Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για το “ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ”

Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για το “ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ”

/ENGLISH/ GIORGOS ANDREOU on “ARCHiPELAGOS”

ΑΝΑΜΕΣΑ στους Πορτογάλους και τους Έλληνες, λένε, υπάρχει μεγάλη συνάφεια. Είναι δυο λαοί με σπουδαία κατορθώματα στην θάλασσα. Εμείς, από τα αρχαία χρόνια, δώσαμε στο Αρχιπέλαγος, το Αιγαίο πέλαγος δηλαδή, αυτήν την αίγλη με το τρομακτικό και ταυτόχρονα εκθαμβωτικό αρχέτυπο του μεγάλου ταξιδευτή, του Οδυσσέα, του (σχεδόν) υπεριστορικού πια προσώπου, που με μοναδικό τρόπο έχει κατορθώσει να μπει στις συνειδήσεις και τους πολιτισμούς όλων των λαών τού κόσμου, χάρη σ’ εκείνο το μείζον κείμενο, την “Οδύσσεια”, το οποίο στην ουσία τι είναι; Είναι η μάχη ενός ανθρώπου με την θάλασσα – που άλλοτε είναι φίλη του, άλλοτε εχθρά του – για να φτάσει στον τόπο του, στην Ιθάκη, να “νοστίσει”, να φάει νόστιμο ψωμί, να ζήσει αυτό που ο Όμηρος ονομάζει “νόστιμον ήμαρ” – την ημέρα τής επιστροφής στην πατρίδα. Είναι τόσο μεγάλη η σημασία τής λέξης “νόστιμον” που κατέληξε σε μας τους Νεοέλληνες να σημαίνει το φαγητό που είναι ωραίο και δεν είναι άνοστο. Και “άνοστος” είναι αυτός που δεν μπορεί να επιστρέψει στην πατρίδα του. Είναι τα ωραία παιχνίδια που κάνει η γλώσσα.

Θέλω να επισημάνω κάποιους σημαντικούς άξονες αυτής της νέας δουλειάς τής Αμέλιας Μουζ και του Μιχάλη Λουκοβίκα. Δυστυχώς, ζούμε σε μια εποχή στην οποία η ιδέα ενός ηχογραφήματος συνόλου, αυτό που ονομάζουμε concept album, τείνει να καταρρακωθεί και ξαναγυρίζουμε σε μια εποχή με ανεξάρτητα κομμάτια, που παίζονται στο ραδιόφωνο χωρίς καμιά συνοχή. Δεν τα κατηγορώ· και τα ανεξάρτητα τραγούδια ωραία είναι. Αλλά η ιστορία τής ηχογράφησης μας έδωσε τη δυνατότητα να δημιουργηθούν αριστουργήματα, που μοιάζουν με λογοτεχνήματα, με μυθιστορήματα: δηλαδή ένας ολόκληρος δίσκος να έχει ένα ενιαίο θέμα, ή παραλλαγές πάνω σ’ ένα ενιαίο θέμα, να είναι μια ιστορία. Υπάρχουν οι δικοί μας σπουδαίοι συνθέτες, με σημαντικές μελοποιήσεις πάνω σε ποιητές, όπως και μεγάλα ξένα συγκροτήματα, λ.χ. οι Pink Floyd, και πολλοί άλλοι, που έχουν επωφεληθεί από την χρήση τής ηχογράφησης με αυτόν τον τρόπο.

Η Αμέλια και ο Μιχάλης αυτόν τον τρόπο τον αγαπούν, τον έχουν τιμήσει στο έπακρον. Τόσο ο “Περίπλους”, η προηγούμενή τους κοινή προσπάθεια, όσο και το “Αρχιπέλαγος”, αποτελούν ολοκληρωμένες καταδύσεις, ηχητικές, αισθητικές, πολιτισμικές, που δεν μπορείς να τις ακούσεις αποσπασματικά, αλλά οφείλεις να τις ακούσεις ολόκληρες· βλέποντας την εξέλιξη της δικής τους αισθητικής, ευαισθησίας, καλλιτεχνικής στόχευσης, και μέσα από αυτές, όλες τις σημαντικές παραμέτρους που μοιραία έρχονται στο φως, πολύ περισσότερο όταν συναντιούνται δυο πολιτισμοί, συγκλίνοντας αλλά και αποκλίνοντας.

Στο “Αρχιπέλαγος” υπάρχουν και φιλοξενούνται τα πάντα: σπουδαίοι ποιητές που αισθάνομαι την ανάγκη να τους αναφέρω. Ξεκινάμε μ’ έναν ανώνυμο υμνωδό από την Ουγκαρίτ πριν από 3500 χρόνια· είναι ένας χουρριτικός ύμνος, του οποίου παρατίθεται η μουσική, με ελληνικά και πορτογαλικά λόγια, που περιέργως, το μουσικό του μοτίβο μοιάζει πάρα πολύ μ’ έναν πορτογαλικό αντιφασιστικό ύμνο, το “Acordai!” (Ξυπνήστε!). Είναι επίσης η Σαπφώ, ο Ευριπίδης, μ’ ένα χορικό από τον “Ορέστη”, ο Friedrich Hölderlin, o João de Deus, η Rosalía de Castro, ο José Gomes Ferreira, η Hélia Correia και, φυσικά, οι δυο θηριώδεις λογοτεχνικές προσωπικότητες της Πορτογαλίας, ο Fernando Pessoa και ο José Saramago.

Στο επίπεδο της τραγουδοποιίας φιλοξενούνται ο Martín Codax (ένας μεσαιωνικός Γαλικιανός βάρδος), η εξαίρετη Violeta Parra, ο Armando Soares, ο José Niza, και οι δικοί μας Παναγιώτης Τούντας, Γιώργος Μητσάκης, Βασίλης Τσιτσάνης, όπως και κάποιοι συνθέτες, κατ’ εξοχήν ο Ludwig van Beethoven. Τώρα τι δουλειά έχει ο Beethoven σε μια συνάντηση μεταξύ Πορτογάλων και Ελλήνων; Εντάξει, υπάρχουν πάντα και κάποιες καλλιτεχνικές… διαστροφές! Δικαιολογείται βέβαια, διότι κατά έναν περίεργο τρόπο, αυτό το “Πένθιμο εμβατήριο”, στην Δεύτερη Κίνηση της Τρίτης Συμφωνίας, “διαβολικά” και παράδοξα ταίριαξε με μια ποιητική δημιουργία τής σημαντικής λογοτέχνιδας Hélia Correia,^(*) που είναι και φιλέλλην, έχοντας στο ενεργητικό της και σημαντικό έργο υπό την επίδραση του αρχαιοελληνικού κυρίως πνεύματος. Ένας άλλος συνθέτης είναι ο Fernando Lopes-Graça, κι άλλος ένας εγώ… (Δεν αναφέρω τον Μιχάλη και την Αμέλια γιατί δεν τους θεωρώ μόνον συνθέτες αυτής της δουλειάς· τους θεωρώ πυλώνες. Λέω ποιοι φιλοξενούνται στο έργο τους).

• ^(*) Το ποίημα της Hélia Correia, στο οποίο αναφέρεται ο Γιώργος Ανδρέου, είναι “Η τρίτη αθλιότητα” (A Terceira Miséria, 2012), που είναι αφιερωμένο στην Ελλάδα, έχει τον Παρθενώνα στο εξώφυλλο, και θα είναι μεγάλο κρίμα αν δεν εκδοθεί και εδώ σε ελληνική απόδοση.

