίας και Πορτογαλίας, και στην Κρήτη των μινωικών χρόνων”, σχολιάζει ο Dan Stanislawski στη Μελέτη ιστορικοπολιτικής γεωγραφίας: Η ιδιαιτερότητα της Πορτογαλίας, και πιο συγκεκριμένα στο 7ο κεφάλαιο, για τις Επαφές μεταξύ των αρχαίων πολιτισμών τής ανατολικής Μεσογείου και της Ιβηρίας.

“Δεν πρόκειται απλώς για ιδέα δελεαστική, αλλά και για λογική υπόθεση, καθώς οι Μινωίτες ήταν ικανοί στη ναυσιπλοΐα, το εμπόριο, και την ανίχνευση μετάλλων. Αν είχαν μάθει κάτι για την Ιβηρική χερσόνησο, θα τους είχε κάλλιστα προσελκύσει. Όμως, ενώ πιθανότατα χρησιμοποιούσαν τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου που οδηγούσε προς δυσμάς (Rhys Carpenter, Οι Ἕλληνες στην Ισπανία), μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πειστικές ενδείξεις περί αυτού. Οι ανασκαφές στην Αλμερία για τον πολιτισμό Los Millares, χρονολογημένο μάλλον στο 2000–1800 π.Χ., αποκάλυψαν κάποια είδη που θυμίζουν αιγαιακούς πολιτισμούς, μα δεν υπάρχει καμιά ένδειξη ώστε ν’ αποδεικνύει σαφώς τη σύνδεση. Τέτοια είδη δεν αντιπροσωπεύουν μάλλον τίποτε περισσότερο από κάποιον περιστασιακό παραλληλισμό. Άλλα ευρήματα, μιας κάπως μεταγενέστερης περιόδου στην Ισπανία, παρέχουν πιο συγκεκριμένες ενδείξεις επαφών με τις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου, εφόσον μπορούν άψογα ν’ αντιστοιχιστούν με υλικά από την αιγυπτιακή Αμάρνα, του 1400–1200 π.Χ. Τα αιγυπτιακά εμπορικά είδη αυτής της χρονικής περιόδου είναι πολύ γνωστά στην ισπανική αρχαιολογία, και σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται (almost surely may be associated) [!] με Φοίνικες μεσάζοντες. Προς το παρόν, τέτοια είδη ίσως αποτελούν τις παλαιότερες ενδείξεις για άμεσες επαφές μεταξύ Ιβηρίας και θαλασσοπόρων τής ανατολικής Μεσογείου.”

Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου για
την παραγωγή μπρούντζου; Ποιοι ήταν οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι
έμποροι για τη μεταφορά τού πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο;

Los Millares: μακέτα τού οικισμού με τα τείχη του

Να λοιπόν ένα “άψογο” δείγμα τής “κλασικής” νοοτροπίας των καθιερωμένων ιστορικών: επιφυλακτικοί, όταν γράφουν, ή μιλούν, για τους Μινωίτες, ακόμη και για τους Έλληνες, αλλά ομιλητικότατοι, όταν αναφέρονται από καθέδρας στους Φοίνικες! Όντως, γιατί ήταν τόσο δύσκολο να φτάσουν στην Ιβηρία οι Αιγαιώτες; Οπωσδήποτε, δεν ήταν κατώτεροι των Φοινίκων στη ναυτοσύνη, κι επιπλέον, το Αἰγαῖον είναι πολύ πιο κοντά στην Ιβηρία, σε σύγκριση με την Φοινίκη. Εκτός αυτού, ποιος ήλεγχε τότε (“1400-1200 π.Χ.”) στη Μεσόγειο το εμπόριο; Οι Φοίνικες, ή οι Μυκηναῖοι – που ο Stanislawski τούς “λησμονεί”;(!) Γιατί “σχεδόν σίγουρα ίσως συνδέονται με Φοίνικες μεσάζοντες” τα εμπορικά είδη ἐξ Αἰγύπτου που βρέθηκαν στην Ισπανία; Το κρίσιμο ερώτημα, όμως, που η ἐν λόγῳ νοοτροπία δεν απαντά, είναι: Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου, για την παραγωγή μπρούντζου; Ποιοι ήταν τότε οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι έμποροι, για τη μεταφορά τού πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο; Προφανέστατα, οι Μυκηναίοι. Να γιατί οι αποδείξεις για την παρουσία Αιγαιωτών στην Ιβηρία κάθε άλλο παρά “πειστικές” είναι… Υπάρχει, όμως, και η “αντίρροπη” οπτική γωνία, με λεπτομερείς περιγραφές Μινωιτών να εξορύσσουν μέταλλα στη λίμνη Superior, και να τα μεταφέρουν, μέσω του ποταμού Μισσισσιππή, στον Κόλπο τού Μεξικού, για την αποστολή τους στη Μεσόγειο! Αν και αυτό δεν μπορεί ν’ αποκλειστεί, δεν έχω καμιά πρόθεση να σας πάω τόσο μακριά. Καλύτερα να παραμείνουμε στο έδαφος της Ιβηρίας…

