Περιήγηση 2*. Περί ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Περιήγηση 2*. Περί ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

/ENGLISH/ Voyage 2*. On DEMOCRACY

● Αυθεντική Δημοκρατία: Άμεση, Συμμετοχική, Καθαρή, και Όχι
“Αντιπροσωπευτική” ● Η Δίκη τού Σωκράτη ● Εκκλησία και Ηλιαία
● Γαλλική και Αϊτινή Επανάσταση ● Η Πολιτεία τού Πλάτωνα

Η Ακρόπολις των Αθηνών, του Jean-Auguste-Dominique Ingres (1841-1849)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΤΑ ΟΥΚ ΟΛΙΓΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΟΞΥΜΩΡΑ” της αρχαιότητας, ιδίως με τις “διαφορές ανάμεσα στο Αιγαίο και την Εγγύς Ανατολή, ως προς την πολιτική τους οργάνωση”, μας απασχόλησαν στην προηγούμενη 2η Περιήγηση: “οι αποκεντρωμένες πόλεις-κράτη τής Ελλάδας”, αφενός, “οι συγκεντρωτικές αυτοκρατορίες” τής Ανατολής, αφετέρου. Θέλησα να εξηγήσω τις διαφορές αυτές ως απόρροια των αντικειμενικών συνθηκών που επικρατούσαν στην Εγγύς Ανατολή, έναντι εκείνων που παρατηρούνταν στο Αιγαίο – ώστε να μιλήσω για τη γέννηση της δημοκρατίας, της αυθεντικής, καθαρής, άμεσης, συμμετοχικής, σε αντιπαραβολή με τη λεγόμενη “αντιπροσωπευτική δημοκρατία” που μας έχει επιβληθεί. Ορίστε, φίλτατοι συνταξιδιώτες, μια και ιδιαίτερα σήμερα, λόγω της κρίσης, καλό είναι να κάνουμε κάποιες συγκρίσεις και σκέψεις

Περί ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Η ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ, ΚΑΤΑ ΚΑΝΟΝΑ, δεν ήταν κάποια “δοκιμασία για μια ευτυχή μετά θάνατον ζωή” – αντίληψη που έπρεπε, αναγκαστικά, να διακατέχει τον απλό λαό τού “ασιατικού τρόπου παραγωγής”. Οι Έλληνες εμπνέονταν και διαμορφώνονταν από την ελληνική Φύση. Φιλοσοφούσαν και ασχολούνταν με τα κοινά υπό την ευεργετική της επίδραση. Αυτή τους “υπαγόρευε” τις μορφές τής κρατικής και πολιτικής οργάνωσής τους – ασχέτως αν και οι δυο υπέθαλπαν διχόνοιες… Πρότυπό τους ήταν η πόλις, ιδεώδες η δημοκρατία, ύψιστο αγαθό η ελευθερία – όλα αυτά σε κοινωνία δουλοκτητική και ανδροκρατική: φαντάζει αντιφατικό… Επιπλέον, η δημοκρατία τους ήταν άμεση, καθαρή, συμμετοχική. Στην τωρινή δήθεν “δημοκρατία”, τη δήθεν “αντιπροσωπευτική”, η εξουσία δεν ασκείται πλέον από τον λαό, αλλ’ από τους δήθεν “αντιπροσώπους” του, σε αντίθεση με τον ορισμό τής πραγματικής, της αυθεντικής δημοκρατίας.^(α) Όλο περισσότερα οξύμωρα και παράδοξα… Ας επιχειρήσουμε να τα ξεκαθαρίσουμε:

• ^(α) Η αθηναϊκή δημοκρατία (επί της ουσίας λαοκρατία, από τις λέξεις δῆμος = λαός, και κράτος = εξουσία) είναι αντώνυμο της ἀριστοκρατίας (από τους ἀρίστους) και της ὀλιγαρχίας (από τους ὀλίγους και το ρήμα ἄρχω). Ποιο απ’ όλα αντιπροσωπεύει το… “αντιπροσωπευτικό” μας σύστημα το ξέρει ακόμη κι ένα μικρό παιδί!

Παρθενών: το σύμβολο της αθηναϊκής δημοκρατίας

Όση σχέση έχει η Εκκλησία (του Δήμου) με την Εκκλησία (του Χριστού), τόση σχέση έχει η άμεση δημοκρατία (η αυθεντική, η συμμετοχική)
με τη λεγόμενη “αντιπροσωπευτική”, που είναι στην πράξη ολιγαρχία.

Το έλλειμμα δημοκρατίας συνδυάζεται πάντα με τα ελλείμματα πολιτικής και δικαιοσύνης. Μια ολόκληρη χώρα, η Ελλάδα, καταστράφηκε από τους πολιτικούς, συμπαραστατούντων των δικαστών – από ανθρώπους, δηλαδή, που είναι παντελώς άχρηστοι και άκρως επικίνδυνοι για τη δημοκρατία. Η δημοκρατία δεν έχει ανάγκη πολιτικών: οι ίδιοι οι πολίτες, ως “πολιτικά ζώα” κατά τον Αριστοτέλη, ασχολούνται με την πολιτική· αυτοί αποφασίζουν. Η δημοκρατία δεν έχει ανάγκη δικαστών: οι ίδιοι οι πολίτες απονέμουν δικαιοσύνη. Η δημοκρατία – αν είναι όντως κράτος τού δήμου, εξουσία τού λαού – δεν εκχωρεί τέτοιες αρμοδιότητες σε κανέναν, ούτε και σ’ έναν Περικλή! Τα μνημόνια της λιτότητας δεν θα είχαν καμιά τύχη στην Εκκλησία τού Δήμου (εκείνη του Χριστού είμαι σίγουρος ότι θα τα ευλογούσε)! Το δικαστήριο του Δήμου, η Ηλιαία, δεν θα καταδίκαζε σε καμιά περίπτωση έναν Κολοκοτρώνη – πόσο, μάλλον, σε θάνατο! Δημοκρατία δεν έχουμε, ας το χωνέψουμε! Είναι η προϋπόθεση για να την κατακτήσουμε κάποτε…

● Όμως, αν ο Σωκράτης καταδικάστηκε σε θάνατο, γιατί άραγε ο Κολοκοτρώνης να είχε καλύτερη τύχη; Πρώτα απ’ όλα, να ξεκαθαρίσουμε πως ο Σωκράτης δικάστηκε από τη δημοκρατία, ενώ ο Κολοκοτρώνης από την ολιγαρχία. Το κοινό περί δικαίου αίσθημα ήταν υπέρ τού Κολοκοτρώνη, αλλά κατά του Σωκράτη. Γιατί άραγε; Ας δούμε τη δίκη τού Σωκράτη, που έγινε το 399 ΠΚΧ, μετά από τη συντριβή τής αθηναϊκής δημοκρατίας από την σπαρτιατική ολιγαρχία στον Πελοποννησιακό πόλεμο. Ήταν μια συγκαλυμμένα πολιτική δίκη, λόγω της αμνηστίας που είχε δοθεί στους ολιγαρχικούς, όταν ανατράπηκαν οι μαριονέτες των Σπαρτιατών, οι Τριάκοντα Τύραννοι. Γι’ αυτό οι κατηγορίες εναντίον του ήταν: ασέβεια έναντι των θεών, και διαφθορά τής νεολαίας τής πόλεως των Αθηνών. Σημειώστε πως ό,τι ξέρουμε για τη δίκη και καταδίκη τού Σωκράτη προέρχεται κυρίως από την Απολογία Σωκράτους, του Πλάτωνα, και την Απολογία Σωκράτους προς τους Δικαστάς, του Ξενοφώντα – δηλαδή από δυο μαθητές του, άρα, κάθε άλλο παρά αμερόληπτες πηγές.

Ο Σωκράτης τραβά τον Αλκιβιάδη από την αγκαλιά τής αισθησιακής απόλαυσης, του Jean-Baptiste Regnault.