Με μένα συνέβη το εξής θαυμάσιο: Είχα γράψει ένα μουσικό μοτίβο στο CD “Χελιδόνια τής βροχής” (που ηχογράφησα με την σπουδαία Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων “Αθανάσιος Τσιπινάκης” τού δήμου Πατρέων), και είχα ζητήσει από τον εξαιρετικό ποιητή Διονύση Καρατζά να απαγγείλει τρία ποιήματά του, για να υπάρχει καταγραμμένη η φωνή του μαζί με τα τραγούδια που γέννησε σε μένα η ποίησή του. Διάβασε λοιπόν τα ποιήματα πάνω σε μια μουσική που την ονόμασα “Σαν παιχνίδι”. Ακούγοντας αυτήν τη μουσική, η Αμέλια πήρε ένα ποίημα του Saramago, την “Alegria”, και με έναν μαγικό τρόπο ταίριαξε απόλυτα τη μελωδία με την ποίηση! Υπάρχουν κι άλλα μαγικά: η γυναίκα τού Saramago είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα ηθοποιός, που έχει δουλέψει και στην Πάτρα, φιλέλλην επίσης. Συγκινητικές συμπτώσεις…

Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων “Αθανάσιος Τσιπινάκης” τού Δήμου Πατρέων

Στους πολιτισμούς μας, αυτούς που σχετίζονται με την θάλασσα, το ποιητικό φαινόμενο βρίσκεται στο επίκεντρο. Μπορεί εμείς να κολακευόμαστε πως είμαστε μουσικοί, αλλά οι πολιτισμοί στους οποίους ανήκουν Έλληνες και Πορτογάλοι είναι πάνω απ’ όλα πολιτισμοί ποιητικοί. Η μεγάλη τους δυναμική είναι η ποιητική δημιουργία. Θα έλεγα πως η ποιητική δημιουργία, από τον Όμηρο μέχρι τον Pessoa, υπαγορεύει μ’ έναν τρόπο το βλέμμα αυτών των πολιτισμών, τον τρόπο με τον οποίον αντικρίζουν τον εαυτό τους και τον κόσμο, τον τρόπο με τον οποίον επεξεργάζονται την ιδέα τού ταξιδιού. Μεγάλα ποιητικά κείμενα και στους δυο πολιτισμούς ασχολούνται με την θάλασσα, το πέλαγος, την περιπέτεια των ανθρώπων. Υπήρξαν μεγάλοι ταξιδευτές – οι Πορτογάλοι έχουν τους δικούς τους μεγάλους εξερευνητές, λ.χ. Vasco da Gama – άνθρωποι που θαλασσοπνίχτηκαν για να κατανοήσουμε καλύτερα τον κόσμο, να βρούμε καινούργιες θάλασσες και στεριές. Όμως, αυτό που πάνω από όλα ψάχνουν αυτοί οι πολιτισμοί, είναι η βαθύτερη ποιητική σύνδεση της ύπαρξής μας με το σύμπαν γύρω μας.

Fado, του José Malhoa

Δεν είναι τυχαίο ότι αυτοί ακριβώς οι πολιτισμοί, για τους οποίους ο Ποιητικός Τρόπος έχει μεγάλη σημασία, διασώζουν και αυτό που ονομάζουμε λαϊκή κουλτούρα – έχουν τη δική τους Λαϊκή μουσική Παράδοση. Οι Πορτογάλοι το πασίγνωστο Fado, που έχει αγαπηθεί σε όλον τον πλανήτη, εμείς τη μεγάλη μας Δημοτική Παράδοση και ταυτόχρονα, ένα σημαντικό παρακλάδι που ξεπήδησε από αυτήν, το λαϊκό μας τραγούδι· ξεκίνησε από την Σμύρνη ως αστικό τραγούδι κι εξελίχτηκε από Ρεμπέτικο σε Λαϊκό τής πόλης, για να φτάσει στην κορυφαία του εκδοχή με ιδιοφυΐες, όπως ο Τσιτσάνης, ή ο Τούντας λίγο παλαιότερα, ο οποίος είναι μια γέφυρα ανάμεσα στους δυο αυτούς δρόμους.

Τι είναι λοιπόν εκείνο που διασώζει στους εν λόγω πολιτισμούς τη Λαϊκή Παράδοση; (Επειδή υπάρχουν πολιτισμοί – σπουδαίοι σε κάθε επίπεδο – που δεν έχουν πια λαϊκή παράδοση, δεν έχουν λαϊκό τραγούδι δικό τους, παρά μόνον ακαδημαϊκό). Είναι το ποιητικό βλέμμα, η ποιητική συνείδηση, η οποία δεν είναι (μόνον) ατομική. Υπάρχει ένα σύμπαν συλλογικό πίσω από το άτομο στους πολιτισμούς αυτούς. Πιστεύω ακράδαντα πως αυτό το γεννάει η σχέση με το άπειρο που συμβολίζει η θάλασσα. Το νερό είναι το ασυνείδητο, το μεγάλο ταξίδι, το υπόγειο της λογικής μας, όπου εμείς βάζουμε νησιά, δηλαδή τη λογική, μέσα στο υποσυνείδητο της απέραντης θάλασσας. Έτσι γεννιέται η αίσθηση της ενότητας: ενώ είμαστε άτομα, ταυτοχρόνως είμαστε Κοινότητα· και εκφραζόμαστε (πώς αλλιώς;) μέσω της Κοινότητας.

Η σημαντικότερη έκφραση της Κοινότητας είναι η Παράδοση – μουσική, χορευτική, εικαστική. Όποια Παράδοση και να πάρει κανείς ως παράδειγμα, διαπιστώνει την αίσθηση της συνοχής, της πειθαρχίας: πειθαρχώ σ’ ένα μοτίβο που υπάρχει αιώνες τώρα, το επεξεργάζομαι, το γεύομαι, προσθέτω ή αφαιρώ κάτι, και το επιστρέφω για να συνεχίσει μετά από μένα, όταν εγώ δεν θα υπάρχω πια, αλλά θα υπάρχω μέσα από αυτό, θα υπάρχω μέσα σε αυτό. Είναι ένας τρόπος προσέγγισης της πραγματικότητάς μας, ένας τρόπος με τον οποίο οι δύο πολιτισμοί, ο δικός μας και ο πορτογαλικός, έχουν μάθει για αιώνες αιώνων να ζουν και να δημιουργούν.

Παράδοση, του Olin Levi Warner (1895). Μπρούντζινο τύμπανο
πάνω από την είσοδο της Βιβλιοθήκης τού Κογκρέσου στην Washington.

Όλα αυτά μ’ έναν τρόπο είναι καταγραμμένα στο “Αρχιπέλαγος”. Φυσικά μην περιμένετε κάποια μουσικολογική πραγματεία. Κανένας δημιουργός ή καλλιτέχνης δεν χρωστά κάτι τέτοιο. Πρώτα απ’ όλα μετράει το προσωπικό του γούστο, η ψυχική του ευφορία και οι συνδέσεις που έχει ο ίδιος επιλέξει. Υπερασπίζεται ένα προσωπικό του “νόημα” ο καλλιτέχνης, όταν προτείνει ένα έργο τέχνης. Το νόημα όμως αυτό συγχρόνως συμβολίζει και το σύνολο, επειδή ο Τσιτσάνης είναι και όλοι οι άλλοι, όπως κι ο Beethoven μ’ έναν τρόπο είναι όλη η Κλασική μουσική. Άρα η χειρονομία είναι πάντοτε ευρύτερη από την επιλογή τού προσώπου.