“Los Millares” by Marianne Weil, 2008. Cast Bronze

Los Millares, της Marianne Weil, χυτός μπρούντζος (2008)

Υπάρχουν κάποιοι “μη καθιερωμένοι” ιστορικοί, που συνδέουν την ξεχωριστή κουλτούρα Los Millares, στην Αλμερία, με τον Πρώιμο μινωικό αποικισμό τής Ισπανίας (W. Sheppard Baird). Ίσως μεγαλύτερο ενδιαφέρον να παρουσιάζει ο επόμενος πολιτισμός, ο αργαρικός, που άνθισε στην περιοχή El Argar, επίσης στην Αλμερία, στη σημερινή ανατολική Ανδαλουσία, μεταξύ τού 1800 και 1300 ΠΚΧ. Η ἐν λόγῳ κουλτούρα χαρακτηρίζεται από την πρώιμη υιοθέτηση του μπρούντζου, που της επέτρεψε να κυριαρχήσει τοπικά στους γείτονές της, οι οποίοι ήταν ακόμη στην εποχή τού χαλκού (την χαλκολιθική).⁽¹⁾ Οι τεχνικές εξόρυξης και μεταλλουργίας των ανθρώπων τού αργαρικού πολιτισμού ήταν προηγμένες, με το ασήμι, το χρυσάφι, και τον μπρούντζο, που εξόρυσσαν ή επεξεργάζονταν, φτιάχνοντας όπλα και κοσμήματα. Ανέπτυξαν εξελιγμένες τεχνικές, και συναλλάσσονταν με άλλες φυλές.

⁽¹⁾ Να το επαναλάβω, για να εμπεδωθεί: Bronze Age είναι η εποχή τού μπρούντζου (αν θέλετε, του κρατερώματος), και όχι η εποχή τού χαλκού, όπως επικράτησε να λέγεται. Υπήρξε, όντως, εποχή τού χαλκού, στο μεταίχμιο της νεολιθικής περιόδου και της εποχής τού μπρούντζου (ἐξ οὗ χαλκολιθική), προτού, δηλαδή, ο άνθρωπος ν’ ανακαλύψει πόσο πιο ανθεκτικό γινόταν το μέταλλο, αν έβαζε και λίγο κασσίτερο στον χαλκό, φτιάχνοντας μπρούντζο. Ο πολιτισμός Los Millares υπάγεται στην ἐν λόγῳ μεταβατική περίοδο. Κάποιος προσπάθησε να διορθώσει το λάθος στη Βικιπαίδεια, διαπράττοντας ακόμη μεγαλύτερο ατόπημα: απέδωσε το Bronze Age ως “εποχή τού ορείχαλκου” (θεωρώντας πιθανόν τη λέξη μπρούντζος “μαλλιαρή”, και τη λέξη κρατέρωμα “εξεζητημένη”)! Αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν κάποιο άγνωστο και στους ίδιους μέταλλο της προϊστορίας, τον ὀρείχαλκο. Ο γνωστός μας ορείχαλκος (ο χαλκοπυρίτης: κράμα χαλκού με σίδηρο, ή ψευδάργυρο), ἤτοι το μπράσο, φτιάχτηκε στα ελληνιστικά χρόνια. Πόσο αναχρονιστική υπήρξε όντως αυτή η “διόρθωση”… (Βλέπε Χρονικό 17, υποσημείωση 1, και κατόπιν Μπρούντζος-κρατέρωμα και ορείχαλκος ή χαλκοπυρίτης).

Αργαρικό χρυσό ξίφος

Η αρχαία παράδοση της ομαδικής ταφής, που αποτελεί χαρακτηριστικό τής ευρωπαϊκής μεγαλιθικής κουλτούρας, εγκαταλείφθηκε υπέρ των ατομικών τάφων, ενώ παράλληλα, οι θολωτοί τάφοι αντικαταστάθηκαν από μικρούς κιβωτιόσχημους. Οι νέες συνήθειες κατάγονταν μάλλον από την ανατολική Μεσόγειο, κατά πάσα πιθανότητα τις Μυκήνες, παρακάμπτοντας τη Σικελία και την Ιταλία, όπου η παράδοση της ομαδικής ταφής συνεχίστηκε για κάποιο διάστημα ακόμα. Στην επόμενη φάση τού ἐν λόγῳ πολιτισμού, από το 1500 ΠΚΧ περίπου και μετά, η ταφή μέσα σε πίθους (μεγάλα πιθάρια) απαντάται συχνότερα. Το έθιμο αυτό, που παρέμεινε αποκλειστικά στους κόλπους τής αργαρικής κουλτούρας, πρέπει να είχε επίσης προέλευση την Ἑλλάδα, όπου χρησιμοποιήθηκε μετά από το 2000 ΠΚΧ. Οι πολιτισμικές ανταλλαγές στην περιοχή τής Μεσογείου, κατά τη μυκηναϊκή εποχή, είναι σαφέστατες, με την αργαρική κουλτούρα να υιοθετεί ελληνικά ταφικά έθιμα, ενώ και οι Έλληνες εισήγαγαν τον ιβηρικό θολωτό τάφο.