Η δημοκρατία δίκαζε τους δαίμονές της στο πρόσωπο του Σωκράτη – πρωτίστως άλλους δυο πολύ αγαπητούς φίλους του και μαθητές, τους Αλκιβιάδη και Κριτία.^(β) Ο Αλκιβιάδης υπήρξε ο κύριος εμπνευστής τής καταστροφικής εκστρατείας στη Σικελία (415-413) κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, όπου όλοι σχεδόν οι Αθηναίοι που πήραν μέρος, πάνω από 50.000 άνδρες, σκοτώθηκαν ή πιάστηκαν αιχμάλωτοι κι έγιναν δούλοι. Ο Αλκιβιάδης, φυγόδικος, κατέφυγε στην Σπάρτη, έπειτα στην Περσία, γύρισε με ψεύτικες υποσχέσεις στην Αθήνα, απ’ όπου εκδιώχθηκε ύστερα από άλλη μιαν ήττα από τους Σπαρτιάτες, οι οποίοι τελικά τον δολοφόνησαν στην Φρυγία το 404 ΠΚΧ.

• ^(β) Οι στενές σχέσεις Σωκράτη και Αλκιβιάδη αντανακλώνται και στην ζωγραφική, με πίνακες όπως: Ο Σωκράτης τραβά τον Αλκιβιάδη από την αγκαλιά τής αισθησιακής απόλαυσης, του Jean-Baptiste Regnault (1791). Άλλοι (Jean-Léon Gérôme, Francesco Hayez, κλπ.) δείχνουν τον Σωκράτη να ψάχνει τον Αλκιβιάδη στο σπίτι τής Ασπασίας… να τον βρίσκει σε γυναικωνίτη… στο σπίτι κάποιας εταίρας… σε πορνείο… και να τον μαλώνει… Οι δυο τους απαθανατίζονται επίσης στην περίφημη Σχολή των Αθηνών, του Ραφαήλ, παρέα με τους Αισχίνη και Αντισθένη (ή Ξενοφώντα).

Ο Κριτίας, που εμφανίζεται σε σωκρατικούς διαλόγους τού Πλάτωνα, ο ένας στ’ όνομά του, ήταν ο αιμοδιψής ηγέτης των Τριάκοντα Τυράννων, που εγκατέστησαν στην εξουσία ως ολιγαρχικό καθεστώς τα σπαρτιατικά στρατεύματα κατοχής το 404 ΠΚΧ, μετά από την ήττα τής Αθήνας στον πόλεμο. Εκτός του Κριτία, αρκετοί άλλοι από τους Τριάκοντα είχαν διατελέσει επίσης μαθητές τού Σωκράτη. Έμειναν στην εξουσία μόλις οκτώ μήνες, αλλά σε αυτό το τόσο σύντομο χρονικό διάστημα, πρόλαβαν να σκοτώσουν το 5% των Αθηναίων, να εξορίσουν πολλούς άλλους, και να κατασχέσουν την περιουσία νεκρών κι εξορίστων. Πολλοί πλούσιοι πολίτες εκτελούνταν ή δολοφονούνταν μόνον και μόνον για να κατασχέσουν οι ολιγαρχικοί την περιουσία τους και να τη μοιραστούν, δίνοντας κάποιο μερίδιο και στους οπαδούς τους. Ήταν ένα καθεστώς τρόμου, μ’ επικεφαλής τον Κριτία, που έγινε διαβόητος για την σκληρότητα και απανθρωπιά του, αποφασισμένος καθώς ήταν να θέσει τέρμα στη δημοκρατία άσχετα από το ανθρώπινο κόστος. Η εξέγερση που ανέτρεψε τους τυράννους το 403 ΠΚΧ, οργανώθηκε από μια ομάδα εξορίστων μ’ επικεφαλής τον Θρασύβουλο. Ο Κριτίας σκοτώθηκε στο ξεκίνημά της. Ο Ξενοφών πιστεύεται πως έπαιξε σημαντικό ρόλο στο καθεστώς αυτό, ως ένας από τους δυο διοικητές τού ιππικού, που αποτελούσε την πολιτοφυλακή των Τριάκοντα.

Σωκράτης

Πολλοί εξέχοντες Αθηναίοι, που αντιτάχθηκαν στο καθεστώς τρόμου, έφυγαν από την πόλη. Ο Σωκράτης, αντιθέτως, επέλεξε να παραμείνει, και η στάση του αυτή ερμηνεύτηκε ως αποδοχή των τυράννων – εμμέσως πλην σαφώς. Ο φιλόσοφος είχε αντιδημοκρατικές ιδέες, όπως ότι δεν είναι η γνώμη τής πλειοψηφίας που εξασφαλίζει σωστή πολιτική, αλλά μάλλον η “αληθινή” γνώση και η επαγγελματική κατάρτιση που κατέχουν μόνον οι λίγοι επαΐοντες. Συχνά, μάλιστα, εγκωμίαζε τους νόμους τής ολιγαρχικής Σπάρτης. Ο Πλάτωνας ανέπτυξε περαιτέρω όλες αυτές τις αντιδημοκρατικές ιδέες στην Πολιτεία του, τασσόμενος υπέρ τής διακυβέρνησης από την ελίτ των πεφωτισμένων “φιλοσόφων βασιλέων”. Αυτή μάλλον ήταν η ιδέα τού Σωκράτη για τον εαυτό του, φτάνοντας στο σημείο να πει στην απολογία του πως υπήρξε “θείο δώρο” για τους Αθηναίους… Κατά μιαν εκτίμηση, “το πραγματικό έγκλημα του Σωκράτη [ήταν ότι] πρέσβευε μια φιλοσοφία που δημιούργησε τον Αλκιβιάδη και τον Κριτία… αλλά φυσικά, λόγω της αμνηστίας, δεν μπορούσε να διωχθεί γι’ αυτό”. Πρόκειται για μια μάλλον ευνοϊκή εκδοχή για τον Σωκράτη. Γιατί υπάρχουν και άλλες εκδοχές, πως η Πολιτεία, η δική του και του Πλάτωνα, ίσως να… εφαρμόστηκε από τους Τριάκοντα Τύραννους, και πως εκείνος ο “φιλόσοφος βασιλεύς” τελικά δεν ήταν άλλος από τον Κριτία!

Αυτή η κρίση θα ήταν αδιανόητη στην αρχαία Αθήνα: η Εκκλησία
(τού δήμου) δεν θα δεχόταν ποτέ τις υπαγορεύσεις των πιστωτών.

ΣΤΟ ΔΗΘΕΝ “ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΟ” ΣΥΣΤΗΜΑ της δήθεν “δημοκρατίας” μας, ο δήθεν “κυρίαρχος” λαός είναι στην πραγματικότητα χωρίς καμιά κυριαρχία, και αδυνατεί να εξαλείψει τις ολέθριες συνέπειες της κρίσης που βιώνουμε τώρα. Στην αρχαία Αθήνα, αντίθετα, όπως και σε οποιαδήποτε άλλη ελληνική πόλη υπήρχε δημοκρατία, μια τέτοια κρίση θα ήταν αδιανόητη: η Εκκλησία (του δήμου, φυσικά) δεν θα δεχόταν ποτέ τις υπαγορεύσεις των πιστωτών. Η απόφαση δεν ανήκε στην αρμοδιότητα κάποιου προέδρου ή πρωθυπουργού, κυβέρνησης ή βουλής, δικαστηρίου ή τραπεζίτη· αποφάσιζε ο ίδιος ο λαός.^(γ)

