Χρονικό 2. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…

Χρονικό 2. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…

/ENGLISH/ Chronicle 2. IT ALL STARTED HERE…

Οργώνοντας στην Αίγυπτο

● Νεολιθική Επανάσταση ● Πόλεις, Ανταλλαγές, Γραφή ● Αιγαίο και Ανατολή: Διαφορές ● Αρδευτικό κι Εμπορικό Δίκτυο ● “Ασιατικός Τρόπος Παραγωγής” και Συγκεντρωτισμός ● Φύση, Θεοί και Δημοκρατία

του Μιχάλη Λουκοβίκα

 
ΌΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ: στη Μεσόγειο.

Η Εύφορη Ημισέληνος

ΜΠΟΡΕΙ Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ να γεννήθηκε στην Αφρική, όπως έχουμε πει. Εκπολιτίστηκε, ωστόσο, στα πέριξ τής Μεσογείου, και συγκεκριμένα, στην Εγγύς Ανατολή, στο τόξο που σχηματίζει το Λεβάντε (Συρία, Λίβανος, Παλαιστίνη) με τη Μεσοποταμία και την κοιλάδα τού Νείλου στην Αίγυπτο, εκτεινόμενο επίσης σε Κύπρο και Ανατολία, ως την οροσειρά τού Ταύρου: είναι η λεγόμενη Εύφορη Ημισέληνος. Εδώ έκανε το πρώτο άλμα ο άνθρωπος, με τη νεολιθική αγροτική επανάσταση. Χρειάστηκε να περάσουν χιλιετίες, ώσπου να γίνει κάτι ανάλογο, με τη βιομηχανική επανάσταση, που ξεκίνησε κατά τον 18ο αιώνα στην Αγγλία.

Στην Εύφορη Ημισέληνο έκανε ο άνθρωπος το πρώτο άλμα
με τη νεολιθική αγροτική επανάσταση.

Νεολιθικός αρτοποιός

Υπάρχει, φυσικά, η άποψη πως αυτή η δεύτερη επανάσταση σηματοδοτεί την επιστροφή στη βαρβαρότητα. Όμως, εμείς ας μείνουμε προς το παρόν στα γενικώς παραδεκτά. Και η κοινή λογική λέει ότι το καθοριστικό είναι το πρώτο βήμα. Τότε που ο άνθρωπος γίνεται κτηνοτρόφος και γεωργός, από κυνηγός και καρποσυλλέκτης. Την εξέλιξη, καθ’ όλες τις ενδείξεις, μάλλον την φέρνουν οι γυναίκες. Αυτές είναι, μαζί με τα παιδιά, που ασχολούνται με τη συλλογή καρπών, ενώ οι άνδρες κυνηγούν. Το λογικό συμπέρασμα, λοιπόν, είναι πως η γεωργία, η κύρια πλευρά τής πρωτοεμφανιζόμενης αγροτικής οικονομίας, αποτελεί γυναικεία επινόηση.^(α)

• ^(α) Εκείνος ο καταμερισμός εργασίας ανάμεσα στα φύλα εξηγεί και πλείστες όσες διαφορές νοοτροπίας μεταξύ τους, που τα χαρακτηρίζουν ακόμη, και αποτελούν αιτία παρεξηγήσεων στις σχέσεις τους.

Ως γνωστόν, ο γεωργός, πολύ περισσότερο από τον κυνηγό-καρποσυλλέκτη ή τον κτηνοτρόφο, είναι δεμένος με τη γη του. Συνεπώς, η ενασχόληση με τη γεωργία οδηγεί επίσης στη δημιουργία μόνιμων οικισμών, που σταδιακά μεγαλώνουν: γίνονται χωριά, κάποιοι από αυτούς πόλεις. Και οι πόλεις – το λέει η ίδια η λέξη – γεννούν την πολιτική και τον πολιτισμό. Ο άνθρωπος αρχίζει βαθμιαία να μετασχηματίζεται σε αυτό που αργότερα ο Αριστοτέλης θα ονομάσει “πολιτικόν ζώον”, εντοπίζοντας ένα νέο χαρακτηριστικό τού homo sapiens, που τον διαφοροποιεί έναντι των άλλων ζωικών ειδών.

Η ενασχόληση με τη γεωργία οδηγεί στη δημιουργία μόνιμων οικισμών,
που σταδιακά μεγαλώνουν: γίνονται χωριά, πόλεις. Και οι πόλεις –
το λέει η λέξη – γεννούν την πολιτική και τον πολιτισμό.