Σημειώστε πως όποιος έφθανε στην Ιβηρία, μπορούσε να βρει εύκολα τον δρόμο προς τα μεταλλεύματα κασσίτερου της Βρετάνης και της Κορνουάλλης, μέσω των πολιτισμών τού μπρούντζου τής δυτικής Ιβηρίας, που είχαν κάποιο βαθμό επικοινωνίας, όχι μόνο μεταξύ τους, μα και με άλλες κουλτούρες τού Ατλαντικού, όπως της Βρετανίας και της Γαλλίας. Πρόκειται για το λεγόμενο σύμπλεγμα της ατλαντικής εποχής τού μπρούντζου, γύρω στο 1300–700 ΠΚΧ, που απαρτιζόταν από πολιτισμούς όπως της Ανδαλουσίας, της Πορτογαλίας, της Γαλικίας, της Αρμορίκης (η περιοχή τής Γαλατίας με την Βρετάνη), ή των Βρετανικών νήσων. Η ατλαντική εποχή τού μπρούντζου χαρακτηριζόταν από οικονομικές και πολιτισμικές ανταλλαγές, με συγγένειες και συνάφειες, που είναι φανερές στις παράκτιες κοινότητες από τη Γαλικία ως την Σκωτία, ενώ οι εμπορικές επαφές εκτεινόταν από την Μεσόγειο μέχρι την Σκανδιναβία.

Ο Ηρακλής μάχεται με τον Γηρυόνη (περί το 540 ΠΚΧ)

Ο επόμενος αξιοσημείωτος πολιτισμός υπήρξε αυτός της Ταρτησσού, μιας παράκτιας πόλης με λιμάνι, και της γύρω περιοχής στη νότια Ιβηρία (κυρίως Ανδαλουσία). Ήταν η πρώτη αναπτυγμένη πολιτισμικά και πολιτικά Πολιτεία τής χερσονήσου στο τέλος τής 2ης χιλιετίας ΠΚΧ. Η περιοχή υποδηλώνεται και στην ελληνική μυθολογία τής ίδιας περιόδου, ως υπόμνηση της παρουσίας των Μυκηναίων με τις εξορμήσεις τους στην Ιβηρία. Ο Ἡρακλῆς πήγε εκεί για να επιτελέσει δυο άθλους: να σκοτώσει τον Γηρυόνη, αποκτώντας τα βόδια του, και να κλέψει τα μήλα των Ἑσπερίδων. Ο Γηρυόνης ζούσε στην Ἐρύθεια (Ἐρυθείη, ή Ἐρυθηίδα), ένα νησί των Εσπερίδων, στη μακρινή Δύση (το… Far West τού αρχαίου κόσμου): Ἑσπερία ήταν η Δύση, ιδίως η Ιβηρία, ενώ Ερύθεια λεγόταν μια από τις Εσπερίδες, αλλά και η κόρη τού φοβερού και τρομερού γίγαντα. “Ο Γηρυόνης σκοτώθηκε από την υπέρτερη δύναμη του Ηρακλή στην περιτριγυρισμένη από θάλασσα Ερυθηίδα”, μας λέει ο Ἡσίοδος στην Θεογονία του. Ο Ηρακλής έστησε δυο τεράστιες πέτρες, τις λεγόμενες Ηράκλειες Στήλες, για να σταθεροποιήσει την περιοχή, και να διασφαλίσει έτσι τον διάπλου τού στενού τού Γιβραλτάρ. Ίδρυσε και αποικίες, μεταξύ πολλών άλλων τα Γάδειρα, στο νησί τού Γηρυόνη, όπου οι Φοίνικες θ’ αποκτούσαν αργότερα την έδρα των επιχειρήσεών τους: το Gadir (νῦν Cádiz). Ένας τύμβος, κοντά στα Γάδειρα, ήταν, λένε, ο τάφος τού Γηρυόνη. Υπάρχουν, μάλιστα, κάποιοι μύθοι πως ο Ηρακλής είναι επίσης θαμμένος στην Ισπανία.

Ο Γηρυόνης φιγουράρει μεταξύ των μυθικών βασιλιάδων τής Ταρτησσού. Ο εγγονός του, Νώραξ (Norax, ή Norace), κατέκτησε τη νότια Σαρδηνία, ίδρυσε την πόλη Νώρα, κι έγινε ήρωας της νουραγικής μυθολογίας. Υπαγόρευσε τους πρώτους νόμους, χώρισε την κοινωνία σε “επτά τάξεις”, και υποχρέωσε τους αριστοκράτες να εργάζονται. Αργότερα, ο Gárgoris εισήγαγε το εμπόριο, τη μελισσοκομία, και νέα γεωργικά εργαλεία, όπως το αλέτρι. Άλλοι, πάλι, λένε πως τις γεωργικές καινοτομίες τις εισήγαγε ο γιος (κι εγγονός) του, ο Habis (Habido, Abido, Abidas, Abidis, Gabis, ή Gabid, όπως αναφέρεται σε ποικίλες παραλλαγές τού θρύλου), που τον διαδέχθηκε στον θρόνο. Οι μεταγενέστερες γενιές Ελλήνων συνέδεσαν την περιοχή με την Ταρτησσό. Επιπλέον, οι αρχαίοι πίστευαν ότι κάπου έξω από τις Ηράκλειες στήλες βρίσκονταν ο Κῆπος τῶν Ἑσπερίδων και οι Μακάρων νῆσοι, τα Ἠλύσια πεδία.