• ^(γ) “Πατέρας τής αθηναϊκής δημοκρατίας” ήταν ο Κλεισθένης· ο Παρθενών το σύμβολό της· η δε Πνυξ ο λόφος όπου συνερχόταν η Εκκλησία· εκεί έγιναν οι μεγάλες πολιτικές διαμάχες τού “Χρυσού Αιώνα”· στο βήμα των ομιλητών ανέβηκαν όλες οι προσωπικότητες της εποχής – μα και τόσοι απλοί πολίτες, που σήκωσαν το χέρι, απαντώντας στην ερώτηση: “Τίς ἀγορεύειν βούλεται;”

Υπήρχαν, βέβαια, αξιωματούχοι, αλλά για περιορισμένο χρονικό διάστημα, εναλλασσόμενοι και άμεσα ανακλητοί ανά πάσα στιγμή. Οι αρμοδιότητές τους ήταν σαφώς προσδιορισμένες και είχαν περιορισμένη πρωτοβουλία κινήσεων. Διοικούσαν, μάλλον, παρά κυβερνούσαν. Δεν αποφάσιζαν “εν ονόματι του λαού”, αλλ’ απλώς ενεργούσαν βάσει των αποφάσεων που είχε ήδη λάβει ο λαός στην Εκκλησία. Οι πολίτες, πριν αναλάβουν τα καθήκοντά τους, όπως και μετά από τη λήξη τής θητείας τους, εξετάζονταν ως προς τις ικανότητές τους (δοκιμασία), και τις επιδόσεις τους (εὐθύναι).

Η Φρύνη [απογυμνωμένη] ενώπιον του Αρείου Πάγου, του Jean Léon Gérôme (1861)

Εκκλησία και Ηλιαία: οι πυλώνες της δημοκρατίας. Χωρίς τον έναν,
η δημοκρατία είναι κουτσή. Χάνοντας και τους δυο, είναι νεκρή…

Δικαστές δεν υπήρχαν· μόνον ένορκοι, αριθμώντας εκατοντάδες, ακόμη και χιλιάδες στις πιο σοβαρές υποθέσεις. Η Εκκλησία-Συνέλευση, με απαρτία 6000 παρόντων (περί το 10-20% των πολιτών), και τα λαϊκά δικαστήρια, η Ηλιαία (άλλες 6000 ενόρκων), ήταν οι πυλώνες τής δημοκρατίας. Χωρίς τον έναν πυλώνα, η δημοκρατία θα ήταν κουτσή. Χάνοντας και τους δυο (όπως στο δήθεν “αντιπροσωπευτικό” μας σύστημα), δεν θα έμενε ίχνος δημοκρατίας… Το έργο τής 400μελούς Βουλής ήταν ως επί το πλείστον γραφειοκρατικό, με την εποπτεία και τον συντονισμό των νέων κρατικών θεσμών, ενώ κάποιοι παλαιότεροι, όπως ήταν οι Άρχοντες και ο Άρειος Πάγος, απογυμνώθηκαν σταδιακά από ουσιαστικές αρμοδιότητες.^(δ)

• ^(δ) Οι Αεροπαγίτες, πάντως, είχαν τα “τυχερά” τους, απολαμβάνοντας τα κάλλη τής περίφημης εταίρας, Φρύνης, απογυμνωμένης ενώπιόν τους, στη δίκη της με την κατηγορία τής ασέβειας. Την υπερασπίστηκε ένας από τους εραστές της, ο ρήτορας Υπερείδης, που τελικά κατέφυγε στο ύστατό του “επιχείρημα” (διόλου ρητορικό), για να τη σώσει από τον θάνατο: αφαίρεσε τον χιτώνα της ενώπιον των δικαστών, θέλοντας να “διεγείρει τον… οίκτο τους”. Το κάλλος της ήταν τόσο “πειστικό” που αθωώθηκε! Το επεισόδιο ενέπνευσε τον Jean Léon Gérôme στον πίνακά του Η Φρύνη ενώπιον του Αρείου Πάγου (1861).

  ● Ο Άρειος Πάγος (ήτοι “Βράχος τού Άρη”) είναι ένας βραχώδης λόφος, ΒΔ τής Ακρόπολης, όπου συνεδρίαζε το σώμα, που στην προ δημοκρατίας Αθήνα αποτελούσε τη Γερουσία. Τότε τα μέλη του ήταν κυρίως οι πρώην άρχοντες. Υπήρχαν ταυτόχρονα τρεις άρχοντες: ἄρχων βασιλεύς (κατάλοιπο της μοναρχίας), ἄρχων ἐπώνυμος και πολέμαρχος (με δικαστικές και στρατιωτικές αρμοδιότητες αντίστοιχα).

Η Πνύκα με το βήμα των ομιλητών

Η αθηναϊκή δημοκρατία ήταν συμμετοχική: οι πολίτες, που είχαν αναλάβει κάποιο αξίωμα, ενεργούσαν συλλογικά. Η επιλογή γινόταν κυρίως με κλήρο, και όχι μ’ εκλογές, επειδή σε αυτές ευνοημένοι ήταν (και είναι) συνήθως οι πλούσιοι, οι ευγενείς, οι μορφωμένοι, οι διάσημοι και οι ρήτορες. Κάθε πολίτης είχε τη δυνατότητα να υπηρετήσει (με την πραγματική σημασία τής λέξης) μόνο μια φορά, σε ορισμένες περιπτώσεις δύο φορές, σε τέτοια αξιώματα. Η κλήρωση θεωρήθηκε ως το πιο δημοκρατικό μέσο, ώστε ν’ αποτραπεί η διαφθορά με την εξαγορά ψήφων, αλλ’ επίσης για να δοθεί στους πολίτες μια μοναδική μορφή πολιτικής ισότητας. Έτσι, όλο και περισσότεροι πολίτες ασχολούνταν με την πολιτική, “κυβερνώντες και κυβερνώμενοι εκ περιτροπής”, όπως έγραψε ο Αριστοτέλης. Δεν προκαλεί έκπληξη το γεγονός πως ό,τι απέμεινε από την αρχαία δημοκρατία στο σημερινό πολιτικό σύστημα είναι η ελάχιστα δημοκρατική διαδικασία: οι εκλογές – που έχουν καταστεί σχεδόν συνώνυμο της “δημοκρατίας”…

Ό,τι απέμεινε από την αρχαία δημοκρατία στο σημερινό πολιτικό
σύστημα είναι η ελάχιστα δημοκρατική διαδικασία: οι εκλογές…

Κλεισθένης

Οι αξιωματούχοι που επιλέγονταν μ’ εκλογές και όχι με κλήρωση (συνεπώς, προερχόμενοι από τις ανώτερες τάξεις) ήταν οι δέκα στρατηγοί, λόγω της εμπειρίας που έπρεπε να έχουν σε πολιτικά και στρατιωτικά ζητήματα, όπως και όσοι ήταν υποχρεωμένοι να διαχειρίζονται μεγάλα χρηματικά ποσά: τυχόν κατάχρηση θα ήταν δυνατόν ν’ αναπληρωθεί από τη δική τους περιουσία. Οι εκλεγμένοι αξιωματούχοι εξετάζονταν και κρίνονταν παρομοίως, πριν ή και μετά από την θητεία τους. Επίσης, ήταν δυνατόν ν’ απομακρυνθούν και αυτοί από το αξίωμά τους ανά πάσα στιγμή. Πολίτες που κρίθηκε πως έβλαψαν τα συμφέροντα της πόλεως, του δήμου, λ.χ. σε περιπτώσεις κατάχρησης εξουσίας ή χρημάτων, αντιμετώπιζαν πάρα πολύ αυστηρές ποινές, όπως την εσχάτη (θάνατος), τεράστια πρόστιμα που αδυνατούσαν να ξεπληρώσουν, δήμευση περιουσίας, εξορία εφ’ όρου ζωής, και απώλεια των πολιτικών δικαιωμάτων τους (ἀτιμία).

Η περιφρόνηση που εκείνοι οι πρώτοι δημοκράτες ένιωθαν γι’ αυτούς που δεν συμμετείχαν στην πολιτική, φαίνεται χαρακτηριστικά από τη λέξη ἰδιώτης (idiot), που από τ’ αρχαία ελληνικά πέρασε σε πολλές ξένες γλώσσες (αλλά… όχι και στα νέα ελληνικά!), με την έννοια πλέον του πανηλίθιου. Ο αρχαίος Έλληνας ιδιώτης ήταν κάποιος που ιδιώτευε, χωρίς να έχει ενεργό συμμετοχή στην πολιτική. Ο Περικλής, κατά τον Θουκυδίδη, διακήρυξε: “Δεν λέμε πως ο άνθρωπος που δεν ενδιαφέρεται για την πολιτική κοιτάει τη δουλειά του· λέμε πως δεν έχει καμιά δουλειά εδώ.”

“Δεν λέμε πως ο άνθρωπος που δεν ενδιαφέρεται για την πολιτική κοιτάει τη δουλειά του· λέμε πως δεν έχει καμιά δουλειά εδώ.” (Περικλής)

Οι διανοούμενοι της εποχής ήταν, ως επί το πλείστον, αριστοκράτες. Έτσι, μεταξύ των αρχαίων Ελλήνων επικριτών τής δημοκρατίας συγκαταλέγονται ο Σωκράτης (το πιο προβεβλημένο θύμα τής δημοκρατίας), ο Πλάτων, και ο Αριστοτέλης (συνεπώς, το “βαρύ πυροβολικό” τής ελληνικής φιλοσοφίας ήταν αντιδημοκρατικό!)· δραματουργοί, σαν τον Αισχύλο, ή και τον Αριστοφάνη· ιστορικοί, όπως ο Θουκυδίδης, ο Ξενοφών, ή και ο Πολύβιος: η δημοκρατία, έλεγε, εκφυλίζεται σε “κυβέρνηση βίας και αυταρχισμού”, καταλήγοντας σε “θυελλώδεις συνελεύσεις, σφαγές, εξορίες.” (Άρα: Κάτω η δημοκρατία! Ζήτω η αριστοκρατία! Οι “άριστοι”, οι ολιγάρχες, πάντα “τα βρίσκουν” μεταξύ τους, χωρίς… “υπερβολές”!)

Θέατρο της Επιδαύρου: το καλύτερο… ηχείο στον κόσμο!

Όλοι οι παραπάνω “ξέχασαν” πως η νίκη κατά των Περσών, η γέννηση του δράματος, και, βέβαια, η μεγάλη ακμή τού ελληνικού πολιτισμού, θα ήταν αδιανόητο να συμβούν χωρίς τη δημοκρατία. Κι όμως, παρ’ όλες τις πρόνοιες, γνωρίζουμε τώρα πως τελικά, δεν αποφεύχθηκε η δημαγωγία – αυτή ήταν η αχίλλειος πτέρνα τής δημοκρατίας. Δυο διαβόητοι Αθηναίοι δημαγωγοί (από τη λέξη δῆμος, και το ρήμα ἄγω) ήταν ο Κλέων και ο Αλκιβιάδης κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο. (Αλλά και πάλι, τα όσα γνωρίζουμε γι’ αυτούς, τα διαβάσαμε κυρίως στις Ιστορίες των προαναφερθέντων συγγραφέων).

Η νίκη κατά των Περσών, η γέννηση του δράματος, και η μεγάλη ακμή τού ελληνικού πολιτισμού, θα ήταν αδιανόητες χωρίς τη δημοκρατία.

Η αρχαία ελληνική πόλις έσβησε μαζί με την αθηναϊκή δημοκρατία: ήταν τέλος εποχής για έναν τρόπο διακυβέρνησης, που έπαψε να θεωρείται πρότυπο, μια και κανείς δεν ενδιαφέρθηκε πραγματικά, ούτε είχε συμφέρον, ν’ αντικρούσει τις αρνητικές εκτιμήσεις των αρχαίων συγγραφέων. Το κλασικό πρότυπο, που ενέπνευσε επαναστάτες και ριζοσπάστες Ευρώπης και Αμερικής, ήταν η Ρώμη, όχι η Αθήνα – αν και η Res publica Romana κάθε άλλο παρά δημοκρατία ήταν. Έτσι, οι ιδρυτές των ΗΠΑ το 1787, αντί για Εκκλησία (τού δήμου), ίδρυσαν Σύγκλητο (Γερουσία την είπαν στην Ελλάδα, αλλά είναι ατυχής μετάφραση), που εγκαταστάθηκε αργότερα στο Καπιτώλιο… Όμως, άλλαξαν οι καιροί κι εκτιμήθηκε σταδιακά η δημοκρατία, για το υψηλό επίπεδο καλλιέργειας που απολάμβαναν οι πολίτες της. Από τα μέσα τού 20ού αιώνα, λοιπόν, άρχισαν οι πάντες να δηλώνουν “δημοκράτες”, και όλες οι χώρες να διακηρύσσουν πως έχουν “δημοκρατία”, ανεξάρτητα από την πραγματική ουσία τού τρόπου διακυβέρνησής τους.

Η τελική νικηφόρα Μάχη τού Vertières (1803)
της Αϊτινής Επανάστασης.

ΥΠΑΡΧΟΥΝ, ΠΑΝΤΩΣ, ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΤΩΡΑ ουκ ολίγες “ευαίσθητες ψυχές” που… αποστρέφουν το βλέμμα από την αθηναϊκή δημοκρατία, επειδή, λέει, εξαιρούσε τις γυναίκες, τους δούλους, και τους ξένους, ενώ άσκησε επίσης “ιμπεριαλιστική” πολιτική – θαρρείς και η πατριαρχία, η δουλεία, ο ρατσισμός και ο ιμπεριαλισμός, ξεφύτρωσαν από τη δημοκρατία! Η πατριαρχία, ο ρατσισμός και ο ιμπεριαλισμός παραμένουν κραταιοί. Σχετικά πρόσφατα, η δουλεία καταργήθηκε, αν και φοβάμαι πως διατηρείται μεταμφιεσμένη… Και πού ή πότε είδατε δούλους να ψηφίζουν;(!) Όσο για το δικαίωμα του εκλέγειν κι εκλέγεσθαι, η πρώτη χώρα που το αναγνώρισε για όλους τούς πολίτες (άνδρες και γυναίκες) ήταν η Φινλανδία το 1906. Οι Ελληνίδες ψήφισαν για πρώτη φορά το 1951. Σημειωτέον πως η Α΄ Γαλλική Πολιτεία (“Δημοκρατία”, “Ρεπούμπλικα”) της Γαλλικής Επανάστασης ήταν το πρώτο κράτος που το 1792 έδωσε εκλογικά δικαιώματα σε όλους τούς άνδρες, όχι όμως και στις γυναίκες – πόσο μάλλον στους δούλους!

Apropos: Άκουσαν ποτέ τους οι εν λόγω “ευαίσθητες ψυχές” να γίνεται λόγος για τη μεγάλη Αϊτινή Επανάσταση (1791), τη μοναδική νικηφόρα εξέγερση δούλων στην ιστορία; Ξέσπασε μόλις δύο χρόνια μετά από την εξίσου μεγάλη Γαλλική Επανάσταση (1789), με τα ίδια ακριβώς συνθήματα: “Liberté, égalité, fraternité” – “ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη”! Όμως, εις μάτην: οι προσδοκίες των Αϊτινών σκλάβων απορρίφθηκαν από τους μεγάλους Γάλλους επαναστάτες, που αντέτειναν τις… ένοπλές τους δυνάμεις – παρατάσσοντας ως και μισθοφόρους (λ.χ. Πολωνούς) στα στρατεύματα καταστολής: τέτοια προνόμια προορίζονταν αποκλειστικά για τους “ευγενείς, λευκούς Γάλλους”, όχι για νέγρους Αϊτινούς είλωτες!^(ε)

• ^(ε) Ποια ήταν η ανταμοιβή τους; Η χώρα όπου έγινε η μοναδική νικηφόρα επανάσταση δούλων στα χρονικά είναι τώρα μάλλον η φτωχότερη σε ολόκληρο τον κόσμο. Η λεγόμενη “διεθνής κοινότητα” δεν τους συγχώρεσε για τον ηρωισμό τους, και τους τιμώρησε παραδειγματικά που τόλμησαν να σηκώσουν κεφάλι, θέλοντας να ζήσουν ελεύθεροι…

Πολιτειακό παράρτημα

● Η Πολιτεία τού Πλάτωνα, ένα από τα πιο σημαίνοντα έργα περί φιλοσοφίας και πολιτικής θεωρίας, ήταν χρονολογικά η πρώτη γνωστή καταγεγραμμένη ουτοπική πρόταση.^(ς) Οι κοινωνικοοικονομικές τάξεις στην εν λόγω Πολιτεία είναι τέσσερις: οι χρυσή, αργυρά, χαλκείη, και σιδηρά. Η κατηγοριοποίηση των πολιτών γίνεται βάσει μιας άκαμπτης ταξικής διάρθρωσης, μ’ ελάχιστη κοινωνική κινητικότητα (θυμίζοντάς μας το ινδικό σύστημα των καστών). Οι χρυσοί πολίτες υποβάλλονται σ’ εντατικό πεντηκονταετές εκπαιδευτικό πρόγραμμα, για να καταστούν “αγαθοί” ολιγάρχες, φιλόσοφοι βασιλείς…^(ζ) Η σοφία αυτών των κληρονομικών αρχόντων θα εξαλείψει – υποτίθεται – την φτώχεια και τις στερήσεις με τη δίκαιη κατανομή των πόρων. Η αληθινή γνώση, ωστόσο, είναι αποκλειστικό προνόμιο της ελίτ, ενώ οι κατώτερες τάξεις είναι προορισμένες να εκπληρώνουν πιστά τα καθήκοντά τους προς την Πολιτεία ως το τέλος της ζωής τους. Η λογοκρισία είναι στην ημερήσια διάταξη, για την πρόληψη της ασέβειας και ανηθικότητας, που διαφθείρουν τη νεολαία. Η πλατωνική Πολιτεία έχει ελάχιστους νόμους, εφαρμόζει μια μορφή ευγονικής για την εξάλειψη των αναπήρων, και προσλαμβάνει μισθοφόρους για τη διεξαγωγή πολέμων, με την ελπίδα πως οι πολεμοχαρείς κάτοικοι των γειτονικών χωρών θα εκλείψουν (ό,τι έκαναν και οι Καρχηδόνιοι, ώσπου τελικά η Καρχηδόνα ισοπεδώθηκε). Ποιος, όντως, θα ήθελε να ζήσει σε μια τέτοια άτεγκτη, ανελεύθερη ουτοπία, αν το μέταλλό του δεν ήταν ευγενές; Ο Karl Popper, στο βιβλίο του Η ανοικτή κοινωνία και οι εχθροί της (1945), χαρακτήρισε την πλατωνική Πολιτεία ως “ολοκληρωτική δυστοπία”, με κυβέρνηση που απαρτίζεται μόνον από μέλη μιας ξεχωριστής κληρονομικής άρχουσας τάξης, ενώ όσοι ανήκουν στην κατώτερη εργατική τάξη, δεν έχουν κανέναν ρόλο στη λήψη των αποφάσεων, και τους αντιμετωπίζουν ως “ανθρώπινα βοοειδή”… Αναμφίβολα, η μεγαλύτερη ουτοπία είναι να περιμένει κανείς λύσεις από τέτοιους “φιλόσοφους βασιλείς”, ακόμα κι αν είναι διάσημοι διεθνώς, κι έχουν επηρεάσει γενεές επί γενεών στοχαστών…

• ^(ς) Ουτοπία: φανταστική κοινότητα, ή κοινωνία, μ’ εξαιρετικές, σχεδόν ιδανικές, συνθήκες για τους πολίτες της. Τα ουτοπικά ιδεώδη προβάλλουν τις αρχές τής ισότητας, αλλά η μέθοδος εφαρμογής ποικίλλει ανάλογα με την εκάστοτε ιδεολογία. Ο όρος επινοήθηκε από τον Thomas More για το βιβλίο του Ουτοπία (1516), όπου περιγράφει μια φανταστική νησιωτική κοινωνία τού Ατλαντικού. Προέρχεται από τις λέξεις οὐ και τόπος. Ευτοπία, από τις λέξεις εὖ και τόπος, είναι ο σωστός όρος για να περιγράψει μια θετική ουτοπία. Ουτοπία και ευτοπία στ’ αγγλικά είναι ομόφωνες λέξεις – έγιναν και συνώνυμες. Το αντίθετο της ευτοπίας είναι η δυστοπία, από τις λέξεις δυσ- και τόπος, δηλαδή κακοτοπία ή αντι-ουτοπία.

• ^(ζ) Τελικά, η πλατωνική Πολιτεία είναι στην πραγματικότητα μοναρχία, ή δικτατορία, αφού ο “φιλόσοφος βασιλεύς” μοιάζει μ’ ένα άλλο φανταστικό ον: τον “αγαθό δικτάτορα”…

• >> Περιήγηση 3η. ΙΒΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ
• << Περιήγηση 2η. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…

Περιήγηση 2. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…

Περιήγηση 2. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…

/ENGLISH/ Voyage 2. IT ALL STARTED HERE…

Οργώνοντας στην Αίγυπτο

● Νεολιθική Επανάσταση ● Πόλεις, Ανταλλαγές, Γραφή ● Αιγαίο και Ανατολή: Διαφορές ● Αρδευτικό κι Εμπορικό Δίκτυο ● “Ασιατικός Τρόπος Παραγωγής” και Συγκεντρωτισμός ● Φύση, Θεοί και Δημοκρατία

του Μιχάλη Λουκοβίκα

 
ΌΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ: στη Μεσόγειο.

Η Εύφορη Ημισέληνος

ΜΠΟΡΕΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ να γεννήθηκε στην Αφρική, όπως έχουμε πει. Εκπολιτίστηκε, ωστόσο, στα πέριξ τής Μεσογείου, και συγκεκριμένα, στην Εγγύς Ανατολή, στο τόξο που σχηματίζει το Λεβάντε (Συρία, Λίβανος, Παλαιστίνη) με τη Μεσοποταμία και την κοιλάδα τού Νείλου στην Αίγυπτο, εκτεινόμενο επίσης σε Κύπρο και Ανατολία, ως την οροσειρά τού Ταύρου: είναι η λεγόμενη Εύφορη Ημισέληνος. Εδώ έκανε το πρώτο άλμα ο άνθρωπος, με τη νεολιθική αγροτική επανάσταση. Χρειάστηκε να περάσουν χιλιετίες, ώσπου να γίνει κάτι ανάλογο, με τη βιομηχανική επανάσταση, που ξεκίνησε κατά τον 18ο αιώνα στην Αγγλία.

Στην Εύφορη Ημισέληνο έκανε ο άνθρωπος το πρώτο άλμα
με τη νεολιθική αγροτική επανάσταση.

Νεολιθικός αρτοποιός

Υπάρχει, φυσικά, η άποψη πως αυτή η δεύτερη επανάσταση σηματοδοτεί την επιστροφή στη βαρβαρότητα. Όμως, εμείς ας μείνουμε προς το παρόν στα γενικώς παραδεκτά. Και η κοινή λογική λέει ότι το καθοριστικό είναι το πρώτο βήμα. Τότε που ο άνθρωπος γίνεται κτηνοτρόφος και γεωργός, από κυνηγός και καρποσυλλέκτης. Την εξέλιξη, καθ’ όλες τις ενδείξεις, μάλλον την φέρνουν οι γυναίκες. Αυτές είναι, μαζί με τα παιδιά, που ασχολούνται με τη συλλογή καρπών, ενώ οι άνδρες κυνηγούν. Το λογικό συμπέρασμα, λοιπόν, είναι πως η γεωργία, η κύρια πλευρά τής πρωτοεμφανιζόμενης αγροτικής οικονομίας, αποτελεί γυναικεία επινόηση.^(α)

• ^(α) Εκείνος ο καταμερισμός εργασίας ανάμεσα στα φύλα εξηγεί και πλείστες όσες διαφορές νοοτροπίας μεταξύ τους, που τα χαρακτηρίζουν ακόμη, και αποτελούν αιτία παρεξηγήσεων στις σχέσεις τους.

Ως γνωστόν, ο γεωργός, πολύ περισσότερο από τον κυνηγό-καρποσυλλέκτη ή τον κτηνοτρόφο, είναι δεμένος με τη γη του. Συνεπώς, η ενασχόληση με τη γεωργία οδηγεί επίσης στη δημιουργία μόνιμων οικισμών, που σταδιακά μεγαλώνουν: γίνονται χωριά, κάποιοι από αυτούς πόλεις. Και οι πόλεις – το λέει η ίδια η λέξη – γεννούν την πολιτική και τον πολιτισμό. Ο άνθρωπος αρχίζει βαθμιαία να μετασχηματίζεται σε αυτό που αργότερα ο Αριστοτέλης θα ονομάσει “πολιτικόν ζώον”, εντοπίζοντας ένα νέο χαρακτηριστικό τού homo sapiens, που τον διαφοροποιεί έναντι των άλλων ζωικών ειδών.

Η ενασχόληση με τη γεωργία οδηγεί στη δημιουργία μόνιμων οικισμών,
που σταδιακά μεγαλώνουν: γίνονται χωριά, πόλεις. Και οι πόλεις –
το λέει η λέξη – γεννούν την πολιτική και τον πολιτισμό.

Η αρχαία πόλη Μάρι στον Ευφράτη (αναπαράσταση)

Οι πόλεις προϋποθέτουν κεντρική εξουσία και ιεραρχία, επιβλητικά μνημεία, καταμερισμό εργασίας, εξειδίκευση. Τέχνες, αρχιτεκτονική, αγγειοπλαστική, εμπόριο, μεταλλουργία, καθίστανται αναγκαίες. Τότε αρχίζει διστακτικά ο Μεσογείου παράπλους, παράλληλα, βέβαια, με τους χερσαίους δρόμους των καραβανιών, που όμως παραμένουν επικίνδυνοι. Στον βαθμό, λοιπόν, που ο άνθρωπος εξοικειώνεται με την θάλασσα, την προτιμά για τις μετακινήσεις του. Μοιάζει λιγάκι οξύμωρο που το υγρό στοιχείο είναι πιο “στερεό” και ασφαλές, αλλά έτσι είναι.

Φυσικά, η ανταλλαγή προϊόντων, εμπορικών αγαθών, φέρνει την ανταλλαγή ιδεών, αισθητικών προτύπων, πνευματικών αγαθών, καινοτομιών. Έτσι, ο νέος τρόπος ζωής μεταδίδεται ταχύτατα, εντός κι εκτός τής λεκάνης τής Μεσογείου, φτάνοντας προς ανατολάς ως τις Ινδίες, και πέρα από αυτές: οι ινδομεσογειακές συναλλαγές ανάγονται στην 3η χιλιετία ΠΚΧ, ίσως και σε παλαιότερες εποχές.

Η ανταλλαγή προϊόντων, εμπορικών αγαθών, φέρνει και την ανταλλαγή ιδεών, αισθητικών προτύπων, πνευματικών αγαθών, καινοτομιών.

Μεσοποτάμια πρώιμη πινακίδα για την κατανομή μπύρας (3100-3000 ΠΚΧ)

Οι συνθήκες πλέον έχουν ωριμάσει για το επόμενο τεράστιο βήμα: την γραφή. Όσο και αν οι λόγοι αυτής της σπουδαίας καινοτομίας είναι… γραφειοκρατικοί (τήρηση αρχείων διοίκησης, μεταφορά διαταγών και άλλων μηνυμάτων), η επινόηση και, ακολούθως, η απλοποίηση της γραφής με το αλφάβητο, είναι ο απολύτως αναγκαίος όρος για τη συστηματική παράδοση της γνώσης από γενιά σε γενιά και, ταυτόχρονα, για την καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών – τομείς όπου διαπρέπουν οι Έλληνες.

Όσο και αν οι αρχαίοι Έλληνες αποτελούν παγκόσμιο σημείο αναφοράς, καλό είναι ν’ αποφεύγουμε τον πειρασμό τέτοιων εθνικιστικών απλουστεύσεων. Ο “εξ ανατολών κίνδυνος” είναι και τότε υπαρκτός – τότε τον εκπροσωπούν οι Πέρσες. Υπάρχει, όμως, και η εξ ανατολών γνώση: κάθε Έλληνας φιλόσοφος που σέβεται τον εαυτό του και θέλει να γίνει σοφός, είναι υποχρεωμένος να πάει στην Ανατολή για το… doctorat του! Από εκεί έρχονται πλείστα όσα τεχνουργήματα και ιδέες, μαζί με την τεχνογνωσία τους. Τα πάντα, ωστόσο, προσαρμόζονται ανάλογα με τις ντόπιες ανάγκες και τα γούστα. Και κάποια παραμένουν στα… αζήτητα!

Αλέξανδρος

Ένα από τα ουκ ολίγα ιστορικά οξύμωρα της εποχής λ.χ. αφορά τις διαφορές ανάμεσα στο Αιγαίο και την Εγγύς Ανατολή, ως προς την πολιτική οργάνωση. Οι αποκεντρωμένες πόλεις-κράτη τής Ελλάδας, που άνθισαν κατά την εποχή τού σιδήρου, στην κλασική εποχή, δεν είχαν κάτι αντίστοιχο στην Ανατολή, αν εξαιρέσει κανείς τις πόλεις τής Σουμερίας και της Φοινίκης. Εκεί κυριαρχούσαν οι συγκεντρωτικές αυτοκρατορίες, τόσο κατά την εποχή τού μπρούντζου όσο και του σιδήρου. Παρ’ όλα αυτά, η κραταιά αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών υπέστη δεινές ήττες και ταπεινώσεις από τη Συμπολιτεία των Ελλήνων (πλην… Θηβαίων και διαφόρων άλλων μηδισάντων “Νενέκων” – δυστυχώς).^(β)

• ^(β) “Νενέκοι”: από τον Νενέκο, έναν ανδρείο επαναστάτη τού ’21, που εξαγοράστηκε κι έγινε προδότης, τζουτζές τού Ιμπραήμ Πασά. Οι επίγονοί του συχνάζουν στη Βουλή των Ελλήνων…

  ● “πλην… Θηβαίων”: παραπομπή στο μεταγενέστερο και σαφώς πιο γνωστό “πλην Λακεδαιμονίων”, από την περίφημη επινίκια επιγραφή τής μάχης τού Γρανικού το 334 ΠΚΧ: “Ἀλέξανδρος Φιλίππου καὶ οἱ Ἕλληνες πλὴν Λακεδαιμονίων”. Μόλις την προηγούμενη χρονιά, οι Σπαρτιάτες, κακομαθημένοι να είναι πάντα επικεφαλής στην εποχή των “Μηδικών” (Περσικών πολέμων), είχαν αρνηθεί να συμμετάσχουν στην εκστρατεία τού Αλεξάνδρου, γιατί… αρχηγός δεν θα ήταν κάποιος βασιλιάς τής Σπάρτης! Σχολίασε ποιητικά ο Κωνσταντίνος Καβάφης:

  Στα 200 π.X.

  “Aλέξανδρος Φιλίππου και οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων…”

  Μπορούμε κάλλιστα να φαντασθούμε
  πως θ’ αδιαφόρησαν παντάπασι στην Σπάρτη
  για την επιγραφήν αυτή. “Πλην Λακεδαιμονίων”,
  μα φυσικά. Δεν ήσαν οι Σπαρτιάται
  για να τους οδηγούν και για να τους προστάζουν
  σαν πολυτίμους υπηρέτας. Άλλωστε
  μια πανελλήνια εκστρατεία χωρίς
  Σπαρτιάτη βασιλέα γι’ αρχηγό
  δεν θα τους φαίνονταν πολλής περιωπής.
  A, βεβαιότατα “πλην Λακεδαιμονίων”.

  

  Κωνσταντίνος Καβάφης,
  του Παναγιώτη Δαφιώτη

  Είναι κι αυτή μια στάσις. Νοιώθεται.

  Έτσι, πλην Λακεδαιμονίων στον Γρανικό·
  και στην Ισσό μετά· και στην τελειωτική
  την μάχη, όπου εσαρώθη ο φοβερός στρατός
  που στ’ Άρβηλα συγκέντρωσαν οι Πέρσαι:
  που απ’ τ’ Άρβηλα ξεκίνησε για νίκην, κ’ εσαρώθη.

  Κι απ’ την θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία,
  την νικηφόρα, την περίλαμπρη,
  την περιλάλητη, την δοξασμένη
  ως άλλη δεν δοξάσθηκε καμιά,
  την απαράμιλλη: βγήκαμ’ εμείς·
  ελληνικός καινούριος κόσμος, μέγας.

  Εμείς· οι Aλεξανδρείς, οι Aντιοχείς,
  οι Σελευκείς, κ’ οι πολυάριθμοι
  επίλοιποι Έλληνες Aιγύπτου και Συρίας,
  κ’ οι εν Μηδία, κ’ οι εν Περσίδι, κι όσοι άλλοι.
  Με τες εκτεταμένες επικράτειες,
  με την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών.
  Και την Κοινήν Ελληνική Λαλιά
  ώς μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ώς τους Ινδούς.

  Για Λακεδαιμονίους να μιλούμε τώρα!…

Η αυτοκρατορία τού Αλεξάνδρου

● Αυτά ως προς την φράση “πλην…”, που στην Ελλάδα ανέκαθεν “φοριέται” πάρα πολύ. Όσο για τους “μηδίσαντες” (λέξη προερχόμενη από τους Μήδους, τη Μηδία, που ανέφερε επίσης ο Καβάφης), αυτοί κι αν έχουν κατακλύσει την χώρα! Ανάμεσά τους συγκαταλέγεται ακόμη και ο Θεμιστοκλής, o θριαμβευτής τής ναυμαχίας τής Σαλαμίνας: οι επίγονοί του έχουν τόσο πολύ, μα τόσο αυγατίσει, που ματαιοπονεί όποιος επιχειρεί να τους καταμετρήσει. Πάντως, είναι παντάπασι γνωστοί, και πανταχόθεν ορατοί, συνωστιζόμενοι στους διαδρόμους και τα σαλόνια τής elite των κυριάρχων…

Όμως, γιατί “Στα 200 π.X.”; Ποιος ο λόγος που ο Καβάφης στον τίτλο του μας παραπέμπει σε μια μεταγενέστερη χρονολογία; Άγνωστοι αι βουλαί τού ποιητού… Τότε, πάντως, άρχισε ο 2ος Μακεδονικός πόλεμος, που τρία χρόνια αργότερα έληξε με την ήττα τής Μακεδονίας από την Ρώμη. Ήταν η αρχή τού τέλους, αφού από τότε οι Ρωμαίοι έθεσαν υπό τον πλήρη έλεγχό τους την Ελλάδα.

“ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΣ Ο ΤΡΑΧΗΛΟΣ ζυγόν δεν υπομένει”, θα παρατηρούσε κάποιος. Ναι, αλλ’ αυτό είναι συνέπεια αντικειμενικών συνθηκών. Δεν είναι τόσο πως οι Έλληνες δεν ήθελαν, όσο πως δεν είχαν ανάγκη την αυτοκρατορική διοίκηση. Αυτό που για εκείνους ήταν μια έκτακτη περίσταση, η οποία απαιτούσε συνολική και συλλογική προσπάθεια, στην Ανατολή ήταν καθημερινή πραγματικότητα, με αντίπαλο πολύ πιο ισχυρό και από την πιο κραταιά αυτοκρατορία: την ίδια την Φύση…

Δεν είναι τόσο πως οι Έλληνες δεν ήθελαν, όσο πως δεν είχαν ανάγκη
την αυτοκρατορική διοίκηση, λόγω αντικειμενικών συνθηκών…

Βαβυλωνιακός χάρτης καναλιών και αρδευτικών συστημάτων δυτικά τού Ευφράτη (1684-1647 ΠΚΧ)

Ζώντας σε περιβάλλον μάλλον ακραίων συνθηκών, το οποίο θα ήταν άγονο χωρίς τον Νείλο, τον Τίγρη και τον Ευφράτη, με τα νερά εν αφθονία, αλλά και με τις πλημμύρες και τους κατακλυσμούς πάντα να καραδοκούν, ο Ανατολίτης συνειδητοποιεί την ανάγκη τού συντονισμού των προσπαθειών όλων των κοινοτήτων. Δίπλα σ’ ερήμους που συμβολίζουν τη συνεχή παρουσία τού απόλυτου κακού, οι ποταμοί αυτοί είναι ευλογία εξ ουρανού, όμως έχουν απρόβλεπτη συμπεριφορά: πρέπει, συνεπώς, να τιθασευτούν. Τα μεγάλα δημόσια έργα, πρωτίστως τ’ αρδευτικά και αποξηραντικά, είναι όρος επιβίωσης του ανθρώπου. Το εμπόριο επίσης, για τον εφοδιασμό των χωρών αυτών σε απολύτως αναγκαίες πρώτες ύλες, αλλά και είδη πολυτελείας.

Ιδού λοιπόν δυο δίκτυα, το αρδευτικό και το εμπορικό (υπό κρατικό έλεγχο), που καθιστούν αναγκαία τη συγκεντρωτική εξουσία. Είναι εξουσία που πρέπει να εμπνέει τον φόβο. Χρειάζεται, όπως γίνεται αντιληπτό, να διαθέτει στρατό και ιερατείο, για την επιβολή τής τάξης. Χρειάζεται επιβλητικά ανάκτορα, μνημεία, ναούς. Έχει σχέση με αυτό που ο Karl Marx περιέγραψε ως “ασιατικό τρόπο παραγωγής”, και αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση του ανατολικού δεσποτισμού. Από εδώ απορρέει και η σχετική – η, κατ’ άλλους, φαινομενική – στασιμότητα και ακινησία, που χαρακτηρίζει αυτές τις κοινωνίες επί χιλιετίες.

Αρδευτικό κι εμπορικό δίκτυο καθιστούν αναγκαία τη συγκεντρωτική εξουσία που πρέπει να εμπνέει τον φόβο: χρειάζεται στρατό και ιερατείο. Η Βαβυλώνα ήταν αδύνατο να γεννήσει τη δημοκρατία.

Βαβυλώνα

Να μην ξεχνάμε, όμως, ότι αυτές οι κοινωνίες καλλιέργησαν την αστρονομία, τα μαθηματικά, τη γεωμετρία, κλπ. – για τους ίδιους ακριβώς λόγους που επινόησαν και την γραφή. Πρόκειται για κοινωνίες, οι οποίες δημιούργησαν θαύματα, όπως οι κρεμαστοί κήποι τής Βαβυλώνας, που κρέμονταν, όμως, από μια κλωστή: η υποδομή τους, που τις κατέστησε κραταιές, ήταν και η αχίλλειος πτέρνα τους. Το συνειδητοποιείς αυτό με μια ματιά στη σημερινή Βαβυλώνα, την κατακτημένη και λεηλατημένη από τον χρόνο:^(γ) στο έδαφός της ήταν εντελώς αδύνατο να γεννηθεί η δημοκρατία.

• ^(γ) Όταν γράφτηκε το κείμενο αυτό, η Βαβυλών δεν είχε κατακτηθεί και από τους Αμερικανούς. Μπορεί οι κατακτητές να κατακτήθηκαν και αυτοί με τη σειρά τους. Μα το τίμημα ήταν βαρύ: αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις, οι αμερικανικές δυνάμεις έστησαν μια στρατιωτική βάση πάνω στα ερείπια της Βαβυλώνας. Ο Δρ John Curtis, του Βρετανικού Μουσείου, περιέγραψε πώς ισοπέδωσαν τμήματα του αρχαιολογικού χώρου για να φτιάξουν ελικοπτεροδρόμιο και χώρους στάθμευσης βαρέων οχημάτων. Οι δυνάμεις κατοχής, έγραψε,

Ένας από τους δράκους τής Πύλης τής Ίσταρ

“προκάλεσαν σημαντικές ζημιές στην Πύλη τής Ishtar, ένα από τα περιφημότερα μνημεία τής αρχαιότητας… Αμερικανικά στρατιωτικά οχήματα συνέθλιψαν πλινθόκτιστα πεζοδρόμια 2600 χρόνων, αρχαιολογικά θραύσματα σκορπίστηκαν σε όλη την περιοχή, πάνω από 12 χαρακώματα πέρασαν μέσα από αρχαίες αποθήκες, και ο χώρος αλλοιώθηκε για τις μελλοντικές επιστημονικές γενιές, λόγω στρατιωτικών έργων τού μηχανικού… Προσθέστε σε όλα αυτά την ζημιά που προκάλεσαν στρατιώτες σ’ εννέα από τις ανάγλυφες πλίνθινες μορφές δράκων τής Πύλης τής Ίσταρ, στην προσπάθειά τους ν’ αφαιρέσουν τις πλίνθους από τον τοίχο.”

Είναι πασίγνωστο πως Αμερικανοί στρατιώτες, όπως και άλλο στρατιωτικό προσωπικό τής “Συμμαχίας των προθύμων” (εισβολέων τού Ιράκ, λ.χ. Πολωνοί, που στάθμευαν επίσης στη Βαβυλώνα), λεηλάτησαν πολλές αρχαιότητες, οι οποίες κατέληξαν σε ιδιωτικές συλλογές.

“Αναγκαίο κακό”, λοιπόν, οι Ανατολίτες δεσπότες, σατράπες, και τύραννοι. Και, καθώς υπάρχει πάντοτε αντιστοιχία κοσμικής και υπερκόσμιας εξουσίας (η “ελέω θεού” βασιλεία υπήρξε πανάρχαια επινόηση), εξίσου παντοκράτορες και παντοδύναμοι, φοβεροί και τρομεροί, είναι και οι Ανατολίτες θεοί· ιδίως από την στιγμή που έμειναν μόνοι, χωρίς καθόλου ντόπιους ανταγωνιστές, τους οποίους “περιποιήθηκαν καταλλήλως” οι κληρικοί των νέων μονοθεϊστικών θρησκειών.^(δ)

• ^(δ) Πώς είναι δυνατόν να θεωρείται η μετάβαση από τον πολυθεϊσμό στον μονοθεϊσμό πρόοδος, όταν στην πραγματικότητα είναι οπισθοδρόμηση; Ο εξιουδαϊσμός τού ελληνιστικού και του ρωμαϊκού κόσμου (σε Ανατολή και Δύση, αντίστοιχα), μέσω του εκχριστιανισμού, υπήρξε η προϋπόθεση – sine qua non – των σκοτεινών χρόνων, του σκοταδισμού τού Μεσαίωνα.

“Αναγκαίο κακό” οι Ανατολίτες σατράπες. Εξίσου φοβεροί
και τρομεροί οι Ανατολίτες θεοί. Ουδεμία σύγκριση με τους
Ολύμπιους που έχουν πάμπολλες αδυναμίες: είναι ανθρώπινοι.

Η Λήδα και ο κύκνος (Δίας), του Correggio (1531–32), με παιδιά-μουσικούς στ’ αριστερά

Ουδεμία σύγκριση με τους Ολύμπιους, που έχουν πάμπολλες αδυναμίες, είναι δηλαδή ανθρώπινοι, κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση των θνητών που τους δημιούργησαν, των Ελλήνων, του τρόπου ζωής και της κοινωνίας τους – ή, μάλλον: των κοινωνιών τους, αφού η Ελλάδα, η τοπογραφία της, γεννά την αποκέντρωση. Η χώρα είναι όντως πανέμορφη· επίγειος παράδεισος, πάντως, δεν είναι. Το βιοτικό επίπεδο μπορεί να βελτιωθεί με τις κατακτήσεις, αλλά και με την επέκταση, τον αποικισμό. Και στις δυο περιπτώσεις έχουμε ακόμη μεγαλύτερη αποκέντρωση.

Η ζωή, λοιπόν, δεν είναι κάποια “δοκιμασία για μια ευτυχή μετά θάνατον ζωή” – πεποίθηση που θα πρέπει, αναγκαστικά, να διακατέχει τον απλό λαό τού “ασιατικού τρόπου παραγωγής”. Οι Έλληνες εμπνέονται και διαμορφώνονται από την ελληνική Φύση. Φιλοσοφούν και ασχολούνται με τα κοινά υπό την ευεργετική της επίδραση. Αυτή τούς υπαγορεύει τις μορφές τής κρατικής και πολιτικής τους οργάνωσης – ασχέτως αν και οι δυο υποθάλπουν διχόνοιες… Πρότυπό τους είναι η πόλις-κράτος, ιδεώδες η δημοκρατία, ύψιστο αγαθό η ελευθερία – όλα αυτά σε κοινωνία δουλοκτητική και ανδροκρατική: φαντάζει αντιφατικό… Επιπλέον, η δημοκρατία τους είναι άμεση, καθαρή, συμμετοχική. Στην τωρινή δήθεν “δημοκρατία”, τη δήθεν “αντιπροσωπευτική”, η εξουσία δεν ασκείται πλέον από τον λαό, αλλ’ από τους δήθεν “αντιπροσώπους” του, σε αντίθεση με τον ορισμό τής αυθεντικής δημοκρατίας. Όλο και πιο πολλά οξύμωρα και παράδοξα… (Βλέπε την επόμενη εμβόλιμη Περιήγηση).

Χάρη σε αυτό το περιβάλλον, εν κατακλείδι, οι Έλληνες, όχι μόνο συνοψίζουν τον αρχαίο κόσμο, αλλά και τον εξανθρωπίζουν. Διδάσκουν το μέτρο, την αναλογία, την αρμονία. Καθιστούν την γνώση και την καλλιέργεια δικαίωμα του κάθε ελεύθερου πολίτη, και όχι προνόμιο κάποιας κλειστής κάστας. Και αφήνουν την πολύτιμη, ανεκτίμητη κληρονομιά τους συστηματοποιημένη και καταγεγραμμένη για τις μέλλουσες γενιές. Όμως, σαν τους θεούς τους, έχουν πάμπολλες αδυναμίες (λόγω αυτού του περιβάλλοντος, που γέννησε και τις αρετές τους), και είναι ατομιστές. Πρόκειται, όπως λένε, για τα τρομερά παιδιά τής αρχαιότητας – les enfants terribles de l’ antiquité. Μάλλον, θα έλεγα, της ιστορίας τού ανθρώπου…

• >> Περιήγηση 2η*. Περί ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
• >> Περιήγηση 3η. ΙΒΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ
• << Περιήγηση 1η. Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ

Ο ναός τού Ποσειδώνα