Η αρχαία πόλη Μάρι στον Ευφράτη (αναπαράσταση)

Οι πόλεις προϋποθέτουν κεντρική εξουσία και ιεραρχία, επιβλητικά μνημεία, καταμερισμό εργασίας, εξειδίκευση. Τέχνες, αρχιτεκτονική, αγγειοπλαστική, εμπόριο, μεταλλουργία, καθίστανται αναγκαίες. Τότε αρχίζει διστακτικά ο Μεσογείου παράπλους, παράλληλα, βέβαια, με τους χερσαίους δρόμους των καραβανιών, που όμως παραμένουν επικίνδυνοι. Στον βαθμό, λοιπόν, που ο άνθρωπος εξοικειώνεται με την θάλασσα, την προτιμά για τις μετακινήσεις του. Μοιάζει λιγάκι οξύμωρο που το υγρό στοιχείο είναι πιο “στερεό” και ασφαλές, αλλά έτσι είναι.

Φυσικά, η ανταλλαγή προϊόντων, εμπορικών αγαθών, φέρνει την ανταλλαγή ιδεών, αισθητικών προτύπων, πνευματικών αγαθών, καινοτομιών. Έτσι, ο νέος τρόπος ζωής μεταδίδεται ταχύτατα, εντός κι εκτός τής λεκάνης τής Μεσογείου, φτάνοντας προς ανατολάς ως τις Ινδίες, και πέρα από αυτές: οι ινδομεσογειακές συναλλαγές ανάγονται στην 3η χιλιετία ΠΚΧ, ίσως και σε παλαιότερες εποχές.

Η ανταλλαγή προϊόντων, εμπορικών αγαθών, φέρνει και την ανταλλαγή ιδεών, αισθητικών προτύπων, πνευματικών αγαθών, καινοτομιών.

Μεσοποτάμια πρώιμη πινακίδα για την κατανομή μπύρας (3100-3000 ΠΚΧ)

Οι συνθήκες πλέον έχουν ωριμάσει για το επόμενο τεράστιο βήμα: την γραφή. Όσο και αν οι λόγοι αυτής της σπουδαίας καινοτομίας είναι… γραφειοκρατικοί (τήρηση αρχείων διοίκησης, μεταφορά διαταγών και άλλων μηνυμάτων), η επινόηση και, ακολούθως, η απλοποίηση της γραφής με το αλφάβητο, είναι ο απολύτως αναγκαίος όρος για τη συστηματική παράδοση της γνώσης από γενιά σε γενιά και, ταυτόχρονα, για την καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών – τομείς όπου διαπρέπουν οι Έλληνες.

Όσο και αν οι αρχαίοι Έλληνες αποτελούν παγκόσμιο σημείο αναφοράς, καλό είναι ν’ αποφεύγουμε τον πειρασμό τέτοιων εθνικιστικών απλουστεύσεων. Ο “εξ ανατολών κίνδυνος” είναι και τότε υπαρκτός – τότε τον εκπροσωπούν οι Πέρσες. Υπάρχει, όμως, και η εξ ανατολών γνώση: κάθε Έλληνας φιλόσοφος που σέβεται τον εαυτό του και θέλει να γίνει σοφός, είναι υποχρεωμένος να πάει στην Ανατολή για το… doctorat του! Από εκεί έρχονται πλείστα όσα τεχνουργήματα και ιδέες, μαζί με την τεχνογνωσία τους. Τα πάντα, ωστόσο, προσαρμόζονται ανάλογα με τις ντόπιες ανάγκες και τα γούστα. Και κάποια παραμένουν στα… αζήτητα!

Αλέξανδρος

Ένα από τα ουκ ολίγα ιστορικά παράδοξα της εποχής λ.χ. αφορά τις διαφορές ανάμεσα στο Αιγαίο και την Εγγύς Ανατολή, ως προς την πολιτική οργάνωση. Οι αποκεντρωμένες πόλεις-κράτη τής Ελλάδας, που άνθισαν κατά την εποχή τού σιδήρου, στην κλασική εποχή, δεν είχαν κάτι αντίστοιχο στην Ανατολή, αν εξαιρέσει κανείς τις πόλεις τής Σουμερίας και της Φοινίκης. Εκεί κυριαρχούσαν οι συγκεντρωτικές αυτοκρατορίες, τόσο κατά την εποχή τού μπρούντζου όσο και του σιδήρου. Παρ’ όλα αυτά, η κραταιά αυτοκρατορία των Αχαιμενιδών υπέστη δεινές ήττες και ταπεινώσεις από τη Συμπολιτεία των Ελλήνων (πλην… Θηβαίων και διαφόρων άλλων μηδισάντων “Νενέκων” – δυστυχώς).^(β)

• ^(β) “Νενέκοι”: από τον Νενέκο, έναν ανδρείο επαναστάτη τού ’21, που εξαγοράστηκε κι έγινε προδότης, τζουτζές τού Ιμπραήμ Πασά. Οι επίγονοί του συχνάζουν στη Βουλή των Ελλήνων…

  ● “πλην… Θηβαίων”: παραπομπή στο μεταγενέστερο και σαφώς πιο γνωστό “πλην Λακεδαιμονίων”, από την περίφημη επινίκια επιγραφή τής μάχης τού Γρανικού το 334 ΠΚΧ: “Ἀλέξανδρος Φιλίππου καὶ οἱ Ἕλληνες πλὴν Λακεδαιμονίων”. Μόλις την προηγούμενη χρονιά, οι Σπαρτιάτες, κακομαθημένοι να είναι πάντα επικεφαλής στην εποχή των “Μηδικών” (Περσικών πολέμων), είχαν αρνηθεί να συμμετάσχουν στην εκστρατεία τού Αλεξάνδρου, γιατί… αρχηγός δεν θα ήταν κάποιος βασιλιάς τής Σπάρτης! Σχολίασε ποιητικά ο Κωνσταντίνος Καβάφης:

  Στα 200 π.X.

  “Aλέξανδρος Φιλίππου και οι Έλληνες πλην Λακεδαιμονίων…”

  Μπορούμε κάλλιστα να φαντασθούμε
  πως θ’ αδιαφόρησαν παντάπασι στην Σπάρτη
  για την επιγραφήν αυτή. “Πλην Λακεδαιμονίων”,
  μα φυσικά. Δεν ήσαν οι Σπαρτιάται
  για να τους οδηγούν και για να τους προστάζουν
  σαν πολυτίμους υπηρέτας. Άλλωστε
  μια πανελλήνια εκστρατεία χωρίς
  Σπαρτιάτη βασιλέα γι’ αρχηγό
  δεν θα τους φαίνονταν πολλής περιωπής.
  A, βεβαιότατα “πλην Λακεδαιμονίων”.

  

  Κωνσταντίνος Καβάφης,
  του Παναγιώτη Δαφιώτη

  Είναι κι αυτή μια στάσις. Νοιώθεται.

  Έτσι, πλην Λακεδαιμονίων στον Γρανικό·
  και στην Ισσό μετά· και στην τελειωτική
  την μάχη, όπου εσαρώθη ο φοβερός στρατός
  που στ’ Άρβηλα συγκέντρωσαν οι Πέρσαι:
  που απ’ τ’ Άρβηλα ξεκίνησε για νίκην, κ’ εσαρώθη.

  Κι απ’ την θαυμάσια πανελλήνιαν εκστρατεία,
  την νικηφόρα, την περίλαμπρη,
  την περιλάλητη, την δοξασμένη
  ως άλλη δεν δοξάσθηκε καμιά,
  την απαράμιλλη: βγήκαμ’ εμείς·
  ελληνικός καινούριος κόσμος, μέγας.

  Εμείς· οι Aλεξανδρείς, οι Aντιοχείς,
  οι Σελευκείς, κ’ οι πολυάριθμοι
  επίλοιποι Έλληνες Aιγύπτου και Συρίας,
  κ’ οι εν Μηδία, κ’ οι εν Περσίδι, κι όσοι άλλοι.
  Με τες εκτεταμένες επικράτειες,
  με την ποικίλη δράσι των στοχαστικών προσαρμογών.
  Και την Κοινήν Ελληνική Λαλιά
  ώς μέσα στην Βακτριανή την πήγαμεν, ώς τους Ινδούς.

  Για Λακεδαιμονίους να μιλούμε τώρα!…

Η αυτοκρατορία τού Αλεξάνδρου

● Αυτά ως προς την φράση “πλην…”, που στην Ελλάδα ανέκαθεν “φοριέται” πάρα πολύ. Όσο για τους “μηδίσαντες” (λέξη προερχόμενη από τους Μήδους, τη Μηδία, που ανέφερε επίσης ο Καβάφης), αυτοί κι αν έχουν κατακλύσει την χώρα! Ανάμεσά τους συγκαταλέγεται ακόμη και ο Θεμιστοκλής, o θριαμβευτής τής ναυμαχίας τής Σαλαμίνας: οι επίγονοί του έχουν τόσο πολύ, μα τόσο αυγατίσει, που ματαιοπονεί όποιος επιχειρεί να τους καταμετρήσει. Πάντως, είναι παντάπασι γνωστοί, και πανταχόθεν ορατοί, συνωστιζόμενοι στους διαδρόμους και τα σαλόνια τής elite των κυριάρχων…

Όμως, γιατί “Στα 200 π.X.”; Ποιος ο λόγος που ο Καβάφης στον τίτλο του μας παραπέμπει σε μια μεταγενέστερη χρονολογία; Άγνωστοι αι βουλαί τού ποιητού… Τότε, πάντως, άρχισε ο 2ος Μακεδονικός πόλεμος, που τρία χρόνια αργότερα έληξε με την ήττα τής Μακεδονίας από την Ρώμη. Ήταν η αρχή τού τέλους, αφού από τότε οι Ρωμαίοι έθεσαν υπό τον πλήρη έλεγχό τους την Ελλάδα.

“ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΟΣ Ο ΤΡΑΧΗΛΟΣ ζυγόν δεν υπομένει”, θα παρατηρούσε κάποιος. Ναι, αλλ’ αυτό είναι συνέπεια αντικειμενικών συνθηκών. Δεν είναι τόσο πως οι Έλληνες δεν ήθελαν, όσο πως δεν είχαν ανάγκη την αυτοκρατορική διοίκηση. Αυτό που για εκείνους ήταν μια έκτακτη περίσταση, η οποία απαιτούσε συνολική και συλλογική προσπάθεια, στην Ανατολή ήταν καθημερινή πραγματικότητα, με αντίπαλο πολύ πιο ισχυρό και από την πιο κραταιά αυτοκρατορία: την ίδια την Φύση…

Δεν είναι τόσο πως οι Έλληνες δεν ήθελαν, όσο πως δεν είχαν ανάγκη
την αυτοκρατορική διοίκηση, λόγω αντικειμενικών συνθηκών…

Βαβυλωνιακός χάρτης καναλιών και αρδευτικών συστημάτων δυτικά τού Ευφράτη (1684-1647 ΠΚΧ)

Ζώντας σε περιβάλλον μάλλον ακραίων συνθηκών, το οποίο θα ήταν άγονο χωρίς τον Νείλο, τον Τίγρη και τον Ευφράτη, με τα νερά εν αφθονία, αλλά και με τις πλημμύρες και τους κατακλυσμούς πάντα να καραδοκούν, ο Ανατολίτης συνειδητοποιεί την ανάγκη τού συντονισμού των προσπαθειών όλων των κοινοτήτων. Δίπλα σ’ ερήμους που συμβολίζουν τη συνεχή παρουσία τού απόλυτου κακού, οι ποταμοί αυτοί είναι ευλογία εξ ουρανού, όμως έχουν απρόβλεπτη συμπεριφορά: πρέπει, συνεπώς, να τιθασευτούν. Τα μεγάλα δημόσια έργα, πρωτίστως τ’ αρδευτικά και αποξηραντικά, είναι όρος επιβίωσης του ανθρώπου. Το εμπόριο επίσης, για τον εφοδιασμό των χωρών αυτών σε απολύτως αναγκαίες πρώτες ύλες, αλλά και είδη πολυτελείας.

Ιδού λοιπόν δυο δίκτυα, το αρδευτικό και το εμπορικό (υπό κρατικό έλεγχο), που καθιστούν αναγκαία τη συγκεντρωτική εξουσία. Είναι εξουσία που πρέπει να εμπνέει τον φόβο. Χρειάζεται, όπως γίνεται αντιληπτό, να διαθέτει στρατό και ιερατείο, για την επιβολή τής τάξης. Χρειάζεται επιβλητικά ανάκτορα, μνημεία, ναούς. Έχει σχέση με αυτό που ο Karl Marx περιέγραψε ως “ασιατικό τρόπο παραγωγής”, και αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση του ανατολικού δεσποτισμού. Από εδώ απορρέει και η σχετική – η, κατ’ άλλους, φαινομενική – στασιμότητα και ακινησία, που χαρακτηρίζει αυτές τις κοινωνίες επί χιλιετίες.

Αρδευτικό κι εμπορικό δίκτυο καθιστούν αναγκαία τη συγκεντρωτική εξουσία που πρέπει να εμπνέει τον φόβο: χρειάζεται στρατό και ιερατείο. Η Βαβυλώνα ήταν αδύνατο να γεννήσει τη δημοκρατία.

Βαβυλώνα

Να μην ξεχνάμε, όμως, ότι αυτές οι κοινωνίες καλλιέργησαν την αστρονομία, τα μαθηματικά, τη γεωμετρία, κλπ. – για τους ίδιους ακριβώς λόγους που επινόησαν και την γραφή. Πρόκειται για κοινωνίες, οι οποίες δημιούργησαν θαύματα, όπως οι κρεμαστοί κήποι τής Βαβυλώνας, που κρέμονταν, όμως, από μια κλωστή: η υποδομή τους, που τις κατέστησε κραταιές, ήταν και η αχίλλειος πτέρνα τους. Το συνειδητοποιείς αυτό με μια ματιά στη σημερινή Βαβυλώνα, την κατακτημένη και λεηλατημένη από τον χρόνο:^(γ) στο έδαφός της ήταν εντελώς αδύνατο να γεννηθεί η δημοκρατία.

• ^(γ) Όταν γράφτηκε το κείμενο αυτό, η Βαβυλών δεν είχε κατακτηθεί και από τους Αμερικανούς. Μπορεί οι κατακτητές να κατακτήθηκαν και αυτοί με τη σειρά τους. Μα το τίμημα ήταν βαρύ: αδιαφορώντας για τις επιπτώσεις, οι αμερικανικές δυνάμεις έστησαν μια στρατιωτική βάση πάνω στα ερείπια της Βαβυλώνας. Ο Δρ John Curtis, του Βρετανικού Μουσείου, περιέγραψε πώς ισοπέδωσαν τμήματα του αρχαιολογικού χώρου για να φτιάξουν ελικοπτεροδρόμιο και χώρους στάθμευσης βαρέων οχημάτων. Οι δυνάμεις κατοχής, έγραψε,

Ένας από τους δράκους τής Πύλης τής Ίσταρ

“προκάλεσαν σημαντικές ζημιές στην Πύλη τής Ishtar, ένα από τα περιφημότερα μνημεία τής αρχαιότητας… Αμερικανικά στρατιωτικά οχήματα συνέθλιψαν πλινθόκτιστα πεζοδρόμια 2600 χρόνων, αρχαιολογικά θραύσματα σκορπίστηκαν σε όλη την περιοχή, πάνω από 12 χαρακώματα πέρασαν μέσα από αρχαίες αποθήκες, και ο χώρος αλλοιώθηκε για τις μελλοντικές επιστημονικές γενιές, λόγω στρατιωτικών έργων τού μηχανικού… Προσθέστε σε όλα αυτά την ζημιά που προκάλεσαν στρατιώτες σ’ εννέα από τις ανάγλυφες πλίνθινες μορφές δράκων τής Πύλης τής Ίσταρ, στην προσπάθειά τους ν’ αφαιρέσουν τις πλίνθους από τον τοίχο.”

Είναι πασίγνωστο πως Αμερικανοί στρατιώτες, όπως και άλλο στρατιωτικό προσωπικό τής “Συμμαχίας των προθύμων” (εισβολέων τού Ιράκ, λ.χ. Πολωνοί, που στάθμευαν επίσης στη Βαβυλώνα), λεηλάτησαν πολλές αρχαιότητες, οι οποίες κατέληξαν σε ιδιωτικές συλλογές.

“Αναγκαίο κακό”, λοιπόν, οι Ανατολίτες δεσπότες, σατράπες, και τύραννοι. Και, καθώς υπάρχει πάντοτε αντιστοιχία κοσμικής και υπερκόσμιας εξουσίας (η “ελέω θεού” βασιλεία υπήρξε πανάρχαια επινόηση), εξίσου παντοκράτορες και παντοδύναμοι, φοβεροί και τρομεροί, είναι και οι Ανατολίτες θεοί· ιδίως από την στιγμή που έμειναν μόνοι, χωρίς καθόλου ντόπιους ανταγωνιστές, τους οποίους “περιποιήθηκαν καταλλήλως” οι κληρικοί των νέων μονοθεϊστικών θρησκειών.^(δ)

• ^(δ) Πώς είναι δυνατόν να θεωρείται η μετάβαση από τον πολυθεϊσμό στον μονοθεϊσμό πρόοδος, όταν στην πραγματικότητα είναι οπισθοδρόμηση; Ο εξιουδαϊσμός τού ελληνιστικού και του ρωμαϊκού κόσμου (σε Ανατολή και Δύση, αντίστοιχα), μέσω του εκχριστιανισμού, υπήρξε η προϋπόθεση – sine qua non – των σκοτεινών χρόνων, του σκοταδισμού τού Μεσαίωνα.

“Αναγκαίο κακό” οι Ανατολίτες σατράπες. Εξίσου φοβεροί
και τρομεροί οι Ανατολίτες θεοί. Ουδεμία σύγκριση με τους
Ολύμπιους που έχουν πάμπολλες αδυναμίες: είναι ανθρώπινοι.

Η Λήδα και ο κύκνος (Δίας), του Correggio (1531–32), με παιδιά-μουσικούς στ’ αριστερά

Ουδεμία σύγκριση με τους Ολύμπιους, που έχουν πάμπολλες αδυναμίες, είναι δηλαδή ανθρώπινοι, κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση των θνητών που τους δημιούργησαν, των Ελλήνων, του τρόπου ζωής και της κοινωνίας τους – ή, μάλλον: των κοινωνιών τους, αφού η Ελλάδα, η τοπογραφία της, γεννά την αποκέντρωση. Η χώρα είναι όντως πανέμορφη· επίγειος παράδεισος, πάντως, δεν είναι. Το βιοτικό επίπεδο μπορεί να βελτιωθεί με τις κατακτήσεις, αλλά και με την επέκταση, τον αποικισμό. Και στις δυο περιπτώσεις έχουμε ακόμη μεγαλύτερη αποκέντρωση.

Η ζωή, λοιπόν, δεν είναι κάποια “δοκιμασία για μια ευτυχή μετά θάνατον ζωή” – πεποίθηση που θα πρέπει, αναγκαστικά, να διακατέχει τον απλό λαό τού “ασιατικού τρόπου παραγωγής”. Οι Έλληνες εμπνέονται και διαμορφώνονται από την ελληνική Φύση. Φιλοσοφούν και ασχολούνται με τα κοινά υπό την ευεργετική της επίδραση. Αυτή τούς υπαγορεύει τις μορφές τής κρατικής και πολιτικής τους οργάνωσης – ασχέτως αν και οι δυο υποθάλπουν διχόνοιες… Πρότυπό τους είναι η πόλις-κράτος, ιδεώδες η δημοκρατία, ύψιστο αγαθό η ελευθερία – όλα αυτά σε κοινωνία δουλοκτητική και ανδροκρατική: φαντάζει αντιφατικό… Επιπλέον, η δημοκρατία τους είναι άμεση, καθαρή, συμμετοχική. Στην τωρινή δήθεν “δημοκρατία”, τη δήθεν “αντιπροσωπευτική”, η εξουσία δεν ασκείται πλέον από τον λαό, αλλ’ από τους δήθεν “αντιπροσώπους” του, σε αντίθεση με τον ορισμό τής αυθεντικής δημοκρατίας. Όλο και πιο πολλά οξύμωρα και παράδοξα… (Βλέπε την επόμενη εμβόλιμη Περιήγηση).

Χάρη σε αυτό το περιβάλλον, εν κατακλείδι, οι Έλληνες, όχι μόνο συνοψίζουν τον αρχαίο κόσμο, αλλά και τον εξανθρωπίζουν. Διδάσκουν το μέτρο, την αναλογία, την αρμονία. Καθιστούν την γνώση και την καλλιέργεια δικαίωμα του κάθε ελεύθερου πολίτη, και όχι προνόμιο κάποιας κλειστής κάστας. Και αφήνουν την πολύτιμη, ανεκτίμητη κληρονομιά τους συστηματοποιημένη και καταγεγραμμένη για τις μέλλουσες γενιές. Όμως, σαν τους θεούς τους, έχουν πάμπολλες αδυναμίες (λόγω αυτού του περιβάλλοντος, που γέννησε και τις αρετές τους), και είναι ατομιστές. Πρόκειται, όπως λένε, για τα τρομερά παιδιά τής αρχαιότητας – les enfants terribles de l’ antiquité. Μάλλον, θα έλεγα, της ιστορίας τού ανθρώπου…

• >> Περιήγηση 2η*. Περί ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
• >> Περιήγηση 3η. ΙΒΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ
• << Περιήγηση 1η. Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ

Ο ναός τού Ποσειδώνα