Ἡρακλῆς, Ἑσπερίδες, Μακάρων νῆσοι, Σαρδηνία

Μπρούντζινη πλάκα με τη Μέδουσα

● O Ἡρακλῆς ήταν δισέγγονος του Περσέα, του θρυλικού ιδρυτή των Μυκηνών, που σκότωσε τη Γοργόνα Μέδουσα. Για να το πετύχει αυτό, έπρεπε να βρει τις Εσπερίδες, ώστε να τον εξοπλίσουν κατάλληλα. Ἐν τέλει, κόβοντας το κεφάλι τής Μέδουσας, από τον λαιμό της ξεπήδησαν ο Πήγασος και ο Χρυσάωρ (χρυσὸς + ἄορ = σπαθί, ἤτοι “Χρυσοσπάθης”), λόγω της συνεύρεσής της με τον Ποσειδῶνα. Ο Χρυσάωρ έγινε βασιλιάς τής Ιβηρίας. Γιος και διάδοχός του ήταν ο Γηρυόνης, που ζούσε σε νησί των Εσπερίδων, την Ερύθεια, την “ερυθρά νήσο” τής εσπέρας, επειδή την έλουζαν οι ακτίνες τού ήλιου κατά τη δύση του. Την ταύτιζαν με τα Γάδειρα, μα υπάρχουν και άλλες εκδοχές, όπως οι Βαλεαρίδες, ή και το Δέλτα στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ (βλέπε Χρονικό 26, Η Ταρτησσός και οι Φοίνικες). Καθώς πήγαινε ο Ηρακλής προς την περιοχή, μας λέει ο Ἡρόδοτος, διέσχιζε την έρημο της “Λιβύης”, ἤτοι του Μαγρέμπ, και αγανάκτησε τόσο από την ζέστη, ώστε έριξε ένα βέλος του ενάντια στον Ἥλιο. “Θαυμάζοντας το θάρρος του”, ο θεός έδωσε στον ήρωα το χρυσό του κύπελλο (το σκάφος), με το οποίο έπλεε στις θάλασσες από τη Δύση στην Ανατολή κάθε βράδυ. Με αυτό έφτασε ο Ηρακλής στην Ερύθεια. Ήταν ένα αγαπημένο θέμα των αγγειογράφων. Αντίθετα, ο Διόδωρος λέει πως ο Ηρακλής πήγε στην Εσπερία διὰ θαλάσσης, αφού συγκέντρωσε στην Κρήτη μεγάλο στόλο, ώστε να πολεμήσει εναντίον τού πλούσιου βασιλιά τής Ιβηρίας, του Χρυσάωρος, και των τριών γιων του. Ο Στησίχορος συνέθεσε ένα τραγούδι για τον Γηρυόνη, με τίτλο Γηρυονηΐς (6ος αιώνας), κάνοντας την πρώτη αναφορά στην Ταρτησσό, και διευκρινίζοντας ότι βρίσκεται δίπλα στις Εσπερίδες. Την εκδοχή θα επαναλάβει κατόπιν ο Στράβων στα Γεωγραφικά του.

Hesperides Painter, Herakles with women, a satyr, and Pan in the Garden of the Hesperides, Terracotta Water Jar, H. 18 in. Ca. early 4th century

Ο Ηρακλής, ο Πάνας, ένας σάτυρος και γυναίκες
στον Κήπο των Εσπερίδων, του Ζωγράφου των
Εσπερίδων, ὑδρία (στάμνα), αρχές 4ου αιώνα ΠΚΧ