Σας καλώ λοιπόν να ακούσετε, να συγκινηθείτε και να αγαπήσετε το “Αρχιπέλαγος”, ως αυτό που είναι: η συνάντηση δυο δημιουργικών ανθρώπων, δυο σημαντικών καλλιτεχνών, δυο εξαίρετων μουσικών-συνθετών, και ο τρόπος με τον οποίον πειθαρχούν στην Παράδοση και συγχρόνως την ανανεώνουν. Επειδή η Παράδοση, όταν μένει στάσιμη και δεν ανανεώνεται, μοιραία θα πεθάνει και θα “καταψυχθεί”. Όπως και μια ανανέωση η οποία “ασεβεί” περισσότερο από ό,τι οφείλει – η τόλμη της δηλαδή διαταράσσει την ισορροπία αισθητικών και ηθικών επιλογών και μετατρέπεται σταδιακά σε παράβαση, σε καταστροφή, σε “αντισυμβατική” στάση, που όμως διαλύει τον ιστό τής Παράδοσης – είναι εξίσου κατακριτέα.

Ο Ναός τού Ποσειδώνα στο Σούνιο· το σημείο από όπου πήδηξε στην θάλασσα ο Αιγέας, αφού ο γιος του, Θησέας, τυφλωμένος από οίηση και ύβρι (σκότωσε μεν τον Μινώταυρο, αλλά χάρη στην Αριάδνη, που μετά την εγκατέλειψε στη Νάξο), ξέχασε να υψώσει το χαρμόσυνο άσπρο πανί για να το δει ο πατέρας του που τον περίμενε με αγωνία…

Νομίζω ότι η Amélia Muge και ο Μιχάλης Λουκοβίκας πέτυχαν αυτήν την θαυμαστή ισορροπία, και δημιούργησαν πραγματικά ένα έργο τέχνης, που εμάς ως Έλληνες μας κολακεύει πάρα πολύ, αφού ονομάζεται “Αρχιπέλαγος”. Υπάρχουν πολλά αρχιπελάγη, αλλά το πρώτο ιστορικά και αθάνατο εις τους αιώνες των αιώνων, χάρη στην “Οδύσσεια” και τον πατέρα πάντων, τον Όμηρο, είναι το Αιγαίον πέλαγος, το οποίο, όπως έγραψε ο Αισχύλος, πολλές φορές το βλέπουμε να ανθίζει από νεκρούς, είτε από τρικυμία, είτε από ναυμαχία ή καταστροφή, είτε από μιαν αδόκητη επιστροφή χωρίς το πανί το άσπρο, όπως αυτή που οδήγησε τον Αιγέα απελπισμένο να πηδήξει στο νερό και γι’ αυτό να ονομαστεί Αιγαίον το πέλαγος.

Πίσω από τους πολιτισμούς μας υπάρχει πάντοτε το δράμα. Όμως, αυτό το δράμα, έχουμε κατακτήσει πια τον τρόπο, την ευγένεια, τη σοφία και την ψυχική αρτιότητα να μην το θρηνούμε, αλλά να το διασώζουμε ως παρακαταθήκη χαρμολύπης, ισορροπίας ανάμεσα στο φως και στο σκοτάδι, στην ζωή και στον θάνατο – αυτή δεν είναι η ανθρώπινη μοίρα, στους αιώνες των αιώνων;

Καλή επιτυχία και συγχαρητήρια για το έργο σας!

Ομιλία κατά την παρουσίαση του “Αρχιπελάγους”
στον “Ιανό” τής Αθήνας στις 4 του Μάη τού 2018

• Δες επίσης: Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για τον “ΠΕΡΙΠΛΟΥ”

Advertisements

Χρονικό 3. ΑΙΓΑΙΟΝ – ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ

Χρονικό 3. ΑΙΓΑΙΟΝ – ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ

/ENGLISH/ Chronicle 3. MYCENAE: FROM KNOSSOS TO TROY

● Stonehenge ● Δωριείς και Λαοί τής Θάλασσας ● Ελευσίνια, Καβείρια, Ορφικά Μυστήρια ● Τρωικός και Κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Το ανάκτορο της δυναστείας των Ατρειδών στις Μυκήνες

ΩΣ ΚΛΗΡΟΝΟΜΟΙ των Μινωιτών, οι Μυκηναίοι ανέλαβαν τον έλεγχο του “Δρόμου τού κασσίτερου” – του θαλάσσιου εμπορικού δικτύου των μετάλλων τής Δύσης. Η μεγάλη τους ακμή διήρκεσε περίπου 250 χρόνια ως την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Αυτό το εκτεταμένο δίκτυο αποτελεί την εξήγηση γιατί βρίσκουμε μυκηναϊκά τεχνουργήματα σε μεγάλες αποστάσεις πέραν των ορίων τού μυκηναϊκού κόσμου: σπαθιά στη “μακρινή” Γεωργία τού Καυκάσου· ένα αντικείμενο από ήλεκτρον εγχάρακτο με σύμβολα της Γραμμικής Β στη Βαυαρία τής Γερμανίας· διπλοί πελέκεις και άλλα είδη τού 13ου αιώνα ΠΚΧ σε Αγγλία (Wessex και Κορνουάλλη) και Ιρλανδία. Υπάρχουν πειστικά στοιχεία πως κατά την τελική φάση των εργασιών τού Stonehenge στο Wiltshire, περί το 1600 ΠΚΧ, οι χτίστες είχαν εμπορικές δοσοληψίες με τους “μεγάλους μεσογειακούς πολιτισμούς τής εποχής: τη μινωική Κρήτη, τη μυκηναϊκή Ελλάδα, την Αίγυπτο, και τους προγόνους των γυρολόγων πραγματευτών Φοινίκων”, όπως έγραψε ο Gerald Hawkins.^(α) Στο νεκροταφείο τού Stonehenge έχουν βρεθεί μεταξύ άλλων ο τάφος ενός Μεσογείου εφήβου που πέθανε γύρω στο 1550 ΠΚΧ, καθώς και διάφορα είδη μεσογειακής προέλευσης.

Ηλιοβασίλεμα στο Stonehenge

• ^(α) Συνεπώς, κατά τον Hawkins, οι Μυκηναίοι συγκαταλέγονταν στους θαλασσοπόρους εμπόρους μεγάλου “βεληνεκούς” ακόμη και πριν από την κατάκτηση της μινωικής Κρήτης, ενώ οι Φοίνικες (οι πρόγονοί τους, όπως λέει) έκαναν τα πρώτα τους βήματα. Ο Άγγλος αστρονόμος και συγγραφέας έγινε διάσημος για το έργο του στον τομέα τής αρχαιοαστρονομίας. Το 1965 εξέδωσε μιαν ανάλυση για το Stonehenge και ήταν ο πρώτος που διετύπωσε την άποψη πως αποτελούσε ένα αρχαίο αστρονομικό παρατηρητήριο για την πρόβλεψη των κινήσεων του ήλιου και των αστέρων.
  Η αρχαιοαστρονομία μελετά τους τρόπους που οι άνθρωποι κατά το παρελθόν “κατανόησαν ή εκμεταλλεύτηκαν τα ουράνια φαινόμενα, καθώς και τον ρόλο που έπαιξε η ουράνια σφαίρα στον πολιτισμό τους”.

Μυκήνες, Πύλη των Λεόντων

Η μυκηναϊκή περίοδος (περίπου 1600–1100 ΠΚΧ) αποτελεί το ιστορικό πλαίσιο μεγάλου μέρους τής ελληνικής γραμματείας και μυθολογίας, όπως ο επικός κύκλος και η ελληνική τραγωδία. Οι ιστορικοί συνηθίζουν να αποδίδουν την κατάρρευση σε κάποια εξέγερση ή την κάθοδο μιας άλλης φυλετικής ομάδας των Ελλήνων, των Δωριέων, παρόλο που τουλάχιστον μια από τις μυκηναϊκές πόλεις, η Πύλος, καταστράφηκε πιθανότατα από τους λεγόμενους Λαούς τής Θάλασσας.^(β) Επίσης διατυπώνονται θεωρίες φυσικών καταστροφών ή ξηρασίας σε μεγάλη κλίμακα που ενδέχεται να συνέβαλαν στην κατάρρευση. Οι μετακινήσεις πληθυσμών την εποχή εκείνη από τα Βαλκάνια και τη Μικρά Ασία προς την Εγγύς Ανατολή είναι ένα αναντίρρητο ιστορικό γεγονός. Κατά τη θεωρία των εσωτερικών παραγόντων, ο μυκηναϊκός πολιτισμός κατέρρευσε στην πορεία κοινωνικών συγκρούσεων που ξέσπασαν λόγω της απόρριψης του ανακτορικού συστήματος από τα υποπρονομιούχα κοινωνικά στρώματα τα οποία είχαν βυθιστεί στην απόλυτη ένδεια στο φινάλε τής περιόδου αυτής. Μια άλλη υπόθεση συνδυάζει τις κοινωνικές με τις φυλετικές αντιθέσεις. Στο πλαίσιο αυτό αξίζει να τονιστεί πως με την έναρξη της εποχής τού σιδήρου, τα όπλα παράγονταν σε μεγάλες ποσότητες και ήταν σχετικά φτηνά, άρα προσιτά σε όλους. Τα σιδερένια όπλα δεν ήταν το ίδιο καλά με τα μπρούντζινα, όμως μπορούσαν κάλλιστα να σκοτώσουν (βλέπε προηγούμενο Χρονικό 2).

Ηρακλής

• ^(β) Η κάθοδος των Δωριέων αποτελεί υπόθεση εργασίας αρχαίων Ελλήνων ιστορικών στην προσπάθειά τους να εξηγήσουν τους λόγους που οι προκλασικές διάλεκτοι και παραδόσεις τής νότιας Ελλάδας αντικαταστάθηκαν από εκείνες οι οποίες κυριάρχησαν στην κλασική εποχή. Σύμφωνα με έναν ελληνικό θρύλο, οι Δωριείς ανέλαβαν τον έλεγχο της Πελοποννήσου κατά τη λεγόμενη ‘επιστροφή των Ηρακλειδών’. Το περιεχόμενο της θεωρίας αυτής άλλαξε αρκετές φορές, καθώς ιστορικοί, φιλόλογοι και αρχαιολόγοι προσπαθούσαν να εξηγήσουν τις πολιτιστικές ασυνέχειες που διαπίστωναν στους τομείς τής έρευνάς τους. Δεν έχει επίσης ακόμη σαφώς διευκρινιστεί ο τρόπος διάδοσης της δωρικής κουλτούρας σε ορισμένα νησιά σαν την Κρήτη. Παρά τις έρευνες 200 χρόνων, η ιστορικότητα της καθόδου των Δωριέων παραμένει ατεκμηρίωτη.

Άνδρες των Λαών τής Θάλασσας αιχμάλωτοι στην Αίγυπτο

• Οι Λαοί τής Θάλασσας ήταν συνασπισμός θαλάσσιων επιδρομέων από τη νότια και κεντρική Ευρώπη και από τη Μεσόγειο, ιδίως την περιοχή τού Αιγαίου, που κινήθηκαν προς ανατολάς διά θαλάσσης (αργότερα και με χερσαίες δυνάμεις), εισβάλλοντας στην Χετταία, την Κύπρο, τη Συρία, την Χαναάν και την Αίγυπτο, επιφέροντας την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Ο φαραώ Μερνεφθά τούς αναφέρει ρητά με τη φράση “οι ξένοι λαοί (ή ‘χώρες’) τής θάλασσας”. Αφήνοντας τη μυκηναϊκή Ελλάδα έξω από τον κατάλογο των θυμάτων, ορισμένοι μελετητές πιστεύουν ότι μπορούν να ταυτοποιήσουν τους περισσότερους από τους Λαούς τής Θάλασσας που μνημονεύονται στα αιγυπτιακά αρχεία: Υποτίθεται πως ήταν Αχαιοί (Ekwesh· αν όντως ήταν, γιατί να καταστρέψουν την Πύλο; “Επειδή ήταν Έλληνες!”, είναι η αποστομωτική απάντηση!), Τυρρηνοί (Teresh, πρόγονοι των Ετρούσκων), Λύκιοι (Lukka), Σαρδηνοί (Sherden), Σικελοί (Shekelesh), Φιλισταίοι (Παλαιστίνιοι, Peleset), προερχόμενοι ενδεχομένως από την Κρήτη, και Τεύκροι (Tekrur) που μπορούν να θεωρηθούν είτε Τρώες ή και Έλληνες! Οι Peleset και οι Tekrur ήταν οι μοναδικοί πολυάριθμοι Λαοί τής Θάλασσας που εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην Χαναάν. Σημειωτέον ότι αρκετές από τις φυλές αυτές είχαν χρησιμοποιηθεί κατά το παρελθόν από τις αυτοκρατορίες των Αιγυπτίων και των Χετταίων ως μισθοφορικές δυνάμεις ή “σύμμαχοι” προτού στραφούν εναντίον τους. (Για περισσότερα στοιχεία βλέπε τα επόμενα δυο Χρονικά).

Μυκηναία με προτεταμένο το στήθος αλλά… όχι τόσο απροκάλυπτα
όσο οι Κρητικές!

Οι μυκηναϊκοί οικισμοί δεν περιορίζονταν στη νότια Ελλάδα, αλλά εμφανίστηκαν επίσης στην Ήπειρο, τη Μακεδονία, σε νησιά τού Αιγαίου, στα παράλια της Μικρασίας, την Κύπρο, την Χαναάν και την Ιταλία. Οι πόλεις ήταν καλά οχυρωμένες, σε αντίθεση με ό,τι συνέβαινε στη μινωική Κρήτη. Τα ωραιότερα μυκηναϊκά ανάκτορα ανασκάφηκαν στις Μυκήνες, την Τίρυνθα και την Πύλο. Διαδέχθηκαν τα μινωικά ανάκτορα αλλά ήταν κατώτερά τους. Η καρδιά τού παλατιού ήταν το μέγαρον, η αίθουσα του θρόνου. Τα ανάκτορα ήταν διώροφα, όπως φαίνεται από τις σκάλες που βρέθηκαν στην Πύλο. Στον πάνω όροφο ήταν προφανώς τα ιδιωτικά διαμερίσματα της βασιλικής οικογένειας. Ο μονάρχης, ο ἄναξ (‘θείος κύριος’, ‘ηγεμών’, ‘οικοδεσπότης’), λέξη που τη βρίσκουμε και στον ‘Ομηρο, φαίνεται πως κατείχε υπέρτατη εξουσία. Ο ρόλος του ήταν στρατιωτικός, δικαστικός και θρησκευτικός. Τα συμφραζόμενα της λέξης αυτής σε κείμενα που έχουν να κάνουν με προσφορές υποδηλώνουν πως οι ηγεμόνες λατρεύονταν. Πέραν τούτου, ωστόσο, δεν έχει εντοπιστεί καμιά τάξη στον ρόλο τού ιερατείου. Ένα σχετικό πρόβλημα είναι η εξεύρεση κάποιου χώρου λατρείας με βεβαιότητα. Φαίνεται πως πολλές μινωικές θεότητες και θρησκευτικές δοξασίες συγχωνεύθηκαν στη μυκηναϊκή θρησκεία, τη μητέρα τής θρησκείας τής κλασικής Ελλάδας. Τα Ελευσίνια μυστήρια καθιερώθηκαν κατά τη μυκηναϊκή περίοδο βάσει μιας προελληνικής λατρείας τής βλάστησης με μινωικά στοιχεία. Η Δήμητρα και άλλοι θεοί εμφανίζονται ως ζωόμορφοι σε αρκαδικούς μύθους. Παραστάσεις πομπών με προσωπεία ζώων, ή “δαιμόνων”, μας θυμίζουν τον ελληνικό μύθο τού Μινώταυρου. Ο Διόνυσος, ο μοναδικός Έλληνας θεός που πεθαίνει για να ξαναγεννηθεί, όπως συχνά εμφανίζεται στις θρησκείες τής Ανατολής, σχετίζεται με τον μινωικό μύθο τού “Θείου Βρέφους” που εγκαταλείπει η μητέρα του και το ανατρέφει η ίδια η Φύση.^(γ) Η μυκηναϊκή ζωγραφική επηρεάστηκε καταλυτικά από τη μινωική. Νωπογραφίες ταυροκαθαψίων υπήρχαν επίσης στις Μυκήνες και την Τίρυνθα. Ωστόσο, οι Μυκηναίοι απεικόνιζαν τα ζώα μόνο σε συνάρτηση με τον άνθρωπο ή ως θηράματα κυνηγιού, κάτι που δείχνει πόσο διαφορετική ήταν η σχέση τους με τη φύση συγκριτικά με τους Μινωίτες.

Πομπή λεοντοκέφαλων “δαιμόνων” με σπονδές προς τη θεά που υψώνει τελετουργικό σκεύος. Στον ουρανό ο ηλιακός τροχός και η ημισέληνος. Χρυσό σφραγιστικό δαχτυλίδι, το μεγαλύτερο του μυκηναϊκού κόσμου, από την Τίρυνθα, φτιαγμένο όμως σε μινωικό εργαστήρι (15ος αιώνας ΠΚΧ)

• ^(γ) Το “Θείον Βρέφος”, ο “Μωυσής βρέφος”, ο Habis, γιος τού Οδυσσέα και της Καλυψώς (θα μιλήσουμε γι’ αυτόν όταν ταξιδέψουμε στην Ιβηρία, βλέπε Χρονικό 6), και άλλες ανάλογες ιστορίες, κάθε άλλο παρά μοναδικές είναι αφού απαντώνται σε πολλούς πολιτισμούς, βάσει της ίδιας ιδέας, αλλά όχι αναγκαστικά και της ίδιας προέλευσης. Κάτι ανάλογο συμβαίνει στους μύθους τού Κατακλυσμού, που γέννησαν οι πρωτοφανείς πλημμύρες κατά το τελευταίο λιώσιμο των πάγων, θέμα πολύ διαδεδομένο επίσης σε όλον τον κόσμο. Ο Μεσοποτάμιος Atrahasis, ο Δευκαλίων, ο Νώε κλπ. είναι πρωταγωνιστές διαφορετικών εκδοχών τής ίδιας ιστορίας. Και είναι κρίμα που οι σύγχρονοι Έλληνες είναι πιο εξοικειωμένοι με τον Νώε παρά με τον Δευκαλίωνα. Ο λόγος είναι πως οι ιστορίες αυτές αντιμετωπίζονται ως μύθοι, παραμύθια, εκτός από εκείνες της Βίβλου που θεωρούνται “ιερές”. Όμως τι άλλο είναι η Βίβλος εκτός από εβραϊκή μυθολογία;

Η Φρύνη στα Ποσειδώνια της Ελευσίνας, του Henryk Siemiradzki (1889)

• Τα Ελευσίνια Μυστήρια ήταν τελετές μύησης που γίνονταν κάθε χρόνο στην Ελευσίνα στο πλαίσιο της λατρείας τής Δήμητρας και της Περσεφόνης. Από όλα τα μυστήρια των αρχαίων χρόνων, αυτά θεωρούνταν τα σπουδαιότερα. Προέλευσή τους ήταν μάλλον μια παλιά αγροτική λατρεία που πιθανότατα αναγόταν στη μυκηναϊκή ή και τη μινωική περίοδο. Τα μυστήρια αναφέρονταν στον μύθο τής αρπαγής τής “κόρης” από τον βασιλιά τού κάτω κόσμου, τον Άδη, σε έναν κύκλο με τρεις φάσεις: την “κάθοδο”, την “αναζήτηση” και την “ανάβαση”, όταν η Περσεφόνη έσμιγε και πάλι με τη μητέρα της. Η ανάστασή της συμβόλιζε την αναγέννηση κάθε μορφής ζωής. Το τυπικό, οι τελετουργίες, και τα πιστεύω των μυστών καλύπτονταν από μυστικότητα. Καθώς οι τελετές συνοδεύονταν από οράματα και επικλήσεις για μια “μετά θάνατον ζωή”, ορισμένοι μελετητές αποδίδουν την απήχηση και μακροημέρευσή τους στη χρήση ψυχεδελικών ουσιών. Οι μοναδικές προϋποθέσεις για συμμετοχή στα μυστήρια ήταν να μην βαρύνει κάποιον “ενοχή αίματος”, δηλαδή να μην είχε διαπράξει φόνο, και να μην ήταν “βάρβαρος” (να ήταν γνώστης τής ελληνικής). Αυτό δεν εμπόδισε τη διάδοση της γιορτής αργότερα στην Ρώμη. Σημειωτέον ότι η μύηση επιτρεπόταν και στις γυναίκες, ακόμα και στους σκλάβους. Συγκριτικές μελέτες παραλληλίζουν αυτές τις ελληνικές τελετές με παρόμοια συστήματα της Εγγύς Ανατολής, όπως οι λατρείες τής Ίσιδας και του Όσιρι στην Αίγυπτο, τα συριακά και τα περσικά αντίστοιχά τους και, φυσικά, τα θρακο–φρυγικά Καβείρια μυστήρια.

Σαμοθρακικό ανάγλυφο με τον Αγαμέμνονα να μυείται στα Καβείρια: ενισχύει την άποψη πως τα Ελευσίνια προέκυψαν από τα Καβείρια μέσω Θρακών εγκατεστημένων στην Ελευσίνα.

• Οι Κάβειροι ήταν κάποιες αινιγματικές χθόνιες θεότητες που προστάτευαν τους ναυτικούς και που εισήχθησαν στις ελληνικές τελετουργίες, διατηρώντας μάλλον και χεττιτικά καθώς και πρωτο-ετρουσκικά στοιχεία. Η μυστηριακή τους λατρεία συνδεόταν στενά με εκείνη του Ηφαίστου, έχοντας ως επίκεντρο τα νησιά τής Λήμνου και της Σαμοθράκης στο βόρειο Αιγαίο, καθώς και τη Θήβα. Υπήρχαν και άλλοι τόποι λατρείας, όπως λ.χ. η Ίμβρος και η Σευθόπολις της Θράκης και διάφορες περιοχές τής Μακεδονίας, της Μικράς Ασίας και του λοιπού Αιγαίου. Η μυστηριακή λατρεία τής Σαμοθράκης εξαπλώθηκε κατά την ελληνιστική περίοδο, φτάνοντας τελικά στη μύηση και Ρωμαίων. Καθώς η προέλευση της λατρείας δεν ήταν ελληνική, γίνονταν δεκτοί και οι “βάρβαροι”: για να μυηθεί κανείς δεν υπήρχαν προϋποθέσεις ηλικίας, φύλου, κοινωνικής θέσης ή εθνικής καταγωγής. Οι πάντες, άνδρες και γυναίκες, ενήλικες και ανήλικοι, ελεύθεροι ή δούλοι, Έλληνες και μη, μπορούσαν να συμμετάσχουν. Άλλωστε, τόσο οι Σαμοθράκες όσο και οι Λήμνιοι δεν είχαν ελληνική καταγωγή: οι Λήμνιοι σχετίζονταν πιθανόν με τους Ετρούσκους. Εξελληνίστηκαν κατά τον 6ο ΠΚΧ αιώνα που η Αθήνα κατέκτησε το νησί, μα η λατρεία των Καβείρων επέζησε του προγράμματος εξελληνισμού. Οι Σαμοθράκες συνδέονταν με τους Τρώες και τους Πελασγούς. Στο Ιερόν των Μεγάλων Θεών χρησιμοποιούσαν κάποια “βαρβαρική” λεγόμενη γλώσσα ακόμη και κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους. Η Θήβα συνδεόταν με τη Σαμοθράκη κυρίως μέσω των γάμων τού Κάδμου και της Αρμονίας που καταγόταν από το νησί. Οι Κάβειροι παρουσιάζουν επίσης πολλές ομοιότητες με άλλες μυθικές φυλές, όπως οι Τελχίνες, οι Κύκλωπες, οι Δάκτυλοι, οι Κορύβαντες και οι Κουρήτες. Αυτές οι ομάδες συχνά συγχέονταν ή ταυτίζονταν καθώς μάλιστα σχετίζονταν πολλές από αυτές με τη μεταλλουργία – σαν τον Ήφαιστο.

Ο μύθος τού Ορφέα, του Marc Chagall

• Τα Ορφικά μυστήρια ίσως είχαν επίσης αφετηρία τα Καβείρια. Επρόκειτο για θρησκευτικές πεποιθήσεις και πρακτικές που προέρχονταν από τον κόσμο των Ελλήνων και των Θρακών, συνδεόμενες με ποίηση που αποδιδόταν στον μυθικό μουσικό και ποιητή Ορφέα, ο οποίος είχε κατεβεί στον Άδη για την αγαπημένη του Ευρυδίκη και κατόρθωσε να επιστρέψει. Οι Ορφικοί τιμούσαν επίσης την Περσεφόνη και τον Διόνυσο για τον ίδιο λόγο. Όπως και στα Ελευσίνια μυστήρια, η μύηση στον Ορφισμό συνδεόταν με μια “μετά θάνατον ζωή”.

Ιδού ο “Μεσσίας” τού χριστιανικού όχλου, ο Αλάριχος, μπαίνοντας κατακτητής στην Αθήνα, έχοντας ρημάξει την Αττική. Εισβάλλει στην Πελοπόννησο και πουλά στα σκλαβοπάζαρα Κορίνθιους, Αργείους, Σπαρτιάτες κλπ, διασχίζει τον Κορινθιακό, καθ’ οδόν προς Ήπειρο…

• Ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ έκλεισε τα ιερά με διάταγμα το 392 ΚΧ. Δυο χρόνια πριν, το 390, είχε διατάξει τα στρατεύματά του να διαπράξουν μια από τις πιο αποτρόπαιες σφαγές στην Ιστορία, δολοφονώντας τουλάχιστον 7.000 Θεσσαλονικείς στον Ιππόδρομο, επειδή είχαν εξεγερθεί εναντίον τής γερμανικής φρουράς του,⁽*⁾ και της επιβολής τού χριστιανισμού με την κατάργηση του Διατάγματος των Μεδιολάνων περί ανεξιθρησκίας. Μόλις οι χριστιανοί γλίτωσαν τους διωγμούς, ξεκίνησαν οι ίδιοι να διώκουν όλους τους άλλους, χάρη στον Θεοδόσιο τον “Άγιο” (για την Εκκλησία), τον “Μέγα” (για την επίσημη Ιστορία)… Τα τελευταία απομεινάρια των μυστηρίων εξαλείφθηκαν το 396, όταν ο Γότθος βασιλιάς Αλάριχος εισέβαλε στην Ελευσίνα συνοδεία Χριστιανών “με τα μαύρα ράσα” – “Μελανοχίτωνες” και “Τάγματα Εφόδου” (SA) της εποχής – βεβηλώνοντας τους αρχαίους ναούς και σκοτώνοντας όλους τους ιερείς… Ο Γότθος σταμάτησε τις σφαγές και τις λεηλασίες μόνον όταν έγινε στρατηγός τού Βυζαντίου (magister militum). Φτηνά πουλήθηκε: του έπρεπε… αγιοποίηση!
• ⁽*⁾ Οι πλείστοι αυτοκράτορες της Θεοδοσιανής Δυναστείας, όπως και οι έσχατοι της Ρώμης, ήταν μαριονέτες Γερμανών magistri militum, των στρατηλατών, που ανεβοκατέβαζαν πειθήνια όργανά τους στον θρόνο, με χαρακτηριστικές περιπτώσεις τούς Aspar στην Ανατολή, και Ricimer στη Δύση. (Βλέπε Χρονικό 7* σχετικά με τον βίαιο εκχριστιανισμό τής αυτοκρατορίας μέσω της γενοκτονίας των Ελλήνων).

Η ζωφόρος με τις χορεύτριες από το Τέμενος της Σαμοθράκης

Μυκηναϊκή στάμνα με χταπόδι και ψάρια

Κατά περίεργο τρόπο, το εμπόριο απουσιάζει από τις γραπτές πηγές στη Γραμμική Β. Είναι γνωστό πάντως πως οι Μινωίτες εξήγαγαν εκλεκτά υφάσματα στην Αίγυπτο. Αναμφίβολα οι Μυκηναίοι θα έκαναν το ίδιο. Πιθανότατα δανείστηκαν και γνώσεις σε θέματα ναυσιπλοΐας από τους Μινωίτες. Είναι γεγονός πως η εμπορική τους ναυτιλία “απογειώθηκε” μόλις κατέρρευσε ο μινωικός πολιτισμός. Φαίνεται πως ορισμένα προϊόντα, ιδίως υφάσματα, λάδι, ακόμη και μεταλλικά είδη, παράγονταν σε τόσο μεγάλες ποσότητες ώστε ήταν αδύνατον να καταναλωθούν στο εσωτερικό τού βασιλείου· άρα προορίζονταν για εξαγωγή. Τα αγγεία παράγονταν επίσης μαζικά. Ιδίως μετά από την κατάκτηση της μινωικής Κρήτης, η παραγωγή αυξήθηκε σημαντικά, κυρίως στην Αργολίδα, την περιοχή των Μυκηνών, με μεγάλες ποσότητες να πουλιούνται εκτός Ελλάδας. Τα είδη που προορίζονταν για εξαγωγή ήταν πολυτελέστερα και καλοδουλεμένα με ζωγραφιστές διακοσμήσεις και μυθικά, πολεμικά, ή ζωικά μοτίβα. Το δίκτυο των Μυκηναίων εκτεινόταν ως τη νότια Ισπανία, τη Βρετανία και την κεντρική Ευρώπη, ενώ αγγεία τους βρέθηκαν στη Σαρδηνία, τη Σικελία, τη νότια Ιταλία, το Αιγαίο, τη Μικρά Ασία (μεταξύ άλλων στον παλιό οικισμό τής Μιλήτου όπου ανασκάφηκαν μινωικά και μυκηναϊκά κεραμικά υψηλής ποιότητας), σε άλλα μέρη τής Ανατολίας, την Κύπρο, την Χαναάν και την Αίγυπτο. Το μινωικό και μυκηναϊκό εξωτερικό εμπόριο αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα κεφάλαια της ιστορίας τής εποχής τού μπρούντζου και ανοιχτή πρόκληση για όλους τους αρχαιολόγους.

Η μυκηναϊκή εμπορική ναυτιλία “απογειώθηκε” μόλις κατέρρευσε ο μινωικός πολιτισμός. Μετά από την κατάκτηση της Κρήτης, η παραγωγή προϊόντων που προορίζονταν για εξαγωγή αυξήθηκε σημαντικά…

Το χρυσό νεκρικό προσωπείο
τού “Αγαμέμνονα”

Ως κατακτητές τής Κρήτης, οι Μυκηναίοι έγιναν κληρονόμοι τής μινωικής θαλασσοκρατορίας, όμως δεν κράτησαν πολύ. Ο Τρωικός πόλεμος, που κατά τον Ερατοσθένη έγινε το 1194-1184 ΠΚΧ,^(δ) οι επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας, και η μεγάλη αστάθεια της εποχής, οδήγησαν στην πτώση τους κατά την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Πολλοί ιστορικοί πιστεύουν πως η μετάβαση στην εποχή τού σιδήρου ήταν βίαιη, ξαφνική και προκάλεσε πολιτισμικές ρήξεις. Μεσολάβησε ένα ιστορικό χάσμα και στη θέση των ανακτορικών πολιτισμών τού Αιγαίου και της Ανατολίας εμφανίστηκαν απομονωμένες αγροτικές κοινωνίες τής λεγόμενης “γεωμετρικής” εποχής, ή των ελληνικών σκοτεινών χρόνων, που ήταν όντως σκοτεινοί αλλά όχι μόνον ελληνικοί. Μέσα σε μόλις 50 χρόνια, στο πρώτο μισό τού 12ου αιώνα ΠΚΧ, ο αφανισμός τού μυκηναϊκού κόσμου και της χεττιτικής αυτοκρατορίας, η καταστροφή στη Συρία, την Χαναάν και την Αίγυπτο, και η πολιτισμική κατάπτωση που επακολούθησε, είχαν ως αποτέλεσμα να μην χρησιμοποιούνται πλέον οι εμπορικοί δρόμοι και να αυξηθεί πάρα πολύ ο αναλφαβητισμός. Η μυκηναϊκή γραφή, η Γραμμική Β, ξεχάστηκε. Οι Έλληνες θα ήταν υποχρεωμένοι να επινοήσουν εκ νέου τη γραφή στα τέλη τού 9ου ή στις αρχές τού 8ου αιώνα ΠΚΧ.^(ε) Είναι η περίοδος κατά την οποία όλες σχεδόν οι πόλεις καταστράφηκαν διά της βίας και σε πολλές περιπτώσεις έπαψαν πλέον να κατοικούνται, όπως η χεττιτική πρωτεύουσα, Χαττούσα, οι Μυκήνες, και η Ουγκαρίτ. Η Τροία καταστράφηκε τουλάχιστον δυο φορές προτού εγκαταλειφθεί. Οι οικισμοί έγιναν λιγότεροι και μικρότεροι, γεγονός που υποδηλώνει λιμούς και αποδεκατισμό των ανθρώπων.

• ^(δ) Ο Ἐρατοσθένης ο Κυρηναίος (περί το 276–195 ΠΚΧ) υπήρξε γεωγράφος, αστρονόμος, μαθηματικός, ποιητής και θεωρητικός τής μουσικής (χαρακτηριστική περίπτωση της σφαιρικής γνώσης και της πολυμάθειας των αρχαίων επιστημόνων). Ήταν ο πρώτος που υπολόγισε την περιφέρεια της Γης, όπως και την κλίση τού άξονα της Γης με εντυπωσιακή ακρίβεια. Ενδέχεται να υπολόγισε επακριβώς και την απόσταση της Γης από τον Ήλιο. Ήταν και ο πρώτος που χρησιμοποίησε τον όρο γεωγραφία, επινόησε ένα σύστημα γεωγραφικού πλάτους και μήκους, κι έφτιαξε τον πρώτο παγκόσμιο χάρτη με παράλληλους και μεσημβρινούς βάσει των διαθέσιμων γεωγραφικών γνώσεων της εποχής. Επινόησε το δίσεκτο έτος, και υπήρξε ο ιδρυτής τής επιστημονικής χρονολογίας στην προσπάθειά του να καθορίσει τις ημερομηνίες των κυριότερων πολιτικών και πολιτιστικών γεγονότων από την άλωση της Τροίας.
  

Ο χάρτης τού Ερατοσθένους

• Ο Ερατοσθένης διετέλεσε αρχιβιβλιοθηκάριος της Μεγάλης Βιβλιοθήκης τής Αλεξάνδρειας στην πτολεμαϊκή Αίγυπτο. Δυστυχώς, αυτό το σπουδαίο κέντρο επιστήμης και μάθησης του αρχαίου κόσμου καταστράφηκε επανειλημμένα από τους Ρωμαίους (τον Ιούλιο Καίσαρα το 48 ΠΚΧ και τον αυτοκράτορα Αυρηλιανό τον 3ο αιώνα ΚΧ), τους Χριστιανούς (τον Βυζαντινό αυτοκράτορα Θεοδόσιο και τον πατριάρχη Θεόφιλο το 391) και τους Μουσουλμάνους Άραβες (τον Amr ibn ul As το 642). Η απώλεια γνώσεων για την ανθρωπότητα υπήρξε ανεπανόρθωτη.

Πινακίδα με σύμβολα
της Γραμμικής Β

• ^(ε) Το ελληνικό αλφάβητο στηρίχθηκε μάλλον στο φοινικικό “αλφάβητο” και γέννησε με τη σειρά του διάφορες ευρωπαϊκές και μεσανατολικές γραφές, όπως η λατινική και η κυριλλική. Κατά την προσαρμογή, ωστόσο, του φοινικικού συστήματος στα ελληνικά, σημειώθηκε μια πολύ σημαντική καινοτομία που δεν ήταν άλλη από τη χρήση γραμμάτων για τα φωνήεντα. Οι Έλληνες αναγκάστηκαν να επαναλάβουν την ίδια καινοτομία δυο φορές επειδή τα φωνήεντα είναι σημαντικά στη γλώσσα τους. Προσαρμόζοντας τη μινωική Γραμμική Α στις δικές τους ανάγκες, οι Μυκηναίοι δανείστηκαν 87 κρητικά σύμβολα: τα πέντε απέδιδαν φωνήεντα και τα 82 συλλαβές. Η Γραμμική Α δεν έχει ακόμη αποκρυπτογραφηθεί κι έτσι δεν ξέρουμε αν αυτή η λαμπρή ιδέα των γραμμάτων για τα φωνήεντα υπήρξε κρητική ή ελληνική. Βάσει του ορισμού που γίνεται αποδεκτός σήμερα κι εξαιτίας αυτής της καινοτομίας, το πρώτο αλφάβητο με την πραγματική σημασία τής λέξης υπήρξε το ελληνικό, σε αντίθεση με τα σημιτικά “αλφάβητα”, τα λεγόμενα abjad (από την αραβική λέξη για το “αλφάβητο”), που είναι αμιγώς “συμφωνικά”, δηλαδή αποδίδουν μόνον τα σύμφωνα. Το φοινικικό abjad ανήκε στην οικογένεια των συγγενικών δυτικών σημιτικών γραφών.

Ο Οδυσσέας ανακαλύπτει τον Αχιλλέα, του Jan de Bray

Ο Τρωικός Πόλεμος δεν υπήρξε παρά μια πράξη αυτής της τραγωδίας σε μεγάλη κλίμακα και με την εμπλοκή πολλών εθνοτήτων: Οι πολεμιστές τής συμμαχίας των Τρώων, όπως απεικονίζονται στην Ιλιάδα, μιλούν διάφορες γλώσσες και ως εκ τούτου οι διοικητές τους χρειάζεται να μεταφράζουν τις διαταγές. Για την άλλη πλευρά, αντίθετα, η τρωική εκστρατεία κάθε άλλο παρά πανελλήνια ήταν: Ακόμη και ο Αχιλλέας, ο μέγας ήρωας, προσπάθησε να αποφύγει τη “στράτευση” μεταμφιεσμένος… κορίτσι στο παλάτι τής Σκύρου! Περιοχές όπως η Μακεδονία, η Ήπειρος και εν μέρει η Θεσσαλία απείχαν, προφανώς επειδή ήταν υπό τον έλεγχο των Δωριέων, οι οποίοι θα πραγματοποιούσαν λίγο αργότερα την κάθοδό τους στην Πελοπόννησο, καλύπτοντας το κενό που είχε δημιουργήσει ο αφανισμός των Μυκηναίων. Όλα τα ανάκτορα καταστράφηκαν και ως το 90% των μικρών οικισμών εγκαταλείφθηκαν, γεγονός που υποδηλώνει συρρίκνωση του πληθυσμού σε μεγάλη κλίμακα. Η Αθήνα και ορισμένες άλλες πόλεις συνέχισαν να κατοικούνται, αλλά με μια σφαίρα επιρροής μάλλον τοπικής εμβέλειας, περιορισμένες συναλλαγές και τον πολιτισμό σε κατάπτωση, κατάσταση από την οποία χρειάστηκαν αιώνες για να ανακάμψουν. Οι ελληνικοί σκοτεινοί χρόνοι κράτησαν πάνω από 400 χρόνια. Από το 1100 ΠΚΧ και μετά η αγγειοπλαστική στερείται τον διάκοσμο των μορφών τής μινωικής και μυκηναϊκής κεραμικής και περιορίζεται σε απλούστερες μορφές, γενικά γεωμετρικές (1000-700 ΠΚΧ). Είναι ο λόγος για τον οποίο αυτή η εποχή ονομάζεται επίσης γεωμετρική, ή και ομηρική, λόγω της δημιουργίας των επών τού Ομήρου, περί τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, και του επικού κύκλου στο σύνολό του. Τα έπη, απόρροια του νέου αλφαβήτου και εμπνευσμένα κυρίως από τον Τρωικό πόλεμο και τις επιπτώσεις του, που θα τροφοδοτούσαν αργότερα τη φαντασία των τραγωδών, σε συνδυασμό με την εμφάνιση των πόλεων κατά τον 9ο αιώνα, ήταν τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης της Ελλάδας.

Σούνιο: ηλιοβασίλεμα στον ναό τού Ποσειδώνα
με τους δωρικούς κίονές του

Η συμφορά ήταν ακόμα μεγαλύτερη στην Ανατολία. Σε κάθε σημαντικό οικισμό εντοπίζουμε ένα στρώμα καταστροφής. Εδώ ο πολιτισμός ίσως να χρειάστηκε μια χιλιετία για να ανακάμψει στο επίπεδο των Χετταίων. Η Κύπρος υπέστη δύο κύματα καταστροφής: από τους Λαούς τής Θάλασσας γύρω στο 1230, και από Αιγαίους πρόσφυγες περί το 1190 ΠΚΧ. Στη Συρία, η Ουγκαρίτ κάηκε ολοσχερώς. Επιπλέον, οι παράλιες πόλεις βόρεια της Γάζας βυθίστηκαν στον όλεθρο. Ωστόσο, οι επιδρομές, όλως περιέργως, δεν είχαν επιπτώσεις στις φοινικικές πόλεις: περιορίστηκαν στη νότια Χαναάν. Η Ασσυρία, που προστατευόταν από τον καλύτερο στρατό τού κόσμου, έμεινε επίσης ανέπαφη. Όμως αποσύρθηκε στα σύνορά της για μεγάλο χρονικό διάστημα. Όσον αφορά την Αίγυπτο, αν και νίκησε τους εισβολείς και επέζησε για κάποιο διάστημα, υπέκυψε λίγο αργότερα. Ο Robert Drews περιγράφει την κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου ως τη “χειρότερη καταστροφή στην αρχαία ιστορία, ακόμα πιο ολέθρια από την πτώση τής δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.” Αρκετοί μίλησαν για “χρυσή εποχή που χάθηκε” αναφερόμενοι στις πολιτισμικές μνήμες από τους χρόνους τής καταστροφής. Ο Ησίοδος λ.χ. μίλησε για Εποχές Χρυσού, Αργύρου και Ορειχάλκου, που χωρίζονταν από τον σύγχρονο σκληρό και απάνθρωπο κόσμο τής Εποχής τού Σιδήρου με την ενδιάμεση Εποχή των Ηρώων. Φαίνεται πως η αποδιοργάνωση του εμπορίου μεγάλων αποστάσεων, μια πτυχή τής λεγόμενης “συστημικής κατάρρευσης”, διέκοψε τις απρόσκοπτες προμήθειες κασσίτερου, καθιστώντας αδύνατη την παραγωγή μπρούντζου.

Η περίφημη Φτερωτή Νίκη τής Σαμοθράκης¨: ήταν στημένη στο Ιερόν των Μεγάλων Θεών, σε ανυψωμένη βάση
σαν πρύμνη πλοίου (περί το 200–190 ΠΚΧ)

Η αποδιοργάνωση του εμπορίου μεγάλων αποστάσεων διέκοψε τις απρόσκοπτες προμήθειες κασσίτερου, καθιστώντας αδύνατη την παραγωγή μπρούντζου.

• >> Χρονικό 4. ΦΟΙΝΙΚΗ – Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ
• << Χρονικό 2. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