Ο γυρισμός στην Ελλάδα με τα βόδια ήταν άθλος τού Ηρακλή. Αρχικά, διέσχισε τα Πυρηναία, που ο ίδιος δημιούργησε, όταν η αγαπημένη του, Πυρήνη, γέννησε ένα ερπετό, κατατρομοκρατήθηκε και άρχισε να τρέχει στο δάσος, ώσπου ξεψύχησε. Ο ήρωας έφτιαξε τον τύμβο της, συγκεντρώνοντας βράχους και σχηματίζοντας έτσι τα Πυρηναία. Σαν βρέθηκε στη Γαλατία, έφτασε στην περιοχή τού Μονακό, όπου έδιωξε τους παλαιούς θεούς. Γι’ αυτό χτίστηκε σ’ ένα ακρωτήρι ο ναός τού Ηρακλή Μόνοικου (μόνος + οἶκος)· ονομάστηκε έτσι επειδή ήταν ο μοναδικός στη μετέπειτα Κυανή Ακτή. Στον 6ο αιώνα ΠΚΧ, οι Φωκαείς έχτισαν εκεί την αποικία Μόνοικος. Το μοναδικό βαθύ λιμάνι στο Μονακό είναι αφιερωμένο στον μεγάλο ήρωα: Port Hercule. Παράλληλα, ο Ηρακλής ίδρυσε τις πόλεις Ἀλεσία και Νέμαυσο, κι έγινε ο πατέρας των Κελτών. Φτάνοντας στη Λιγυρία, δυο γίγαντες, ο Ἀλεβίων και ο Βεργίων, γιοι τού Ποσειδώνα, θέλησαν ν’ αρπάξουν τα βόδια, μα πλήρωσαν με την ζωή τους. Στην αναμέτρηση αυτή είχε τη βοήθεια του Δία, που έριξε στους γίγαντες μια βροχή από πέτρες. Η διαδρομή στην Ιταλία ήταν σχετικά ήρεμη, ως τα νότια της χερσονήσου, κοντά στο Ῥήγιον, όταν ένα βόδι πήδηξε στην θάλασσα κι έφτασε στη Σικελία, όπου το ιδιοποιήθηκε ένας άλλος γιος τού Ποσειδώνα, ο Ἔρυξ, βασιλιάς τής ομώνυμης πόλης και άριστος πυγμάχος. Ο Ηρακλής πάλεψε μαζί του και τον σκότωσε για να πάρει πίσω το ζώο. Το μοναδικό πρόβλημα που προέκυψε κατόπιν ήταν στην Θρᾴκη, όταν η Ἥρα τρέλανε τα βόδια. Ο Ηρακλής χρειάστηκε να φτάσει ως τον Ἑλλήσποντο για να τα ξαναμαζέψει, και τελικά να τα παραδώσει στον Εὐρυσθέα, που τα θυσίασε στη σύζυγο και αδερφή τού Δία.

● Οι Ἑσπερίδες, στην ελληνική μυθολογία, ήταν νύμφες, λάτρεις τού τραγουδιού, που φρόντιζαν έναν γαλήνιο κήπο στη δυτική άκρη τού κόσμου, κοντά στα όρη τού Άτλαντα της βορειοδυτικής Αφρικής, “στο χείλος τού μεγάλου Ωκεανού που περιβάλλει την οικουμένη”. Θεωρούνταν κόρες τού Ἕσπερου, ἤτοι εσπερινού, ή και αποσπερίτη: του πλανήτη τής Ἀφροδίτης. Ήταν τρεις (όπως και άλλες ελληνικές τριάδες, σαν τις Χάριτες, ή και τις Μοίρες): η Αἴγλη (“εκθαμβωτική”), η Ἀρέθουσα (“υδροχόος”), και η Ἐρύθεια (“ερυθρά”). Ο Κήπος των Εσπερίδων ήταν το περιβόλι τής Ήρας στη Δύση, όπου υπήρχε κάποιο δέντρο, ή άλσος, που έβγαζε “χρυσά μήλα”, τα οποία χάριζαν την αθανασία. Σε κατοπινά χρόνια συνέδεσαν τα φρούτα αυτά με τα πορτοκάλια, που ήταν άγνωστα στην Εὐρώπη και τη Μεσόγειο πριν από τον Μεσαίωνα. Βάσει της υπόθεσης αυτής, η ελληνική βοτανική ονόμασε όλα τα κιτροειδή “ἑσπεριδοειδῆ” – υπονοώντας ότι μας ήρθαν από τη Δύση, ενώ στην πραγματικότητα κατάγονται από την Ανατολή: τη νοτιοανατολική Ἀσία.⁽²⁾

Παραδοσιακό Rabelo στον Δούρο, που μετέφερε
επί αιώνες ανθρώπους και αγαθά, κυρίως κρασί.

⁽²⁾ Σε ορισμένες γλώσσες, η λέξη πορτοκάλι προέρχεται από τ’ όνομα της Πορτογαλίας, της πάλαι ποτέ κύριας πηγής των εισαγωγών: πορτοκάλι στα ελληνικά, portokal στα βουλγάρικα και σλαβομακεδόνικα, portocală στα ρουμάνικα, και phortokhali στα γεωργιανά· ή portogallo, purtualle, σε διαλέκτους τής νότιας Ιταλίας. Σχετικά ονόματα βρίσκουμε και σε μη ευρωπαϊκές γλώσσες: portakal στα τούρκικα, al-burtuqal στ’ αράβικα, porteghal στα πέρσικα, και birtukan στα αμχαρικά (την αιθιοπική γλώσσα).

● Όσο για τη λέξη Πορτογαλία, αυτή προέρχεται από το ρωμαϊκό Portus Cale, που εξελίχθηκε σε Portugale κατά τον 7ο-8ο αιώνα ΚΧ. Το Cale ήταν ένας πρώιμος οικισμός στις εκβολές τού ποταμού Δούρου, στα βόρεια της χώρας. Μυστήριο καλύπτει την ετυμολογία τού ονόματος, ή και την ταυτότητα των ιδρυτών τής πόλης. Κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν πως οι πρώτοι κάτοικοι του Cale ήταν Έλληνες, και ότι τ’ όνομα προέρχεται από την ελληνική λέξη κάλλος, λόγω της ομορφιάς τής κοιλάδας τού Δούρου. Η γενικά αποδεκτή εξήγηση, όμως, είναι πως πρόκειται για εθνώνυμο, προερχόμενο από τους Callaeci, ή Gallaeci, που ζούσαν εκεί. Το ίδιο ισχύει για τα ονόματα Γαλικία και Γάια, όπως λέγεται η δίδυμη πόλη τού Πόρτο, στις εκβολές τού Δούρου. (Για τον ελληνικό αποικισμό Λουζιτανίας-Γαλικίας, βλέπε Χρονικό 5, Οι Οδύσσειες του Τρωικού).

● Ποταμός Δοῦρος: ίσως < Δούριος: δουρά, ξυλεία, ή Δωρίας: Δωρίς.

Μακαρονησία: Αζόρες, Μαδέρα, Κανάρια και Πράσινο Ακρωτήρι

● Οι Μακάρων νῆσοι, στην ελληνική, αλλά και την κέλτικη μυθολογία, ήταν ένας παράδεισος γαλήνιος, χωρίς χειμώνες, όπου γίνονταν δεκτοί ήρωες και άλλοι θνητοί που είχαν την θεϊκή εύνοια. Οι Έλληνες πίστευαν ότι τα νησιά βρίσκονταν στον Δυτικό ωκεανό, στον Ωκεάνιο ποταμό που περιέβαλλε τη γη. Ο Στράβων τα τοποθετούσε απέναντι από τη Μαυριτανία, τη Δυτική Σαχάρα και το Μαρόκο (“Μαυρουσία”). Ήταν νήσοι πέρα από τα πέρατα της γης, όπου δεν έπεφταν ποτέ χιόνια ή δυνατές βροχές, αλλά ο Ωκεανός έστελνε πάντα ζωογόνα την πνοή τού Ζέφυρου για να δροσίζει ευεργετικά τους ανθρώπους. Ο Πλούταρχος, που συχνά-πυκνά αναφερόταν στα νησιά, τα τοποθετούσε με βεβαιότητα στον Ατλαντικό, λέγοντας πως έφτανε κανείς εκεί από την Ιβηρία μετά από ολιγοήμερο ταξίδι:

“Λένε πως πρόκειται για δυο νησιά, που χωρίζονται από έναν πολύ στενό πορθμό, σε απόσταση [2000 χιλιομέτρων] από την Αφρική… Μια ακράδαντη πεποίθηση έχει ριζώσει, ακόμη και μεταξύ των βαρβάρων, πως εκεί βρίσκονται τα Ηλύσια πεδία, και ο τόπος διαμονής των Μακάρων, που τραγούδησε ο Ὅμηρος.”

Η σύγχρονη γεωγραφία ονομάζει αυτά τα νησιά Μακαρονησία (από το ελληνικό τους όνομα Μακάρων νῆσοι). Είναι τέσσερα αρχιπελάγη: οι Αζόρες και η Μαδέρα (Πορτογαλία), τα Κανάρια (Ισπανία), και το Πράσινο Ακρωτήρι.

Νουραγικό μεταλλικό μοντέλο πλοίου

● Οι διασυνδέσεις Ιβηρίας και Σαρδηνίας, που υποδηλώνει σαφώς η μυθολογία, επιβεβαιώνονται από αρχαιολογικά, αρχιτεκτονικά, γλωσσικά, πολιτισμικά, ή και ιστορικά στοιχεία. Στ’ ανατολικά τους, οι Σαρδηνοί είχαν, φυσικά, επαφές με τους Μυκηναίους, που συναλλάσσονταν σε όλη τη δυτική Μεσόγειο, καθώς και με τους Κρῆτες, λ.χ. με την Κυδωνία, τα σημερινά Χανιά, όπως φαίνεται από τ’ αγγεία που αποκάλυψαν οι ανασκαφές στη Σαρδηνία. Προφανώς οι επιρροές ήταν ευρύτερες. Μια βαθμιδωτή πυραμίδα στο Monte d’Accoddi, κοντά στο Σάσσαρι, παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με το μνημειακό συγκρότημα Los Millares, στην Ανδαλουσία, ή επίσης με κατοπινά οικοδομήματα στις Βαλεαρίδες. Ορισμένοι μελετητές βρίσκουν ομοιότητες με μεσοποτάμια κτίσματα, και τις αποδίδουν σε μεταναστεύσεις, ιδίως Σουμερίων, στη δυτική Μεσόγειο. Έλληνες ιστορικοί και γεωγράφοι χαρακτήριζαν τα μυστηριώδη μεγαλιθικά nuraghe ως δαιδάλεια, αποδίδοντάς τα, εμμέσως, στον Δαίδαλο, που εγκαταστάθηκε στη Σικελία, κι έπειτα στη Σαρδηνία, αφού απέδρασε από την Κρήτη, όπου, μεταξύ άλλων, είχε χτίσει τον Λαβύρινθο. Λένε πως ο Μίνως τον κυνήγησε ως τη Σικελία, αλλά ο Δαίδαλος κατάφερε να τον σκοτώσει.

Με το ξεκίνημα του νουραγικού πολιτισμού στον 18ο αιώνα κατά την χαλκολιθική περίοδο, ο χαλκός χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή όπλων και άλλων ειδών. Σύντομα το νησί, που ήταν πλούσιο σε ορυκτά, κυρίως χαλκό και μόλυβδο, γέμισε καμίνια για την παραγωγή κραμάτων, που μεταφέρονταν στα λιμάνια όλης τής λεκάνης τής Μεσογείου – πιθανόν με πλοία μινωικά, αργότερα μυκηναϊκά, ίσως και σαρδηνιακά. Ο νουραγικός πολιτισμός απέκτησε έμπειρους μεταλλουργούς, από τους σπουδαιότερους παραγωγούς μετάλλων στην Ευρώπη. Περνώντας στην εποχή τού μπρούντζου, άρχισαν να φτιάχνουν πλήθος προϊόντων με αυτό το νέο κράμα, όπως όπλα, εργαλεία, ή αναθήματα, λ.χ. μπρούντζινα πλοία, που δείχνουν την στενή τους σχέση με την θάλασσα. Μα η Σαρδηνία δεν συγκαταλεγόταν στον σημαντικό εκείνον χάρτη των πηγών κασσίτερου της αρχαιότητας (Κορνουάλλη-Ντέβον, Βρετάνη, Ιβηρία, Βοημία–Σαξωνία). Ωστόσο, λόγω του υπόλοιπου ορυκτού της πλούτου, απετέλεσε κέντρο εμπορίας μετάλλων τής εποχής εκείνης, και δεν αποκλείεται να εισήγαγε κασσίτερο από την Ιβηρία, για να τον διαθέτει μετά στην υπόλοιπη Μεσόγειο. Συνεπώς, οι έμποροι από το Αιγαίο, όπως και άλλες περιοχές, όπου ο κασσίτερος σπάνιζε, έριχναν πάρα πολύ συχνά άγκυρα στα λιμάνια της. Έτσι εξηγούνται και οι πολιτισμικές επιρροές στη νουραγική κουλτούρα, από τους πολιτισμούς των Μυκηνών, της Κρήτης, και της Κύπρου, καθώς και η παρουσία μυκηναϊκών, κρητικών, και κυπριακών αγγείων, ή και ντόπιων αντιγράφων τους, σε 5-6 νουραγικές κοινότητες, που αποτελούσαν διαμετακομιστικούς κόμβους κατά την ύστερη εποχή τού μπρούντζου.

Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής

Όπως είδαμε και στο προηγούμενο Χρονικό, εκείνη την εποχή (15ος – 13ος αιώνας ΠΚΧ) σημειώθηκαν τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμών, μεταξύ των οποίων και των Λαών τής Θάλασσας, που έφεραν την καταστροφή στους Μυκηναίους και τους Χετταίους, ενώ αποπειράθηκαν να καταλάβουν την Αίγυπτο. Υπενθυμίζουμε πως ορισμένοι μελετητές συνδέουν μια από τις φυλές των Λαών τής Θάλασσας, τους Shardana, με τους Σαρδηνούς τής νουραγικής εποχής, που εγκαταστάθηκαν στο νησί είτε πριν, ή μετά από την αποτυχημένη εισβολή στην Αίγυπτο. Πρόκειται γι’ αμφιλεγόμενες θεωρίες, που δεν αποδέχονται οι περισσότεροι αρχαιολόγοι και ιστορικοί. Ο Σιμωνίδης ὁ Κεῖος, ωστόσο, σ’ ένα χαμένο έργο του, που αναφέρει ο Ζηνόβιος, έκανε λόγο για επιδρομές Σαρδηνών στην Κρήτη, κατά την περίοδο της εισβολής των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο. Αυτό ίσως να επιβεβαιώνει πως οι Σαρδηνοί, κατά τη νουραγική εποχή, σύχναζαν και στην ανατολική Μεσόγειο. Επιπλέον, έχουν βρεθεί νουραγικά αγγεία τού 13ου αιώνα στην Τίρυνθα, και την περιοχή τού σικελικού Ακράγαντα, κατά μήκος τής θαλάσσιας ρότας που συνέδεε το ανατολικό με το δυτικό τμήμα τής mare nostrum.

Το δεύτερο σε μέγεθος νησί τής Μεσογείου, μετά από τη Σικελία, ονομαζόταν από τους Έλληνες Ἰχνοῦσα. Πήρε τ’ όνομα Σαρδηνία μάλλον από τον Σάρδο, μυθικό ήρωα του νουραγικού πανθέου, που αποίκισε το νησί από τη Λιβύη. Πατέρας του ήταν ο Μακήρις, σχετιζόμενος ίσως με τον Φοίνικα Μελκάρτ, που ταυτιζόταν με τον Λίβυο Ηρακλή. Συναφής παράδοση συνέδεε τον Σάρδο με τους Ηρακλείδες, που εγκαταστάθηκαν εκεί μ’ επικεφαλής τον Ιόλαο, ανιψιό τού Ηρακλή, σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη. Ο Ἰόλαος θεωρείται γενάρχης τής φυλής των Ιολαίων,⁽³⁾ που, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες Καρχηδονίων και Ρωμαίων, έμειναν ανυπότακτοι. Ίδρυσε επίσης πολλές πόλεις, από τον Εὔξεινο Πόντο ως τη Σικελία και τη Σαρδηνία, ζητώντας τη συνδρομή τού Δαίδαλου. Είναι εντυπωσιακό πως οικοδομήματα του τελευταίου σώζονταν ακόμη κατά την εποχή τού Διόδωρου (1ος αιώνας ΠΚΧ). Τέλος, γύρω στα 1000 ΠΚΧ, πρωτοεμφανίστηκαν ἐπὶ σκηνῆς οι Φοίνικες, ρίχνοντας ολοένα και συχνότερα άγκυρα σε ήδη υφιστάμενα λιμάνια, όπως Caralis, Νώρα, Βύθια, Σολκοί, Θάρρος, και Ὀλβία (ελληνικά ονόματα τα πιο πολλά), ενώ από τον 8ο αιώνα, άρχισαν να ιδρύουν (ή να ιδιοποιούνται) οχυρά και πόλεις, κυρίως στα στρατηγικής σημασίας νοτιοδυτικά παράλια.⁽⁴⁾

⁽³⁾ Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής: Κορσικανοί (ίσως από Λιγυρία) αποίκισαν την Κορσική από τη βόρεια Σαρδηνία· Βάλαροι των Βαλεαρίδων (από Ιβηρία, ή νότια Γαλλία, σχετιζόμενοι με τους Βάσκους) αποίκισαν τα βόρεια-κεντρικά τής Σαρδηνίας· Ιολαίοι (από βόρεια Αφρική, ή δυτική Σικελία, ή ανατολική Μεσόγειο) αποίκισαν τα κεντρικά-νότια. Οι διάλεκτοι Gallurese, Logudorese, και Campidanese, αντιστοιχούν ενδεχομένως στις ἐν λόγῳ φυλές.

Launeddas

⁽⁴⁾ Η Σαρδηνία και η Κορσική αποτελούν ιδιαίτερη περίπτωση και στη μουσική, καλλιεργώντας μια από τις παλαιότερες μορφές φωνητικής πολυφωνίας, εξίσου αρχαίας με την πολυφωνία τής Ηπείρου (μαζί και της Αλβανίας). Η UNESCO ανακήρυξε αυτό το είδος τραγουδιού, cantu a tenore, ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά, το 2005. Το cantu a cuncordu, ένα παρόμοιο στυλ, αντιστοιχεί στην κορσικάνικη paghjella, κι έχει χαρακτήρα θρησκευτικό.

● Η πολυφωνία επεκτείνεται και στα όργανα. Ένα χαρακτηριστικό πολυφωνικό πνευστό, που απαρτίζεται από τρεις αυλούς, είναι οι launeddas (το λεγόμενο “τριπλό κλαρίνο” ή “τρίαυλος”). Οι αυλοί παίζονται με κυκλική αναπνοή, και ο ήχος τους μπορεί να είναι συνεχής. Ο ένας αποτελεί τον ισοκράτη, οι άλλοι δυο αποδίδουν τη μελωδία σε τρίτες κι έκτες. Οι πρόγονοι των launeddas μάλλον βρίσκονταν στην Αίγυπτο των αρχών τής 3ης χιλιετίας ΠΚΧ. Εκείνοι οι αυλοί με γλωσσίδα λέγονταν memet· αναπαραστάσεις τους βρίσκουμε σε ανάγλυφα τάφων, ή και σε πυραμίδες. Οι launeddas εμφανίζονται στον 8ο αιώνα ΠΚΧ τουλάχιστον, και ως τώρα συνοδεύουν θρησκευτικές τελετές, ή χορούς (su ballu). Οι μουσικοί αποδίδουν εκτεταμένες παραλλαγές κάποιων μελωδικών φράσεων, κι έτσι ένας σκοπός μπορεί να διαρκέσει ως μια ώρα, δημιουργώντας ήχους που, όπως εύστοχα παρατήρησε ο Alessio Surian, ανήκουν στους “στοιχειωδέστερους και με τον μεγαλύτερο συντονισμό τής ευρωπαϊκής μουσικής”.

Ὀδύσσεια Λισαβόνα τού μύθου

Γραφή Κυνητών με ανθρώπινη φιγούρα (8ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο GÁRGORIS ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ ΩΣ ΜΥΘΙΚΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ ενός από τους λαούς τής Ταρτησσού, στη νότια Πορτογαλία (Algarve και κάτω Alentejo), στο δυτικό άκρο τής Ευρώπης: ήταν οι Κυνήτες, Κυνήσιοι, ή Κόνιοι, τους οποίους ο Ηρόδοτ�

Share this:

Like this:

Share this:

Like this:

Share this:

Like this:

Share this:

Like this:

Share this:

Like this:

Share this:

Like this:

Share this:

Like this: