Περιήγηση 9α. “ΜΗ ΚΑΚΟΥΡΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗΝ!”

Περιήγηση 9α. “ΜΗ ΚΑΚΟΥΡΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥΣΙΚΗΝ!”

/ENGLISH/ Voyage 9. “DO NOT MALTREAT OUR MUSIC!”

Περικλής

● “Χρυσούς Αιών” και “Παρακμή”
● Καινοτόμοι και Συντηρητικοί
● Γραφή και Σημειογραφία
● Μουσική Προφορά ● Ωδεία
● Λαογραφία ● Συλλογική
κι Επώνυμη Δημιουργία

του Μιχάλη Λουκοβίκα

 
O “XΡΥΣΟΥΣ ΑΙΩΝ” ΤΟΥ ΠΕΡΙΚΛΕΟΥΣ, η εποχή τής μέγιστης ακμής τού αρχαίου ελληνικού πολιτισμού, κατά παράδοξο τρόπο, συμπίπτει με τα χρόνια τής “παρακμής”, που φαίνεται να ενσκήπτει από τα μέσα τού 5ου αιώνα ΠΚΧ. Η φθίνουσα πορεία, εν είδει Κασσάνδρας, προαναγγέλλει με τον τρόπο της και τον επερχόμενο εμφύλιο Πελοποννησιακό πόλεμο. Η πιο δραματική αντίδραση για την “θεραπεία τού κακού” είναι… αντιδραματική: η δημοκρατική Πολιτεία τής Αθήνας αποφασίζει και διατάσσει το 440 ΠΚΧ να κλείσουν για τέσσερα χρόνια τα θέατρα, και να σταματήσει κάθε θεατρική και μουσική δραστηριότητα!

Τότε είναι που ο Φρῦνις ο Μυτιληναίος, εμφανιζόμενος στην Σπάρτη με τη “μοντέρνα” στην εποχή του εννεάχορδη κιθάρα, αντιμετώπισε τις έντονες αποδοκιμασίες των εφόρων, οι οποίοι, κραυγάζοντας “Μὴ κακούργει τὴν μουσικήν!”, του αφαίρεσαν βιαίως τις δυο “παραπανίσιες” χορδές, και τον υποχρέωσαν να παίξει με την κλασική – τότε – επτάχορδη κιθάρα.^(α)

• ^(α) Φανταστείτε σκηνή: Ἐκπρέπης ἔφορος Φρύνιδος τοῦ μουσικοῦ σκεπάρνῳ τὰς δύο τῶν ἐννέα χορδῶν ἐξέτεμεν, εἰπών, “μὴ κακούργει τὴν μουσικήν.” (Πλουτάρχου, Ἠθικά).
  Το “ήθος”, λοιπόν, απεκατεστάθη με σκεπάρνι!

“Μὴ κακούργει τὴν μουσικήν!” (Σπαρτιάτες έφοροι)

Ήταν, άραγε, εκδήλωση του ακραίου συντηρητισμού των εφόρων, ή μήπως ο Φρύνις – πρωτοπόρος τής σχολής των καινοτόμων, με ύφος τα μάλα μελισματικόν και μετατροπικόν – υπερέβαινε τα εσκαμμένα και κακοποιούσε όντως τη μουσική; Δεν θα το μάθουμε μάλλον ποτέ: πρώτα-πρώτα, δεν τον… ακούσαμε να παίζει. Αλλ’ ακόμη και να τον ακούγαμε, πάλι δεν θα ήμασταν σε θέση ν’ αποφανθούμε, κρίνοντας με τα δικά μας αυτιά – αν θέλετε, με τα δικά μας μέτρα και σταθμά, δηλαδή, με τα σημερινά μας κριτήρια περί μουσικής.

Δωδεκάχορδη λύρα:
το άκρον άωτον της “ύβρεως”…

Ο Φερεκράτης, ωστόσο, ένας κωμικός ποιητής και μουσικός τής ίδιας εποχής, τάχθηκε αναφανδόν υπέρ των εφόρων, αφού στην κωμωδία του, Χείρων, έβαλε τη Μουσική να παραπονείται στη Δικαιοσύνη για την κακοποίησή της από νεωτεριστές, όπως ο Τιμόθεος ο Μιλήσιος, ο Μελανιππίδης ο Μήλιος, αλλά και ο Φρύνις – τον οποίο, πάντως, συγχώρησε, γιατί όταν μεγάλωσε… έβαλε μυαλό! Αντίθετα, αμετανόητοι έμειναν ως το τέλος ο Τιμόθεος και ο Μελανιππίδης, με τα ακόμη… “χειρότερα” δωδεκάχορδά τους όργανα, στους οποίους ο Φερεκράτης σέρνει τα εξ αμάξης…

Οι κωμικοί, πάντως, με τον εγγενή, θα έλεγα, συντηρητισμό τους, δεν είναι και οι πιο αξιόπιστοι μάρτυρες, αν κρίνουμε από τον τρόπο που ο Αριστοφάνης “περιποιήθηκε” έναν άλλο μέγιστο καινοτόμο, τον Ευριπίδη. Ο τραγωδός πίστευε στο ταλέντο τού Τιμόθεου, ενώ και ο Αριστοτέλης εγκωμίασε το έργο των νεωτεριστών, όπως έκαναν και άλλοι φιλόσοφοι:

“Αν δεν υπήρχε ο Τιμόθεος”, έγραψε ο Σταγειρίτης στα Μεταφυσικά του, “δεν θα είχαμε τόσες πολλές μελωδικές συνθέσεις, και αν δεν υπήρχε ο [δάσκαλος, μα και δεινός αντίπαλός του] Φρύνις, δεν θα είχε υπάρξει και ο Τιμόθεος.”

“Το λακωνίζειν εστί φιλοσοφείν”, έλεγαν οι αρχαίοι. Όμως, οι Σπαρτιάτες έφοροι βάλθηκαν να τους… διαψεύσουν, διώχνοντας άρον-άρον τον Τιμόθεο από την πόλη τους διά βουλεύματος, το οποίο διέσωσε ο Ρωμαίος φιλόσοφος Βοήθιος:

“Επειδή ο Τιμόθεος ο Μιλήσιος ήρθε στην πόλη μας να ατιμάσει την αρχαία μας μουσική, περιφρονώντας την επτάχορδη λύρα, ενώ με την εισαγωγή μεγαλύτερης ποικιλίας ήχων, διέφθειρε τ’ αυτιά των νέων, και με την αύξηση των χορδών έδωσε στη μουσική χαρακτήρα θηλυπρεπή κι εξεζητημένο·

“Επειδή, αντί να διαφυλάξει στη μελωδία την απλότητα και τη σύνεση, τις οποίες είχε αυτή μέχρι τώρα, την εξαχρείωσε·

“Ο βασιλιάς και οι έφοροι δηλώνουμε ότι κατακρίνουμε τον Τιμόθεο, κι επιπλέον τον υποχρεώνουμε ν’ αφαιρέσει από τις εννιά χορδές τις περιττές, και ν’ αφήσει μόνον επτά. Και τον εξορίζουμε από την πόλη μας, προς παραδειγματισμό όλων εκείνων που στο μέλλον θα ήθελαν να εισαγάγουν στην Σπάρτη κάποια απρεπή συνήθεια”…

Μια 13χορδη βάρβιτος

● Ο Τιμόθεος φέρθηκε μάλλον ανόητα, πηγαίνοντας στους Λακεδαιμόνιους, παρά την υποδοχή που επεφύλαξαν στον Φρύνι. Ίσως, όμως, γλίτωσε το… σκεπάρνι!

Στην προηγούμενή μας Περιήγηση μιλήσαμε για τους τέσσερις βασικούς τρόπους (δώριο, φρύγιο, λύδιο, μιξολύδιο). Υπήρχαν και τρία γένη (διατονικό, χρωματικό, εναρμόνιο). Κάθε τρόπος και γένος, αλλά και κάθε ρυθμός, είχε το δικό του ήθος. Φαίνεται πως οι Σπαρτιάτες έφοροι, ή μέλη τής αθηναϊκής ελίτ, όπως ο Πλάτων, τάσσονταν υπέρ του δώριου τρόπου και του διατονικού γένους, απορρίπτοντας όλα τ’ άλλα. Αυτός ήταν ο λόγος τής… “εφοριακής” οργής, και όχι τα πολύχορδα όργανα, που έδιναν τη δυνατότητα στους ικανούς μουσικούς να επιδίδονται σε μετατροπίες τρόπων και γενών. Οι ίδιοι κύκλοι, όπως είδαμε, καταδίκαζαν τα πολύχορδα όργανα ως θηλυπρεπή. Δεν είναι τυχαίο που ανάλογη στάση τήρησαν και μεταγενέστεροι συντηρητικοί, σαν τους ρωμαιοκαθολικούς ιθύνοντες. Στον 11ο αιώνα απέρριψαν το χρωματικό κι εναρμόνιο γένος, αποδεχόμενοι μόνον το “πιο σκληρό και φυσικό” διατονικό, “καθώς το διατονικό είναι πολύ σταθερό και αρρενωπό, το χρωματικό πολύ μαλθακό και θηλυπρεπές, το εναρμόνιο κακόφωνο κι επιπλέον άχρηστο”…^(β)

• ^(β) Παρατίθεται στα Δοκίμια μουσικής διφθερογραφίας τού Adrien de La Fage (Παρίσι, 1864), από χειρόγραφο της μονής Santa Maria Novella των Δομινικανών στην Φλωρεντία: …“quia diatonum firmissimum et virilem, chromaticum mollissimum et feminilem, enharmoniumque dissonum insuper et inutilem.”

Ο Ορφέας σε παλιό ελληνικό γραμματόσημο

Ο “πουριτανισμός” των εφόρων δεν ήταν φαινόμενο μόνον των χρόνων τής “παρακμής”. Η νοοτροπία τού “επόπτη των πάντων” τούς διακατείχε και παλαιότερα, φέρνοντάς τους σε ρήξη, μεταξύ άλλων, και μ’ έναν άλλο Λέσβιο κιθαρωδό, τον περίφημο Τέρπανδρο, κληρονόμο κατά παράδοση της λύρας τού Ορφέα,^(γ) που έζησε από τα τέλη τού 8ου ως τα μέσα περίπου του 7ου αιώνα ΠΚΧ, ήτοι στους “δημιουργικούς” χρόνους. Πέρασε, μάλιστα, τα πιο πολλά χρόνια τής ζωής του στην Σπάρτη, όπου τον κάλεσαν σε περίοδο πολιτικής κρίσης για να… κατευνάσει τα πνεύματα! Πράγματι, με τις ειδικές για την περίσταση συνθέσεις του, επανέφερε την ειρήνη και την ηρεμία στην πόλη! Όμως οι έφοροι, αντί για “ευχαριστώ”, τον κάλεσαν σε… απολογία, γιατί έπαιζε, λέει, με επτάχορδη κιθάρα, και όχι με την “πατροπαράδοτη” – εκείνη την εποχή – τετράχορδη! Δεν μπορούσαν καν να διανοηθούν, πως αυτές οι ειδικές για την αποκατάσταση της ειρήνης συνθέσεις του ήταν αδύνατο να παιχτούν σε τετράχορδο όργανο…

• ^(γ) Κατά τον μύθο, όταν οι Θρακιώτισσες Μαινάδες σκότωσαν τον Ορφέα – είτε γιατί δεν τίμησε τον Διόνυσο, ή επειδή περιφρόνησε τον… έρωτά τους – τον κομμάτιασαν και τον πέταξαν στην θάλασσα μαζί με τη λύρα του. Τα κύματα έφεραν το κεφάλι και τ’ όργανό του στη Λέσβο, όπου τα βρήκαν κάποιοι ψαράδες και τα παρέδωσαν στον Τέρπανδρο. Αυτός κράτησε τη λύρα, και φρόντισε για την ταφή τού κορυφαίου ομοτέχνου του.

Οι έφοροι δεν μπορούσαν καν να διανοηθούν πως οι συνθέσεις τού Τέρπανδρου ήταν αδύνατο να παιχτούν σε τετράχορδο όργανο…

Ο Απόλλων μπροστά από την Ακαδημία Αθηνών

Ευτυχώς, παρενέβη, ως “ἀπὸ μηχανῆς θεός”, ο Απόλλων, που η λύρα του – κατά… “θεϊκή σύμπτωση” – ήταν επίσης επτάχορδη! Το βεβαίωνε μια φήμη που κυκλοφόρησε τεχνηέντως εκείνες τις μέρες. Και με τη βούλα τού Μαντείου των Δελφών, “Λακεδαιμόνιοι τὸν Λέσβιον ᾠδὸν ἐτίμησαν”, όπως μας λέει ο Ηρακλείδης Ποντικός (από την Ηράκλεια του Πόντου, 4ος αιώνας ΠΚΧ), προσθέτοντας: “τούτου γὰρ ἀκούειν ὁ θεὸς χρησμῳδούμενοις ἐκέλευεν”. Οι Σπαρτιάτες, συνηθισμένοι να… υπερθεματίζουν (πόσο μάλλον που ήταν θεϊκή εντολή να υπακούνε στον Τέρπανδρο), έβαζαν στο εξής τους πάντες “μετὰ Λέσβιον ἀοιδόν”, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη.

Η επικράτηση της τέχνης αυτού του απαράμιλλου στην εποχή του κιθαρωδού, σε βάρος τού σχολαστικισμού των εφόρων, ωφέλησε ποικιλοτρόπως την Σπάρτη, που κέρδισε έτσι όχι μόνον έναν ειρηνοποιό στις περιόδους των πολιτικών αναταραχών, αλλά και τον θεμελιωτή τής μουσικής της ζωής – ο οποίος, όπως λένε ορισμένοι, ήταν ο πρώτος που επινόησε ένα είδος μουσικής γραφής για τη σωστή απόδοση των ομηρικών επών.

Δυστυχώς, το αντίθετο συνέβη, χιλιετίες αργότερα, με την περιβόητη έκθεση περί λογοτεχνίας, μουσικής και φιλοσοφίας, του επιγόνου των Λακεδαιμονίων εφόρων, του Ζντάνοφ, που ο Στάλιν τον θεωρούσε ειδικό και στα θέματα της μουσικής, καθώς… “έπαιζε και ολίγον πιάνο”! Ο “πατέρας” τού “σοσιαλιστικού ρεαλισμού”, που το 1934 κρατικοποίησε και τον… πολιτισμό για να τον κάνει υποχείριο της πολιτικής, με την έκθεσή του της 24ης Ιουνίου 1947, αξίωσε από τους περίφημους συνθέτες Σοστακόβιτς, Προκόφιεφ, Χατσατουριάν και Σεμπάλιν, να μεταμεληθούν δημοσία, αποκηρύσσοντας εαυτούς! Τι κρίμα που τότε δεν υπήρχε πια Πυθία…

Ήταν το ναδίρ μιας πολιτιστικής πολιτικής, που απέβλεπε στη δημιουργία… αχυρανθρώπων των γραμμάτων και των τεχνών – μιας πολιτικής που υπονόμευσε τα ύψιστα συμφέροντα όχι μόνον του πολιτισμού, μα και της επανάστασης. Και δεν περιορίστηκε στο εσωτερικό τής Σοβιετικής Ένωσης: επιβλήθηκε και σε όλα τα “αδελφά” κόμματα. Η έκθεση Ζντάνοφ απασχόλησε τους Έλληνες κομματικούς διανοούμενους ως και στα ξερονήσια τής εξορίας: έγινε ομόφωνα δεκτή! Μοναδική “παραφωνία”: ο Άρης Αλεξάνδρου…

Από τις ιστορικές παραδοξότητες, λοιπόν, καταλήξαμε στους ιστορικούς παραλληλισμούς, που συχνά αποβαίνουν σε βάρος τής ιστορικής αλήθειας. Αυθόρμητα τασσόμαστε αλληλέγγυοι των μουσικών, και αντιμετωπίζουμε με απέχθεια τους… “ζντανοφικούς” εφόρους. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν μπορούμε να εκφράσουμε άποψη με απόλυτη βεβαιότητα – ειδικά για τους χρόνους τής “παρακμής” – σχετικά με το ποια πλευρά είχε τελικά δίκιο: οι Φρύνις και Τιμόθεος, ή οι έφοροι; Χώρια, δηλαδή, που το παραπάνω σύνθημα των “κακών” ταιριάζει απόλυτα στην κατάσταση που επικρατεί σήμερα στα μουσικά μας πράγματα, και θα πρέπει, νομίζω, να το βροντοφωνάζουμε όλοι μαζί, εν χορώ και ρυθμικά: ΜΗ ΚΑ–ΚΟΥΡ–ΓΕΙ ΤΗΝ ΜΟΥ–ΣΙ–ΚΗΝ!

Τυφλός Αιγύπτιος αρπιστής

TΟ ΜΟΝΟ ΣΙΓΟΥΡΟ, μάλλον, είναι πως τα παραπάνω ιστορικά επεισόδια αναφέρονται σε επαγγελματίες μουσικούς, κληρονόμους μιας μακράς παράδοσης, που ξεκινά από πολύ παλιά – από την προϊστορία. Από την στιγμή που οι άνθρωποι αρχίζουν να παράγουν περισσότερα απ’ όσα τούς είναι απολύτως αναγκαία, με συνέπεια να προκύψει πλεόνασμα παραγωγής, το οποίο σταδιακά κάποιοι το ιδιοποιούνται, και διαμορφώνονται έτσι ως ξεχωριστή τάξη, από εκείνη την στιγμή εμφανίζονται και οι μουσικοί ως ξεχωριστό επάγγελμα.

Οι μουσικοί περιωπής στην Ανατολή συνδέονται στενά με την Αυλή και το ιερατείο – αν δεν είναι οι ίδιοι αυλικοί, ή ιερείς. Η κατάσταση διαφοροποιείται αργότερα στην αρχαία Ελλάδα, λόγω κλιματικών συνθηκών, που είναι ήπιες και δεν καθιστούν απαραίτητη την ισχυρή κεντρική εξουσία. Οι εν λόγω συνθήκες καλλιεργούν ανάλογη νοοτροπία στους Έλληνες, και μια χαλαρή σχέση με τους θεούς. Με αυτές συνδέεται και η ανάπτυξη των δημοκρατικών ιδεών, όπως προσπάθησα ήδη να εξηγήσω (βλέπε Περιηγήσεις 2 και 2*).

Οι Έλληνες έχουν ανοιχτό κι ερευνητικό μυαλό, γιατί ακριβώς είναι ανοιχτοί στον έξω κόσμο, ως απόρροια των ίδιων συνθηκών. Μια ματιά σ’ έναν χάρτη τής Ελλάδας αρκεί για να καταλάβει κανείς το γιατί. Έτσι, οι εξ ανατολών επιρροές είναι καταλυτικές. Όμως, οι αρχαίοι δεν αρέσκονται στη μασημένη τροφή, σε αντίθεση με μας. Προσθαφαιρούν συστατικά, προσαρμόζοντας την κάθε συνταγή στα γούστα τους. Έχοντας δανειστεί ήδη κατά τον 17ο αιώνα από τους Κρήτες την γραφή τους, κάνοντας τις απαραίτητες τροποποιήσεις για τις ανάγκες τής γλώσσας τους (μινωική και μυκηναϊκή Γραμμική Α και Β), παραλαμβάνουν κατά τον 9ο αιώνα, μάλλον από τους Φοίνικες, τα σύμβολα με τα οποία διαμορφώνουν το αλφάβητό τους (πραγματικό αλφάβητο, με γράμματα για σύμφωνα και φωνήεντα, και όχι συμφωνογραφικό, όπως τα σημιτικά). Και χρησιμοποιώντας τα ίδια σύμβολα (τι πιο λογικό;), φτάνουν στο σημείο, ήδη από τον 7ο-6ο αιώνα ΠΚΧ, να επινοήσουν ως και μουσική γραφή (σημειογραφία ή παρασημαντική).

Η παλαιότερη σωζόμενη πλήρης μουσική σύνθεση στον κόσμο είναι ο Επιτάφιος του Σείκιλου (1ος αιώνας ΠΚΧ, ή ΚΧ), που βρέθηκε σ’ επιτύμβια στήλη: το κυρίως άσμα (όχι ο πρόλογος και ο επίλογος) φέρει μουσικά σύμβολα που υποδηλώνουν τη μελωδία.

“Οι Έλληνες”, έλεγε ο Iégor Reznikoff το 1986 στο 2ο μουσικολογικό συνέδριο των Δελφών, “είχαν μουσική γραφή πριν από τον 6ο αιώνα π.Χ. τουλάχιστον. Ήταν πολύ καλοί στην καταγραφή και γι’ αυτό γνωρίζουμε τόσα πολλά για την αρχαία ελληνική παράδοση κι επιστρέφουμε σε αυτήν, αφού πολλές άλλες παραδόσεις δεν είχαν καθόλου μουσική γραφή, κι έτσι γι’ αυτές δεν γνωρίζουμε τίποτε.”

“Πολλές αρχαίες σημειογραφίες είχαν επινοηθεί από τους ιερείς για τους ιερείς και τους ψάλτες, και μερικές μάλιστα τις κρατούσαν μυστικές”, παρατηρεί από την πλευρά του ο Curt Sachs.

Η μουσική, με την καταλυτική της επίδραση στον άνθρωπο, αποτελεί θανάσιμο αντίπαλο οποιασδήποτε θρησκείας, αλλά και πανίσχυρο όπλο στα χέρια τού ιερατείου, που φροντίζει να κρατά την γνώση περί την τέχνη αυτή ως επτασφράγιστο μυστικό.

Μια κοινωνία που διαθέτει γραφή δεν σημαίνει πως έχει και μουσική γραφή, σημειογραφία. Και αν τυχόν έχει, ίσως να είναι… άκρως απόρρητη! Η μουσική, με την καταλυτική της επίδραση πάνω στον άνθρωπο, και τις μαγικές της ιδιότητες, αποτελεί θανάσιμο αντίπαλο οποιασδήποτε θρησκείας, αλλά και πανίσχυρο όπλο στα χέρια τού ιερατείου, που φροντίζει να κρατά την γνώση περί την τέχνη αυτή ως επτασφράγιστο μυστικό, στον κλειστό κύκλο των μυημένων.

Διδασκαλία λύρας

Ώστε οι Έλληνες, ναι μεν, δεν είναι οι πρώτοι διδάξαντες στον τομέα τής μουσικής σημειογραφίας, όμως, πρώτοι αυτοί την χρησιμοποιούν όχι για θρησκευτικούς-εξουσιαστικούς σκοπούς, αλλά για εκπαιδευτικούς, δεδομένου πως η μουσική βρίσκεται στο επίκεντρο της παρεχόμενης παιδείας στα παιδιά από τα έξι τους χρόνια. Εδώ κυρίως εντοπίζονται οι διαφορές στον πολιτισμό Ελλήνων και “βαρβάρων” – αυτών, δηλαδή, που οι Έλληνες δεν κατανοούν την γλώσσα. Η ελληνική κοινωνία δεν είναι θεοκρατική (δεν υπάρχει λόγος να είναι), γι’ αυτό και η γνώση αποτελεί κοινό αγαθό, μα και δικαίωμα. Η μύηση στα μυστήρια εντάσσεται στη λατρευτική διαδικασία, όμως ο ρόλος τής θρησκείας είναι εντελώς διαφορετικός.

Οι Έλληνες χρησιμοποιούν το αρχαϊκό αλφάβητο για την οργανοκρουσία, και το ιωνικό για το τραγούδι.^(δ) Αυτό ίσως να δείχνει την παλαιότητα της οργανικής σημειογραφίας έναντι της φωνητικής. Η ανάγκη τής δεύτερης, προφανώς, προκύπτει λόγω της περαιτέρω καλλιέργειας της μουσικής, με αποτέλεσμα να ποικίλλουν οι μελωδικές γραμμές φωνών και οργάνων.

• ^(δ) Την ιδέα αυτή υιοθετούν κατόπιν τόσο οι Βυζαντινοί, όσο και οι Δυτικοευρωπαίοι (πλην της ιταλικής σχολής), για τον προσδιορισμό των μουσικών φθόγγων με τα πρώτα γράμματα του αλφαβήτου: πΑ, Βου, Γα, Δι, κΕ, Ζω, νΗ, και Α, Β, C, D, E, F, G, αντί για Do, Re, Mi, Fa, Sol, La, Si των Ιταλών – ορολογία που δανείστηκαν και οι Νεοέλληνες, λες και δεν υπήρξε ποτέ ντόπια μουσική θεωρία…

Οι δυο Δελφικοί ύμνοι στον Απόλλωνα (138-128 ΠΚΧ), συνθέσεις τού Λιμένιου ο 2ος, και πιθανόν του Αθήναιου Αθηναίου ο 1ος, είναι τ’ αρχαιότερα εκτεταμένα σωζόμενα αποσπάσματα μουσικής. Πρώτος ύμνος (πάνω): φωνητική σημειογραφία, κρητικός πους (πεντάσημος), και φρύγιος ή υπερφρύγιος τρόπος με παραλλαγές.

Είμαστε λοιπόν σε θέση να παίζουμε και τώρα τα “λείψανα” αρχαίας ελληνικής μουσικής που έχουν διασωθεί – φυσικά, κατά προσέγγιση. Έτσι ακριβώς – στηριζόμενοι σε διάφορες ενδείξεις – προσεγγίζουμε και τον τρόπο προφοράς, εκφοράς τού λόγου, των αρχαίων Ελλήνων, που ήταν μουσικός, και όχι δυναμικός όπως τώρα. Η διαφορά είναι τεράστια.^(ε) Άρα, συνεπάγεται πως οι αποκλίσεις στη μουσική – την αρχαία και τη σύγχρονη – θα πρέπει να είναι ακόμη μεγαλύτερες.

• ^(ε) Σε αντίθεση με τα νέα ελληνικά, τ’ αρχαία είχαν μουσικό τονισμό, που πάει να πει πως η τονιζόμενη συλλαβή προφερόταν όχι πιο δυνατά, αλλά σε υψηλότερο τονικό ύψος από τις υπόλοιπες. Ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς λέει πως το διάστημα αυτό δεν ήταν ένας-δυο τόνοι, όπως θα νομίζαμε, αλλά περίπου ανάλογο μ’ εκείνο μιας πέμπτης στη μουσική (λ.χ. Re–La)! Να μην ξεχνάμε, επίσης, πως οι τόνοι, ὀξεῖα, περισπωμένη και βαρεῖα υποδηλώνουν διαφορετική προφορά στ’ αρχαία ελληνικά. (Βλέπε επίσης την Περιήγηση 10η).

Η ΕΠΙΜΑΧΗ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ, με τη διαδοχή τής κλασικής αρχαιότητας από την ελληνιστική, την ρωμαϊκή και τη βυζαντινή εποχή – με τις αναγκαίες σε κάθε στάδιο αναπροσαρμογές, λόγω της μεταβολής των συνθηκών – φαίνεται να διακόπτεται με την έλευση των Οθωμανών. Έχουμε, λοιπόν, την τάση να εντοπίζουμε στην περίοδο αυτή την εμφάνιση των όποιων διαφορών. Εκείνες, πάντως, είχαν προηγηθεί κατά πολύ, όπως ξέρουμε από τις ραγδαίες γλωσσικές αλλαγές, ήδη κατά την ελληνιστική εποχή. Χώρια που, στη μουσική, οι τεράστιες διαφοροποιήσεις έρχονται πολύ αργότερα, όχι όμως λόγω του τουρκικού ζυγού, αλλά – τι ειρωνεία! – μόλις αποτινάζεται ο ζυγός αυτός, και ιδρύεται το νεοελληνικό κρατίδιο πάνω σε ξένα δεκανίκια.

Ένας κανόνας που τότε υπονομεύεται εκ των άνω, είναι της αντιστοιχίας ανάμεσα στη λαϊκή και τη λόγια μουσική. Το γεγονός ότι η Κωνσταντινούπολη, η Θεσσαλονίκη, και η Σμύρνη – ήτοι, τα μεγάλα κέντρα τής βυζαντινής και οθωμανικής εποχής – βρίσκονται εκτός των ορίων τού νεοσύστατου κράτους, διευκολύνει το έργο των λογίων μουσικών (μ’ ευρωπαϊκή παιδεία όλοι τους) να επιβάλουν τη μουσική που μπορούν να παίζουν και να συνθέτουν, άσχετα αν δεν έχει καμιά σχέση με την ντόπια παράδοση.

Κι επειδή η εν λόγω παράδοση είναι κοινή με αυτήν του πρώην κατακτητή, ο νέος ραγιαδισμός, που εμφανίζεται έκτοτε, οδηγεί μέχρι και σε προσπάθειες εξευρωπαϊσμού, με την εναρμόνιση της ελληνικής μουσικής (βάσει της δυτικής αντίληψης περί αρμονίας· βλέπε Περιήγηση 8η), τόσο της δημοτικής, όσο επίσης και της εκκλησιαστικής βυζαντινής – της μοναδικής λόγιας μουσικής που είχε απομείνει στους Έλληνες, καθόσον η κοσμική βυζαντινή εκχωρήθηκε στους Τούρκους, χωρίς, όμως, η Ελλάδα να διεκδικήσει μερίδιο από αυτήν την εξ αδιαιρέτου πολιτιστική κληρονομιά αιώνων…

Δεν αντιλήφθηκαν, άραγε, οι ιθύνοντες πως υπήρχε κίνδυνος να καταντήσει το έθνος tabula rasa; Δεν σκέφτηκαν ότι στους αιώνες που πετούσαν στον κάλαθο των αχρήστων ήταν και ο… χρυσούς αιών τού Περικλέους; Κανένα πρόβλημα! Με το φως των προβολέων έλουσαν μόνον τους Παρθενώνες (το απονεκρωμένο νόημα του χρυσού αιώνα), έστησαν τους “νέους Παρθενώνες” στα ξερονήσια τής εξορίας,^(ς) και τέλος, βάλθηκαν να στραγγαλίσουν ό,τι ελάχιστο απέμεινε από το έργο τού Περικλή, με τον ασφυκτικό εναγκαλισμό τού μπετόν. Το αρχιτεκτονικό χάος που δημιούργησαν μπορεί να γκρέμισε την αρχιτεκτονική από το βάθρο των καλών τεχνών, όμως… το τερπνόν μετά του ωφελίμου – και αυτόν τον συνδυασμό τον προσφέρουν μόνον οι κακοτεχνίες: με αυτές χοντραίνει το πορτοφόλι!

• ^(ς) “Νέος Παρθενών”: χαρακτηρισμός τού κολαστηρίου βασανιστηρίων τής Μακρονήσου από τον εμφυλιοπολεμικό υπουργό και μετέπειτα πρωθυπουργό, Παναγιώτη Κανελλόπουλο.

Από τα ωραιότερα αρχαία Ωδεία: Ηρώδου τού Αττικού (Ηρώδειο)

Ο εξευρωπαϊσμός τής μουσικής συνεχίστηκε ακάθεκτος και αδιαλείπτως, με την παρεχόμενη παιδεία στα ωδεία,^(ζ) άλλως “κονσερβατόρια”, ή “φροντιστήρια ξένων μουσικών γλωσσών”, να είναι ευρωπαϊκών προδιαγραφών. Η απουσία “εθνικής” μουσικής παιδείας στον τόπο που τη γέννησε (ενώ “τριτοκοσμικές” χώρες τής Ανατολής υπερηφανεύονται για τ’ ανώτατα μουσικά ιδρύματά τους), ίσως να ήταν αδιανόητη σε οποιαδήποτε άλλη χώρα, εκτός από τη σύγχρονη Ελλάδα. Μπορεί όλα να εξηγούνται από την προχειρότητα, ή και την ανυπαρξία πολιτικής περί πολιτισμού – χωρίς ν’ αποκλείεται η εκδοχή τής συνειδητής επιλογής. Στο κάτω-κάτω, η ανυπαρξία πολιτικής δεν είναι και αυτή μια… πολιτική;

• ^(ζ) Το αρχαίον ελληνικόν ᾨδεῖον δεν προοριζόταν για τη διδασκαλία τής μουσικής, αλλά για μουσικές παραστάσεις, ωδικές ασκήσεις, μουσικοποιητικούς αγώνες και τα τοιαύτα. Τα ωδεία έμοιαζαν με τ’ αρχαιοελληνικά θέατρα, όμως ήταν σαφώς μικρότερα κι επίσης στεγασμένα για καλύτερη ακουστική. Ο όρος κονσερβατόρια για τα σύγχρονα ωδεία είναι τα μάλα άμουσος, καθώς βέβαια μας παραπέμπει στον συντηρητισμό, την κηδεμονία, τα θερμοκήπια και τις… κονσέρβες!

Το θέμα δεν είναι καθόλου απλό. Όποιο παιδί έχει κλίση στη μουσική, ασχέτως ερεθισμάτων, πηγαίνοντας στο ωδείο, δεν έχει δυνατότητα επιλογής: θα διδαχθεί αναγκαστικά μια ξένη μουσική γλώσσα: τη λόγια βορειοευρωπαϊκή. Έχουμε να κάνουμε με μιαν ακόμη περίπτωση πλύσης εγκεφάλου – όχι μόνον του εν λόγω παιδιού, αλλά και των μετέπειτα ακροατών του, αφού δεν είναι δυνατόν να “εκπαιδεύσεις” τον κόσμο ν’ ακούει δυτική μουσική, αν δεν “παράγεις” μουσικούς ειδικά εκπαιδευμένους για τον ρόλο αυτό, κι αν δεν εμποδίζεις τις διαδικασίες γέννησης νέων παραδοσιακών οργανοπαικτών, εξωθώντας τους υπάρχοντες στο περιθώριο. Ήταν ένα ακόμη σχέδιο των κυρίαρχων κύκλων, ώστε να ξεριζώσουν την ντόπια παραδοσιακή μουσική, κι έτσι να προκαλέσουν μετάλλαξη της συλλογικής συνείδησης του λαού.

Οι κυρίαρχοι κύκλοι επιχείρησαν να ξεριζώσουν την ντόπια παράδοση
ώστε να μεταλλάξουν τη συλλογική συνείδηση του λαού.
Όσοι αντιστάθηκαν ήταν συντηρητικοί, όχι προοδευτικοί…

Αν σκεφτούμε όλες αυτές τις απόπειρες, τις συνεχείς επιθέσεις ενάντια σε κάθε είδος ντόπιας μουσικής, αφότου ιδρύθηκε το νεοελληνικό κρατίδιο, είναι θαύμα που η παράδοση αυτή επιβίωσε! Και αν υπήρξε εφτάψυχη, αυτό βέβαια οφείλεται στις βαθιές της ρίζες – αλλά και σε μια ιδιαιτερότητα: Κάποιοι αντιστάθηκαν σε αυτές τις επιθέσεις· ήταν κυρίως οι συντηρητικοί αντίπαλοι του κοσμοπολιτισμού (λ.χ. ο Σίμων Καράς, επιχορηγούμενος, έστω, από το Ίδρυμα Ford), και όχι οι προοδευτικοί, όπως θα ήταν πρέπον και φυσιολογικό. Το ότι στην Ελλάδα ήταν οι συντηρητικοί που έκαναν τα πιο πολλά για τη διαφύλαξη τής μουσικής παράδοσης, δημιουργεί ακόμη μεγαλύτερη σύγχυση, συσκοτίζοντας τα ουσιαστικά προβλήματα.

Κάλαντα, του Νικηφόρου Λύτρα (1872)

Οι συντηρητικοί, βέβαια, νοιάζονται για τη συντήρηση της μουσικής στη μορφή που μας παραδόθηκε. Ενδιαφέρονται, κυρίως, για τη συντήρηση του τύπου, των cliché, των τυπικών χαρακτηριστικών τής παράδοσης, βλέποντάς την απομονωμένη από την υπόλοιπη μεσογειακή, όπου υπάγεται. Είναι η χαρακτηριστική στάση των λαογράφων, εφόσον παραβλέπουν την ουσία. Συγκεντρώνουν, λοιπόν, την προσοχή τους στη συλλογή τραγουδιών και σκοπών, όπως δουλεύτηκαν από αμέτρητες γενιές οργανοπαικτών ώσπου να τελειοποιηθούν, αδιαφορώντας για τις προσωπικές δημιουργικές παρεμβάσεις των σημερινών λαϊκών καλλιτεχνών, αγνοώντας πως τέτοιες καινοτομίες – όσες εγκρίθηκαν από το λαϊκό αισθητήριο – ήταν που διαμόρφωσαν και τελειοποίησαν το δημοτικό τραγούδι, και απορρίπτοντας κάθε περαιτέρω ανάλογη προσπάθεια ως απόπειρα νοθείας, με το επιχείρημα ότι τώρα, στην εποχή τού ατομικισμού, έχει παρέλθει ανεπιστρεπτί η εποχή τής συλλογικής επεξεργασίας τής μουσικής.

Η άποψη αυτή μπορεί να ευσταθεί. Αδιαφορεί, όμως, για το γεγονός ότι τα τραγούδια, που τόσο θαυμάζουμε, τα δημιούργησαν και τελειοποίησαν όχι γενικά οι λαοί, αλλά οι μουσικοί τους, ως εκφραστές τής κοινωνίας ή κάποιων στρωμάτων της. Οι συνθέτες-στιχουργοί, δηλαδή, ήταν κάποια ταλαντούχα άτομα, όχι η κοινωνία εν γένει. Επιπλέον, δεν έχουμε κανένα δικαίωμα να ρίχνουμε στο πυρ το εξώτερον τα εισρέοντα νέα στοιχεία στη μουσική μας, καταδικάζοντάς την σε ακινησία – που ισοδυναμεί με θάνατο: τὰ πάντα ῥεῖ, που έλεγε και ο Ηράκλειτος – άρα, όσα δεν ῥεῖ, πεθαίνουν. Εννοείται πως δεν υπερθεματίζω υπέρ τής άκριτης αποδοχής όλων των νέων στοιχείων. Απλώς επισημαίνω τις συνέπειες της στείρας άρνησης: αποκόβοντας το νήμα τής συνέχειας, προσφέρουμε τις χειρότερες υπηρεσίες στην παράδοση. Έχουν την αφελή εντύπωση οι λαογράφοι μας πως, πίσω από το τείχος που ορθώνουν και ταμπουρώνονται, θα είναι τάχα ασφαλείς; Στην εποχή των διαδικτύων, συμπεριφέρονται δίκην στρουθοκαμήλου!

Τρίο με δίαυλο (διπλό αυλό), κύμβαλα (ζίλια) και τύμπανον (νταϊρέ): ψηφιδωτό στην Πομπηία.

Τα λαϊκά τραγούδια τα δημιούργησαν και τελειοποίησαν όχι οι λαοί, ή η κοινωνία εν γένει, αλλά κάποιοι ταλαντούχοι μουσικοί, ως εκφραστές τής κοινωνίας ή κάποιων στρωμάτων της… Μόνον η βαθιά γνώση τής παράδοσης θα επιτρέψει τώρα την περαιτέρω ανάπτυξή της.

Δεν υπάρχει αντίρρηση, πως ύστερα από την εφεύρεση του φωνογράφου, και ιδιαίτερα, από την στιγμή που οι δισκογραφικές εταιρίες ανέλαβαν και το πλασάρισμα του προϊόντος τους, ο ρόλος τού λαού συρρικνώθηκε σε αυτόν του παθητικού δέκτη-ακροατή. Πάει, λοιπόν, το περίφημο λαϊκό αισθητήριο! Έτσι, στην εποχή τής επώνυμης δημιουργίας, μόνον η βαθιά γνώση τής παράδοσης θα επιτρέψει την περαιτέρω ανάπτυξή της στις νέες συνθήκες – που είναι και το ζητούμενο – αντί να χρησιμεύει ως couleur locale. Η ανάπτυξη αυτή, οπωσδήποτε, δεν μπορεί να έρθει με αναβιώσεις τύπου “νεοδημοτικού” ή “νεορεμπέτικου”, που καθιστούν ανυπόληπτη όλη την παραφιλολογία περί “ριζών”, λόγω, ακριβώς, της προσκόλλησης των πρωταγωνιστών τους στο παρελθόν – αν όχι στο χρήμα…

• >> Περιήγηση 9β. ΑΥΤΟΔΙΔΑΚΤΟΙ Ή “ΩΔΕΙΑΚΟΙ”;
• << Περιήγηση 8η. “ΘΡΑΚΙΑ ΚΑΙ ΑΣΙΑΤΙΣ Η ΜΟΥΣΙΚΗ”

Advertisements

Περιήγηση 3. ΙΒΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

Περιήγηση 3. ΙΒΗΡΟΥ ΟΔΥΣΣΕΙΑ

/ENGLISH/ Voyage 3. IBERIA’S ODYSSEY

● Έλληνες στην Πορτογαλία ● Fado και Μοίρα ●
Οδυσσέας και Καλυψώ στη Λισαβόνα· ο Γιος τους
στο Santarém ● Κρητοϊβηρικοί Δεσμοί: Λατρεία
τού Ταύρου (Ταυροκαθάψια, Ταυρομαχίες)

Η λεζάντα έλεγε: “Mosaic of a Phoenician trading ship”(!) Σχεδόν κάθε λέξη και ψέμα: το πλοίο ούτε φοινικικό είναι, ούτε εμπορικό·
κι από κάτω με ΚΕΦΑΛΑΙΑ γράμματα: ΟΔΥΣΣΕΙΑ… (Βλέπετε τι
μπορεί να σας συμβεί αν δεν διαβάζετε ελληνικά!)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΣΕ ΜΑΚΡΙΝΟΥΣ ΚΑΙΡΟΥΣ, πριν ακόμη από τον 6ο αιώνα π.Χ., οι Έλληνες αποίκισαν το μέρος που αποτελεί τώρα πορτογαλικό έδαφος, εκμεταλλευόμενοι ορυχεία, ιδρύοντας και περιτειχίζοντας πόλεις, ιδίως κατά μήκος των ακτών και στις λεκάνες των μεγαλύτερων ποταμών”.

Το fado ανακηρύχθηκε άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Το ρεμπέτικο επίσης, μετά
από χρόνια: κάλλιο αργά παρά ποτέ!

Με μια τέτοια ιστορική αναδρομή, αρχίζει ο Augusto Mascarenhas Barretο το δίγλωσσο (πορτογαλικά και αγγλικά) βιβλίο του για το Fado / Origens líricas e motivação poética (Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση). Είναι η αφετηρία τού πρώτου κεφαλαίου (Ταυτότητα και πηγές), μετά από τα προκαταρκτικά περί fado: το αστικό λαϊκό τραγούδι τής Πορτογαλίας γεννήθηκε σε δυο από τις αρχαιότερες πόλεις της, τη Λισαβόνα και την Coimbra (με το δικό της διακριτό είδος η κάθε μια), έχει προβηγκιανή προέλευση με αραβικές μελωδικές και ποιητικές επιρροές, είναι και τρόπος ζωής (όπως το ρεμπέτικο, το flamenco, το blues, το tango, και όποια άλλη αυθεντική λαϊκή έκφραση, όσο “ταπεινή” ή “περιθωριακή” κι αν θεωρείται η προέλευσή της), και διακατέχεται από νοσταλγία, από saudade, μια λέξη-κλειδί στο fado, που και αυτή επίσης από τους Άραβες έλκει την καταγωγή. Απαντάται παραφθαρμένη κατά τι και αλλού: είναι η sodade τού Πράσινου Ακρωτηρίου, και χαρακτηρίζει το νοσταλγικό του τραγούδι, τη morna.

“Οι Έλληνες”, αναφέρει επίσης ο Πορτογάλος ερευνητής, συγγραφέας και ποιητής, “αναμίχθηκαν με τους ιθαγενείς κατοίκους και τους Ίβηρες, κληροδοτώντας τους κάποια εθνοτικά και πολιτισμικά χαρακτηριστικά. Οι Ίβηρες υποθέτουμε πως ήταν ένας λαός με προέλευση την ανατολική Ευρώπη. Ίβηρος ήταν το αρχαίο όνομα του ποταμού Έβρου στην Ισπανία.”

Πολύ παράξενες, όντως, αυτές οι συμπτώσεις στα τοπωνύμια. Δεν είναι μόνον ο Έβρος τής Θράκης. Είναι επίσης η καυκάσια Ιβηρία, δυτικά τής καυκάσιας… Αλβανίας (στο σημερινό Αζερμπαϊτζάν), δηλαδή η Γεωργία, στην ενδοχώρα τής αρχαίας Κολχίδας, πατρίδας τής Μήδειας, με το χρυσόμαλλο δέρας, τους Αργοναύτες και τον Ιάσονα. Η λογική λέει πως εκεί θα πρέπει να βρίσκεται η κοιτίδα των Ιβήρων – όμως, οι πιο πολλοί ερευνητές δείχνουν, αντίθετα, προς την κατεύθυνση της ανατολικής Μεσογείου, ή της Βόρειας Αφρικής.

Βορείως της μεγάλης Αρμενίας, μεταξύ Ευξείνου και Κασπίας: Κολχίδα, Ιβηρία και Αλβανία τού Καυκάσου.
Ακόμη βορειότερα οι Αμαζόνες.

“Η ελληνική Μοίρα βρίσκεται στο πνεύμα τού fado”. (Mascarenhas Barretο)

Από τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά που οι Έλληνες άφησαν κληρονομιά στην Ιβηρία, ο Μασκαρένηας Μπαρρέτο επισημαίνει, μεταξύ άλλων, τη Μοίρα:

“Η ελληνική Μοίρα βρίσκεται στο πνεύμα τού fado. Η λέξη fado, προερχόμενη από το λατινικό fatum, σημαίνει μοίρα, ριζικό – αυτό που προείπε ο Χρησμός και τίποτα δεν μπορεί να το αλλάξει. Αργότερα, με τη Μοίρα συνδυάστηκε και ο αραβικός φαταλισμός.”

Βλέπετε πως οι ξένοι αποδίδουν στους Έλληνες πολιτισμικά χαρακτηριστικά που οι ίδιοι υποστηρίζουν πως προέκυψαν ως αποτέλεσμα των 400 χρόνων τού οθωμανικού ζυγού…

Ο Οδυσσέας τυφλώνει τον Πολύφημο, σε πρωτοαττικό αμφορέα (7ος αιώνας ΠΚΧ)

ΠΟΛΥ ΠΙΟ ΕΝΤΥΠΩΣΙΑΚΑ είναι όσα αναφέρει η πορτογαλική μυθολογία για τις περιπέτειες του πολύτροπου Οδυσσέα στην Ιβηρία· ανάμεσα στ’ άλλα, λένε, ίδρυσε και περιτείχισε τη Λισαβόνα:

“Ο θρύλος”, σημειώνει ο Barreto, “αποδίδει την ανέγερση των αρχαίων τειχών τής Λισαβόνας στον μεγάλο Έλληνα ήρωα της αρχαιότητας, τον Οδυσσέα, βασιλιά τής Ιθάκης και πορθητή τής Τροίας, που υποτίθεται πως έδωσε στον τόπο τ’ όνομα Ulissea, απ’ όπου προέκυψε η λέξη Ulissipo [Olisipo].^(α) Το σίγουρο, πάντως, είναι πως στη Λισαβόνα εγκαταστάθηκαν οι Φοίνικες, γύρω στο 600 π.Χ., ονομάζοντάς την Alis Ubbo, που πάει να πει Ήρεμος Κόλπος. Την πόλη επισκέπτονταν σίγουρα Έλληνες και Καρχηδόνιοι, συνάπτοντας εμπορικές σχέσεις με τους πρωτόγονους λαούς που ζούσαν στην χώρα. Αυτές οι φυλές, αφού αναμίχθηκαν με τους Κέλτες και τους Ίβηρες, σχημάτισαν μια εθνική υποομάδα: τους Κελτίβηρες.

^(α) Ulissea, δηλαδή Οδύσσεια, από τη λατινική εκδοχή τού ονόματος του ήρωα, Ulysses, ή Ulisses, εξ ου και Ulissípolis (Οδυσσούπολις) > Ulissipo ή Olisipo.

“Ο θρύλος αποδίδει την ανέγερση των αρχαίων τειχών τής Λισαβόνας
στον μεγάλο Έλληνα ήρωα της αρχαιότητας, τον Οδυσσέα” (Barretο)

“Θεός Όφις”: βρέθηκε στην Tavira –
τη μόνη πορτογαλική πόλη, δίπλα στην ανδαλουσιανή Huelva, όπου όντως εγκαταστάθηκαν οι Φοίνικες

● “Θρύλος” η Ulissipo τού Οδυσσέα, κατά τον Barreto, αλλά “σίγουρο” γεγονός η Alis Ubbo των Φοινίκων: η “κλασική” επιστημονικοφανής παραφιλολογία. Πώς συνδυάζει, άραγε, το συμπέρασμα αυτό με την αφετηρία του ότι “σε μακρινούς καιρούς, πριν ακόμη από τον 6ο αιώνα π.Χ., οι Έλληνες αποίκισαν” το νυν πορτογαλικό έδαφος; “Το σίγουρο πάντως είναι πως”… αν μιλάμε βάσει δεδομένων, ούτε οι Έλληνες, ούτε και οι Φοίνικες ή οι Καρχηδόνιοι, εγκαταστάθηκαν στην Πορτογαλία, μια και δεν μπορούσε να συγκριθεί με την Ανδαλουσία, που ήταν μαγνήτης, λόγω ορυκτού πλούτου και στρατηγικής σημασίας. Η μοναδική περιοχή πορτογαλικού ενδιαφέροντος που τους τράβηξε την προσοχή, ήταν η επίσης πλούσια σε ορυκτά Γαλικία. (Εννοώ, φυσικά, τη Γαλικία τής Ιβηρίας, και όχι τη… συνονόματή της τής ανατολικής Ευρώπης!)

Το τοπωνύμιο Alis (ή Allis) Ubbo (ή Ubo) αποδίδεται επίσης ως Ασφαλής (ή Γαλήνιος, Υπέροχος, Μαγευτικός, Ευχάριστος) Λιμένας (ή Κόλπος, Κολπίσκος, Όρμος, Καταφύγιο, Ακτή): όλες οι παραλλαγές περιγράφουν ένα καλό αγκυροβόλι και, συνεπώς, έχουν κάποια σχέση με την θάλασσα. Σε άρθρο του για τη μυκηναϊκή παρουσία στη Σαρδηνία, ο Δημήτρης Μιχαλόπουλος έγραψε μεταξύ άλλων:

“Σε περίοδο της Αρχαιότητας, το Κάλιαρι, η τωρινή πρωτεύουσα της Σαρδηνίας, ονομαζόταν Caralis. Κατά πάσα πιθανότητα, το τοπωνύμιο προέρχεται από όρο σημιτικό, τη λέξη car, που σημαίνει ‘λευκός βράχος’.”

Υποθέτουμε, λοιπόν, ότι Caralis σήμαινε Κόλπος (ή Λιμάνι κλπ.) με τον λευκό βράχο, τοπωνύμιο που θα πρέπει να έδωσαν οι πανταχού παρόντες Φοίνικες. Μπορούμε, άραγε, να συσχετίσουμε τη σημιτική λέξη alis με την ινδοευρωπαϊκή ρίζα sal– (π.χ. salt, αλάτι στ’ αγγλικά, και ἅλς, αλάτι, αλλά και θάλασσα, στ’ αρχαία ελληνικά); Αν ναι, ινδοευρωπαϊκές και σημιτικές γλώσσες πρέπει να είχαν κάποιον κοινό παρονομαστή – τουλάχιστον σε θέματα κοινού ενδιαφέροντος, σαν τη ναυσιπλοΐα: αυτός ο κοινός παρονομαστής θα ήταν, προφανώς, δάνειες λέξεις από μεσογειακές γλώσσες, όπως λ.χ. τα μινωικά κρητικά.

Μια αγγλική φρεγάτα στα ταραγμένα νερά τού Τάγου περνά από τον Πύργο τού Belém,
του John Thomas Serres (1823)

“Κατά τους Καρχηδονιακούς πολέμους”, συνεχίζει ο Barreto, “οι Ρωμαίοι εισέβαλαν στην Ιβηρική χερσόνησο, και το 205 π.Χ. η πόλη, που τότε ονομαζόταν Olissipo, αναβαθμίστηκε στην κατηγορία ενός ρωμαϊκού municipium. Το 100 μ.Χ. μετονομάστηκε σε Felicitas Julia, προς τιμήν τού Ιούλιου Καίσαρα, μ’ ένα όνομα που αποτελεί υπόσχεση καλοτυχίας. Το έτος 376 εισέβαλαν στην χερσόνησο οι Βησιγότθοι. Κατά τον 5ο αιώνα η περιοχή βρισκόταν υπό τον έλεγχο των Ρωμαίων και των βαρβάρων, αλλά το 522, μετά από την αποχώρηση των Ρωμαίων, σχηματίστηκε ενιαίο βησιγοτθικό βασίλειο, και η πόλη ήταν γνωστή ως Olissipona. Το 711, οι Άραβες, που εισέβαλαν στην χερσόνησο από τη Βόρεια Αφρική, κατέλαβαν την πόλη και την ονόμασαν Lissibona. Το 1147, τέλος, η πόλη ανακτήθηκε από τον Dom Afonso Henriques.”

Olissipo-Λισαβόνα με το λιμάνι στον Τάγο κατά τον 16ο αιώνα

Έτσι φτάσαμε στη Lisboa, τη σημερινή πρωτεύουσα της Πορτογαλίας. Όμως, η ιστορία δεν τελειώνει εδώ· έχει και συνέχεια:

“Η Santarém πιστεύεται πως ιδρύθηκε στον 10ο αιώνα π.Χ. από έναν Έλληνα στην καταγωγή”, γιό τού Οδυσσέα και της Καλυψώς. (Barretο)

“Η Santarém, που δεσπόζει στον ποταμό Τάγο, πιστεύεται πως ιδρύθηκε κατά τον 10ο αιώνα π.Χ. από έναν Έλληνα στην καταγωγή, που λεγόταν Άβιδις [Αbidis, ή Habis],^(β) και ο οποίος της έδωσε το όνομα Έσχα-Άβιδις [Esca-Abidis]. Παππούς τού πρίγκιπα [που λέγεται πως ίδρυσε πόλεις και αλλού στην Ιβηρία], ήταν ο Γρήγορις [Gregoris, ή Gárgoris], βασιλιάς τής Ιβηρικής χερσονήσου. Θρυλείται πως ο Άβιδις ήταν γιός τού Οδυσσέα, ο οποίος, προδίδοντας την εμπιστοσύνη που του έδειξε ο Γρήγορις, παραχωρώντας του την Alis Ubbo, παντρεύτηκε μυστικά την κόρη τού Ιβήρου βασιλιά, Καλυψώ. Μόλις το έμαθε ο Γρήγορις, έσπευσε με τον στρατό του εναντίον τής Λισαβόνας. Τότε ο Οδυσσέας διέφυγε δια θαλάσσης, εγκαταλείποντας τη σύζυγό του”…

^(β) Habis, Habido, Abido, Abidas, Αbidis, Gabis, Gabid: οι διάφορες εκδοχές τού ονόματός του, ανάλογα με τις ποικίλες παραλλαγές τού μύθου (βλέπε Χρονικό 16. Ιβηρικό “El Dorado”).

Ο Οδυσσέας και η Καλυψώ (με τον… Άβιδι;),
του Gerard De Lairesse

Ώστε η Καλυψώ δεν ήταν μια νύμφη, στη νήσο Ωγυγία, όπως λέει ο Όμηρος. Ανασκευάζοντας τον μέγιστο των ραψωδών, οι Λουζιτανοί υιοθετούν την Καλυψώ, παρουσιάζοντάς την ως πριγκίπισσα της Ιβηρίας, αφού πατέρας της δεν ήταν ο Άτλας, μα ο Γρήγορις-Gárgoris. Σημειωτέον ότι παραμένουμε στα ίδια μέρη, όπου είχε φτάσει παλαιότερα και ο Ηρακλής, για τα μήλα των Εσπερίδων και τα βόδια τού Γηρυόνη. Εικάζεται πως εκεί κοντά στις Ηράκλειες Στήλες πρέπει να βρισκόταν και η Ωγυγία, μια και ο Οδυσσέας χρειάστηκε να ταξιδεύει επί 18 μέρες, με ανατολική κατεύθυνση, για να φτάσει στην Σχερία, το νησί των Φαιάκων, που πολλοί ταυτίζουν με την Κέρκυρα. Σύμφωνα με μια εκδοχή, η Ωγυγία ήταν μια από τις Στήλες, η νυν ισπανική Ceuta στο Μαρόκο, απέναντι από την άλλη Στήλη, τον βράχο τού Γιβραλτάρ. Αν και δεν είναι νησί τώρα, δεν αποκλείεται να ήταν κατά την ομηρική εποχή.

Σύμφωνα με τον Ησίοδο, ο πορθητής τής Τροίας, αλλά και ικανού αριθμού… γυναικών (πολύτροπος γαρ), απέκτησε συνολικά 16 γιους και μια κόρη από έξι γυναίκες. Στον μακρύ κατάλογό του, όμως, δεν περιλαμβάνει κανένα παιδί από την Καλυψώ, ή κάποιαν άλλη, που να λέγεται Άβιδις, Habis, ή κάπως έτσι. Τρεις γιους απέκτησε από την Πηνελόπη, έναν από την κόρη τού Θόαντα του Αιτωλού, οκτώ γιους και μια κόρη από την Κίρκη, δυο γιους από την Καλυψώ, έναν από την Καλλιδίκη, τη βασίλισσα των Θεσπρωτών, που την παντρεύτηκε αργότερα, κι έναν ακόμη από την Ευίππη, κόρη τού Τυρίμμα, βασιλιά τής Ηπείρου. Σημειώστε πως αν δεχτούμε το ησιόδειο γενεαλογικό δένδρο τού Οδυσσέα, με τα εννέα παιδιά από την Κίρκη και τα δυο από την Καλυψώ, θα πρέπει ν’ αντιστρέψουμε τον κατά τον Όμηρο χρόνο παραμονής του κοντά στις δυο νύμφες (έναν χρόνο με την Κίρκη κι επτά με την Καλυψώ).

Κίρκη, του Charles Gumery

Φυσικά, με τέτοια πανσπερμία, ο Οδυσσέας θα κινδύνευε περισσότερο να σκοτωθεί από το χέρι κάποιου… δικού του – όπερ και εγένετο: Σύμφωνα με τη συνέχεια της Οδύσσειας, το τελευταίο επεισόδιο του Επικού Κύκλου, την Τηλεγόνεια, ή Τηλεγονία, ή Θεσπρωτίδα, που αποδίδεται στον Ευγάμμονα τον Κυρηναίο, ή στον Κιναίθωνα τον Λακεδαιμόνιο, ο Τηλέγονος, γιος του από την Κίρκη, αναζητώντας τον πατέρα του, αποβιβάζεται στην Ιθάκη και – κατά την προσφιλή συνήθεια της εποχής – κατασφάζει τους πάντες, ανάμεσά τους και τον γεννήτορά του. Συνειδητοποιώντας πως έγινε πατροκτόνος, τον πιάνουν οι τύψεις, παίρνει τη σορό, τον ετεροθαλή αδερφό του, Τηλέμαχο, και την Πηνελόπη, και τους πάει στο νησί τής μάνας του, που τους κάνει αθάνατους. Το έπος τελειώνει εκεί, μ’ ένα happy end αντάξιο ελληνικής ταινίας τού ’60: με τους γάμους τής Κίρκης με τον Τηλέμαχο και της Πηνελόπης με τον Τηλέγονο! Μόνον τον καημένο τον Οδυσσέα τον έφαγε το μαύρο χώμα!

Ανάλογο τέλος περιμένει τον ήρωά μας και στην Θεία Κωμωδία, του Dante Alighieri. O πατέρας τής ιταλικής ποίησης παραθέτει μιαν άλλη παράδοση, παραλλαγή τής ομηρικής εκδοχής, κατά την οποία ο ίδιος ο Οδυσσέας αφηγείται πως δεν γύρισε ποτέ στην Ιθάκη. Από το νησί τής Κίρκης, την Αία, Αιαία, ή Αιαίη,^(γ) βγήκε μέσω των Ηρακλείων Στηλών στον Ατλαντικό, πέρασε τον Ισημερινό, πλέοντας στο νότιο ημισφαίριο επί πέντε μήνες, ώσπου έφτασε σ’ ένα πολύ ψηλό βουνό. Εκείνη την στιγμή σηκώθηκε ένας σίφουνας, που στριφογύρισε τρεις φορές το πλοίο και το βούλιαξε. Εκεί πνίγηκαν όλοι. Πού όμως; Ήταν στον “άλλο” κόσμο, ή στον “νέο” κόσμο, την Αμερική; Η λογική, με βάση τις γνώσεις που έχουμε πλέον για τον κόσμο, μας κάνει να σφάλλουμε. Άλλωστε, η αφήγηση γίνεται στην Κόλαση του Δάντη (βλέπε και Ιντερλούδιο. Σύνοψη 10*. Πλώρη για Rio de Janeiro!)

• ^(γ) Πρόκειται γι’ άλλη μια σύμπτωση τοπωνυμίων με την πρωτεύουσα της Κολχίδας, Αία (το σημερινό Κουτάισι). Αλλά εδώ υπάρχει εξήγηση: η Κίρκη ήταν αδερφή τού βασιλιά τής Κολχίδας, Αιήτη, και θεία τής Μήδειας, με την οποία είχε πολλά κοινά: τις μαγικές ικανότητες, όπως και το ταμπεραμέντο. Κάποιοι λένε πως η Κίρκη εξορίστηκε στο απομονωμένο της νησί από τους υπηκόους της και τον πατέρα της, επειδή σκότωσε τον άντρα της…

Άγαλμα του Βιρίαθου στην Zamora: Ο μέγιστος Λουζιτανός ήρωας στην πάλη κατά των Ρωμαίων σκοτώθηκε με προδοσία. Όι δολοφόνοι ζήτησαν αμοιβή από τους Ρωμαίους, αλλ’ αυτοί τους είπαν:
“Η Ρώμη δεν πληρώνει τους προδότες
που σκοτώνουν τον αρχηγό τους!”

Οι Λουζιτανοί, πάντως, δεν ενδιαφέρονται να βγουν στον… πηγαιμό για την Ιθάκη, ούτε και νοιάζονται για την τύχη τού Οδυσσέα σαν εγκατέλειψε την Καλυψώ. Ασχολούνται, όπως είναι φυσικό, με τα του οίκου τους και πιο πολύ τραβά την προσοχή τους ο Άβιδις-Habis:

“Σαν γεννήθηκε ο Άβιδις,” λέει ο Barreto, “ο Γρήγορις διέταξε να τον πετάξουν σε μια σπηλιά για να τον κατασπαράξουν τ’ άγρια θηρία. Ανταποκρινόμενος, ωστόσο, στις ικεσίες τής κόρης του, συναίνεσε να παραδοθεί το παιδί στη Μοίρα, σύμφωνα με το πανάρχαιο έθιμο, κι έτσι το έβαλαν σ’ ένα καλάθι, που το παρέσυρε το ρεύμα τού ποταμού [Τάγου].^(δ) Το παιδί υιοθετήθηκε από μια ελαφίνα, και όταν βρέθηκε αργότερα σε άγρια κατάσταση από κάποιους κυνηγούς, η μητέρα του το αναγνώρισε από ένα σημάδι. Ο Γρήγορις ξέχασε τον προηγούμενο θυμό του και του έδωσε δασκάλους, έτσι ώστε να τον διαδεχτεί στη διακυβέρνηση της χερσονήσου. Το τοπωνύμιο Έσχα-Άβιδις, ή Εσχάλαβις (Escalabis), στα ελληνικά σημαίνει ‘τροφή που έφαγε ο Άβιδις’,^(ε) σε ανάμνηση του τόπου όπου ανατράφηκε από την ελαφίνα.

• ^(δ) Βιβλική η εικόνα με τον “Μωυσή μωρό” στα νερά τού Νείλου: ουδεμία πρωτοτυπία στην ιουδαϊκή μυθολογία, αν και περιβάλλεται πλέον από “δογματικό κύρος”… (Βλέπε και Χρονικά 13. Αιγαίον – Κνωσός, Μυκήναι, Ίλιον, και 16).
• ^(ε) Η ἐσχάρα, ή σχάρα, είναι συνώνυμη στ’ αρχαία ελληνικά με την ἑστία, που η αρχική της σημασία ήταν πυροστιά (πυρ + εστία), φωτιά στο τζάκι, όπου ετοίμαζαν το φαγητό. Η εστία συνεκδοχικά απέκτησε και τις έννοιες της οικίας, της οικογένειας, της πατρίδας, μα και του βωμού, του θυσιαστήριου, ενώ συνδέθηκε με την θεά Εστία. Από την εστία βγαίνει και το εστιατόριο. Η εσχάρα παραπέμπει επίσης στο τζάκι, το μαγκάλι, τον βωμό, και την φωτιά σε κάθε σκοπιά τού στρατοπέδου.

Ρωμαϊκό ψηφιδωτό στην Pedrosa de la Vega (Καστίλλη
και Λεόν). Μοναδικό για την εποχή δείγμα διαφάνειας.

“Ως προς την ιστορία, οι Ρωμαίοι ανοικοδόμησαν την πόλη το 153 μ.Χ. και την ονόμασαν Scalabis-castrum, ενώ ο Ιούλιος Καίσαρας την ανέδειξε σε πρωτεύουσα – μια από τις τέσσερις της Λουζιτανίας. Το 500 μ.Χ., όταν οι Βησιγότθοι έφτασαν στη Λουζιτανία, οι βάρβαροι και οι Λουζιτανοί συγχωνεύτηκαν σ’ έναν λαό. Το 632 στο Tomar μαρτύρησε η μοναχή Ειρήνη. Η σορός της πετάχτηκε στο ποτάμι και τα νερά τη μετέφεραν στην Scalabis. Μετά από 19 χρόνια, ο βασιλιάς Ρεκεσβίντος, που ήταν καθολικός,^(ς) άλλαξε τ’ όνομα της πόλης από Scalabis σε Santa Irene. Όταν οι Άραβες κατέλαβαν την πόλη (715), την είπαν Chantireyn”, κι έτσι οδηγηθήκαμε στη σημερινή ονομασία Santarém.

• ^(ς) “Καθολικός” γράφει από κεκτημένη ταχύτητα ο Barreto, αντί για “χριστιανός”, όπως θα ήταν πρέπον, αφού δεν είχε γίνει ακόμη το Σχίσμα.

ΟΙ ΕΛΛΗΝΟΪΒΗΡΙΚΟΙ ΔΕΣΜΟΙ, που σαφώς υπαινίσσεται η πορτογαλική μυθολογία, ανάγονται σ’ εποχές κατά πολύ παλαιότερες του Τρωικού πολέμου, εποχές προελληνικές, της μινωικής θαλασσοκρατορίας στη Μεσόγειο: ήταν δηλαδή κρητοϊβηρικοί. Ένα κοινό πολιτισμικό χαρακτηριστικό Κρητών και Ιβήρων ήταν η λατρεία τού ταύρου: τα ταυροκαθάψια και οι ταυρομαχίες (βλέπε και Χρονικό 12. Κρητομινωική Θαλασσοκρατορία).

Ταυροκαθάψια σε μινωική νωπογραφία

Κρητοϊβηρικοί δεσμοί λόγω της μινωικής θαλασσοκρατορίας στη Μεσόγειο. Ένα κοινό πολιτισμικό στοιχείο Κρητών και Ιβήρων ήταν η λατρεία τού ταύρου: τα ταυροκαθάψια.

Ο Στράβων, ιστορικός και γεωγράφος τής ρωμαϊκής εποχής, που γεννήθηκε στην Αμάσεια του Πόντου (64-63 ΠΚΧ) και πέθανε μάλλον στην Ρώμη (24 ΚΧ), στις Ιστορικές Αναμνήσεις του αναφέρεται και στους έφιππους ταυρομάχους τής Λουζιτανίας (“… οι παράκτιοι λαοί, που αρέσκονται ν’ αντιμετωπίζουν έφιπποι τους άγριους ιβηρικούς ταύρους”, γράφει).^(ζ)

• ^(ζ) Ο πρόγονος του ταύρου τής Ιβηρίας, ο aurochs, σύμφωνα με περιγραφή τού Καίσαρα, “είναι κάπως μικρότερος από τον ελέφαντα, ταχύς και δυνατός: επιτίθεται στους ανθρώπους, όπως και στα ζώα”. Ένα τέτοιο ζώο, που τ’ ονόμαζαν βούβαλο, κυνήγησε και ο Καρλομάγνος. Επίσης θεωρείται πιθανόν το άγριο ον που σκότωσε ο Αϊ Γιώργης να ήταν aurochs και όχι δράκοντας όπως τον αναπαριστούν οι εικαστικοί. Ο aurochs (aur = άγριος + ochs = βους), ή urus, είναι ο bos primogenius που έχει εκλείψει στην αρχική του μορφή: επιβίωνε ως το 1627 σε δάσος τής Πολωνίας.

Εκτός από την έφιππη ταυρομαχία, υπάρχει και η pega – από το ρήμα pegar, που σημαίνει αρπάζω, πιάνω… εννοείται τον ταύρο από τα κέρατα! Σ’ ένα, μάλιστα, είδος πέγκας, ο λεγόμενος forcado δεν είναι μόνον εντελώς άοπλος, αλλά δεν έχει και τίποτε για να κοροϊδέψει τον επιτιθέμενο ταύρο (λ.χ. κάπα). Πρέπει ν’ αντέξει την αρχική σύγκρουση, με το τρομερό βάρος τού ζώου επαυξημένο λόγω της ταχύτητας, καθώς και τα επακόλουθα τινάγματα του ταύρου, ώστε ν’ απαλλαγεί από τον ανεπιθύμητο, που του έχει κάτσει κυριολεκτικά στο σβέρκο.

Αναπαράσταση μιας ανάγλυφης νωπογραφίας ταύρου στα βόρεια Προπύλαια της Κνωσού από τον Arthur Evans

Στην pega υπάρχουν κι άλλοι forcados, συνήθως οκτώ, που βοηθούν στην καθήλωση του ταύρου. Είναι αυτή ακριβώς η εικόνα που έχουμε και από τα ταυροκαθάψια σε τοιχογραφία τού 15ου αιώνα ΠΚΧ στην Κνωσό. Δεν είναι εντυπωσιακό; Μάλιστα, ανάμεσα στους ταυροκαθάπτες περιλαμβάνονται και γυναίκες!

Και για να φτάσουμε στην άλλη άκρη τής Μεσογείου: η παλαιότερη γνωστή περιγραφή ταυροκαθαψίων υπάρχει στο περίφημο Έπος τού Γιλγαμές, του μυθικού ήρωα της Μεσοποταμίας, που τ’ όνομά του συνδέθηκε με τον μάταιο αγώνα του για την απόκτηση της αθανασίας. Είναι έπος που ανάγεται στο 2100 ΠΚΧ περίπου, και περιγράφει τον τρόπο με τον οποίο ο ήρωας και ο σύντροφός του, Ενκίντου, σκοτώνουν τον ουράνιο ταύρο, που η θεά Ishtar έστειλε για να τιμωρήσει τον Γιλγαμές, επειδή απέκρουσε τον έρωτά της:

“Ο Ενκίντου αρπάζει τον ουράνιο ταύρο από τα κέρατα,” ενώ ο Γιλγαμές “πλησιάζει αργά και πηδά στην πλάτη του· κι έπειτα τον αρπάζει από την ουρά”…

“Οι pegas”, καταλήγει ο Barreto, “πιθανόν να έχουν την προέλευσή τους στις νεολιθικές κυνηγετικές τελετουργίες. Αναρωτιόμαστε αν οι λαοί τής Ιβηρικής χερσονήσου τις έμαθαν από τους Κρήτες τής 3ης χιλιετίας π.Χ., ή αν αυτοί οι λαοί ήταν οι δάσκαλοι, δεδομένου πως οι ταύροι μεταφέρονταν στο νησί τής Κρήτης από την χερσόνησο, όπου ήταν το φυσικό τους περιβάλλον.”

Όταν όμως μιλάς για τόσο εκτεταμένες ανταλλαγές εδώ και πέντε χιλιετίες – είτε πρόκειται για ταυροκαθάψια, ή για φορτία ταύρων από την Ιβηρία στην Κρήτη – είναι δυνατόν να σε απασχολούν ψευδοπροβλήματα, ως προς το ποιοι ήταν οι πρώτοι διδάξαντες;

● Τα ταυροκαθάψια ήταν μινωικό τελετουργικό σχετικό με τη λατρεία τού ταύρου όπου, σε αντίθεση με την ταυρομαχία, ο ταύρος δεν σκοτωνόταν. Πέρασε στους Μυκηναίους και ονομάστηκε στα ελληνικά ταυροκαθάψια: από τις λέξεις ταῦρος και κάθαψις, ένα σπάνιο ουσιαστικό που απαρτίζεται από τα κατά– και ἅπτομαι. Έτσι, ταυροκαθάψια σημαίνει κυριολεκτικά “άγγιγμα του ταύρου”. Παραστάσεις (νωπογραφίες, αγαλματίδια, σφραγίδες) του τελετουργικού, εκτός από την Κρήτη, την Πελοπόννησο, και κάποια άλλα μέρη τής Ελλάδας, έχουν βρεθεί στη Μικρά Ασία (Σμύρνη και Χαττούσα), στην Χαναάν, την Αίγυπτο, τη Βακτρία, και την Κοιλάδα τού Ινδού.


Ταχύτητα και γενναιότητα του Juanito Apinani στην αρένα τής Μαδρίτης,
από τη σειρά χαρακτικών “Ταυρομαχία” τού Francisco Goya (1815-16)

● Τα ταυροκαθάψια στην Ισπανία ήταν οι recortes. Οι recortadores συναγωνίζονταν στο ν’ αποφεύγουν ή να πηδούν πάνω από ταύρους, χωρίς κάπα, ή ξίφος. Κάποιοι, μάλιστα, χρησιμοποιούσαν ένα μακρύ κοντάρι, κάνοντας κυριολεκτικά άλμα επί κοντώ πάνω από το επιτιθέμενο ζώο, που δεν είχε σχοινί, ή κάτι παρόμοιο, να το συγκρατεί για λόγους ασφαλείας. Οι recortes ήταν συνηθισμένες στον 19ο αιώνα. Απεικονίζονται σε χαρακτικά (οξυγραφίες) τού ζωγράφου Francisco Goya.

● Στην Πορτογαλία, η δεύτερη φάση τής ταυρομαχίας ήταν η pega (“λαβή”), στην οποία αναφέρεται ο Barreto. Οι forcados προκαλούσαν τότε το ζώο άμεσα, χωρίς προστασία ή όπλο. Ο “κορυφαίος” έκανε τον ταύρο να επιτεθεί για να εκτελέσει μια pega de cara (“λαβή προσώπου”), αρπάζοντας το κεφάλι του, ενώ οι σύντροφοί του τον περικύκλωναν για να τον καθηλώσουν. Ο ταύρος δεν σκοτωνόταν στην αρένα μπροστά στο κοινό, αλλ’ αργότερα από κάποιον χασάπη. Υπήρχαν ταύροι που, λόγω εξαιρετικών επιδόσεων, γιατρεύονταν και αφήνονταν ελεύθεροι σε βοσκότοπους γι’ αναπαραγωγή ως τον θάνατό τους.

● Σε μια “ασφαλέστερη” παραλλαγή του τελετουργικού, στη γαλλική Γασκωνία, χρησιμοποιούνταν όχι ταύροι, αλλά μοσχάρια, που είχαν επιπλέον μακριά σχοινιά δεμένα στα κέρατα τους για να τα ελέγχουν, καθώς κατευθύνονταν προς τους sauteurs (άλτες) και τους écarteurs (εκείνους που προσπαθούσαν ν’ αποφύγουν το ζώο), για να μην ποδοπατηθούν, ή χτυπηθούν με τα κέρατα, αν αποτύγχαναν σε κάποια προσπάθεια.

● Στη μακρινή νότια Ινδία, στο Tamil Nadu, υπήρχε ένα σχετικό τελετουργικό, το jallikattu, κατά τους εορτασμούς τής συγκομιδής. Οι συμμετέχοντες πηδούσαν πάνω στον ταύρο, προσπαθώντας να πιάσουν τα χρήματα, που υπήρχαν σε πακετάκια, δεμένα στα κέρατά του, ως έπαθλο. Ήταν ένα έθιμο αρχαίο, καθώς βρίσκουμε απεικονίσεις του σε βραχογραφίες, που χρονολογούνται στον 3ο ΠΚΧ αιώνα τουλάχιστον.

• >> Περιήγηση 4η. TΟ ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ
• << Περιήγηση 2η*. Περί ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
• << Περιήγηση 2η. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…

Χρονικό 20. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ

Χρονικό 20. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ

/ENGLISH/ Chronicle 20. AN ARCHAEOLOGIST’S WATERLOO

Μινωίτισσα

● Εμπόρια σ’ Αίγυπτο και Λεβάντε ● Το Βατερλώ τού Leonard Woolley ● Περιοδεύοντες Μινωίτες Καλλιτέχνες ● Δεσμοί Κρήτης κι Αιγύπτου ● Διαφορές Μινωικής και Φαραωνικής Κοινωνίας και Τέχνης

του Μιχάλη Λουκοβίκα

 
ΚΑΠΟΙΕΣ ΦΟΡΕΣ, ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΚΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΠΕΡΙΗΓΗΣΕΙΣ μας, ή σε ανάλογες περιπτώσεις, όποτε έχεις να παρουσιάσεις ένα θέμα και χρειάζεσαι τεκμηρίωση, ξέρεις σε γενικές γραμμές, εκ των προτέρων, τι ψάχνεις να βρεις, καθώς αναζητείς στοιχεία. Κάποιες άλλες φορές, όμως, ο μίτος που έχεις ανά χείρας, έτσι ώστε να μην χαθείς στον λαβύρινθο της Ιστορίας, σε οδηγεί σε απροσδόκητες διεξόδους, και “σε λιμένας πρωτοειδωμένους”· και τότε γεννιέται η διακαής επιθυμία “να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά… | σε πόλεις Aιγυπτιακές πολλές να πας, | να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους”, όπως μας συμβουλεύει ο Αλεξανδρινός στην Ιθάκη του. Πρόκειται για τις ευτυχέστερες στιγμές μιας έρευνας…

… Να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος.
Πολλά τα καλοκαιρινά πρωιά να είναι
που με τι ευχαρίστησι, με τι χαρά
θα μπαίνεις σε λιμένας πρωτοειδωμένους·
να σταματήσεις σ’ εμπορεία Φοινικικά
και τες καλές πραγμάτειες ν’ αποκτήσεις…
σε πόλεις Αιγυπτιακές πολλές να πας,
να μάθεις και να μάθεις απ’ τους σπουδασμένους.

(Κ. Π. Καβάφη, Ιθάκη)

Ακριβώς αυτό συνέβη όταν, από τα αιγαιακά εμπόρια (ή εμπορεία), στον ιστορικό χώρο τής Μεσογείου, βρέθηκα ν’ ακολουθώ περιοδεύοντες Μινωίτες καλλιτέχνες σε τόπους μακρινούς! Είχα νιώσει την ανάγκη να παραθέσω περισσότερα στοιχεία περί των εμπορίων, όταν μίλησα στο προηγούμενο Χρονικό για τη Ναύκρατι, συνειδητοποιώντας πως έχω ήδη χρησιμοποιήσει τον όρο αρκετές φορές, σε συνδυασμό με αποικίες κι εμπορικούς σταθμούς. Όμως, ένα εμπόριο, ούτε ακριβώς αποικία ήταν, ούτε κι εμπορικός σταθμός, παρά τις ομοιότητες. Γράφοντας στην Εγκυκλοπαίδεια του Ελληνικού Κόσμου περί Εμπορίων και εμπορικών σταθμών, ο Ηλίας Πετρόπουλος επιχείρησε να ξεκαθαρίσει τα πράγματα:

Ο όρος εμπόριον ως είδος εγκατάστασης ή οικισμού εμφανίσθηκε για πρώτη φορά στην αρχαία γραμματεία σχετικά αργά, κατά τον 5ο αιώνα π.Χ. Σύμφωνα με την άποψη ορισμένων ερευνητών, ως εμπόριον νοείται ο τόπος δράσης τού εμπόρου, δηλαδή του ταξιδευτή με τα εμπορεύματα. Η λέξη έμπορος ετυμολογικά προέρχεται από την πρόθεση εν και τη λέξη πόρος, που σημαίνει δρόμος και μάλιστα διά θαλάσσης. Η λέξη αυτή εμφανίζεται στην Οδύσσεια του Ομήρου δύο φορές. Και στις δύο αυτές περιπτώσεις ο επικός ποιητής εννοεί προφανώς έναν ταξιδευτή ιδιώτη για επαγγελματικούς λόγους. Ως εκ τούτου θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η λέξη εμπόριον προέκυψε από τη λέξη έμπορος. Η λέξη αυτή είναι δυστυχώς άγνωστη στις πινακίδες τής [μυκηναϊκής] Γραμμικής Β και αυτό προκαλεί μεγάλη εντύπωση, αλλά ταυτόχρονα οδηγεί και στο εύλογο συμπέρασμα ότι πρόκειται για επινόηση μεταγενέστερων χρόνων. Από την σχετική έρευνα έχει προκύψει το πόρισμα ότι τελικά η λέξη ή ο όρος εμπόριον (με την έννοια της εγκατάστασης ή του οικισμού και όχι της απλής εμπορικής συναλλαγής ή ανταλλαγής προϊόντων) για πρώτη φορά, τουλάχιστον σε γραπτή μορφή, εμφανίζεται στο έργο τού Ηροδότου, στα μέσα δηλαδή του 5ου αιώνα π.Χ. Από τον 4ο αιώνα π.Χ. η λέξη αυτή απαντά αναγεγραμμένη σε μία επιγραφή (γνωστή ως επιγραφή τής Πιστύρου) που ήρθε στο φως σχετικά πρόσφατα σε έναν οικισμό τής σύγχρονης βουλγαρικής (αρχαίας θρακικής) ενδοχώρας, πλησίον τής Φιλιππούπολης…

Εμπόριον < Έμπορος < εν + πόρος =
ο ευρισκόμενος σε δρόμο διά θαλάσσης

Η βαβυλωνιακή γαμήλια αγορά (1875), του Edwin Long, πίνακας βασισμένος σε περιγραφή τού Ηροδότου

Σύμφωνα με τις πληροφορίες που μπορούμε να αντλήσουμε από το τέταρτο βιβλίο [των Ιστοριών] τού Ηροδότου, τη Μελπομένη, στον Εύξεινο Πόντο υπήρχαν αρκετά εμπόρια, όπως ακριβώς τα χαρακτηρίζει ο ίδιος ο αρχαίος ιστορικός… Υπάρχουν όμως και πολλές άλλες αναφορές διασκορπισμένες στα υπόλοιπα οκτώ βιβλία τού Ηροδότου. Πρόκειται για εμπόρια που βρίσκονται εκτός παρευξείνιου χώρου, και συγκεκριμένα εντοπίζονται στη Μεσόγειο. Εξ όλων αυτών σοβαρό προβληματισμό προκαλεί η περίπτωση της Ναύκρατης, την οποία ο αρχαίος ιστορικός μνημονεύει και ως πόλη και ως εμπόριον. Για το θέμα αυτό έχουν γραφτεί πολλές επιστημονικές μελέτες, δίχως ωστόσο να μπορούμε μέχρι σήμερα να προσδιορίσουμε με απόλυτη βεβαιότητα το χαρακτήρα τού οικισμού αυτού κατά τη διάρκεια της πρώιμης ιστορίας του. Ο όρος που συνήθως λαμβάνεται ως αντίθετος του εμπορίου είναι η αποικία, η οποία θεωρείται ότι αποτελούσε μια ολοκληρωμένη μορφή εγκατάστασης κατά τα πρότυπα των αρχαίων ελληνικών πόλεων, δηλαδή με σαφή πολιτειακή και κοινωνική οργάνωση. Η αποικία προφανώς είχε χτιστεί με προσχεδιασμένο πλάνο δράσης και με την ευλογία τού θεού (ή των θεών) μέσω χρησμού, καθώς και με κάθε επισημότητα από την πλευρά τής μητρόπολης, διέθετε αγροτική χώρα και νόμισμα… Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις το εμπόριον ήταν και ένας οικισμός με αρκετά οργανωμένη πολιτεία και θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως πρωτο-πόλις ή πρωτο-οικισμός, με την έννοια ότι μπορούσε να αποτελέσει το προστάδιο της ίδρυσης μιας αποικίας ή μιας πόλης.

Ζωφόρος που απεικονίζει ποτάμι στην Θήρα/Σαντορίνη…

Αίγυπτος: Αλεξάνδρεια, Ναύκρατις, Αύαρις, Σάις, Πηλούσιον, Μέμφις και Θήβες, που αναφέρονται σε αυτό το Χρονικό.

Τα εμπόρια, κατά τη Wikipedia, ήταν περιοχές, που οι έμποροι μιας χώρας είχαν στη διάθεσή τους στο έδαφος μιας άλλης χώρας, για την προώθηση των επιχειρηματικών τους συμφερόντων. Περίφημα εμπόρια στην Αίγυπτο, εκτός της Ναυκράτεως, ήταν, μεταξύ πολλών άλλων, η Αὔαρις και η Σάϊς, όπου πήγε ο Αθηναίος νομοθέτης Σόλων το 590 ΠΚΧ, για ν’ αποκτήσει τις γνώσεις των Αιγυπτίων, ώστε “να μάθει απ’ τους σπουδαγμένους”. Αντίστοιχα εμπόρια υπήρχαν και στο Λεβάντε, σαν τον Λιμένα (Al-Mina) και το Ποσείδιον (Bassit) στη Συρία. Η Σάις (Sais, ή Zau στ’ αρχαία αιγυπτιακά) βρισκόταν στο δυτικό Δέλτα τού Νείλου, και πολιούχος της ήταν η θεά Νηίθ. Οι Έλληνες, όπως λ.χ. οι Ηρόδοτος, Πλάτων, και Διόδωρος Σικελιώτης, την ταύτιζαν με την Αθηνά, και ως εκ τούτου, θεωρούσαν δεδομένη την αρχέγονη σχέση της με την Αθήνα. Κατά τον Διόδωρο, η Σάις χτίστηκε από την Αθηνά πριν από τον κατακλυσμό, που υποτίθεται πως κατέστρεψε την Αθήνα και την Ατλαντίδα. Εκείνη την εποχή αφανίστηκαν όλες οι ελληνικές πόλεις, ενώ αντίθετα οι αιγυπτιακές επέζησαν. Στον Τίμαιο και τον Κριτία τού Πλάτωνα (γύρω στο 395 ΠΚΧ), ένας ιερέας εμπιστεύεται στον Σόλωνα την ιστορία για την στρατιωτική επιδρομή τής Ατλαντίδας εναντίον τής Ελλάδας και της Αιγύπτου, αλλά και τη συντριβή και τον όλεθρό της, ως επακόλουθο φυσικής καταστροφής.^(α)

• ^(α) Η ιστορία τής Ατλαντίδας ίσως να συνδέεται είτε με το λιώσιμο των πάγων, μετά από την τελευταία εποχή των πάγων (όμως τότε Ελλάδα δεν υπήρχε), ή με τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και την επακόλουθη κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Αυτός μπορεί να είναι ο “κατακλυσμός” που καταστρέφει την Ελλάδα, ενώ η Αίγυπτος μετά βίας επιβιώνει… (Βλέπε Χρονικά 13-15, κυρίως το 15ο).

Taureador (ταυροκαθάψια): σπάραγμα νωπογραφίας
από την Αύαρι (16ος αιώνας ΠΚΧ)

Η Αύαρις, ή και Άβαρις (Avaris, η σύγχρονη Tell el-Dab’a), η πρωτεύουσα της Αιγύπτου υπό τον ζυγό των Χαναναίων Υξώς, βρισκόταν και αυτή στο Δέλτα τού Νείλου στα βορειοανατολικά. Η θέση της στην καρδιά των εμπορίων τής Αιγύπτου την είχε καταστήσει σπουδαίο διοικητικό κι εμπορικό κέντρο. Οι ανασκαφές εκεί αποκάλυψαν ένα πολυσύχναστο λιμάνι ανεφοδιασμού 300 και πλέον πλοίων στη διάρκεια μιας εμπορικής σεζόν. Τα τεχνουργήματα σ’ ένα τμήμα των ανακτόρων, ενδεχομένως ναό, περιλαμβάνουν προϊόντα απ’ όλες τις περιοχές τού Αιγαίου. Το πιο εντυπωσιακό είναι πως υπήρχαν μέχρι και μινωικού τύπου τοιχογραφίες, παρόμοιες μ’ εκείνες που βρέθηκαν στην Κρήτη στο ανάκτορο της Κνωσού. Πιθανολογείται πως ήταν στενές οι επαφές με τους τότε ηγεμόνες τής Αιγύπτου, όποιοι και αν ήταν αυτοί, και το μεγάλο οικοδόμημα με τις νωπογραφίες έδινε τη δυνατότητα στους Μινωίτες να έχουν θρησκευτική ζωή, με τις τελετές τους στην Αίγυπτο. Κατά τον Γάλλο αρχαιολόγο Yves Duhoux, θα πρέπει να υπήρχε και μινωική αποικία σε κάποιο νησί στο δέλτα τού Νείλου.

Μινωίτισσες κυρίες στα μπλέ, νωπογραφία (1525-1450 ΠΚΧ)

Εκτός τού Αιγαίου, μόνον τρία μέρη διαθέτουν αδιαμφισβήτητα ίχνη μινωικού πολιτισμού: το ένα είναι η Αύαρις στην Κάτω Αίγυπτο, ενώ τ’ άλλα δυο, το Kabri και η Alalakh, βρίσκονται στο Λεβάντε. Το Κάμπρι, στην Παλαιστίνη, στα βόρεια, κοντά στα σύνορα του Λιβάνου, ξεχωρίζει για τις μινωικού τύπου νωπογραφίες του. Το καλοκαίρι τού 2009 αποκαλύφθηκαν εκεί και άλλες τοιχογραφίες αιγαιοπελαγίτικης τεχνοτροπίας. Προφανώς, για κάποιον λόγο, οι Χαναναίοι ηγεμόνες τής πόλης προτίμησαν να τη συσχετίσουν με τη μεσογειακή κουλτούρα, και να μην υιοθετήσουν συριακές, ή μεσοποτάμιες μορφές τέχνης, όπως είχαν κάνει άλλες πόλεις τής Χαναάν. Η Αλαλάχ ήταν μια πόλη-κράτος τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου, στην περιοχή όπου επρόκειτο να ιδρυθεί η Αντιόχεια των Σελευκιδών, στα τέλη τού 4ου ΠΚΧ αιώνα. Η αρχική εγκατάσταση εκεί δημιουργήθηκε πριν από το 2000 ΠΚΧ, όταν χτίστηκε το πρώτο ανάκτορο. Η Αλαλάχ καταστράφηκε μάλλον από τους Λαούς τής Θάλασσας στον 12ο αιώνα ΠΚΧ (όπως και τόσες άλλες πόλεις στα παράλια της Ανατολίας και του Λεβάντε), δεν ξανακατοικήθηκε ποτέ, και την θέση της πήρε κατά την εποχή τού σιδήρου ο κοντινός Λιμήν (Al-Mina).

Χορός υπό τον ήχο τού αυλού, του Ζωγράφου τού Ανάλατου, ανατολίζουσα λουτροφόρος (± 690 ΠΚΧ)

Αλ-Μίνα (“Το Λιμάνι”, στ’ αραβικά) είναι τ’ όνομα που έδωσε ο αρχαιολόγος Leonard Woolley σε αυτόν τον αρχαίο εμπορικό σταθμό, στις εκβολές τού Ορόντη. Κατά τον Woolley, ήταν πρώιμη ελληνική εμπορική αποικία, που ιδρύθηκε λίγο πριν από το 800 ΠΚΧ, σε άμεση αντιπαράθεση με τους Φοίνικες νοτιότερα. Οι μεγάλες ποσότητες ελληνικών αγγείων εκεί επιβεβαιώνουν τις στενές σχέσεις που είχε εξ αρχής ο Λιμήν με την Εύβοια, ενώ τα συριακά και φοινικικά κεραμικά αντανακλούν το πολιτισμικό αμάλγαμα, που ανέκαθεν ήταν χαρακτηριστικό των εμπορίων. Η διένεξη για το αν ο Λιμήν θα πρέπει να θεωρηθεί πόλη συριακή, με ντόπια αρχιτεκτονική και αγγειοπλαστική και με ελληνική παρουσία, ή αν επρόκειτο για ελληνικό εμπορικό σταθμό, δεν έχει ακόμη κατασταλάξει. Η πόλη απετέλεσε διαμετακομιστικό κόμβο εμπορίου (και των συνεπακόλουθων πολιτισμικών επιδράσεων) με την Ουραρτού και την Ασσυρία μέσω της συντομότερης διαδρομής των καραβανιών. Η κεραμική μεταγενέστερων περιόδων, μετά από το 700 ΠΚΧ, δείχνει τη συνέχιση της ελληνικής παρουσίας ως τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, με αγγεία που εισάγονταν από τη Μίλητο, και μ’ επιδέξιες ντόπιες απομιμήσεις τους, προφανώς από Έλληνες αγγειοπλάστες. Ο Λιμήν είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε τον ρόλο των πρώτων Ελλήνων που έφτασαν στην Εγγύς Ανατολή, κατά την έναρξη της ανατολίζουσας περιόδου στην ιστορία τής ελληνικής τέχνης. Σύμφωνα με μια υπόθεση του Robin Lane Fox, το ελληνικό όνομα του Λιμένα θα πρέπει να ήταν Ποταμοί Κάρων, που μνημονεύει ο Διόδωρος Σικελιώτης, συνδέοντάς το με τη λέξη “κάρου” (“εμπόριον”) σε ασσυριακή επιγραφή, και άρα, θα μπορούσε ν’ αποδοθεί ως “Ποταμοί Εμπορίων”.

Σουμεριακή αργυρή λύρα (2600-2400 ΠΚΧ)

Ο Woolley είχε ταυτίσει τον Λιμένα με το Ποσείδιον, το οποίον αναφέρουν οι Ηρόδοτος και Στράβων, αλλά πιο πρόσφατες μελέτες τοποθετούν το δεύτερο στο Ρας αλ-Μπασίτ, 53 χιλιόμετρα βόρεια της Λαττάκειας (ελληνιστικής Λαοδίκειας), στα παράλια της Μεσογείου. Οι ανασκαφές αποκάλυψαν έναν μικρό οικισμό τής ύστερης εποχής τού μπρούντζου, όταν ήταν ενδεχομένως προπύργιο της Ουγκαρίτ που βρισκόταν νοτιότερα. Σε αντίθεση, όμως, με την Ουγκαρίτ, το Ποσείδιον επέζησε από τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και πέρασε στην εποχή τού σιδήρου. Είχε ισχυρούς δεσμούς με την Φοινίκη και την Κύπρο, ενώ η εκεί ελληνική παρουσία πιστοποιείται από τον 7ο αιώνα ΠΚΧ. Κατά την ελληνιστική περίοδο, το Ποσείδιον επεκτάθηκε και η ακρόπολή του οχυρώθηκε.

Ένα από τα δυο ειδώλια Κριός μέσα σε βάτο. Οι ανασκαφές στην Ουρ ήταν κοινοπραξία Βρετανικού Μουσείου και Πανεπιστημίου τής Πενσυλβάνιας: η λεία fifty-fifty!

Ο Woolley βρέθηκε στον Λιμένα το 1936, ύστερα από τις ανασκαφές του στην Ουρ τής Μεσοποταμίας, όπου έφερε στο φως πολυτελείς σουμεριακούς βασιλικούς τάφους. Αποφάσισε να εργαστεί στα παράλια της Μεσογείου, επειδή ενδιαφερόταν να ιχνηλατήσει τις σχέσεις μεταξύ των πολιτισμών τού Αιγαίου και της Μεσοποταμίας, θέλοντας να ρίξει φως, όπως έγραψε, “στην ανάπτυξη του κρητικού πολιτισμού και τις διασυνδέσεις του με τους μεγάλους πολιτισμούς τής Εγγύτερης Ασίας”. Απογοητευμένος που δεν είχε βρει πόλη τής εποχής τού μπρούντζου στην Αλ-Μίνα, έστρεψε σύντομα το ενδιαφέρον του στην αρχαιότερη και πιο αστικοποιημένη περιοχή τής Αλαλάχ, όπου εργάστηκε πριν και μετά από τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (1937-39 και 1946-49). Φαίνεται, όμως, πως η “ματιά” του κάθε άλλο παρά “αμερόληπτη” ήταν, γιατί και αυτός ήταν “διοπτροφόρος”, με “ασιατικά μυωπικά γυαλιά”. Τα στοιχεία για τις “διασυνδέσεις” που τον ενδιέφεραν ήταν φυσικά εκεί. Όμως, έχοντας ήδη στο μυαλό του ένα επεξεργασμένο σενάριο και, προφανώς, την κρυφή φιλοδοξία να φέρει τα πάνω-κάτω στο έργο τού Arthur Evans στην Κρήτη, οδηγήθηκε σ’ εσφαλμένα συμπεράσματα. Αν η Ουρ υπήρξε το Άουστερλίτς του, η Αλαλάχ κατέληξε να γίνει το δικό του Βατερλώ! Η αδυναμία του να ερμηνεύσει σωστά τα ευρήματά του, θα πρέπει να διδάσκεται σε όλες τις Αρχαιολογικές Σχολές, και να γίνει μάθημα για κάθε κοντόφθαλμο μελετητή.^(β)

Οι Lawrence (αριστερά) και Woolley
στην Καρχεμίδα

• ^(β) Ο “Sir” Charles Leonard Woolley (1880-1960), γνωστός για τις ανασκαφές του στην Ουρ, δεν ήταν κανένας συνηθισμένος αρχαιολόγος. Θεωρείται από τους πρώτους “σύγχρονους” αρχαιολόγους, που χρίσθηκε μάλιστα “ιππότης” το 1935 για τη συμβολή του στην επιστήμη του. Άρχισε την καριέρα του το 1906, όταν ο Arthur Evans τον πρότεινε ως εθελοντή, ώστε να προχωρήσουν οι ανασκαφές σε μια ρωμαϊκή εγκατάσταση της βόρειας Αγγλίας, αν και αργότερα παραδέχθηκε: “Ποτέ δεν σπούδασα αρχαιολογικές μεθόδους, ούτε καν από βιβλία… και δεν είχα ιδέα πώς να κάνω κάποιο τοπογραφικό σχέδιο ή μια κάτοψη”. Συνεργάστηκε με τον Thomas Edward Lawrence, τον μετέπειτα διάσημο “Lawrence τής Αραβίας”, στην ανασκαφή τής χεττιτικής Καρχεμίδος (της ελληνιστικής Ευρωπού) το 1912-14. Η εργασία του στην Ουρ, που άρχισε το 1922, οδήγησε στην ανακάλυψη των βασιλικών τάφων, κι ενέπνευσε την Agatha Christie να γράψει το μυθιστόρημα Έγκλημα στη Μεσοποταμία. Η συγγραφέας μάλιστα παντρεύτηκε αργότερα τον βοηθό του, Max Mallowan. Ο Woolley ήταν ένας από τους αρχαιολόγους που πρότεινε πως ο “μέγας κατακλυσμός” τής Βίβλου δεν ήταν παρά μια τοπική πλημμύρα. Το σχετικό στρώμα που εντόπισε στην Ουρ ήταν “μήκους 400 μιλίων και πλάτους 100 – αλλά για τους κατοίκους τής κοιλάδας ήταν ο κόσμος όλος”…

Με την κρυφή φιλοδοξία να φέρει τα πάνω-κάτω στο έργο τού Evans στην Κρήτη, ο Woolley οδηγήθηκε σε λάθος συμπεράσματα. Αν η Ουρ υπήρξε το Άουστερλίτς του, η Αλαλάχ κατέληξε ως το Βατερλώ του!

Το ανάκτορο της Κνωσού σε αναπαράσταση

ΑΝΑΦΕΡΟΜΕΝΟΣ ΣΕ ΜΙΝΩΙΤΕΣ ΤΕΧΝΙΤΕΣ ταξιδεύοντας στο εξωτερικό: Οι νωπογραφίες στην Αλαλάχ και η δαπεδογραφία σε κονίαμα στο Τελ Κάμπρι, ο Γερμανός αρχαιολόγος Wolf-Dietrich Niemeier εξηγεί πώς η φιλοδοξία τού Woolley ν’ ανατρέψει τον Evans, του γύρισε boomerang:

Η μοναδικότητα και η φαινομενικά αιφνίδια εμφάνιση του κρητικού ανακτορικού συστήματος στο Αιγαίο αποδίδεται συχνά στις διασυνδέσεις και τις επιδράσεις των αρχαιότερων προηγμένων πολιτισμών τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής… Στην Αλαλάχ… ο Woolley πίστεψε πως είχε βρει αυτό που έψαχνε: στο ανάκτορο του Γιαρίμ-Λιμ αναγνώρισε “αναμφίβολες διασυνδέσεις” με τη μινωική Κρήτη. Δομικές τεχνικές παρόμοιες… καθώς και νωπογραφίες “πανομοιότυπες στην χρήση των χρωμάτων, την τεχνική και την τεχνοτροπία” στην Αλαλάχ και την Κνωσό, τον οδήγησαν στο συμπέρασμα ότι “δεν μπορεί να υπάρξει καμιά αμφιβολία πως η Κρήτη οφείλει τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής της και τις νωπογραφίες της στην ασιατική ηπειρωτική χώρα”, και ότι “τείνουμε να πιστέψουμε πως είχαν προσκληθεί ειδικοί μάστορες, μέλη των Συντεχνιών των Αρχιτεκτόνων και των Ζωγράφων, που ταξίδεψαν δια θαλάσσης από την Ασία (πιθανόν από την Αλαλάχ) για να οικοδομήσουν και διακοσμήσουν τ’ ανάκτορα των Κρητών ηγεμόνων”.

“Η Κρήτη οφείλει τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής της και τις νωπογραφίες της στην Ασία. Είχαν προσκληθεί ειδικοί μάστορες, μέλη
των Συντεχνιών Αρχιτεκτόνων και Ζωγράφων, για να οικοδομήσουν και διακοσμήσουν τ’ ανάκτορα των Κρητών ηγεμόνων”. (Leonard Woolley)

Η Yamhad, με πρωτεύουσα το Halab (Χαλέπι), και διάφορα τοπωνύμια που αναφέρονται στο Χρονικό: Alalakh, Babylon, Carchemish, Hazor,
Mari, Qatna, Ugarit, Ur.

Το κύριο επιχείρημα του Woolley γι’ αυτήν την θεωρία, που υιοθέτησαν επιφανείς μελετητές,^(γ) [!] ήταν ότι “το ανάκτορο του Γιαρίμ-Λιμ προηγείται κατά έναν και πλέον αιώνα των κρητικών δειγμάτων με την ίδια τεχνοτροπία”… Ωστόσο, μετά από μακρά δημόσια συζήτηση περί της “Χρονολόγησης της Αλαλάχ”, η χρονολογία τού Woolley [“πάνω-κάτω μεταξύ 1780 και 1730 π.Χ.”] αποδείχθηκε υπερβολικά μεγάλη. Ο Γιαρίμ-Λιμ τής Αλαλάχ δεν ήταν – όπως νόμισε ο Woolley – ο Γιαρίμ-Λιμ Α΄ τής Γιαμχάντ, σύγχρονος του μεγάλου Χαμουραμπί τής Βαβυλώνας, αλλά ένας νεότερος αδερφός τού βασιλιά Abban [Αμπά-Ελ;] τής Γιαμχάντ, που του είχε δώσει την Αλαλάχ ως πριγκιπάτο επικαρπίας…^(δ) Οι χρονολογίες που πρότειναν πρόσφατα διάφοροι μελετητές κυμαίνονται πάνω-κάτω μεταξύ 1650 και 1575 π.Χ. Όσον αφορά την αρχιτεκτονική… τα στοιχεία κάθε άλλο παρά τεκμηριώνουν την θεωρία τού Woolley γι’ αρχιτέκτονες από την Εγγύς Ανατολή που εργάστηκαν στην Κρήτη… Οι ορθοστάτες τής Αλαλάχ είναι κατά περίπου 300 χρόνια μεταγενέστεροι των ορθοστατών τής πρώτης φάσης τού παλαιού ανακτόρου τής Φαιστού… Σπαράγματα των τοιχογραφιών τού ανακτόρου τού Γιαρίμ-Λιμ παρουσιάζουν χαρακτηριστικά μινωικά μοτίβα που εμφανίζονται στην ίδια εποχή ή και νωρίτερα στην Κρήτη. Επιπλέον, η αίσθηση της κίνησης, ευδιάκριτη στα σπαράγματα των τοιχογραφιών τού ανακτόρου τού Γιαρίμ-Λιμ, αποτελεί χαρακτηριστικό μινωικό κι έρχεται σε αντίθεση με την παράδοση της Εγγύς Ανατολής.

• ^(γ) Ποιος είπε πως ο… διοπτροφόρος καϋμάν κροκόδειλος είναι απειλούμενο είδος; [!]

• ^(δ) Η Γιαμχάντ είχε τρεις βασιλιάδες ονόματι Γιαρίμ-Λιμ· υπήρχαν, άλλωστε, πολύ περισσότεροι συνώνυμοι τοπικοί ηγεμόνες, όπως αυτός της Αλαλάχ. Ο Woolley – ειδικά αυτός! – θα έπρεπε να είναι περισσότερο προσεχτικός προτού να γράψει πως “η Κρήτη οφείλει τα καλύτερα δείγματα αρχιτεκτονικής της και τις νωπογραφίες της στην ασιατική ηπειρωτική χώρα”…

Νωπογραφία παπύρων στην Θήρα

Το πιο δυνατό επιχείρημα του Woolley για άμεση σύνδεση των τοιχογραφιών τής Αλαλάχ μ’ εκείνες της Κρήτης ήταν πως και στις δυο περιπτώσεις έχουμε να κάνουμε με γνήσιες νωπογραφίες σε υγρό ασβεστοκονίαμα. Όμως, είναι αυτό ακριβώς το γεγονός που καθιστά σαφώς αναξιόπιστη την θεωρία τού Woolley περί της καταγωγής τής κρητικής νωπογραφίας από την Εγγύς Ανατολή. Έως πολύ πρόσφατα, οι νωπογραφίες τής Αλαλάχ αποτελούσαν το μοναδικό γνωστό παράδειγμα γνήσιας νωπογραφίας στην αρχαία Εγγύς Ανατολή. Η γνήσια νωπογραφία είναι γνωστή στην Κρήτη τουλάχιστον από το 1900 π.Χ. περίπου. Έτσι φαίνεται πως η γνήσια νωπογραφία πρωτοεμφανίστηκε στην Κρήτη, προφανώς επειδή ταίριαζε στην ιδιοσυγκρασία των Μινωιτών καλλιτεχνών. Άρα, η τεχνική, η τεχνοτροπία και η εικονογραφία των σπαραγμάτων των νωπογραφιών τού ανακτόρου τού Γιαρίμ-Λιμ στην Αλαλάχ, δείχνουν πως οι ομοιότητές τους με τις κρητικές τοιχογραφίες κινήθηκαν προς την αντίθετη κατεύθυνση από εκείνην που αρχικά πίστεψε ο Woolley.

“Η αίσθηση της κίνησης αποτελεί χαρακτηριστικό μινωικό, σε αντίθεση
με την παράδοση της Ανατολής. Όλα δείχνουν πως οι ομοιότητές τους
με τις κρητικές τοιχογραφίες κινήθηκαν προς την αντίθετη κατεύθυνση από εκείνην που πίστεψε ο Woolley. Κάμπρι και Αλαλάχ παρουσιάζουν μιαν αμιγώς μινωική εικονογραφία και τεχνική. Η μόνη εξήγηση: φιλοτεχνήθηκαν από Μινωίτες τεχνίτες.” (Wolf-Dietrich Niemeier)

Τελετουργικό περιρραντήριο
από χαλαζία, Κάτω Ζάκρος

Υπάρχουν πολλά στοιχεία πως τα κρητικά καλλιτεχνήματα ήταν περιζήτητα στην αρχαία Εγγύς Ανατολή. Στις πινακίδες τής Mari μνημονεύονται εισαγωγές από Κρήτη… Η αναγνωρισμένη αξία των κρητικών προϊόντων φαίνεται στα κείμενα της Μάρι, από το γεγονός ότι δυο από αυτά επιδόθηκαν από τον βασιλιά Ζίμρι-Λιμ τής Μάρι σε άλλους Μεσοποτάμιους μονάρχες. Όπως καταδεικνύουν αγγεία από τις Καμάρες που βρέθηκαν στην Ουγκαρίτ, την Κάτνα, τη Βύβλο, και το Χάζορ, αυτή η εξαίρετη αγγειοπλαστική έχαιρε υψηλής εκτίμησης στο Λεβάντε. Έτσι, τουλάχιστον από τον 19ο π.Χ. αιώνα και μετά, η Κρήτη, στο πλαίσιο των σχέσεών της με το Λεβάντε, δεν ήταν μόνον δέκτης, αλλά είχε εξελιχθεί σε ισότιμο εταίρο, που παρήγαγε έργα τέχνης για τα οποία υπήρχε μεγάλη ζήτηση στην Εγγύς Ανατολή.^(ε) Τα εν λόγω κρητικά καλλιτεχνήματα έφταναν με κάποιο είδος ανταλλαγών ή εμπορίου στο Λεβάντε. Όμως, όπως παρατήρησε και ο Woolley, “δεν είναι δυνατή η εξαγωγή ενός ανακτόρου πάνω σε πλοίο, ούτε και η ‘μυστηριώδης τέχνη’ τής νωπογραφίας είναι εμπόρευμα”.^(ς) Οφείλουμε, συνεπώς, ν’ ανασυνθέσουμε το ακριβώς αντίθετο σενάριο από αυτό που πρότεινε ο Woolley, δηλαδή Κρήτες τεχνίτες να ταξιδεύουν στην Αλαλάχ για να ζωγραφίσουν τις εκεί νωπογραφίες;

• ^(ε) Αγνοώ τη λεβαντίνικη συμβολή στον μινωικό πολιτισμό και, δυστυχώς, ο Niemeier δεν δίνει πληροφορίες επί του θέματος. Αυτό που ξέρω καλά είναι πόσο υπόχρεοι και ωφελημένοι ήταν οι Κρήτες μαθαίνοντας από τους Αιγύπτιους (βλέπε Χρονικό 12). Φαντάζομαι επίσης πόσο θα είχαν ωφεληθεί και οι Αιγύπτιοι, αν δεν ήταν τόσο ψηλομύτες, ώστε να επιτρέψουν στον εαυτό τους να διδαχθούν από τους Κρήτες…

• ^(ς) Ανάλογο ήταν το επιχείρημά μου για να δείξω την αναγκαιότητα της ελληνικής παρουσίας στην Ιβηρία: “Αυτό που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, και ούτω καθεξής” (βλέπε Χρονικό 17).

Κνωσός: αναπαράσταση της Αίθουσας του Θρόνου με τους γρύπες

Στην “Μεγάλη Χαναάν”…^(ζ) υπάρχουν δυο τόποι που μπορούν να μας δώσουν περισσότερα στοιχεία για το πρόβλημα: Κάτνα και Τελ Κάμπρι. Σπαράγματα των τοιχογραφιών των ανακτόρων στην Κάτνα παρουσιάζουν… αιγαιοπελαγίτικα χαρακτηριστικά. Το Κάμπρι βρίσκεται σ’ έναν από τους σπουδαιότερους εμπορικούς δρόμους τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής, [τον Δρόμο των Φιλισταίων,] που μεταγενέστερα ονομάστηκε Via Maris…^(η) Στ’ ανάκτορα του ντόπιου ηγεμόνα, ένα κατώφλι φέρει κονίαμα και είναι ζωγραφισμένο με… τεχνικές και σχέδια δαπέδων παρόμοια των μινωικών ανακτόρων, αλλά όχι της αρχαίας Εγγύς Ανατολής… Υπάρχουν ενδείξεις πως οι τοίχοι τού δωματίου ήταν επίσης καλυμμένοι με ζωγραφιστό κονίαμα, από το οποίο, δυστυχώς, σώζονται μόνον ελάχιστα σπαράγματα. Το δάπεδο με το κονίαμα είναι ζωγραφισμένο με την τεχνική τής γνήσιας νωπογραφίας (true fresco)… που απαντάται επίσης στην κρητική και θηραϊκή νωπογραφία, και όχι με την tempera και το fresco secco. Τα χρώματα της δαπεδογραφίας είναι… πανομοιότυπα μ’ εκείνα της κρητικής και θηραϊκής τοιχογραφίας… Αρχικά, το πάτωμα… ήταν απομίμηση πέτρινου πλακόστρωτου… Στην Κρήτη πατώματα με ζωγραφισμένο ασβεστοκονίαμα που απομιμούνται πλακόστρωτα δάπεδα είναι γνωστά από [το 2000 ΠΚΧ περίπου]. Άλλα τμήματα του δαπέδου στο Κάμπρι ήταν διακοσμημένα με φυτικά μοτίβα. Ανάμεσά τους περιλαμβάνονται αλυσίδες στυλιζαρισμένων γραμμικών λουλουδιών ίριδας, ενός χαρακτηριστικού μινωικού τύπου, που απαντάται αρχικά σε νωπογραφίες και την αγγειογραφία [κατά το 1700-1500 ΠΚΧ]. Αυτό το είδος διακοσμητικού μίγματος αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της μινωικής νωπογραφίας… Το δάπεδο στο Κάμπρι, καθώς και τα σπαράγματα των νωπογραφιών των ανακτόρων τού Γιαρίμ-Λιμ στην Αλαλάχ, δεν έχουν απλώς μεμονωμένα μινωικά μοτίβα που είναι ξένα στη “Μεγάλη Χαναάν”, και τα οποία θα μπορούσαν να εξηγηθούν ως στοιχεία που διείσδυσαν, ή ενσωματώθηκαν, φτάνοντας εκεί μέσω της μεταφοράς μοτίβων, αλλά παρουσιάζουν μιαν αμιγώς μινωική εικονογραφία, καθώς και τεχνική. Η μόνη εξήγηση που υπάρχει είναι πως φιλοτεχνήθηκαν από περιοδεύοντες Μινωίτες τεχνίτες…

Ασερά, Χαναναία θεά γονιμότητας και μητρότητας

• ^(ζ) Μεγάλη Χαναάν: “η περιοχή ανάμεσα στην πεδιάδα Αμίκ [στα πέριξ τής μεταγενέστερης Αντιόχειας] προς βορρά, και τις ερήμους προς νότον και ανατολάς, κατά τη μέση και ύστερη εποχή τού μπρούντζου… φαίνεται ν’ απαρτίζει έναν εν πολλοίς ομοιόμορφο πολιτισμό με τοπικές παραλλαγές.” (Ρουθ Αμιράν).

• ^(η) Δυστυχώς για τους Ισραηλινούς Εβραίους, το ιστορικό όνομα της οδού ήταν Δρόμος των Φιλισταίων, επειδή διέσχιζε την φιλισταϊκή πεδιάδα, όπου βρίσκεται και η Λωρίδα τής Γάζας. Το Via Maris “αλιεύτηκε” στη λατινική μετάφραση της Καινής Διαθήκης – “via maris”, δηλαδή “παραθαλάσσια οδός” – παρόλο που δεν προσδιόριζε κάποιον δρόμο (δεν υπήρξε ποτέ καμιά ρωμαϊκή οδός με αυτό το όνομα). Η μετονομασία έγινε για να… εκδιωχθούν οι Παλαιστίνιοι από την πατρίδα τους, ακόμη και με όρους αρχαιολογίας!

Η μικρή Παριζιάνα-Κρητικοπούλα…

Έχουμε στοιχεία γι’ ανταλλαγή πληροφοριών αναφορικά με τον εξοπλισμό των ανακτόρων στους κόλπους τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής (στην οποία ανήκε και η μινωική Κρήτη, κατά κάποιον τρόπο, ως το δυτικότερο μέλος). Το ότι οι Κρήτες ταξίδευαν πράγματι στη λεβαντίνικη ακτή αποδεικνύεται από μια πινακίδα των αρχείων τής Μάρι, που μνημονεύει κάποιον Κρήτα αγοραστή κασσίτερου στην Ουγκαρίτ από πράκτορες των ανακτόρων τής Μάρι. Μια παράδοση μυθολογικής ποίησης της Ουγκαρίτ είναι άκρως ενδιαφέρουσα σε συνάρτηση με το θέμα μας. Η θεά Άναθ, λέει, στέλνει διά θαλάσσης τον θεϊκό αγγελιαφόρο στον θεό τής χειροτεχνίας, Kothar wa-Khasis, που μεταφέρεται από τον θρόνο του στο Kptr (που σχεδόν όλοι το διαβάζουν ως Caphtor = Κρήτη)^(θ) ώστε να χτίσει ένα υπέροχο ανάκτορο για τον θεό Βάαλ και να το κοσμήσει με ανεκτίμητα έργα τέχνης. Κατά τον Arvid Schou Kapelrud, ο Κόθαρ “είναι ο αρχιτέκτονας και αρχισιδηρουργός, καθώς βρίσκεται στις αυλές τής Εγγύς Ανατολής τής εποχής αυτής, ένας μάστορας με υψηλή εξειδίκευση”. Στην χαναανική μυθολογία ο θεός τής χειροτεχνίας κλήθηκε από την Κρήτη για να κοσμήσει τ’ ανάκτορα των θεών με ανεκτίμητα έργα τέχνης. Στην πραγματικότητα οι ηγεμόνες τού Κάμπρι (Rehov) και της Αλαλάχ (και άλλων πόλεων, ενδεχομένως της Κάτνα) ζήτησαν από τους ηγεμόνες τής Κρήτης να τους στείλουν τεχνίτες για να διακοσμήσουν τ’ ανάκτορά τους με νωπογραφίες. Όπως έδειξε ο Carlo Zaccagnini, η αποστολή εξειδικευμένων εργατών είναι πλήρως επιβεβαιωμένη στο πλαίσιο των διπλωματικών σχέσεων μεταξύ των ηγεμόνων τής αρχαίας Εγγύς Ανατολής, με τα ταξίδια αυτά να εντάσσονται στη δυναμική και τον επίσημο μηχανισμό τής πρακτικής ανταλλαγής δώρων.

• ^(θ) Το “KPTR” ίσως ν’ αντιστοιχεί στο “Caphtor”. Όμως, η εξίσωση του τελευταίου με την Κρήτη αποτελεί το ελάχιστα πιθανό σενάριο. Το βιβλικό τοπωνύμιο ίσως ν’ αναφέρεται στα εξής μέρη: α) Πηλούσιον, στο δέλτα τού Νείλου, β) Κιλικία, γ) Κύπρος, και δ) Κρήτη (βλέπε Χρονικό 15). Η Αίγυπτος συγκεντρώνει και στην περίπτωσή μας τις περισσότερες πιθανότητες, επειδή σε όλες τις αναφορές στον Κόθαρ, εκτός τής παραπάνω ποιητικής παράδοσης, ο θρόνος του βρίσκεται στο “HKPT”, που διαβάζεται ενδεχομένως ως “Hikaptah”, ή “Οίκος τής ka [ψυχής] τού [θεού] Πτα”, ήτοι Μέμφις. Οι Έλληνες πρόφεραν αυτό το Hikaptah ως Αίγυπτος, εξ ου και τ’ όνομα της χώρας σε πολλές γλώσσες.

Μινωική ζωφόρος, νωπογραφία από την Αύαρι

ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΝΩΠΟΓΡΑΦΙΕΣ που είχαν βρεθεί στην Αλαλάχ και το Κάμπρι, οι μινωικές τοιχογραφίες στην Αύαρι, κατά τις ανασκαφές τού Manfred Bietak, “δημιούργησαν στην στιγμή μεγάλη αίσθηση καθώς, ανάμεσα στις σκηνές που απεικονίζονται σε αυτές, περιλαμβάνονται θεαματικές αναπαραστάσεις με ταυροκαθάψια, που έχουν συνδεθεί τόσο στενά με τη μινωική λατρεία και κουλτούρα”, όπως γράφουν οι Wolf-Dietrich και Barbara Niemeier, σ’ ένα άλλο κείμενό τους περί Μινωικών Νωπογραφιών στην Ανατολική Μεσόγειο:

Επιτιθέμενος ταύρος και ελιά, ανάγλυφο στην Κνωσό

“Ήδη από το 1990, προτείναμε πως οι νωπογραφίες στο Κάμπρι και την Αλαλάχ φιλοτεχνήθηκαν από περιοδεύοντες Αιγαιοπελαγίτες μάστορες, και το ίδιο έκαναν [λίγο αργότερα] ο Bietak και η Ναννώ Μαρινάτου, αναφορικά με τις νωπογραφίες στην Αύαρι”. Ένα μικροπρόβλημα μεταξύ των εν λόγω αρχαιολόγων αφορά την χρονολόγηση των νωπογραφιών στο δέλτα τού Νείλου. Επιθυμώντας ίσως να μη δυσαρεστήσουν κανέναν, “ο Bietak και η Μαρινάτου κατέληξαν στο συμπέρασμα πως ‘μινωικές τοιχογραφίες υπήρχαν στην Αύαρι τόσο κατά την ύστερη περίοδο των Υξώς, όσο και στην πρώιμη της 18ης δυναστείας’. Ο ίδιος ο Bietak θεωρούσε πιθανό πως ‘και μετά από τη δυναστική αλλαγή, θα παρέμειναν ζωντανές οι εμπορικές… σχέσεις ανάμεσα στην Αύαρι και την Κρήτη… και θα συνεχίστηκαν και κατά τη 18η δυναστεία, ακόμη και μετά από την πτώση των Υξώς.’ Υπάρχουν όντως αρκετά ιστορικά στοιχεία πως το είδος των διπλωματικών και οικονομικών σχέσεων που κρύβονται προφανώς πίσω από αυτές τις νωπογραφίες επιβιώνουν των καθεστωτικών αλλαγών.

“Κατά τον Bietak, ‘ο βασιλιάς Άμασις [Άμωσις], ο ιδρυτής τής 18ης δυναστείας, ταιριάζει περίφημα στην εικόνα των μινωικών διασυνδέσεων.’ Φαντάζεται και το ενδεχόμενο κάποιας πολιτικής συμφωνίας ανάμεσα στον Άμασι και τη ‘Μινωική Θαλασσοκρατορία’, στο πλαίσιο της οποίας ο μινωικός στόλος βοήθησε τον Άμασι – που δεν είχε καθόλου πλοία – απέναντι στον κίνδυνο, ο οποίος εξακολουθούσε να τον απειλεί, από τις ναυτικές βάσεις των Υξώς στη νότια Παλαιστίνη. Αρχαιολογικά ή γραπτά στοιχεία γι’ αυτήν την υπόθεση δεν υπάρχουν, φέρνοντάς μας στο μυαλό κάποια μάλλον ευφάνταστα και ξεχασμένα πλέον σενάρια σχετικά με την εκδίωξη των Υξώς, όπως εκείνα κατά τα οποία Μυκηναίοι μισθοφόροι βοήθησαν τον Άμασι να διώξει τους Υξώς, ή ότι φυγάδες πρίγκιπες των Υξώς κατέκτησαν την Αργολίδα και κατόπιν θάφτηκαν στους Ταφικούς Περιβόλους των Μυκηνών. Εκτός αυτού, ο Άμασις είχε ήδη στόλο: κατέλαβε την Αύαρι με σειρά χερσαίων, αλλά και ναυτικών επιθέσεων, [και κατόπιν] κατευθύνθηκε προς τη νότια Παλαιστίνη.”

Ο Άμασις καταδιώκει τους Υξώς

Ακόμη κι ένας φαραώ με δικό του στόλο θα προτιμούσε σαφώς να έχει το πιο έμπειρο κρητικό ναυτικό στο πλευρό του, και όχι ενάντιά του, σε συμμαχία με τους Υξώς! Οι τοιχογραφίες στην Αύαρι δείχνουν την εμπλοκή τής Αιγύπτου στις διεθνείς σχέσεις, αλλά και στις πολιτισμικές ανταλλαγές με την ανατολική Μεσόγειο, με ανταλλαγές δώρων, ή με γάμους. Υποδηλώνουν, επιπλέον, την ανάμιξη των μινωικών αρχών στις αιγυπτιακές υποθέσεις, ενδεχομένως λόγω του ισχυρού ναυτικού που η Κρήτη μπορούσε να διαθέσει στον φαραώ, ενώ αναδεικνύουν την Αύαρι ως επίκεντρο αυτών των πολιτισμικών ανταλλαγών, που σημαίνει πως η πόλη είχε εξαιρετική σπουδαιότητα για την Αίγυπτο.

Κορίτσι από το Ακρωτήρι τής Θήρας: λεπτομέρεια της νωπογραφίας των κρίνων

Ο γάμος μιας Μινωίτισσας πριγκίπισσας με κάποιον Αιγύπτιο φαραώ είναι ένα πιθανό σενάριο. Κατά τον Bietak, οι τοιχογραφίες στην Αύαρι φιλοτεχνήθηκαν από Μινωίτες καλλιτέχνες που ήταν μέλη τής συνοδείας κάποιας πριγκίπισσας της Κνωσού, η οποία έγινε σύζυγος του φαραώ. Και ποιος ήταν ο… γαμπρός; Αρχικά τον προσδιόρισε ως κάποιον ηγεμόνα των Υξώς, μετά είπε πως ήταν ο Άμασις, και στο τέλος, ο Τούθμωσις ο Γ΄. Εν τέλει, ποιον παντρεύτηκε η Κρητικοπούλα; Η έκρηξη του ηφαιστείου τής Θήρας, περί το 1627-1600 ΠΚΧ, συνέβη κατά την περίοδο των Υξώς (1650–1550). Συνεπώς, αν ο γαμπρός ήταν κάποιος ηγεμόνας τους, οι βασιλικοί γάμοι θα έγιναν ή στην αρχή, ή στο τέλος τής κυριαρχίας τους στην Αίγυπτο. Ακολουθεί ο Άμασις, με το Νέο Βασίλειο, όταν οι Αιγύπτιοι θεωρούσαν το Αιγαίο ως τμήμα τής “αυτοκρατορίας” τους. Τον όρο δεν πρέπει να τον παίρνουμε τοις μετρητοίς, μια και στην χώρα τού Νείλου παρεξηγούσαν ως και τα δώρα που προσφέρονταν στον φαραώ: “Οι Αιγύπτιοι, με την χαρακτηριστική τους εγωκεντρική αίσθηση ανωτερότητας, θα είχαν παρουσιάσει αυτά τα δώρα ως φόρο υποτέλειας” (Α. Κ. Schulman). Εν πάση περιπτώσει, “ο Άμασις ταιριάζει περίφημα στην εικόνα των μινωικών διασυνδέσεων”. Αλλά και ο Τούθμωσις θα μπορούσε κάλλιστα να είναι ο γαμπρός. Άλλωστε, ξέρουμε πως είχε τρεις ξένες συζύγους: τις Μενβί, Μερτί, και Μενχέτ. Υπήρξε, ωστόσο, ένα πρόβλημα: άλλη μια δυναστική αλλαγή κατά τη βασιλεία του, στα μέσα τού 15ου αιώνα ΠΚΧ, όχι στην Αίγυπτο, μα στην Κρήτη, όταν ήρθε η σειρά των Μινωιτών να τεθούν υπό τον ζυγό των δικών τους “Υξώς” (ξένων ηγεμόνων), των Μυκηναίων. Άρα, αν υπήρξε γάμος, θα έγινε στην αρχή τής βασιλείας τού Τούθμωσι, όταν πραγματικός φαραώ ήταν η μητριά του, Χατσεψούτ, ή έστω, αμέσως μετά από τον θάνατό της το 1458.

Θηραϊκές ροζέτες

Ό,τι και αν συνέβη τελικά, οι μοναδικές αυτές τοιχογραφίες είναι μινωικές ως προς την τεχνοτροπία, την τεχνική, και το θέμα. Υπάρχει μια μακρά ζωφόρος με σκηνές από ταυροκαθάψια και το διακοσμητικό θέμα τού λαβυρίνθου στο φόντο. Η Μαρινάτου υποθέτει πως το μοτίβο τής ροζέτας, που αποτελεί ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των τοιχογραφιών Taureador (ταυροκαθαψίων), αναπαράγει τις ροζέτες τής Κνωσού, και πρόκειται για ένα ξεχωριστό μινωικό σύμβολο. Απεικονίζονται, επιπλέον, γρύπες, σκηνές κυνηγιού, αιλουροειδή να κυνηγούν οπληφόρα, διάφορες μορφές σε φυσικό μέγεθος, και μια λευκή γυναίκα φορώντας φούστα. Ιδιαίτερης σπουδαιότητας είναι τα εμβλήματα του μινωικού ανακτόρου, όπως η ζωφόρος με τις μισές ροζέτες, ή οι μεγάλοι γρύπες, που έχουν το ίδιο μέγεθος μ’ εκείνους της αίθουσας του θρόνου στην Κνωσό. Η τεχνική τής ζωγραφικής είναι κατεξοχήν αιγαιοπελαγίτικη, ενώ η τεχνοτροπία είναι πολύ υψηλής ποιότητας, και μπορεί να συγκριθεί με τα καλύτερα έργα ζωγραφικής τής Κρήτης. Η χρήση συγκεκριμένων μινωικών βασιλικών μοτίβων σε ανάκτορο στην Αύαρι, κατά τον Bietak, δείχνει πως “πρέπει να έλαβε χώρα κάποια συνάντηση των αυλών τής Κνωσού και της Αιγύπτου στο υψηλότερο επίπεδο,” ενώ το μέγεθος της αναπαράστασης της γυναίκας με την φούστα θα μπορούσε να υποδηλώνει έναν πολιτικό γάμο τού φαραώ με Μινωίτισσα πριγκίπισσα.

“Οι δυναστικές επιγαμίες ήταν προσφιλής διπλωματική τακτική στην Εγγύς Ανατολή τής εποχής τού μπρούντζου,” επισημαίνουν οι Niemeier. Η συνοδεία μιας ξένης πριγκίπισσας, εκτιμούν ορισμένοι μελετητές, “θ’ αριθμούσε αρκετές εκατοντάδες άτομα, που ως το τέλος τής ζωής τους θα παρέμεναν στο χαρέμι τού φαραώ, και θα μπορούσε κανείς άνετα να φανταστεί, πως στην Αύαρι τα ενδιαιτήματα της ξένης πριγκίπισσας και της συνοδείας της θα είχαν διακοσμηθεί σύμφωνα με τις επιθυμίες της. [Ωστόσο,] οι νωπογραφίες στην Αλαλάχ και το Κάμπρι είχαν μάλλον φιλοτεχνηθεί στους τοίχους των σημαντικών τελετουργικών (πιθανόν και ιεροτελεστικών) αιθουσών των ανακτόρων, και όχι στα ιδιαίτερα ενδιαιτήματα βασιλισσών ή πριγκιπισσών.”

Αγριόπαπια της Θήρας

Η τεχνική τής χρήσης τού ασβεστοκονιάματος σε δύο στρώσεις, και με πολύ γυαλιστερή επιφάνεια, η νωπογραφία συνδυασμένη με στόκο (stucco), όλα είναι τεχνικές που πρωτοεμφανίζονται στη μινωική ζωγραφική και δεν είναι αιγυπτιακές. Μα και τα χρώματα που χρησιμοποιούνται είναι σαφώς μινωικά. Η χρήση τού γαλάζιου λ.χ., αντί του γκρίζου, είναι μινωική, μ’ εκείνη την χρωματική σύμβαση, που εμφανίζεται αργότερα στην Αίγυπτο και οφείλεται σ’ αιγαιοπελαγίτικες επιδράσεις. Εκτός αυτών των στοιχείων, να σημειωθεί πως δεν υπάρχουν καθόλου αιγυπτιακά ιερογλυφικά κι εμβλήματα, σε κανένα από τα σπαράγματα που βρέθηκαν. Η σύνθεση των τοιχογραφιών και τα μοτίβα ταιριάζουν επίσης περίφημα μ’ εκείνα του κόσμου τού Αιγαίου. Συνεπώς, είναι όντως συντριπτικά τα στοιχεία που δείχνουν προς την κατεύθυνση Μινωιτών καλλιτεχνών στην Αύαρι.

Μινωικό χρυσό δαχτυλίδι με ταυροκαθάψια

“Οι διαφορές τεχνοτροπίας μεταξύ τής αιγυπτιακής και της μινωικής τέχνης αναλύθηκαν από την Henriette Antonia Groenewegen-Frankfort και, πιο πρόσφατα, από τον Bietak,” λένε οι Niemeier. “Κατά την Groenwegen-Frankfort, η μινωική τέχνη διαφέρει από την αιγυπτιακή (κι εκείνην της αρχαίας Εγγύς Ανατολής) ως προς την ‘απόλυτη κινητικότητα των οργανικών μορφών’. Εύστοχα ο Bietak το εξηγεί αυτό με τα διαφορετικά πολιτισμικά πρότυπα των δυο πολιτισμών. Η μινωική κοινωνία δεν κυριαρχούταν από την καταγραφή, την καταλογογράφηση, και την απόλυτη τάξη – όπως η αιγυπτιακή – και συνεπώς, η μινωική τέχνη δεν εξαρτιόταν από ιερογλυφικά clichés και άτεγκτες κανονιστικές διατάξεις. Όσον αφορά τη σύγκριση της χαναανικής με τη μινωική τέχνη, δυστυχώς, δεν διαθέτουμε πολλά καλλιτεχνήματα από το Λεβάντε τής μέσης εποχής τού μπρούντζου. Όμως εκείνα που σώζονται, έχουν τεχνοτροπία σαφώς διαφορετική από τη μινωική. Οι αναπαραστάσεις πουλιών λ.χ. σε οστέινα ένθετα, από μέρη όπως η Μεγιδδώ και η Λάχις, μοιάζουν ακίνητα σε σύγκριση με τον γερανό σε πλάκα ελεφαντόδοντου από το Παλαίκαστρο. Τα χαναανικά γυναικεία και ανδρικά μεταλλικά ειδώλια φαίνονται δύσκαμπτα σε σύγκριση με τα μινωικά γυναικεία και ανδρικά μεταλλικά ειδώλια, που παρουσιάζουν ζωηρή εσωτερική ένταση και δυναμική.”

Η μινωική τέχνη διαφέρει από την αιγυπτιακή ως προς την “απόλυτη κινητικότητα των οργανικών μορφών.” (H.A. Groenewegen-Frankfort)
“Η μινωική κοινωνία δεν κυριαρχούταν από την απόλυτη τάξη – όπως
η αιγυπτιακή – και συνεπώς, η μινωική τέχνη δεν εξαρτιόταν από ιερογλυφικά clichés και άτεγκτες κανονιστικές διατάξεις.” (M. Bietak)

Όπως αποδείχθηκε, οι τοιχογραφίες στην Αύαρι, την Αλαλάχ, το Κάμπρι, ίσως και την Κάτνα (17ος–16ος αιώνας ΠΚΧ), δεν ήταν οι πιο παλιές.

Η Εύφορη Ημισέληνος (με την κοιλάδα τού Νείλου): το λίκνο τού πολιτισμού
κατά την κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου (επισημαίνονται
όλα τα μέρη που αναφέρονται σε αυτό το Χρονικό).

“Προηγήθηκαν οι ζωγραφιστές απομιμήσεις πέτρας στο ανάκτορο του Ζίμρι-Λιμ στη Μάρι [18ος αιώνας ΠΚΧ]. Ο ανασκαφέας τής Μάρι, André Parrot, συγκρίνει τις απομιμήσεις πέτρας μ’ εκείνες στην Κνωσό. Αναζητεί πιθανές διασυνδέσεις μεταξύ των τοιχογραφιών τής Μάρι και της Κνωσού, και, επισημαίνοντας τα σχετικά στοιχεία που μας παρέχουν τ’ αναφερόμενα στ’ αρχεία τής Μάρι πολυτελή μινωικά είδη, τείνει μάλλον να δει κάποια κρητική επίδραση στις εκεί τοιχογραφίες.”

● Η Μάρι (σύγχρονη Tell Hariri) ήταν μακριά από τη Μεσόγειο, στη Μεσοποταμία. Ήταν πόλη των Σουμερίων και των Αμοριτών στον Ευφράτη, που άκμασε από το 2900 ως το 1759 ΠΚΧ, όταν λεηλατήθηκε από τον Χαμουραμπί, παρά τα δώρα που του έδωσε ο βασιλιάς Ζίμρι-Λιμ. Προείχε η στρατηγική θέση τής Μάρι, ως κόμβος διαμετακομιστικός, ανάμεσα στην Κάτω Μεσοποταμία και τη βόρεια Συρία. Η πόλη έφτασε να ελέγχει τους εμπορικούς δρόμους σε διάφορες περιοχές, όπως Περσία, Μεσοποταμία, και Ανατολία. Το βασιλικό παλάτι είχε πάνω από 300 δωμάτια (τουλάχιστον χίλια είχε, λένε, το παλάτι στην Κνωσό!), κι ήταν από τα μεγαλύτερα εκείνης της εποχής. Βρέθηκαν εκεί 25.000 και πλέον πινακίδες, “επιφέροντας την πλήρη αναθεώρηση της ιστορικής χρονολόγησης της αρχαίας Εγγύς Ανατολής, και δίνοντάς μας πάνω από 500 νέα τοπωνύμια, αρκετά για να ξαναφτιάξουμε τον γεωγραφικό χάρτη τού αρχαίου κόσμου,” όπως τόνισε ο André Parrot.

● Η Κάτνα (νυν Tell el-Mishrife), 18 χιλιόμετρα βορειοανατολικά τής Χομς (Έμεσας), ήταν άλλη μια από τις μεγαλύτερες πόλεις τής Συρίας στην εποχή τού μπρούντζου. Με την ανάπτυξη των εμπορικών δρόμων κατά τη 2η χιλιετία, η Μεσοποταμία είχε συνδεθεί με την Κύπρο, την Κρήτη, και την Αίγυπτο. Η Κάτνα μνημονεύεται σε συνδυασμό με το εμπόριο κασσίτερου, που μεταφερόταν από τη Μάρι, διαμέσου Κάτνας, στη Μεσόγειο. Από την άλλη πλευρά μεταφερόταν κυπριακός χαλκός. Το κράμα τους, ο μπρούντζος, ήταν πολυτιμότατος, κατά τις εποχές τού μπρούντζου, ιδίως, αλλά και του σιδήρου.

Έφηβοι Θηραίοι πυγμάχοι

Ως προς την καταγωγή των μελών των “μινωικών” εργαστηρίων, υπάρχουν διάφορα ενδεχόμενα: οι νωπογραφίες φιλοτεχνήθηκαν α) από περιοδεύοντες Αιγαιοπελαγίτες τεχνίτες, β) υπό την επίβλεψη καλλιτεχνών από το Αιγαίο, με τη βοήθεια Λεβαντίνων ζωγράφων, που εκπαιδεύτηκαν από αυτούς, και γ) από Λεβαντίνους μαθητές Αιγαιοπελαγιτών μαστόρων. Η ιδέα για εργαστήρια μικτά φαίνεται πιο ελκυστική, πιθανή και ρεαλιστική. Η διακόσμηση τεράστιων ανακτόρων ήταν επίπονο έργο. Όμως, φαίνεται αδιανόητο να φανταστεί κανείς κρητικά πλοία γεμάτα καλλιτέχνες να ταξιδεύουν δεξιά και αριστερά στη Μεσόγειο προς τον σκοπό αυτό. Οι καλλιτεχνικές ομάδες θα ήταν μάλλον μικρές κι ευέλικτες, δουλεύοντας αναγκαστικά με ντόπιους μαθητευόμενους τεχνίτες.

“Είναι δύσκολο ν’ αποφασίσει κανείς σε κάθε περίπτωση ποιο από αυτά τα ενδεχόμενα ισχύει,” παρατηρούν οι Niemeier. “Θα συμφωνούσαμε με τον Philip P. Betancourt πως γνωρίζουμε μόνον ένα πολύ μικρό ποσοστό νωπογραφιών, και πως ‘αγγίζουμε την κορυφή τού παγόβουνου μιας ολόκληρης σειράς αλληλένδετων εργαστηρίων, που δούλευαν στην Κνωσό, τα νησιά τού Αιγαίου, τα παράλια της δυτικής Ασίας, και την Αίγυπτο, ίσως περιοδεύοντας πηγαινοερχόμενα, ίσως ανταλλάσσοντας κάπου-κάπου προσωπικό, ή επιστρέφοντας στην Κνωσό ώστε να ενημερωθούν για τις πλέον πρόσφατες εξελίξεις’… Οι νωπογραφίες στην Αλαλάχ, το Κάμπρι, και την Αύαρι, πρέπει να ειδωθούν ‘υπό το πρίσμα τής σφυρηλάτησης μιας élite κοινής [‘γλώσσας’] – καλλιτεχνικής, εικονογραφικής, ιδεολογικής, τεχνολογικής – στις συνθήκες των έντονων διά θαλάσσης αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στις παράκτιες περιοχές τής ανατολικής Μεσογείου’,” όπως πρότεινε η Susan Sherratt. Η Μαρινάτου έχει επίσης υποστηρίξει, πως τα έργα αυτά είναι ένδειξη μιας κοινής οπτικής γλώσσας κοινών συμβόλων, που μαρτυρά τις αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στους ηγεμόνες γειτονικών δυνάμεων. “Οι Μινωίτες καλλιτέχνες, που συμμετείχαν στο ζωγράφισμα όλων αυτών των νωπογραφιών”, συμφωνούν και οι Niemeier, “απετέλεσαν προφανώς ένα σημαντικό στοιχείο στην ανάπτυξη της λεγόμενης ‘Διεθνούς Τεχνοτροπίας’ τής ανατολικής Μεσογείου κατά την ύστερη εποχή τού μπρούντζου.” Και όχι μόνον του ανατολικού τμήματος της mare nostrum, θα προσέθετα: σύμφωνα με ορισμένους εμπειρογνώμονες του fresco, της νωπογραφίας, παρόμοια ζωγραφικά έργα έχουν βρεθεί ως και στο “μακρινό” Μαρόκο!

“Αλληλένδετα εργαστήρια δούλευαν στην Κνωσό, τα νησιά τού Αιγαίου, τα παράλια της δυτικής Ασίας, και την Αίγυπτο, ίσως περιοδεύοντας πηγαινοερχόμενα, ίσως ανταλλάσσοντας προσωπικό, ή επιστρέφοντας στην Κνωσό ώστε να ενημερωθούν”. “Σφυρηλατήθηκε μια élite κοινή – καλλιτεχνική, εικονογραφική, ιδεολογική, τεχνολογική – στις συνθήκες
των έντονων διά θαλάσσης αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στις παράκτιες περιοχές τής ανατολικής Μεσογείου.” (P.P. Betancourt και S. Sherratt)

Κρήτες στην Αίγυπτο δώρα φέροντες (μετάλλα, κοσμήματα κλπ.), σε παράσταση των Θηβών,
18η δυναστεία (αρχές 15ου αι. ΠΚΧ)

Τι ν’ απέγιναν οι τοιχογραφίες στην Αύαρι; Κάποιες αποκολλήθηκαν από τον τοίχο μιας πύλης, ενώ μια ομάδα σπαραγμάτων βρέθηκε σε σκουπιδότοπο στα βορειοανατολικά τού ανακτόρου. Φαίνεται πως οι νωπογραφίες είχαν αφαιρεθεί κατά την ύστερη Τουθμωσική περίοδο – όταν είχε πάψει πλέον να υφίσταται η μινωική Κρήτη.

“Η μινωική νωπογραφία ήταν προφανώς ένα φαινόμενο μάλλον βραχύβιο στο Λεβάντε και την Αίγυπτο – σ’ αιγυπτιακούς όρους, κράτησε όσο η περίοδος των Υξώς και οι απαρχές τής πρώιμης 18ης δυναστείας,” συνοψίζουν οι Niemeier. “Αργότερα βρίσκουμε πάλι ζωγραφιές με σκηνές τής φύσης, που δείχνουν ν’ αναπνέουν μ’ έναν μινωικό αέρα. Είναι φιλοτεχνημένες, όμως, με την τεχνική secco και σίγουρα δεν είναι έργα Αιγαιοπελαγιτών καλλιτεχνών. Η μινωική τοιχογραφία ανήκε στο παρελθόν εκείνη την εποχή.”

Χωρίς μινωική Κρήτη, δεν υπήρχαν περιθώρια για μινωική τέχνη. Βέβαια, τα μινωικά εργαστήρια συνέχισαν να δουλεύουν. Μα τους απασχολούσαν πλέον οι νέοι αφέντες, οι Μυκηναίοι. Δεν υπήρχαν τότε Έλληνες καλλιτέχνες να τους ανταγωνιστούν. Ωστόσο, τα νέα έργα τής τέχνης τους δεν προσδιορίζονται ως “μινωικά”. Χαρακτηρίζονται “μυκηναϊκά”, ενίοτε με την επισήμανση πως φιλοτεχνήθηκαν από κρητικά εργαστήρια. Θα χαρακτήριζε ποτέ κανείς ως “κρητικά” τ’ αριστουργήματα ενός άλλου μεγάλου Κρήτα μάστορα, που έζησε τρεις χιλιετίες αργότερα, και συγκεκριμένα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, του περίφημου El Greco;

Νωπογραφία πομπής Μυκηναίων γυναικών

Πριν από τον κασσίτερο, ο οψιδιανός…

ΝΑΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΠΑΛΙ ΣΤΗΝ ΑΦΕΤΗΡΙΑ, φίλτατοι συνταξιδιώτες, έχοντας διαγράψει έναν κύκλο: άρχισε με τον Περίπλου και την Κρητομινωική θαλασσοκρατορία, και ολοκληρώθηκε αισίως με τα Εμπόρια και την Κρητομινωική νωπογραφία. Τώρα μπορούμε να ξαναπιάσουμε τον μίτο, τραβώντας προς τα πίσω, πριν από την αφετηρία μας – όταν ο άνθρωπος δεν είχε ακόμη μάθει πώς να δουλεύει τα μέταλλα, τότε που τα θαλασσινά ταξίδια γίνονταν σε αναζήτηση ενός άλλου, εξίσου πολύτιμου υλικού: του οψιδιανού. Ας προγραμματίσουμε, λοιπόν, να πάμε πίσω στη Νεολιθική εποχή! Ας το επιχειρήσουμε τουλάχιστον…

• << Χρονικό 19. ΜΙΑ “ΤΡΙΤΗ ΜΑΤΙΑ” ΣΤΗΝ ΙΒΗΡΙΑ
• >> ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ “ΟΨΙΔΙΑΝΗ ΕΠΟΧΗ”!

Χρονικό 19. ΜΙΑ “ΤΡΙΤΗ ΜΑΤΙΑ” ΣΤΗΝ ΙΒΗΡΙΑ

Χρονικό 19. ΜΙΑ “ΤΡΙΤΗ ΜΑΤΙΑ” ΣΤΗΝ ΙΒΗΡΙΑ

/ENGLISH/ Chronicle 19. IBERIA IMPARTIALLY VIEWED

● Εμπόρια στο Δέλτα τού Νείλου ● Ορυκτός Μαγνήτης Ανδαλουσίας ● “Κασσίτερος: το Σπουδαιότερο Προϊόν” ● Κασσιτερίδες
● Βαλεαρίδες ● Ελληνοταρτήσσια Φιλία
Απέναντι στην Φοινικική Επιθετικότητα
● Καρχηδόνα και Μισθοφόροι

του Μιχάλη Λουκοβίκα

 
ΑΠΟΔΕΧΟΜΕΝΟΣ ΤΙΣ ΕΠΑΦΕΣ ανάμεσα στους αρχαίους πολιτισμούς τής ανατολικής Μεσογείου και την Ιβηρία, αλλά και μένοντας πιστός στο κυρίαρχο μεταξύ των μελετητών ρεύμα τής ευνοϊκής αντιμετώπισης των Φοινίκων, ο Dan Stanislawski απέρριψε την ιδέα μιας πιθανής αιγαιακής παρουσίας στην Ιβηρική χερσόνησο.^(α) Σχολιάζοντας τους “ισχυρισμούς πως υπήρχαν επαφές” ανάμεσα στην Ιβηρία και την Κρήτη, παραδέχθηκε πως είναι “δελεαστική ιδέα”, και “λογική υπόθεση”, αλλά “μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πειστικές ενδείξεις [πως οι Μινωίτες] χρησιμοποιούσαν τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου που οδηγούσε προς δυσμάς”.

• ^(α) Βλέπε την αρχή τού Χρονικού 16, με την πρώτη παράγραφο του κεφαλαίου 7, της Μελέτης ιστορικοπολιτικής γεωγραφίας: η ιδιαιτερότητα της Πορτογαλίας (1959), του Dan Stanislawski. Οι υπόλοιπες εκδόσεις του περί Πορτογαλίας είναι: Το άλλο βασίλειο της Πορτογαλίας: το Algarve (1963), και Τοπία τού Βάκχου: το αμπέλι στην Πορτογαλία (1970).

Τμήμα νωπογραφίας με γυναίκα που χορεύει στην Κνωσό

Τέτοιες απτές, “πειστικές ενδείξεις” στα χέρια των αρχαιολόγων, ήτοι κάποια αιγυπτιακά εμπορεύματα που βρέθηκαν στην Ισπανία, προέρχονται από “μια κάπως μεταγενέστερη περίοδο”, μετά από την πτώση των Μινωιτών, γύρω στο 1400-1200 ΠΚΧ. Αν και δεν μπορεί ν’ αποκλειστεί το ενδεχόμενο “Φοινίκων μεσαζόντων”, θα πρέπει να έχουμε κατά νου ότι σε αυτήν ακριβώς την “κάπως μεταγενέστερη περίοδο” (ύστερη εποχή τού μπρούντζου), το θαλάσσιο εμπόριο, ιδίως στη δυτική Μεσόγειο, ήταν στα χέρια εκείνων που προκάλεσαν την πτώση των Μινωιτών: των Μυκηναίων – τους οποίους, όλως παραδόξως, δεν αναφέρει καν ο Αμερικανός καθηγητής! Συνεπώς, ο ισχυρισμός του, πως τα αιγυπτιακά εμπορεύματα στην Ισπανία “συνδέονται μάλλον με Φοίνικες μεσάζοντες”, κάθε άλλο παρά επιστημονικός είναι.

Εκτός αυτού, η αιγαιακή παρουσία στην Αίγυπτο, την χώρα προέλευσης των εν λόγω εμπορευμάτων, ανάγεται τουλάχιστον στους μυκηναϊκούς χρόνους, και πολύ πιθανόν ακόμη πιο παλιά, στη μινωική εποχή, όταν ιδρύθηκε ένας εμπορικός οικισμός στο Δέλτα τού Νείλου, υπό την αιγίδα των φαραώ: ήταν η Ναύκρατις, η πρώτη και, κατά την αρχική της περίοδο, ίσως μοναδική μόνιμη ελληνική αποικία στην Αίγυπτο, ένας συμβιωτικός κόμβος ελληνοαιγυπτιακών ανταλλαγών στους τομείς τού εμπορίου, της τέχνης, και του πολιτισμού. Όταν ένας ιστορικός “ξεχνά” τους Μυκηναίους και τη Ναύκρατι, σημαίνει πως φορά “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”! Υπό αυτές τις συνθήκες, κανείς δεν είναι δυνατόν να υποπτευθεί τον ειδήμονα περί Πορτογαλίας Stanislawski για… φιλελληνική μεροληψία, καθώς μας αφηγείται τις ίδιες μοιραίες εξελίξεις στην Ιβηρία, που εκτέθηκαν στα προηγούμενα τρία Χρονικά (16, 17, και 18). Ταυτόχρονα, από την πλευρά μου, θα έχω τη δυνατότητα να ελέγξω την ορθότητα της δικής μου μαρτυρίας.

Το κυνήγι τού Καλυδωνίου Κάπρου, του Ζωγράφου τού Ναυκράτιου, περί το 555 ΠΚΧ

● Η Ναύκρατις, στο Δέλτα τού Νείλου, στον δυτικότερο βραχίονα του ποταμού, 70 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά των εκβολών του, όπου αργότερα θα χτιζόταν η Αλεξάνδρεια, δεν ήταν μόνον ο πρώτος ελληνικός οικισμός στην Αίγυπτο, αλλά και το πιο σημαντικό αιγυπτιακό λιμάνι ως την ίδρυση της πόλης τού Αλεξάνδρου. Η πρώτη περίοδός της παραμένει σκοτεινή, λόγω της κατάρρευσης του μυκηναϊκού πολιτισμού και της παρακμής που ακολούθησε (1100-750 ΠΚΧ). Η “αναγέννηση” της ελληνικής κουλτούρας κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, οδήγησε στην επανάληψη των ανταλλαγών με την Ανατολή, με τους δυο μεγάλους ποτάμιους πολιτισμούς τού Νείλου και της Μεσοποταμίας. Κατά τον Ηρόδοτο, ένα ιερό, πού ήταν γνωστό ως Ελλήνιον, αποτελούσε συνεταιριστική επιχείρηση, την οποία χρηματοδοτούσαν εννέα ελληνικές πόλεις-κράτη: τέσσερις ιωνικές (Χίος, Κλαζομεναί, Τέως και Φώκαια), άλλες τέσσερις δωρικές (Ρόδος, Αλικαρνασσός, Κνίδος και Φασηλίς), και μια αιολική (Μυτιλήνη). Οι Μίλητος, Σάμος και Αίγινα, διέθεταν τα δικά τους ξεχωριστά ιερά. Αυτό σημαίνει πως οι πολίτες τουλάχιστον δώδεκα ελληνικών πόλεων είχαν μια συνεργασία, που όχι μόνο σπάνια ήταν, αλλά είχε και διάρκεια.

● Η αδελφή πόλη τής Ναυκράτεως ήταν το Ηράκλειον, ή Θώνις, το κυριότερο λιμάνι τής Αιγύπτου με την Ελλάδα, που ανακαλύφθηκε μόλις το 2000 από τον Γάλλο ενάλιο αρχαιολόγο Franck Goddio. Τα ερείπιά του βρίσκονται 2,5 χιλιόμετρα από τη σημερινή ακτή. Η πόλη ήταν κτισμένη πάνω σε μια συστάδα νησιών, με πολλές γέφυρες και κανάλια. Βυθίστηκε στην θάλασσα στον 6ο ή 7ο αιώνα ΚΧ, πιθανόν λόγω μεγάλων σεισμών και πλημμυρών. Η “στήλη τής Ναυκράτεως”, με φαραωνικό διάταγμα, που βρέθηκε το 1899, χαρακτηρίζει το Ηράκλειο “λιμάνι στην θάλασσα των Ελλήνων”, εννοώντας τη Μεσόγειο. Η δίδυμη “στήλη τού Ηρακλείου” ανασύρθηκε από την θάλασσα το 2000. Το ελληνικό όνομα της πόλης συνδέεται μ’ έναν μεγάλο ναό τού Χονσού που οι Έλληνες ταύτιζαν με τον Ηρακλή. Ο μεγάλος ήρωας πιστεύεται πως πέρασε από την πόλη, καθώς επίσης ο Πάρις και η Ελένη, για να ξεφύγουν από τον οργισμένο Μενέλαο, πριν να ξεσπάσει ο Τρωικός πόλεμος. Ο Όμηρος αναφέρθηκε επίσης στον μυθικό πλούτο τού Ηρακλείου.

Καμπάσπη, η διακεκριμένη Λαρισαία εταίρα τού Αλέξανδρου, του John William Godward (1896)

● Μια περίφημη εταίρα από την Θράκη, που έζησε στη Ναύκρατι στον 6ο αιώνα ΠΚΧ, ήταν η Ῥοδῶπις (ροδομάγουλη), ή Δωρίχα. Κατά τον Ηρόδοτο, ήταν σκλάβα, μαζί με τον μυθοποιό Αίσωπο, με τον οποίο είχε κρυφή ερωτική σχέση. Ο αδελφός τής Σαπφώς, Χάραξος, πηγαίνοντας ως έμπορος στη Ναύκρατι, την ερωτεύτηκε παράφορα, κι εξαγόρασε την ελευθερία της, καταβάλλοντας μεγάλο χρηματικό ποσό. Η Σαπφώ, σε ποίημά της, την κατηγόρησε πως έκλεψε την περιουσία τού αδελφού της. Άλλοι εραστές της, επιμένουν οι Διόδωρος και Πλίνιος, της έχτισαν μέχρι και πυραμίδα! Η Ροδώπις απετέλεσε το πρότυπο, όπου βασίστηκε η αρχική εκδοχή τής ιστορίας τής Σταχτοπούτας, που κατέγραψε αργότερα ο Στράβων.

● Ένα προβεβλημένο τέκνο τής Ναυκράτεως υπήρξε ο Αθήναιος, ένας Έλληνας ρήτορας, γραμματικός, και γαστρονόμος, που έζησε τέλη τού 2ου και αρχές τού 3ου αιώνα ΚΧ. Το μόνο έργο του, που έχει εν πολλοίς διασωθεί, είναι η 15τομη σύνοψη των 30τομων Δειπνοσοφιστών (Ειδημόνων συμποσιαστών). Πρόκειται γι’ ανεκτίμητο θησαυρό πληροφοριών (τον έχουμε συμβουλευτεί επανειλημμένα), σχετικά με το φαγητό, τη μουσική, τα τραγούδια, τους χορούς, τις διασκεδάσεις, τις εταίρες, την πολυτέλεια. Οι συνδαιτυμόνες, που ήταν πλούσιοι, προστάτες τής τέχνης, ή και μελετητές, νομικοί, μουσικοί και άλλοι, περιγράφουν τον τρόπο ζωής, τις τέχνες, τις επιστημονικές γνώσεις των Ελλήνων. Συζητώντας περί κλασικών συγγραφέων, παραθέτουν αποσπάσματα από σχεδόν 800 συγγραφείς και 2500 έργα, πολλά από τα οποία έχουν χαθεί. Έτσι εξασφαλίζουμε πληθώρα πολύτιμων πληροφοριών για τον αρχαίο κόσμο και για πολλούς συγγραφείς, που θα μας ήταν διαφορετικά άγνωστοι.

● Επίσης Ναυκράτιος και σύγχρονος του Αθήναιου, λίγο μεγαλύτερός του, ήταν ο Ιούλιος Πολυδεύκης, που άκμασε περί το 180 ΚΧ, κι έφυγε πλήρης ημερών πάνω από τα 80 του. Υπήρξε γραμματικός και σοφιστής, λόγιος και ρήτορας, που τον διόρισε ο αυτοκράτορας Κόμμοδος στην έδρα τής ρητορικής στην Ακαδημία τής Αθήνας – λόγω της μελωδικής του φωνής, κατά πώς λέει ο Φιλόστρατος στους Βίους σοφιστών. Από τα περί ρητορικής έργα του δεν σώθηκε τίποτε. Το πολύτιμο σωζόμενο έργο του είναι το Ὀνομαστικόν, ένας δεκάτομος θησαυρός (λεξικόν) αττικών συνωνύμων και φράσεων, όχι σε αλφαβητική σειρά, αλλά κατά θέμα. Βρίσκουμε εκεί πολλές σπάνιες πληροφορίες για διάφορες όψεις τής αρχαιότητας – αντικείμενα της καθημερινής ζωής, θέατρο, μουσική, πολιτική – καθώς και περικοπές από πολλά μη σωζόμενα έργα. Έτσι ο Πολυδεύκης υπήρξε ανεκτίμητη πηγή πληροφοριών για τον William Smith, στο Λεξικό Ελληνικών και Ρωμαϊκών Αρχαιοτήτων (1842), και γι’ άλλους μελετητές (όπως και για τις Περιηγήσεις μας).

Κέλτες στην Ευρώπη

ΠΛΩΡΗ ΠΡΟΣ ΔΥΣΜΑΣ

“Η ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΗ ΔΙΕΛΕΥΣΗ ΦΟΙΝΙΚΙΚΩΝ ΠΛΟΙΩΝ από το στενό τού Γιβραλτάρ, έγινε πιθανόν κατά τη γενική χρονική περίοδο, που οι Κεντροευρωπαίοι γεωργοί και κτηνοτρόφοι εισέρχονταν για πρώτη φορά στην περιοχή τής Κανταβρίας. Τα γεγονότα αυτά προηγήθηκαν της 1ης χιλιετίας π.Χ. Αργότερα, ίσως ήδη κατά τον 9ο αιώνα, και σίγουρα πριν από το τέλος τού 7ου αιώνα π.Χ., αναπτύχθηκαν οι εξερευνήσεις και οι εμπορικές συναλλαγές των Ελλήνων, ακολουθώντας το παράδειγμα της γειτονικής Φοινίκης. Οι επαφές αυτές μπορούν να παραλληλιστούν χρονικά με την επιτάχυνση των μετακινήσεων λαών και πολιτισμών μεταξύ Ανατολής και Δύσης, που σημειώθηκαν στον βορρά με την έλευση των Κελτών, οι οποίοι ενδεχομένως να εμφανίστηκαν στην Ιβηρία ήδη από το 900 π.Χ., ενώ η κύρια δύναμή τους έγινε αισθητή κατά τον 6ο αιώνα.^(β) Καθώς οι περιοχές τής δυτικής Μεσογείου αναπτύσσονταν, κάτω από την επίδραση των δραστήριων κι επιθετικών Ελλήνων και Καρχηδονίων, μεταξύ 6ου και 3ου αιώνα π.Χ., η βόρεια Ιβηρία άλλαζε, υπό την επίδραση των Κελτών, που κατέφθαναν με καθυστέρηση διασχίζοντας τα Πυρηναία. Υπήρχε όμως διαφορά ανάμεσα στις πρώιμες επαφές στα μεσογειακά παράλια, κι εκείνες των Κεντροευρωπαίων στη βόρεια Ιβηρία. Αυτό που προσήλκυε τους ανθρώπους στα νότια παράλια, δεν ήταν το ενδεχόμενο εγκατάστασης, αλλά το εμπόριο… Ήταν το δέλεαρ των μετάλλων, που παρακινούσε τους πρώτους Έλληνες να διαβούν τα στενά τού Γιβραλτάρ και να φτάσουν στις δυτικές ακτές τής Ισπανίας.”

• ^(β) Οι Κέλτες (οι μόνοι Ινδοευρωπαίοι στην Ιβηρία) ζούσαν κυρίως στη Γαλικία, οι Κελτίβηρες στην Πορτογαλία και τη μισή Ισπανία, οι Ίβηρες στην άλλη μισή (Ανδαλουσία ως Καταλονία), και οι Βάσκοι στη ΒΑ Ισπανία (και ΝΔ Γαλλία).

ΕΠΑΦΕΣ ΣΤΑ ΔΥΤΙΚΑ ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

Κέλτες, Κελτίβηρες, Ίβηρες, και Βάσκοι στην Ιβηρία

“Είναι πιθανόν οι παλαιότεροι γυρολόγοι πραγματευτές να έφτασαν πλέοντας προς βορρά στα δυτικά παράλια της Ιβηρίας, προκειμένου να έχουν απευθείας συναλλαγές με τη Γαλικία. Αν όντως το έκαναν, οι ακτές τής σημερινής Πορτογαλίας θ’ αποτελούσαν περιοχή αδιάφορη γι’ αυτούς, αφού η παρουσία τους δεν αναφέρεται σχεδόν πουθενά.^(γ) Φαίνεται πως η Πορτογαλία τότε, όπως και σε τόσες άλλες χρονικές περιόδους πριν και μετά, ήταν έξω από τον κύριο ρου των εξελίξεων. Δεν διέθετε σημαντικά κοιτάσματα αργύρου, σαν τα ορυχεία τής Ανδαλουσίας, ούτε χαλκού ή κασσίτερου (με μικροεξαιρέσεις και στις δύο περιπτώσεις).^(δ) Με τα μέταλλά της, η Ισπανία ήταν μαγνήτης για τους πρώτους εμπόρους, ενώ η Πορτογαλία προσήλκυε στην καλύτερη περίπτωση περιστασιακούς εμπόρους”…

• ^(γ) “Υπάρχουν μικροεξαιρέσεις. Όπως λ.χ. ο αιγυπτιακός σκαραβαίος τού 7ου αιώνα π.Χ., που βρέθηκε σε στρώμα πριν από την άφιξη των Κελτών στο Alcácer do Sal.”

• ^(δ) “Δεν γίνεται λ.χ. πουθενά μνεία για εκμετάλλευση από τους Καρχηδόνιους του χαλκού τού Alentejo, που κατόπιν εξόρυσσαν οι Ρωμαίοι στο Aljustrel. Μια και η νότια Πορτογαλία στο σύνολό της είναι φτωχή σε κασσίτερο, άργυρο και χρυσό, υπήρχαν ελάχιστα πράγματα εκεί να τους αποσπάσουν από την προσήλωσή τους σε μέρη όπως η Ανδαλουσία και η Murcia.”

ΟΜΟΙΟΓΕΝΕΙΑ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

“Όταν είχαν τις πρώτες τους επαφές με τη Δύση, οι παλαιότεροι Φοίνικες κι Έλληνες βρέθηκαν αντιμέτωποι με μια πολιτισμική περιοχή που είχε παρόμοια επί της ουσίας χαρακτηριστικά παντού. Εκτεινόταν κατά μήκος των μεσογειακών ακτών, πλαγιών, και παρακείμενων εσωτερικών κοιλάδων, από τα Πυρηναία ως τον ποταμό Γουαδιάνα… Με τη συνήθη τους διορατικότητα, οι Έλληνες αντιλήφθηκαν πως η περιοχή αυτή ήταν ουσιαστικά ομοιογενής, και πάρα πολύ διαφορετική πολιτισμικά από τα κέλτικα εδάφη τής ενδοχώρας και των περιφερειών στα βόρεια και τα δυτικά”…

ΠΑΛΑΙΟΤΕΡΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΥΣΗ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Φτερωτός γρύπας τής Ταρτησσού (700-575 ΠΚΧ)

“Αναμφισβήτητα, μια από τις σημαντικές ιβηρικές ομάδες ήταν εκείνη των Ταρτησσίων, πλούσιων αγροτών κι εμπόρων μετάλλων. Ήταν οι γνώσεις τους ως προς τις πηγές των μετάλλων, που τους έφεραν για πρώτη φορά σ’ επαφή με τους Φοίνικες και τους Έλληνες. Ήξεραν τις ακτές προς τα δυτικά και βορειοδυτικά τής πατρίδας τους, δεδομένου ότι ο κασσίτερος και ο χρυσός που συναλλάσσονταν προέρχονταν από τη Γαλικία. Ήταν επίσης σε θέση να διαθέσουν άργυρο, χαλκό και μόλυβδο, που προμηθεύονταν από τη λεκάνη τού ποταμού Γουαδαλκιβίρ. Φαίνεται πως εκείνην την εποχή, ο κασσίτερος ήταν το προϊόν με τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Οι πρώτοι αιώνες τής προχριστιανικής χιλιετίας ήταν περίοδος μεγάλης αφθονίας στα παράλια της Γαλικίας. Το ότι ο πλούτος αυτός προερχόταν από τον κασσίτερο, συνάγεται, προφανώς, από το γεγονός πως οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τον όρο Κασσιτερίδες για να προσδιορίσουν την περιοχή. Ωστόσο, το ζήτημα ως προς την πρωταρχική πηγή τού κασσίτερου είναι αμφιλεγόμενο. Παρά την έλλειψη αρχαιολογικών στοιχείων, φαίνεται πιθανόν ότι, στα παλαιότερα χρόνια των συναλλαγών, προερχόταν από αλλούβιες αποθέσεις (προσχώσεις) στις όχθες των ποταμών τής Γαλικίας. Όμως, υπάρχει επίσης το ενδεχόμενο να συνεχίζονταν οι σχέσεις τής εποχής τού μπρούντζου με τη γαλλική Βρετάνη και τις Βρετανικές νήσους, και οι Γαλικιανοί να ήταν απλώς προμηθευτές κασσίτερου από αυτά τα μέρη. Αυτή η βασική ανάγκη των χρηστών μπρούντζου σπάνιζε στ’ άλλα μέρη τού φοινικικού και του ελληνικού κόσμου. Δεν υπήρχε κασσίτερος σε όλη την έκταση της Βόρειας Αφρικής, της Μικράς Ασίας, της Καυκασίας, της Κύπρου, της ηπειρωτικής Ελλάδας και των ελληνικών νησιών. Τα μεταλλεία τής Τοσκάνης ήταν μικρά. Δεν είναι ν’ απορεί κανείς για την ευημερία τόσο της Γαλικίας, όσο και των Ταρτησσίων, ή και για το τι ήταν αυτό που είχε προσελκύσει Φοίνικες κι Έλληνες στην περιοχή.”

“Ο κασσίτερος ήταν το προϊόν με τη μεγαλύτερη σπουδαιότητα. Αυτή η βασική ανάγκη των χρηστών μπρούντζου σπάνιζε στ’ άλλα μέρη τού φοινικικού και του ελληνικού κόσμου.” (Dan Stanislawski)

● “Οι Κασσιτερίδες είναι δέκα τον αριθμό και βρίσκονται η μια κοντά στην άλλη, στον ωκεανό βορείως των Artabri [Γαλικία].^(ε) Το ένα νησί είναι έρημο, όμως τ’ άλλα κατοικούνται… Από μέταλλα, έχουν κασσίτερο και μόλυβδο, που τ’ ανταλλάσσουν με αγγεία, διάφορα άλλα σκεύη, και αλάτι. Στ’ αρχαία χρόνια, οι Φοίνικες των Γαδείρων μονοπωλούσαν την αγορά, κρατώντας μυστική την ρότα τους απ’ όλους. Κάθε φορά που άλλοι έμποροι προσπαθούσαν να εντοπίσουν αυτήν την αγορά, ακολουθώντας κάποιον [Φοίνικα] καπετάνιο, αυτός ζηλότυπα προσάραζε το πλοίο του στα αβαθή, αποπροσανατολίζοντας εκείνους που τον ακολουθούσαν, και οδηγώντας τους στην καταστροφή. Εγκαταλείποντας το ναυάγιο με μια βάρκα, αποζημιωνόταν για τις απώλειές του από το δημόσιο ταμείο.

Κέλτικη τέχνη στην Ισπανία

• ^(ε) Κατά τον Στράβωνα, οι Artabri (ή Arrotrebae) ήταν αρχαία κέλτικη φυλή, που ζούσε στο ΒΔ άκρον τής Γαλικίας, κοντά στο ακρωτήρι Νήριον (το σημερινό Prior), όπου βρίσκεται το λιμάνι τού Ferrol. Στο Portus Magnus Artabrorum, στ’ αρχαία χρόνια (στον 1ο αιώνα ΠΚΧ, αλλά και παλαιότερα), μπορούσε ν’ αγοράσει κανείς ψάρια, ή και μέταλλα (άργυρο, χρυσό, κασσίτερο, σίδηρο), αλλά και άγρια άλογα. Ήταν το δέλεαρ των θαλασσοπόρων για να προσεγγίσουν την επικίνδυνη περιοχή, λόγω της τρικυμισμένης και απρόβλεπτης θάλασσας, όπου, όμως, υπήρχε αυτό το υπέροχο φυσικό λιμάνι, με τον μεγάλο κόλπο, και τις τρεις ρίες, ή αναχύσεις, των Ferrol, Betanzos (Brigantium), και Coruña, με τον Πύργο (φάρο) τού Ηρακλή. Υπήρχαν, πάντως, καθώς λέει ο Στράβων, αρκετά άλλα μικρότερα λιμανάκια. Από την πλευρά του, ο Κλαύδιος Πτολεμαίος αναφέρεται στη γαλικιανή φυλή των Lucenses, που είχαν πρωτεύουσα την πόλη Lucus Augusti (νυν Λούγο).

“Εκείνοι που ζουν στην περιοχή τού βρετανικού ακρωτηρίου τού Belerium,^(ς) λόγω των επαφών τους με τους εμπόρους, είναι πιο πολιτισμένοι κι ευγενικοί προς τους ξένους, συγκριτικά με τους υπόλοιπους. Αυτοί είναι οι παραγωγοί κασσίτερου… Αφού φτιάξουν τάλαντα [κασσίτερου], τα μεταφέρουν σε κάποιο νησί κοντά στην Βρετανία, ονόματι Ictis…^(ζ) Από εκεί οι έμποροι μεταφέρουν τον κασσίτερο που αγόρασαν μέσω της Γαλατίας. Μετά από πεζοπορία τριάντα ημερών, με τα τάλαντα πάνω σε άλογα, παραδίδουν το εμπόρευμα στις εκβολές τού ποταμού Ροδανού.” (Διόδωρος Σικελιώτης, και Στράβων, 1ος αιώνας ΠΚΧ – 1ος ΚΧ).

• ^(ς) Belerium, ή Bolerium, νυν Land’s End: ακρωτήριον στο δυτικόν άκρον τής Κορνουάλλης, το δυτικότερο σημείο τής Βρετανίας. Το κείμενο του Διόδωρου πολύ συχνά συνδέεται με το St. Michael’s Mount, στο άκρον τής Κορνουάλλης.
• ^(ζ) Ictis, ή Iktin: νησί που ο Διόδωρος περιγράφει ως κέντρο εμπορίας κασσίτερου, πέρα από τις νότιες ακτές τής Αγγλίας, χωρίς ακόμη να ξέρουμε την ακριβή του θέση. Πρόκειται ίσως για το St. Michaels Mount, ή για τη νησίδα Looe, στις ακτές τής Κορνουάλλης, που ήταν γνωστή και ως St. Michael’s, ή St. George’s Island.

● “Υπάρχουν δύο είδη μολύβδου, ο λευκός και ο μαύρος (plumbum album και nigrum). Ο λευκός είναι πολυτιμότερος: οι Έλληνες τον είπαν κασσίτερο… Ο λευκός μόλυβδος έχαιρε μεγάλης εκτίμησης ακόμη και κατά την εποχή τού Τρωικού πολέμου – γεγονός που πιστοποιείται και από τον Όμηρο, που τον αποκαλούσε ‘κασσίτερο’.

“Εξορύσσεται με σκληρή εργασία στην Ιβηρία, και οπουδήποτε στις γαλατικές επαρχίες, αλλά στην Βρετανία βρίσκεται στο πάνω στρώμα τού εδάφους, και σε τέτοια αφθονία, ώστε ένας άγραφος νόμος απαγορεύει την παραγωγή του απ’ οποιονδήποτε πάνω από μιαν ορισμένη ποσότητα.” (Πλίνιος, 1ος αιώνας ΚΧ)

ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΕΞΕΡΕΥΝΗΣΕΙΣ ΚΙ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

Ελληνικό πλοίο, ψηφιδωτό (1ος αιώνας ΠΚΧ-ΚΧ)

“Τα παλαιότερα ελληνικά ταξίδια χρονολογούνται μάλλον κατά τον 9ο ή 8ο αιώνα π.Χ. Οι ναυτικοί που βρίσκονταν την εποχή εκείνη στη δυτική Μεσόγειο ήταν, κατά πάσα πιθανότητα, Ρόδιοι και Χαλκιδείς… Η γραμμή των ιωνικών ονομάτων, που εκτείνεται κατά μήκος των νησιών και των ακτών τής δυτικής Μεσογείου, ως τ’ ατλαντικά παράλια της Πορτογαλίας – τα ονόματα με την κατάληξη -ούσα – ανάγονται σε αυτήν την πρώιμη περίοδο. Τα εν λόγω ονόματα είναι σημαντικά για την χρονολόγηση της άφιξης των Ελλήνων στα δυτικά ύδατα. Σηματοδοτούν τη νησιωτική ρότα των παλαιότερων Ελλήνων θαλασσοπόρων. Ξεκινώντας από τη Συρακούσα στην ανατολική Σικελία, συνεχίζουν στα νησιά Ιχνούσα (Σαρδηνία), Μελούσα (Μινόρκα), Ρορνυούσα (Μαγιόρκα), και Πιτυούσα (Ίμπιζα). Τα τρία τελευταία, τα βρίσκει κανείς σε χάρτες ως Βαλεαρίδες, ή Πιτυούσες, ακόμη και τώρα. Τα εις -ούσα ονόματα εκτείνονταν προς τα δυτικά στα στενά τού Γιβραλτάρ και βορειότερα, στ’ ατλαντικά παράλια της Πορτογαλίας, στην Οφιούσα, την περιοχή τής Λισαβόνας, κι έτσι, η ευρύτερη έκταση της Πορτογαλίας συν τη Γαλικία μάλλον προσδιοριζόταν αόριστα ως Οφιούσα.”

Οι νήσοι “Βαλεαρίδες” (Γυμνησίαι) και “Πιτυούσαι” σε παλιό χάρτη

● Βαλεαρίδες: είναι δυο συστάδες νησιών: οι Γυμνησίες (Μαγιόρκα και Μινόρκα) και οι Πιτυούσες (Ίμπιζα και Φορμεντέρα). Η λέξη Βαλεαρίδες προέρχεται από το ελληνικό Βαλλιαρεῖς, ή Βαλεαρεῖς (Baleares, στα λατινικά, από το βάλλω), καθώς οι νησιώτες ήταν όντως άσοι σφενδονήτες, υπηρετώντας ως μισθοφόροι Ελλήνων, Καρχηδονίων, και Ρωμαίων. Ο Στράβων, πάντως, θεωρούσε τη λέξη φοινικικής προέλευσης, ως το αντίστοιχο των ελαφρά οπλισμένων στρατιωτών, που οι Έλληνες ονόμαζαν γυμνῆτας, εξ ου και Γυμνησίαι (από το γυμνός). Αυτό δεν πάει να πει πως πολεμούσαν γυμνοί, αλλά πως χρησιμοποιούσαν πολύ πιο ελαφρύ οπλισμό από τους οπλίτες. Αντίθετα, κατά τον Λυκόφρονα, και στο ποίημά του, Αλεξάνδρα, το τοπωνύμιο αναφέρεται σε κάποιους Βοιωτούς ναυαγούς που η θάλασσα ξέβρασε γυμνούς στα νησιά (ιστορία εμφανώς κατασκευασμένη για να εξηγηθεί το όνομα), ή στους ίδιους τους νησιώτες, που ήταν συχνά γυμνοί (μάλλον λόγω ευνοϊκού κλίματος όλον τον χρόνο). Στις Γυμνησίες υπάρχουν μεγαλιθικά πέτρινα μνημεία (naveta, taula, και talaiot), τα οποία μαρτυρούν την παρουσία των ανθρώπων από πολύ παλιά στην προϊστορία. Είναι παρόμοια, χωρίς αναγκαστικά να σχετίζονται, με τα nuraghe τής Σαρδηνίας, και τα torri τής Κορσικής. Μια από τις παλαιότερες κουλτούρες τής Μινόρκας είχε δεχθεί επιρροές και από άλλους μεσογειακούς πολιτισμούς, σαν τον μινωικό. Οι νησιώτες εκείνης της εποχής λ.χ., μιμήθηκαν, κατά τα φαινόμενα, τους αντεστραμμένους βαμμένους ξύλινους κίονες που έχουν βρεθεί στην Κνωσό (ο Stanislawski, μάλλον, θα πει, πως πρόκειται για “περιστασιακό παραλληλισμό”, που δεν είναι αρκετά “πειστικός”)… Άλλη παράδοση λέει πως οι Βαλεαρίδες αποικίστηκαν από την Ρόδο, μετά από τον Τρωικό πόλεμο. Μερικές φορές οι Πιτυούσες (από τη λέξη πιτύα, πεύκο) αποκαλούνται στην καθομιλουμένη αγγλική ως Pine Islands, Νησιά τού Πεύκου, που είναι ταυτόσημο με το ελληνικό όνομα Πιτυοῦσσαι, “πευκοσκεπείς νήσοι”. Ο Κλαύδιος Πτολεμαίος τις κατέγραψε στη Γεωγραφία του με τα ονόματα Οφιούσις και Ήβυσσος, όπου υπήρχε και ομώνυμη πόλη. Είναι το λιμάνι Ibossim, που ίδρυσαν οι Φοίνικες το 654 ΠΚΧ, και το οποίο οι Ρωμαίοι αργότερα ονόμαζαν Ebusus, εξ ου Eivissa (στα καταλανικά), ή Ibiza (στα ισπανικά).

OI ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΩΚΑΕΙΣ

Ηρόδοτος, του Jean-Guillaume Moitte (1806)

“Κατά τον Ηρόδοτο, ήταν οι Έλληνες από την πόλη τής Φώκαιας στη Μικρά Ασία οι πρώτοι που ταξίδεψαν στα νερά τής δυτικής Μεσογείου. Ίσως μοιάζει με θράσος η αμφισβήτηση των γεγονότων που παραθέτει ο πατέρας τής Ιστορίας, αλλά ο Antonio García (A. García y Bellido, Hispania Graeca [Ελληνική Ιβηρία]) το κάνει με πειστικό τρόπο. Οι Φωκαείς, λέει, έφτασαν αργά επί σκηνής, επωφελούμενοι από παλαιότερες ναυτιλιακές επαφές. Ούτε δέχεται την πληροφορία ότι το σημαντικό ταξίδι τού Κωλαίου τού Σάμιου ήταν αυτό με το οποίο οι Έλληνες ανακάλυψαν την Ταρτησσό. Το πολυδιαφημισμένο αυτό ταξίδι τού 7ου αιώνα, κατά την γνώμη του, ήταν απλώς ένα – αν και πιθανόν το πιο κερδοφόρο κι εντυπωσιακό μέχρι τότε – από τα πολλά ανάλογα ταξίδια που είχαν κάνει Ρόδιοι, Χαλκιδείς, Σάμιοι, και άλλοι.^(η)

• ^(η) “Άλλη άποψη εκφράζει ο H. R. W. Smith, κάνοντας κριτική στην Hispania Graeca τού García. Ο Smith δεν απορρίπτει την θέση τού García, αλλά λέει ότι δεν βρίσκει κανένα λόγο να πιστέψει πως οι Φωκαείς έφτασαν στην Ταρτησσό πριν από την εποχή τού Αργανθώνιου, του Ταρτήσσιου βασιλιά που ήταν φιλικός προς τους Έλληνες, ή πριν από το ταξίδι τού Κωλαίου.”

Σάτυρος σε αγγείο τής Αλαλίας

“Όποιες και αν είναι οι χρονολογίες – και η αρχαιολογική έρευνα έχει πολύ δρόμο μπροστά της – οι Φωκαείς σίγουρα έγιναν οι πιο δραστήριοι και αποδοτικοί Έλληνες στην περιοχή. Ο αποικισμός τους είχε σφρίγος κι εύρος, και ήταν ο μοναδικός στη δυτική Μεσόγειο με διαρκή αποτελέσματα… Δεν έχουμε καμιά συγκεκριμένη ένδειξη πως η δραστηριότητά τους αυτή είχε σχέση με την παρακμή τής Τύρου, όμως υπάρχει κάποια χρονική σύμπτωση. Η Τύρος είχε αρχίσει να παρακμάζει προς τα τέλη τού 8ου αιώνα π.Χ., κάτι που έγινε εμφανές στη διάρκεια του επόμενου αιώνα. Τον καιρό εκείνο έγινε το ταξίδι τού Κωλαίου τού Σάμιου (650 π.Χ.), ιδρύθηκε από τους Φωκαείς η αποικία τής Μασσαλίας, η σημερινή Marseille (600 π.Χ., ή περίπου τότε), καθώς επίσης η Αλαλία στην Κορσική (640 π.Χ., ή περίπου 40 χρόνια πριν από τη Μασσαλία). Λίγο πριν από το τέλος τού αιώνα, ιδρύθηκε και η Μαινάκη, η δυτικότερη αποικία τής Φώκαιας, κοντά στη Μάλαγα.^(θ)

• ^(θ) “Σε απόσταση το πολύ 20 μιλίων προς ανατολάς, λέει ο García, ενώ ο Smith θεωρεί πως ενδεχομένως να βρισκόταν πάνω-κάτω στις παρυφές τής σημερινής Μάλαγας.”
  ● Κάποιες χρονολογίες διαφέρουν. Η διαφορά στο ταξίδι τού Κωλαίου είναι ασήμαντη (650 αντί περί το 640 ΠΚΧ). Όμως, ο χρόνος ίδρυσης της Αλαλίας προηγείται κατά έναν σχεδόν αιώνα (640 αντί για 566 ΠΚΧ). Όπως και σε άλλες ανάλογες περιπτώσεις, ίσως η παλαιότερη χρονολογία να υποδηλώνει τη δημιουργία κάποιου προσωρινού εποχικού οικισμού, πριν από την ίδρυση πόλης.

Οι Φωκαείς ακολουθώντας τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου έφτασαν από τη Μικρασία στην Ιβηρία.

“Ήταν ένας αιώνας στενών σχέσεων ανάμεσα σε Φωκαείς και Ταρτήσσιους. Η βασιλεία τού Αργανθώνιου της Ταρτησσού άρχισε στον 7ο π.Χ. αιώνα. Οι αρχαίες πηγές αναφέρονται στα 80 χρόνια που έμεινε στον θρόνο, αλλά πιθανότατα έχουν δραματοποιήσει à la ελληνικά μια δυναστεία, ή μια περίοδο, δημιουργώντας αυτήν την θρυλική μακροζωία ενός και μόνον κυβερνήτη. Είτε όμως έχουμε να κάνουμε μ’ έναν κυβερνήτη, ή με πολλούς, δεν αλλάζει το γεγονός πως οι επαφές ανάμεσα στην Ταρτησσό και την Φώκαια ήταν συχνές και στενές. Αυτή ήταν η περίοδος της κυριαρχίας τής Φώκαιας στις θάλασσες, τότε που ο Ταρτήσσιος βασιλιάς δάνεισε χρήματα στους Φωκαείς για την κατασκευή οχυρωματικών έργων, έτσι ώστε ν’ αντιμετωπίσουν την απειλή των Περσών.”

● Τ’ όνομα Αργανθώνιος, πιθανότατα, σχετίζεται με την ινδοευρωπαϊκή λέξη για τον άργυρο, και, συνεκδοχικά, το χρήμα. Η Ταρτησσός ήταν πολύ πλούσια σε ασήμι. Παρόμοια ονόματα εμφανίζονται σ’ επιγραφές τής ρωμαϊκής εποχής, ή και σε αργυρά νομίσματα της Γαλατίας. Ο Αργανθώνιος (γύρω στο 670–550 ΠΚΧ) κυβέρνησε την Ταρτησσό επί 80 χρόνια (πάνω-κάτω 630-550 ΠΚΧ), κι έφυγε πληρέστατος ημερών στα 120 του. Η μεγάλη του ηλικία, και η μακρά διάρκεια της βασιλείας του, πιθανόν να οφείλονται σ’ εναλλασσόμενους μονάρχες, με το ίδιο όνομα, ή τον ίδιο τίτλο, αν περί αυτού πρόκειται. Όπως και να έχει το θέμα, θα μπορούσε κάποιος ν’ αντιτείνει πως πέθανε… νεότατος, αν πάρουμε υπόψη πως, κατά τη Βίβλο, “όλαι αι ημέραι τού Μαθουσάλα ήσαν εννεακόσια εξήκοντα και εννέα έτη”: 969 χρόνια!

● Η μεγάλη πλάκα είναι ότι ουδείς τολμά να πει: Παραμύθια! Η ακόμα μεγαλύτερη, πως τόσοι καλοπροαίρετοι (και άλλοι τόσοι… κακοπροαίρετοι) σπάζουν το κεφάλι τους για να δικαιολογήσουν τ’ αδικαιολόγητα, αν και είναι γνωστό τοις πάσι: “ου μπλέξεις”… με τις χρονολογίες τής Βίβλου! Απολαύστε: είναι λάθη αντιγραφέων, ή μεταφραστών· λανθασμένες απόπειρες διόρθωσης λαθών· σκόπιμη επιμήκυνση των ηλικιών των πατριαρχών από τους “Εβδομήκοντα” (Ιουδαίους μεταφραστές τής Παλαιάς Διαθήκης στα ελληνικά), πολλαπλασιάζοντας επί 5, ή 10, ώστε να “ταιριάξουν” με την εποχή τού κατακλυσμού· σύγχυση μεταξύ “μηνών” και “ετών”· ή μεταξύ ηλιακών και σεληνιακών ετών· ή μεταξύ του σουμεριακού και του νέου τρόπου αρίθμησης· τα ονόματα δεν αναφέρονται σε άτομα, αλλά σε “δυναστείες” (όπως και στην περίπτωση του Αργανθώνιου). Δεν λείπουν, φυσικά, και οι… φονταμενταλιστές: τότε η διατροφή ήταν καλύτερη· ένας θόλος ατμού προστάτευε τότε τη γη· όσο πιο πολύ αμαρτάνουμε, τόσο ο Κύριος μας κόβει χρόνια…

ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΜΕΤΑΞΥ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΦΟΙΝΙΚΙΚΩΝ ΛΑΩΝ
ΣΤΙΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΜΕ ΤΗΝ ΙΒΗΡΙΑ

Το νησί και ο κόλπος των Γαδείρων: η βάση εφόρμησης
των Φοινίκων κατά της Ταρτησσού

“Η περίοδος παρακμής τής Τύρου δεν ήταν σημαντική μόνο για τους Έλληνες της Ιωνίας, αλλά και για την αποικία τής Τύρου, την Καρχηδόνα. Κατά την εποχή τού αποικισμού των Φωκαέων, επεκτεινόταν και η Καρχηδόνα. Ήδη από το 653 π.Χ. είχε εγκαταστήσει αποικία στην Ίμπιζα των Βαλεαρίδων, που πλαγιοκοπούσε την ελληνική νησιωτική ρότα προς τη Δύση. Μετά από το 573 π.Χ. που η Τύρος έπεσε στα χέρια των Βαβυλωνίων, η Καρχηδόνα παρουσίαζε ολοένα μεγαλύτερες τάσεις ανεξαρτητοποίησης. Ο ανταγωνισμός για τα δυτικά μέταλλα οξυνόταν ανάμεσα στους δύο μεγάλους αντιπάλους, την Καρχηδόνα και την Ελλάδα. Είναι λογικό να υποθέσουμε πως η φιλία τού Αργανθώνιου (ή της δυναστείας του), που διαρκούσε εδώ κι έναν σχεδόν αιώνα, ήταν κάτι παραπάνω από απλή συμπάθεια και φιλοφροσύνη. Αντιπροσώπευε πιθανότατα μια μορφή συμμαχίας, στο πλαίσιο της οποίας οι Ταρτήσσιοι βοηθούσαν τους Φωκαείς στον αγώνα τους ενάντια στην απειλή που αντιμετώπιζε η μητρόπολή τους. Ως ανταμοιβή, οι Έλληνες στήριζαν τους Δυτικούς εναντίον τής αυξανόμενης επιθετικότητας της Καρχηδόνας και της φοινικικής αποικίας των Γαδείρων, που απειλούσαν την περιοχή τής Ταρτησσού. Σχεδόν από την εποχή τής ίδρυσης των Γαδείρων, οι Φοίνικες είχαν δείξει τις επεκτατικές τους τάσεις. Δεν πέρασε πολύς καιρός και άρχισαν να χρησιμοποιούν το νησί ως βάση επιθέσεων εναντίον της ηπειρωτικής χώρας και των Ταρτησσίων.

Έλληνες Μασσαλιώτες στην Ιβηρία

“Συνήθως οι Έλληνες δεν ήταν ούτε ειρηνικοί, ούτε φιλικοί προς τους γείτονες, όταν η προοπτική τού κέρδους ήταν εμφανής. Σε αυτό ελάχιστα διέφεραν από τους Φοίνικες. Ωστόσο, στις σχέσεις τους με τους Ταρτήσσιους, καθ’ όλες τις ενδείξεις, δεν είχαν καμιά επιθυμία να θέσουν υπό τον έλεγχό τους εδάφη και ανθρώπους, αλλ’ απλώς ήθελαν ν’ ανταλλάσσουν τα προϊόντα τους, ιδίως ελαιόλαδο και κρασί,^(ι) με ταρτήσσια μέταλλα. Στην πραγματικότητα, η ιστορία των ελληνικών επαφών με τους Ίβηρες ήταν ιστορία φιλίας, και η φιλοξενία των Ιβήρων προς τους Έλληνες παροιμιώδης. Οι επιδιώξεις και των δυο λαών εξυπηρετούνταν από τις φιλικές συναναστροφές και την αλληλοϋποστήριξη ενάντια στον κοινό εχθρό, ιδιαίτερα αφότου αυξήθηκε η σπουδαιότητα της Καρχηδόνας και μεγάλωσαν οι φιλοδοξίες της. Η αποφασιστική σύγκρουση για την πλήρη κυριαρχία στην περιοχή ήταν αναπόφευκτη. Κι επιταχύνθηκε από τις εξελίξεις στην περιοχή τής ανατολικής Μεσογείου”…

Διόνυσος, του Εξηκία, κύλιξ, περί το 530 ΠΚΧ

• ^(ι) “Ο Pierson Dixon (Οι Ίβηρες της Ισπανίας), και ο Rhys Carpenter (Οι Έλληνες στην Ισπανία), δηλώνουν πως η ελιά και το αμπέλι εισήχθησαν στην Ισπανία από τους Έλληνες. Ο Ακράγας εξήγαγε ελαιόλαδο στην Καρχηδόνα κατά το πρώτο μισό τής 1ης χιλιετίας π.Χ. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως οι Έλληνες συναλλάσσονταν με κρασί στην Ιβηρία. Το κρασί από σταφύλια είναι πανάρχαιο στις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου, και οι Φοίνικες υπήρξαν περίφημοι έμποροι κρασιού”…
  ● Γιατί τότε οι Καρχηδόνιοι αγόραζαν κρασί από Έλληνες, και όχι από Φοίνικες, τ’ αδέρφια τους; Προφανώς, επειδή ο Ακράγας ήταν πολύ κοντά; Για τους Καρχηδονίους εμπόρους, το κέρδος ήταν πολύ πιο σημαντικό από τη συγγένεια; Ή, ως συνήθως, γιατί το φοινικικό κρασί δεν άντεχε στη σύγκριση με το ελληνικό; Ή και για τα δυο;

“Η φιλία [με τους Έλληνες] ήταν μια μορφή συμμαχίας απέναντι στην αυξανόμενη επιθετικότητα Καρχηδόνας και Γαδείρων που απειλούσαν την Ταρτησσό. Από την αρχή οι Φοίνικες είχαν δείξει επεκτατικές τάσεις. Σύντομα άρχισαν τις επιθέσεις εναντίον των Ταρτησσίων…

.

“Η ιστορία των ελληνικών επαφών με τους Ίβηρες ήταν ιστορία φιλίας
και η φιλοξενία των Ιβήρων προς τους Έλληνες παροιμιώδης. Οι δυο
λαοί εξυπηρετούνταν από την φιλία και αλληλοϋποστήριξη ενάντια
στον κοινό εχθρό. Η αποφασιστική σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη.”
(Dan Stanislawski)

Η ΑΠΟΙΚΙΑ ΤΗΣ ΑΛΑΛΙΑΣ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ

Φωκαϊκό νόμισμα από ήλεκτρον
με παιχνιδιάρες φώκιες

Ο DAN STANISLAWSKI στρέφει σε αυτό το σημείο την προσοχή του στις ιστορικές εξελίξεις στη Μικρασία: το 546 ΠΚΧ οι Πέρσες κατέλαβαν τη Λυδία και την Ιωνία, προκαλώντας τη “μαζική μετανάστευση ίσως και του μισού πληθυσμού τής Φώκαιας προς την κορσικανή αποικία τής Αλαλίας… Έφυγαν όλοι οι άνδρες τής πόλης που μάλλον είχε 5000 έως 7000 κατοίκους. Το μέγεθος του πληθυσμού υποδηλώνει τον μεγάλο αριθμό διαθέσιμων σκαφών, και υπογραμμίζει την εμπορική σημασία τής πόλης την εποχή εκείνη… Κάποια στιγμή μεταξύ 540 και 535 π.Χ.”, διεξήχθη η ναυμαχία τής Αλαλίας, με τα καταστροφικά αποτελέσματά της για τους Έλληνες και τους Ταρτήσσιους.

“Ίσως τότε η Καρχηδόνα ν’ απέκλεισε τα στενά τού Γιβραλτάρ, όπως λέει ο Carpenter. Αν και το πιθανότερο είναι τα στενά να ήταν αποκλεισμένα προ πολλού σε μεγάλο βαθμό, αλλά μετά από τη ναυμαχία είχε μπλοκαριστεί και ο χερσαίος δρόμος ανάμεσα στη Μαινάκη και την Ταρτησσό. Η ίδια η Μαινάκη καταστράφηκε από τους Καρχηδονίους προς τα τέλη τού αιώνα, ώστε να τερματιστεί η διακίνηση των εμπορευμάτων της και ο ανταγωνισμός της με τον καρχηδονιακό οικισμό στην θέση τής σημερινής Μάλαγας”…

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗ ΔΥΣΗ

Άρτεμις, η πολιούχος θεά τής Φώκαιας, σε αργυρή (βαριά) δραχμή τής Μασσαλίας (390-220 ΠΚΧ)

“Όπως η Καρχηδόνα είχε κληρονομήσει τη δυτική αυτοκρατορία τής Τύρου, έτσι και η Μασσαλία έγινε κληρονόμος εκείνης που είχε δημιουργήσει η μητρόπολή της, η Φώκαια. Εδώ [στη Μασσαλία] μεταφέρθηκε το επίκεντρο του ελληνικού εμπορίου, με τον τερματισμό των επιχειρήσεων των θαλασσοπόρων Φωκαέων στα δυτικά τής Μεσογείου. Οι συναλλαγές μέσω της Γαλλίας με την Βρετάνη και πέρα από αυτήν ήταν αναμφίβολα σημαντικές ήδη από πριν για τους Μασσαλιώτες, αλλά τα εκεί τεκταινόμενα είχαν επισκιαστεί από το μεγαλύτερο δράμα τού αγώνα στο θέατρο της Μεσογείου. Κατά το τελευταίο μισό τού 6ου αιώνα π.Χ., περίοδο κατά την οποία οι Καρχηδόνιοι είχαν κατακτήσει πλήρη κυριαρχία στη Δύση, η ευημερία τής Γαλικίας – που υποθέτουμε πως στηριζόταν στον κασσίτερο – παρήκμασε. Αυτή η παρακμή οφειλόταν ενδεχομένως στην αλλαγή [τού “Δρόμου τού Κασσίτερου”], από την θαλάσσια οδό, μέσω των στενών [Γιβραλτάρ], σ’ εκείνον από τη Μασσαλία, μέσω των γαλλικών ποταμών, προς τα βορειοδυτικά, και τελικά προς την Βρετανία”…

Ο Dan Stanislawski παραθέτει τέσσερις πιθανές εξηγήσεις για την παρακμή τής Γαλικίας. Σημαντικότερη είναι μάλλον η δεύτερη:

Χρυσό κράνος τής εποχής τού μπρούντζου
από το Leiro τής Γαλικίας

“Πιθανότατα, οι Γαλικιανοί είχαν πάψει να είναι παραγωγοί για κάποιο χρονικό διάστημα, κι έγιναν προμηθευτές κασσίτερου από τη γαλλική Αρμορίκη ή τις Βρετανικές νήσους. Αν έτσι έχουν τα πράγματα, ο απευθείας χερσαίος δρόμος από τη Μασσαλία θα παρέκαμπτε το καρχηδονιακό μπλόκο, εξαλείφοντας τους Γαλικιανούς μεσάζοντες… Την ίδια πάνω-κάτω χρονική περίοδο αυξήθηκε το ενδιαφέρον γι’ ασήμι… καθώς οι Έλληνες της Μικράς Ασίας το αναζητούσαν μανιωδώς για την κοπή νομισμάτων… Ίσως τα πλουσιότερα αρχαία ορυχεία αργύρου να ήταν εκείνα της Μαστίας (ή Μασσίας), περιοχής που υπολειπόταν σ’ εμπορική σπουδαιότητα μόνον έναντι της Ταρτησσού. Η αρχαία ευημερία τής περιοχής και της σημαντικότερης πόλης της, που λεγόταν επίσης Μαστία (ή Μασσία), της μεταγενέστερης Νέας Καρχηδόνας, προφανώς στην θέση τής σημερινής Καρθαγένης, στηριζόταν για πολλούς αιώνες στην εξόρυξη αργύρου. Μεγάλες ποσότητες εξορύχτηκαν υπό την καθοδήγηση του Αννίβα στον 3ο αιώνα π.Χ., ενώ η επιχείρηση ήταν ακόμη ανθηρή κατά την εποχή τού Πολύβιου, στον επόμενο αιώνα.”

“Η παρακμή τής Γαλικίας οφειλόταν ίσως στην αλλαγή [τού Δρόμου
τού Κασσίτερου] από την θαλάσσια οδό, μέσω των στενών, σ’ εκείνον
από τη Μασσαλία, μέσω των γαλλικών ποταμών, προς Βρετανία”…
(Dan Stanislawski)

ΚΑΡΧΗΔΟΝΙΑΚΗ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ ΣΤΗ ΔΥΤΙΚΗ ΜΕΣΟΓΕΙΟ

Μετά από τη ναυμαχία τής Αλαλίας “η ελληνική εμπορική δραστηριότητα στην Ιβηρία τερματίστηκε, και η Καρχηδόνα είχε πολύ λιγότερες αναστολές στην εξάπλωση του ελέγχου της. Η Ταρτησσός, που φοβόταν τους Καρχηδόνιους και είχε συμμαχήσει με τους Έλληνες, καταστράφηκε, μένοντας δίχως υποστήριξη.^(ια) Στον επόμενο αιώνα, ως και 20.000 Ίβηρες μισθοφόροι μάχονταν στη Σικελία για λογαριασμό των Καρχηδονίων… Κέλτες υπηρετούσαν επίσης ως μισθοφόροι στις καρχηδονιακές δυνάμεις.

• ^(ια) “Αν τελικά δεν υπήρξε πόλη με αυτό το όνομα δεν είναι τόσο σημαντικό. Το σπουδαιότερο είναι πως η περιοχή στο σύνολό της τέθηκε υπό τον έλεγχο των Καρχηδονίων των Γαδείρων.” (Carpenter, Οι Έλληνες στην Ισπανία).

Διδώ (Ελίσσα, η πρώτη
βασίλισσα της Καρχηδόνας),
του Christophe Cochet (;)

“Οι Καρχηδόνιοι εξαρτιόνταν ολοένα και περισσότερο από τους μισθοφόρους τής χερσονήσου, όχι μόνον από τις παρυφές, αλλά και από το εσωτερικό της, μακριά από τα παράλια. Στα τέλη τού 3ου π.Χ. αιώνα, ο στρατός τού Αννίβα είχε στις τάξεις του Κελτίβηρες από τα βόρεια ηπειρωτικά, Γαλικιανούς από το βορειοδυτικό άκρο τής χερσονήσου, Λουζιτανούς από τα κεντρικά τής Πορτογαλίας, Οὐέττονες από τα μέσα τής ροής τού Τάγου – χωρίς με αυτούς να συμπληρώνεται ο κατάλογος. Ωστόσο, τα εν λόγω στρατεύματα κάθε άλλο παρά καθαρά μισθοφορικά ήταν. Πολλοί είχαν ενσωματωθεί δια της βίας στις καρχηδονιακές δυνάμεις… Κατά τους προηγούμενους αιώνες, οι Καρχηδόνιοι δεν φαίνεται να είχαν προκαλέσει εκτεταμένους ανταγωνισμούς στην Ιβηρία. Σε τοπικό επίπεδο μπορεί να είχαν υπάρξει ανταγωνισμοί, σαν και αυτούς που πιθανότατα προέκυψαν μεταξύ Καρχηδονίων και Ταρτησσίων, αλλά για τις φυλές τού εσωτερικού, οι Καρχηδόνιοι μπορεί να ήταν κι ευπρόσδεκτοι. Προσέφεραν την ευκαιρία να πολεμήσει κανείς επ’ αμοιβή. Μόνον αργότερα, όταν είχαν επεκτείνει την κυριαρχία τους και αυξήθηκαν οι ανάγκες τους για στρατεύματα, οι Καρχηδόνιοι άλλαξαν την τακτική τους σε σχέση με αυτές τις φυλές τού εσωτερικού, που από παλιά χρησίμευαν ως πηγή ανθρώπινου δυναμικού. Όταν ο Αννίβας, ευρισκόμενος σε απελπιστική κατάσταση, λόγω έλλειψης στρατευμάτων και υπό οικονομική πίεση, ενσωμάτωσε δια της βίας άνδρες των φυλών αυτών στον στρατό του, οι άλλοι αντέδρασαν και αντιστάθηκαν σθεναρά. Οι φυλές τού εσωτερικού ήταν πολεμοχαρείς. Μια ευκαιρία να πολεμήσουν επ’ αμοιβή δεν θα τους δυσαρεστούσε καθόλου, αλλά η αξίωση υποταγής και υποδούλωσης ήταν ζήτημα εντελώς διαφορετικό. Κατά τον Στράβωνα, αντιστάθηκαν στον Αννίβα, όπως έκαναν αργότερα, για τους ίδιους πάνω-κάτω λόγους, και στους Ρωμαίους.^(ιβ)

• ^(ιβ) Ο μέγιστος Λουζιτανός ήρωας του αγώνα κατά των Ρωμαίων, ο Βιρίαθος, σκοτώθηκε το 139 ΠΚΧ με προδοσία. Οι δολοφόνοι ζήτησαν την αμοιβή τους από τους Ρωμαίους, αλλ’ αυτοί τους είπαν: “Η Ρώμη δεν πληρώνει τους προδότες που σκοτώνουν τον αρχηγό τους”!

“Παρ’ όλα αυτά, δεκάδες χιλιάδες μισθοφόροι ήρθαν σ’ επαφή με άλλες χώρες και με τους πολιτισμούς τής κεντρικής και ανατολικής Μεσογείου. Επειδή η διαδικασία αυτή συνεχιζόταν ήδη από τον 6ο αιώνα π.Χ., και πολλοί άνδρες είχαν επιστρέψει στην χερσόνησο, οι επιπτώσεις μάλλον ήταν σημαντικές στη νοοτροπία των λαών τής Meseta [του “Οροπεδίου”, στην “καρδιά” τής Ιβηρίας], ή ακόμη και μερικών από τις απομακρυσμένες δυτικές ακτές.”

Το λιμάνι τής Καρχηδόνας

● Στις σχέσεις της με τους μισθοφόρους, η Καρχηδόνα είχε ήδη έναν πόλεμο στο… παθητικό της: τον Μισθοφορικό, ή Λιβυκό πόλεμο (240–237 ΠΚΧ), αμέσως μετά από τον 1ο Καρχηδονιακό πόλεμο. Ήταν η εξέγερση των μισθοφόρων της, με την υποστήριξη των Λίβυων, λόγω της αδυναμίας της να τους πληρώσει, αφού έπρεπε πρώτα να καταβάλει τις τεράστιες πολεμικές αποζημιώσεις στην Ρώμη. Απέναντί της είχε μια “Λεγεώνα των Ξένων”, που αποτελούσαν Ίβηρες, Κελτίβηρες, Βαλεάροι, Λίγυρες, Κέλτες, Έλληνες, και άλλοι. Οι διμερείς διαπραγματεύσεις ήταν άκαρπες, λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης, αλλά και της πολυγλωσσίας των μισθοφόρων, που καθιστούσε ανέφικτη την εξεύρεση της χρυσής τομής. Πολύ σύντομα, άρχισαν να “μιλούν” τα όπλα και οι μισθοφόροι κατέλαβαν την Τύνιδα. Απειλούμενη άμεσα, η Καρχηδόνα εξαναγκάστηκε σε συνθηκολόγηση, και δέχθηκε όλα τα αιτήματα των εξεγερμένων. Οι τελευταίοι, μ’ ενισχυμένη πια τη διαπραγματευτική τους θέση, άρχισαν να ζητούν όλο και περισσότερα, όπως λ.χ. να πληρωθούν οι Λίβυοι, που η Καρχηδόνα είχε στρατολογήσει, άρα δεν ήταν μισθοφόροι (ταυτόχρονα, όμως, δεν ήταν Καρχηδόνιοι πολίτες), όπως και άλλοι, σαν τους Νουμιδούς, ή τους δούλους που είχαν αποδράσει, και τώρα πολεμούσαν στο πλευρό τους. Η Καρχηδόνα, και πάλι, δεν είχε άλλη επιλογή: δέχθηκε τα πάντα…

Salammbô, του Alfons Mucha (1896), βάσει του ομότιτλου ιστορικού μυθιστορήματος του Gustave Flaubert (1862), που με τη σειρά του βασίστηκε στον Πολύβιο. Η ηρωίδα είναι κόρη τού Αμίλκα και ιέρεια, που την έχει ερωτευτεί παράφορα ο Μάθως…

Η αναμέτρηση θα είχε λήξει τότε, αν δυο μισθοφόροι διοικητές, ο Σπένδιος (ή Σπόνδιος), δούλος από την Καμπανία, και ο Βέρβερος Μάθως, από τη Λιβύη, δεν έπειθαν τους Λίβυους του στρατεύματος, πως η Καρχηδόνα θα έπαιρνε εκδίκηση για τη συμμετοχή τους στην ανταρσία, μόλις οι ξένοι μισθοφόροι πληρώνονταν κι έφευγαν για τις πατρίδες τους. Μαζί τους συμπαρατάχθηκαν διάφορες λιβυκές πόλεις και χωριά, αφού ο λαός τής χώρας είχε απηυδήσει από τον καρχηδονιακό ζυγό, και τελικά, το σύνολο των μισθοφόρων. Κάτι που είχε ξεκινήσει ως απλή “εργασιακή διένεξη”, απειλούσε τώρα μιαν αυτοκρατορία… Υστερώντας σε όλους τους τομείς – “έμψυχο υλικό”, χρήμα, εφόδια – και απροετοίμαστη, η Καρχηδόνα “παραπατούσε”, όσο ήταν επικεφαλής ο Άννων, ο “Μέγας”. Τελικά, η στρατηγία δόθηκε στον Αμίλκα Βάρκα, πατέρα τού Αννίβα, που κατόρθωσε να νικήσει, το 237 ΠΚΧ, αυτούς που κάποτε διοικούσε στη Σικελία, στις μάχες κατά των Ρωμαίων. Ο Αμίλκας χρησιμοποίησε έξυπνα τον “ψυχολογικό πόλεμο”, πήρε με την πλευρά του μέρος των αντιπάλων κι εξολόθρευσε τους υπόλοιπους στην αποφασιστική “Μάχη τού Πριονιού” – που δεν ήταν καν μάχη: απέκλεισε τους μισθοφόρους σε μια βαθιά χαράδρα, ώσπου αυτοί πέθαναν από την πείνα. Η βαρβαρότητα και οι θηριωδίες περίσσεψαν στον, κατά τον Πολύβιο, “ανηλεή”, “δίχως ανακωχή πόλεμο”, χωρίς κανόνες διεξαγωγής, τον “πιο βλάσφημο πόλεμο της ιστορίας”. Διαμελισμοί και βασανιστήρια εκατέρωθεν, σόκαραν ακόμη και τους ανθρώπους τής εποχής.

Μια μικρότερη εξέγερση μισθοφόρων στη Σαρδηνία κατεστάλη με τη βοήθεια της Ρώμης! Στον πόλεμο αυτό, η Ρώμη ήταν στο πλευρό τής Καρχηδόνας, για να είναι αυτή σε θέση να συνεχίσει την καταβολή των αποζημιώσεων! Άλλωστε, η Ρώμη θα καταλάμβανε μόνη της, λίαν συντόμως, τόσο τη Σαρδηνία, όσο και την Κορσική. Η Καρχηδόνα, χάνοντας τη Σικελία και τη Σαρδηνία, είχε πλέον μόνον την Ιβηρία ν’ απομυζά, για να μπορέσει να ορθοποδήσει. Αν ζούσε τότε ο Θουκυδίδης, θα είχε να γράψει πολλά… Όπως κι εμείς· παραλληλίζοντας τις σχέσεις Καρχηδονίων και μισθοφόρων, με τις σχέσεις των Αμερικάνων με τους μισθοφόρους τους (Οσάμα, Ταλιμπάν, Ισλαμικό κράτος). Ή για το ρατσιστικό μειονέκτημα τής Καρχηδόνας ν’ αποτελεί η ιθαγένειά της αποκλειστικό προνόμιο, κι έτσι να είναι υποχρεωμένη να στηρίζεται ολοένα και περισσότερο σε μισθοφόρους, αρνούμενη να παραχωρήσει πολιτικά δικαιώματα λ.χ. στους Λίβυους. Ήταν το πλεονέκτημα της Ρώμης, όταν ο Αννίβας, παρά τις νίκες του στην Ιταλία, στον 2ο Καρχηδονιακό πόλεμο, δεν ήταν σε θέση να διαρρήξει τους δεσμούς τής Ρώμης με τους συμμάχους της. Ή, τέλος, για το πόσοι “Μεγάλοι”, σαν τον Άννωνα, τον “ειρηνιστή” – λόγω προσωπικού συμφέροντος – είναι τελικά πολύ μικροί. Ο μόνος, μάλλον, απ’ όσους αναφέρω στα Χρονικά μας, που αξίζει, πράγματι, αυτό το προσωνύμιο, είναι ο Αλέξανδρος.

Κένταυρος: μπρούντζινο ειδώλιο από το Campo de Caravaca (Murcia), μάλλον φτιαγμένο στην Ελλάδα
(6ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο DAN STANISLAWSKI, ΥΠΕΝΘΥΜΙΖΩ, ήταν αυτός που είχε απορρίψει το ενδεχόμενο της παρουσίας Μινωιτών στην Ιβηρία· αυτός που είχε “ξεχάσει” τους Μυκηναίους(!), αποδίδοντας στους Φοίνικες τον ρόλο τού εμπορικού μεσάζοντα, σε σχέση με τα αιγυπτιακά αρχαιολογικά ευρήματα στην Ισπανία – και μάλιστα, σ’ εποχή μυκηναϊκής κυριαρχίας στη Μεσόγειο (1400-1200 ΠΚΧ)· ήταν αυτός, επιπλέον, που είχε “λησμονήσει” και τα ελληνικά εμπόρια στην Αίγυπτο, πρωτίστως τη Ναύκρατι· αυτός που είχα κατηγορήσει, ως συνέπεια, πως φορά “φοινικικά μυωπικά γυαλιά”!

Για όλα αυτά, η “τρίτη ματιά” του στην Ιβηρία έχει πολύ μεγαλύτερη αξία για μας, αφού κάθε άλλο παρά προκατειλημμένη υπέρ των Ελλήνων είναι. Ιδίως όταν διαπιστώνουμε πως η αφήγησή του διαφέρει ελάχιστα από το ιστορικό πανόραμα των τριών τελευταίων Χρονικών: Ὅπερ ἔδει δεῖξαι, όπως θα έλεγε και ο Ευκλείδης! Απομένει ένα ακόμη, τελευταίο Χρονικό: θα ρίχνουμε άγκυρα σ’ εμπόρια, ή θα περιηγούμαστε σε ανάκτορα της Εγγύς Ανατολής, ώστε να διαγράψουμε τον κύκλο, επιστρέφοντας στην αφετηρία μας – σ’ ένα ταξίδι γεμάτο εκπλήξεις, καθώς θ’ ανταμώνουμε καθ’ οδόν περιοδεύοντες τεχνίτες, καλλιτέχνες, και μάστορες, “μέλη των Συντεχνιών των Αρχιτεκτόνων και των Ζωγράφων” – με την γραφή τους, την Γραμμική Α, να προβληματίζει, ωστόσο, τον περίφημο αρχαιολόγο Leonard Woolley…

• >> Χρονικό 20. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ
• << Χρονικό 18. “CARTHAGO DELENDA EST”

Χρονικό 18. “CARTHAGO DELENDA EST”

Χρονικό 18. “CARTHAGO DELENDA EST”

/ENGLISH/ Chronicle 18: “CARTHAGO DELENDA EST”

● Μικρασία, Εύξεινος, Μεγάλη Ελλάδα ● Ταρτησσός: το Μήλον τής Έριδος
● Αντίκτυπος της Περσικής Επέκτασης στη Δύση ● Διαφορές Φοινίκης και Καρχηδόνας ● Ναυμαχίες Αλαλίας και Σαλαμίνας ● Μακεδονία και Ρώμη

του Μιχάλη Λουκοβίκα
 

Αττική υδρία (στάμνα), 6ος αιώνας ΠΚΧ

Η ΠΡΟΣ ΔΥΣΜΑΣ ΕΠΕΚΤΑΣΗ των Ελλήνων έπρεπε να είναι σταδιακή και προσεκτική. Δεν είχαν κανένα πρόβλημα να διασχίζουν το Αιγαίο, μια και αποτελούσε ελληνικό πέλαγος. Με την Τροία κατεστραμμένη, δεν υπήρχε κανείς να τους εμποδίσει την είσοδο στη Μαύρη θάλασσα – μόνον η Φύση. Ήταν ο λόγος που ευφημιστικά την ονόμασαν Εύξεινο Πόντο, “φιλόξενη θάλασσα”, ώστε να εξευμενίσουν τον Ποσειδώνα. Έγιναν κύριοι του Πόντου, κι εξαπλώθηκαν παντού. Όμως, ήξεραν καλά πως στη Μεσόγειο ο ανταγωνισμός ήταν σφοδρός. Οι Φοίνικες, που απέφευγαν τις “κρουαζιέρες” στο Αιγαίο και τον Εύξεινο,^(α) ήταν “πανταχού παρόντες” οπουδήποτε αλλού, αφού είχαν δημιουργήσει το εμπορικό τους δίκτυο σ’ εποχή που ταξίδευαν στις θάλασσες σχεδόν μόνοι τους. Κίνητρό τους ήταν το κέρδος μέσω των συναλλαγών. Μέρος των κερδών, ωστόσο, έπρεπε να καταβληθεί ως φόρος υποτέλειας στις μητροπόλεις τους, ή και στις αυτοκρατορίες, που διαδέχονταν η μια την άλλη στον ρόλο τού αφέντη τής Φοινίκης.

• ^(α) Δεν υπονοώ, φυσικά, πως οι Φοίνικες απέφευγαν το Αιγαίο. Ούτε και οι Έλληνες απέφευγαν την Χαναάν. Οι σχέσεις τους ήταν πανάρχαιες, και οι ανταλλαγές τους γίνονταν βάσει τής αμοιβαιότητας. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι το Αιγαίο σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσε να γίνει Ταρτησσός: ένας Χαναναίος έμπορος που ταξίδευε στην Ελλάδα ήταν απλώς ένας έμπορος· το ίδιο πρόσωπο στην Ιβηρία ενεργούσε ως μονοπωλητής.

Φοινικικό πλοίο, μαρμάρινο ψηφιδωτό

Οι Έλληνες είχαν περισσότερα κίνητρα: η πείνα, οι πόλεμοι και οι εμφύλιες διενέξεις οδηγούσαν πολλούς σε άλλους τόπους· ξενιτεύονταν προκειμένου ν’ αποφύγουν όλα αυτά τα δεινά. Η αύξηση του πληθυσμού και η στενότητα χώρου στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με την επιθυμία τους να επεκτείνουν την σφαίρα οικονομικής επιρροής, παρακίνησαν τους Έλληνες να εγκατασταθούν στην Ιταλία γύρω στο 800 ΠΚΧ. Ήταν το επόμενο μέρος προς αποικισμό κι εξελληνισμό μετά από τα παράλια της Μικράς Ασίας και του Ευξείνου Πόντου. Στα επόμενα 150 χρόνια, πολλές πόλεις ίδρυσαν παράκτιες αποικίες στη νότια, την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, κυριαρχώντας στο στενό τής Μεσσήνης, κι ελέγχοντας τους εμπορικούς δρόμους. Αυτή η ζώνη έγινε σταδιακά γνωστή ως η Μεγάλη Ελλάδα (Magna Graecia). Οι Φοίνικες απέφευγαν, γενικά, τις στρατιωτικές αναμετρήσεις με τους Έλληνες, εκτός εάν διακυβευόταν κάποια περιοχή στρατηγικής σημασίας, όπως λ.χ. η Σικελία. Προς βορράν, οι Έλληνες είχαν ν’ αντιμετωπίσουν έναν άλλον αντίπαλο, τους Ετρούσκους, που είχαν αναβαθμιστεί ως περιφερειακή δύναμη στην ίδια περίοδο. Η εξόρυξη και η εμπορία μετάλλων συνέβαλε στον πλουτισμό και την επέκτασή τους στην Ιταλική χερσόνησο και τη δυτική Μεσόγειο. Η ελληνική παρουσία υπονόμευε όντως τα συμφέροντά τους, ιδίως από την στιγμή που οι Φωκαείς τής Ιταλίας ίδρυσαν αποικίες στις ακτές τής Κορσικής, της Γαλατίας, και της Ιβηρίας. Αυτό έκανε τους Ετρούσκους να συμμαχήσουν με τους Καρχηδονίους,^(β) που τα συμφέροντά τους τούς έφερναν επίσης σε ρήξη με τους Έλληνες.

• ^(β) Σε αυτό το Χρονικό ειδικά, είναι απαραίτητο να διακρίνουμε σαφώς τους Χαναναίους, από τους Καρχηδονίους, έτσι ώστε ν’ αποφεύγουμε τυχόν συγχύσεις. Με τον όρο Φοίνικες αναφερόμαστε στο σύνολο αυτής της οικογένειας, σε όλη την έκταση της Μεσογείου.

Μεγάλη Ελλάδα, Καρχηδόνα και Ετρουρία

Θαλασσοπόρος στη Ζάκανθα (Sagunto)

Η κατάσταση άρχισε ν’ αλλάζει δραματικά λίγο μετά από το 640 ΠΚΧ, όταν ο πρώτος Έλληνας έμπορος κατέπλευσε στην Ταρτησσό. Ήταν, μάλλον, η πρώτη άφιξη Έλληνα των ιστορικών χρόνων στην Ιβηρία, μετά από τα ταξίδια των Μυκηναίων και των θρυλικών ηρώων, σαν τον Ηρακλή, στην χερσόνησο. Ο ναυτικός αυτός ήταν ο Κωλαῖος, ένας Σάμιος εξερευνητής κι έμπορος αργύρου που, κατά τον Ηρόδοτο, έφτασε στην Ταρτησσό γύρω στο 640 ΠΚΧ. Σε μια εποχή που οι έμποροι ήταν κατά κανόνα ανώνυμοι, ο ιστορικός θεώρησε τον Κωλαίο αρκετά σημαντικό ώστε να τον κατονομάσει. Αφού κανένας άλλος Έλληνας δεν είχε κατά το παρελθόν επισκεφθεί την Ταρτησσό, ο Κωλαίος εξασφάλισε ένα μεγάλο φορτίο μετάλλου (150 κιλά ασήμι), που το μετέφερε με ασφάλεια στη Σάμο, πραγματοποιώντας ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέρδη τής εποχής. Οι Φωκαείς τής Μασσαλίας ακολούθησαν την ρότα τού Κωλαίου χρόνια αργότερα, κι έριξαν άγκυρα στην Ταρτησσό. Όπως γράφει ο Ηρόδοτος, οι Φωκαείς ήταν οι πρώτοι Έλληνες που έκαναν θαλάσσια ταξίδια μακρινών αποστάσεων, κι έτσι ανακάλυψαν τις ακτές τής Αδριατικής, της Τυρρηνίας, της Ιβηρίας και της Ταρτησσού. Ο Αργανθώνιος, ο περιώνυμος βασιλιάς τής Ταρτησσού, κατά την ηροδότειο Ιστορία, καλωσόρισε τους Έλληνες και τους προέτρεψε εις μάτην να εγκατασταθούν εκεί. Αλλά γιατί “εις μάτην”; Τελικά εγκαταστάθηκαν όντως εκεί. Και γιατί ο βασιλιάς επιθυμούσε τόσο διακαώς να τους έχει εκεί; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό βρίσκεται στις μετέπειτα ιστορικές εξελίξεις.

Φωκαεύς πολεμιστής (500-480 ΠΚΧ)

Μαθαίνοντας πως οι Πέρσες γίνονταν ολοένα και περισσότερο επικίνδυνη δύναμη στην περιοχή τής μητρόπολής τους, της Φώκαιας, τους έδωσε 1500 κιλά ασήμι για να οικοδομήσουν αμυντικό τείχος που να την περιβάλλει. Όμως, ακόμη και με αυτό το τείχος, η Φώκαια έπεσε το 546 ΠΚΧ. Για να μην υποταχθούν στον περσικό ζυγό, οι περισσότεροι Φωκαείς την εγκατέλειψαν. Κάποιοι κατέφυγαν στην Χίο, άλλοι στις αποικίες τους στην Κορσική και αλλού στη Μεσόγειο, πολλοί από αυτούς ίδρυσαν την Ελέα γύρω στο 540 ΠΚΧ, ενώ ορισμένοι τελικά επέστρεψαν στην πόλη τους. Ήταν η περίοδος που η Περσία καταλάμβανε τις ελληνικές πόλεις στα παράλια της Μικράς Ασίας. Κατά ιστορική ειρωνεία, οι Έλληνες δεν ήταν μόνοι τους σε αυτήν τη συμφορά. Οι Φοίνικες ίσως υπέφεραν ακόμη περισσότερο: η Τύρος καταστράφηκε από τον Βαβυλώνιο βασιλιά Ναβουχοδονόσορα το 572. Κατόπιν, ο Πέρσης βασιλιάς Κύρος ο Μέγας κατέλαβε την Χαναάν το 539 ΠΚΧ. Η Φοινίκη βυθίστηκε και άλλο στην παρακμή, και υποχρεώθηκε τότε να παραδώσει την σκυτάλη στην Καρχηδόνα. Πολλοί Χαναναίοι εγκαταστάθηκαν στην ανερχόμενη μητρόπολη και σε διάφορες άλλες αποικίες. Η εδραίωση της μεγάλης αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών θα οδηγούσε στην αναδιάταξη του χάρτη σε όλη την έκταση της Μεσογείου, όχι μόνον στην Ανατολή, αλλά και στη Δύση. Όπως αποδείχθηκε, ο 6ος αιώνας ΠΚΧ υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Η εδραίωση των Αχαιμενιδών θα οδηγούσε στην αναδιάταξη του χάρτη στη Μεσόγειο, σε Ανατολή και Δύση. Υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής…

Πλώρη πλοίου σε καρχηδονιακό νόμισμα (ρέπλικα)

ΑΝ ΟΙ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ παρουσίαζαν πορτραίτα λαών, κάλλιστα θα μπορούσαμε να παραλληλίσουμε τους Μινωίτες με τους Χαναναίους, και τους Μυκηναίους με τους Καρχηδονίους: οι τελευταίοι επέλεξαν να επεκταθούν με κατακτήσεις, σε αντίθεση με τους πρώτους, που δεν είχαν τέτοιες δυνατότητες, και σε αυτό κυρίως διέφεραν. Γενικά μιλώντας, η αρχαία αποικία διέφερε από τη σύγχρονη, κυρίως στο ότι, κατ’ αρχάς, η πρώτη ήταν μια πόλη, που την είχε ιδρύσει μια άλλη πόλη, η μητρόπολη, και όχι γη κατακτημένη από κάποιαν άλλη χώρα. Η δεύτερη και σημαντικότερη διαφορά είναι πως η αρχαία αποικία συνήθως ήταν κυρίαρχη εξ υπαρχής. Στον φοινικικό κόσμο, αντιθέτως, οι αποικίες, αν και αυτόνομες, είχαν την υποχρέωση να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στη μητρόπολη. Η Καρχηδόνα λ.χ. ήταν υποτελής στην Τύρο. Τούτο προέκυψε εξ ανάγκης: οι Φοίνικες δεν είχαν αρκετό πληθυσμό για να ιδρύσουν μεγάλες, αυτάρκεις αποικίες, κι έτσι οι πιο πολλές είχαν λιγότερους από χίλιους κατοίκους, με την Καρχηδόνα ν’ αποτελεί μια από τις λίγες εξαιρέσεις. Οι οικισμοί δημιουργήθηκαν στους δυο δρόμους που οδηγούσαν στον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας: α) στα παράλια της Βόρειας Αφρικής, και β) στη Σικελία, τη Σαρδηνία, και τις Βαλεαρίδες.^(γ) Κατέβαλλαν φόρο υποτέλειας στην Τύρο, ή στη Σιδώνα, χωρίς να βρίσκονται όντως υπό τον έλεγχό τους. Αυτός ο κανόνας άλλαξε, όταν η Καρχηδόνα ανέκτησε την ανεξαρτησία της από την Τύρο γύρω στο 650 ΠΚΧ, και τότε επέβαλε την ηγεμονία της σε άλλες φοινικικές αποικίες στη Δύση. Ενώ κάποιες από αυτές υποτάχτηκαν εθελούσια, καταβάλλοντας φόρο υποτέλειας, και παραδίδοντας στην Καρχηδόνα την ευθύνη της εξωτερικής τους πολιτικής, άλλες, στην Ιβηρία και τη Σαρδηνία, αντιστάθηκαν. Οι Καρχηδόνιοι έστειλαν στρατεύματα, διόρισαν τις τοπικές αρχές και διατήρησαν τον άμεσο έλεγχο. Ήταν μια πολιτική που εφαρμόστηκε άτεγκτα κατά τους Καρχηδονιακούς πολέμους, όταν η Καρχηδόνα ήταν πλέον ο αδιαμφισβήτητος ηγεμόνας όλων των Φοινίκων, με αποτέλεσμα αρκετές ιβηρικές πόλεις να ταχθούν στο πλευρό των Ρωμαίων. Αν αυτή ήταν η μεταχείριση που επεφύλασσαν στους δικούς τους ανθρώπους, στ’ αδέρφια τους, μπορεί εύκολα να φανταστεί κανείς τι θα συνέβαινε με όλους τους άλλους.

• ^(γ) Ποιος ήταν ο σκοπός των φοινικικών αποικιών στον δεύτερο δρόμο προς τον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας; Ο πρώτος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Φοινίκη με την Ιβηρία, παραπλέοντας τα παράλια της Βόρειας Αφρικής. Ο δεύτερος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Ελλάδα με την Ιβηρία, ταξιδεύοντας από νησί σε νησί. Συνεπώς, οι αποικίες εδώ προφανώς δεν εξυπηρετούσαν την εμπορική δραστηριότητα των Φοινίκων. Σχεδόν αποκλειστικός τους στόχος ήταν να εμποδίσουν τους Έλληνες να ταξιδέψουν προς δυσμάς: είχαν στρατηγική σημασία.

Η Διδώ οικοδομεί την Καρχηδόνα (Η ανερχόμενη Καρχηδονιακή αυτοκρατορία), του J.M.W. Turner (1815)

Ιδρυτής τής Καρχηδόνας, σύμφωνα μ’ Έλληνες ιστορικούς, υπήρξε η Ελίσσα, που ο Βιργίλιος στην Αινειάδα του, την ονόμασε Διδώ. Η πόλη χτίστηκε σε ακρωτήρι, που επέτρεπε τον έλεγχο του θαλάσσιου εμπορίου στη Μεσόγειο. Όλα τα πλοία που διέσχιζαν την θάλασσα, έπρεπε να περάσουν ανάμεσα στην Τυνησία και τη Σικελία, εξασφαλίζοντας στην πόλη μεγάλη δύναμη κι επιρροή. Ιδρύθηκε το 814 ΠΚΧ, και αναδείχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες πόλεις τής ελληνιστικής περιόδου (ορισμένοι εκτιμούν ότι μόνον η Αλεξάνδρεια ήταν μεγαλύτερη). Οι Καρχηδόνιοι, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους Φοίνικες, διέθεταν αριστοκρατία γαιοκτημόνων, έχοντας υπό την κυριότητά τους την ενδοχώρα τής Βόρειας Αφρικής, και τους δρόμους τού εμπορίου μέσω της Σαχάρας. Επιπλέον, σε αντίθεση με τους Ρωμαίους, και παρά την έλλειψη εργατικού δυναμικού, η καρχηδονιακή ιθαγένεια ήταν αποκλειστικό προνόμιο. Το κύριο μέλημα της πολιτείας ήταν η προστασία τού εμπορίου. Οι πολίτες εξαιρούνταν από την φορολογία, και απασχολούνταν πρωτίστως σε αυτόν τον τομέα, ως έμποροι ή εργαζόμενοι. Υπό αυτές τις συνθήκες, η Καρχηδόνα δεν μπορούσε ν’ αντέξει τη διεξαγωγή μακροχρόνιων πολέμων, λόγω των αρνητικών επιπτώσεων στις εμπορικές δραστηριότητες.^(δ)

Η Διδώ και η περιτειχισμένη Καρχηδόνα: μετάλλιο, 1550 ΚΧ

• ^(δ) Αυτή η αντίφαση αποτελεί την αχίλλειο πτέρνα όλων ανεξαιρέτως των υπερδυνάμεων. Η Καρχηδόνα, ως εμπορική αυτοκρατορία, θα προτιμούσε την ειρήνη· αλλά, ως εμπορική αυτοκρατορία, έπρεπε να διεξαγάγει συνεχώς πολέμους – όπως πράγματι συνέβη, αρχικά εναντίον των Ελλήνων, και κατόπιν κατά των Ρωμαίων. Επιπλέον, η αρνητική στάση των Καρχηδονίων να παραχωρήσουν πολιτικά δικαιώματα στους γείτονές τους, ώστε να τους ενσωματώσουν στην κοινωνία τους, είχε ως αποτέλεσμα να παραμείνουν ως το τέλος μια μικρή, προνομιούχα, αλλά ευάλωτη μειονότητα, αναγκασμένη να χρησιμοποιεί ολοένα και περισσότερο μισθοφόρους στους πολέμους. Αυτό θα ήταν μοιραίο για την Καρχηδόνα…

Η πολεμική μηχανή, πάντως, ήταν άκρως αποτελεσματική. Το ναυτικό της ήταν από τα μεγαλύτερα της Μεσογείου, αφού χρησιμοποιούσε τη μαζική παραγωγή, για υψηλή αποδοτικότητα, με χαμηλό κόστος, ενώ ο στρατός της διέθετε τους εκπαιδευμένους για πόλεμο ελέφαντες της βόρειας Αφρικής, που έχουν πλέον εκλείψει. Η Καρχηδόνα στράφηκε προς δυσμάς, κι έτσι έγινε ο “μεσάζοντας” μεταξύ τής πλούσιας σε ορυκτά Ιβηρίας και της Ανατολής. Ο δρόμος τής επέκτασής της προς ανατολάς, κατά μήκος των αφρικανικών παραλίων (μέσω της Λιβύης), ήταν κλειστός εξαιτίας τής ελληνικής αποικίας τής Κυρήνης, που ιδρύθηκε το 630 ΠΚΧ. Οι πόλεμοι εναντίον των Ελλήνων οφείλονταν στην αδυναμία τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό, δεδομένου ότι τα προϊόντα “Καρχηδονιακής κατασκευής” ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες άποικοι συνιστούσαν διπλή απειλή, για να: α) υπονομεύσουν τους Φοίνικες, με την προσφορά καλύτερων προϊόντων, και β) αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Πόλεμοι κατά των Ελλήνων, λόγω της αδυναμίας τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό: τα προϊόντα
της ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες απειλούσαν: α) να υπονομεύσουν τους Φοίνικες, προσφέροντας καλύτερα προϊόντα,
και β) ν’ αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Καρχηδονιακό χρυσό νόμισμα με άλογο

Η αυτοκρατορία εξαρτιόταν υπέρ το δέον από την Ταρτησσό, κι εν γένει την Ιβηρία, απ’ όπου προμηθευόταν τεράστιες ποσότητες αργύρου, μολύβδου, χαλκού, και κασσιτερίτη, που ήταν απαραίτητος στην παραγωγή μπρούντζου. Οι εμπορικές σχέσεις τής Καρχηδόνας με τους Ίβηρες, ιδίως τους Ταρτήσσιους, και η ναυτική ισχύς για την επιβολή τού μονοπωλίου σε αυτές τις συναλλαγές, καθώς και με την πλούσια σε κασσιτερίτη Αγγλία, της έδωσαν τη δυνατότητα να καταστεί ο κυριότερος, σχεδόν ο αποκλειστικός, προμηθευτής κασσίτερου και παραγωγός μπρούντζου. Το μονοπώλιο αυτό, μια από τις σημαντικότερες πηγές δύναμης κι ευημερίας τής Καρχηδόνας, έπρεπε να διαφυλαχθεί πάση θυσία: ένας Καρχηδόνιος καπετάνιος θα προτιμούσε να ρίξει το πλοίο του στα βράχια των ακτών τής Βρετανίας, παρά ν’ αποκαλύψει σε ανταγωνιστή πώς θα μπορούσε να την προσεγγίσει με ασφάλεια. Η Καρχηδόνα δεν ήταν απλώς ο μοναδικός σημαντικός προμηθευτής κασσίτερου: η στρατηγική της θέση στη Μεσόγειο, ελέγχοντας την θαλάσσια περιοχή μεταξύ Σικελίας και Τυνησίας, τις εσωτερικές “Ηράκλειες στήλες” τής mare nostrum, της έδινε τη δυνατότητα να ελέγχει ως και τον εφοδιασμό των χωρών τής Ανατολής με κασσίτερο. Ήταν επίσης ο μεγαλύτερος παραγωγός αργύρου, από ορυχεία τής Ιβηρίας και της Βόρειας Αφρικής και, παράλληλα με το μονοπώλιο κασσίτερου, το εμπόριο αυτό ήταν από τα πλέον κερδοφόρα. Η πορφύρα, επιπλέον, ήταν ένα από τα πιο πολύτιμα προϊόντα, με τιμή που ήταν 15-20 φορές το βάρος της σε χρυσό. Αρχαίες πηγές συμπεραίνουν ότι, μέσω του εμπορίου της, η Καρχηδόνα είχε γίνει ίσως η πλουσιότερη πόλη στον κόσμο. Ωστόσο, χωρίς το μονοπώλιο στις συναλλαγές με την Ταρτησσό, με την Ιβηρία, η Καρχηδονιακή αυτοκρατορία θα ήταν αδιανόητη. Οι ηγέτες της μάλλον το είχαν συνειδητοποιήσει αυτό, όταν αντικαθιστούσαν τους Χαναναίους ως ηγεμόνες τής Ιβηρίας περί το 575 ΠΚΧ. Δεν θα πρέπει να πέρασε πολύς καιρός και στην Ταρτησσό κατέφθασαν οι Μασσαλιώτες Φωκαείς. Η φιλία τού βασιλιά Αργανθώνιου με τους Έλληνες θα πρέπει να ενόχλησε τα μάλα την Καρχηδόνα, αφού ένιωσε ν’ απειλείται το μονοπώλιό της. Έπρεπε επειγόντως, άμεσα, ν’ αναλάβει δράση εναντίον των “παρείσακτων”, προκειμένου να εδραιωθεί ως η μεγαλύτερη οικονομική και στρατιωτική δύναμη της δυτικής Μεσογείου.

Χωρίς το μονοπώλιο στις συναλλαγές με την Ταρτησσό, την Ιβηρία,
η Καρχηδονιακή αυτοκρατορία θα ήταν αδιανόητη.

Τριήρης, ψηφιδωτό από την Καρχηδόνα

Η “δράση” αυτή έλαβε χώρα στο Τυρρηνικό πέλαγος περί το 537 ΠΚΧ: ήταν η ιστορική Ναυμαχία τής Αλαλίας. Ύστερα από την άλωση της μητρόπολης Φώκαιας από τους Πέρσες, οι περισσότεροι πολίτες της προτίμησαν να εγκατασταθούν στην κορσικανή αποικία τους, την Αλαλία (την Aléria των Ρωμαίων). Αλλ’ αυτό απετέλεσε πλήγμα για το ετρουσκικό και καρχηδονιακό εμπόριο στο νησί, και οδήγησε στη συμμαχία Καρχηδόνας και Ετρουρίας. Ο κοινός τους στόλος, καμουφλαρισμένος ως πειρατικός, αριθμούσε 120 πλοία, όμως νικήθηκε από μόλις 60 ελληνικά πλοία, τα οποία μετέφεραν αποίκους στην Αλαλία. Θ’ αποτελούσε θρίαμβο τακτικής τής ελληνικής πλευράς, που κατάφερε να καταστρέψει μια διπλάσια σε μέγεθος εχθρική δύναμη· αλλά οι Φωκαείς έχασαν σχεδόν τα δύο τρίτα τού στόλου τους. Επρόκειτο, κατά τον Ηρόδοτο, για καδμεία νίκη – αργότερα θα την χαρακτήριζαν πύρρειο νίκη.^(ε)

• ^(ε) Καδμεία είναι η νίκη που συνοδεύεται από τη δική μας καταστροφή. Ο όρος προέρχεται από τον Κάδμο, τον θρυλικό ιδρυτή των Θηβών, που ζήτησε να του φέρουν νερό από μια πηγή, την οποία φρουρούσε ένας δράκος των υδάτων, με συνέπεια να χάσει όλους τους συντρόφους του. Ο Ηρόδοτος δεν μπορούσε να γνωρίζει τη μεταγενέστερη ανάλογη φράση, πύρρειος νίκη, που επιτυγχάνεται με τόσο καταστροφικό κόστος, ώστε αποτελεί προοίμιο της ήττας. Πήρε τ’ όνομά της από τον Πύρρο, βασιλιά τής Ηπείρου, που ο στρατός του υπέστη δυσαναπλήρωτες απώλειες, νικώντας τούς Ρωμαίους δύο φορές, το 280-279 ΠΚΧ, κατά τον Πύρρειο πόλεμο. Οι Ρωμαίοι υπέστησαν πολύ μεγαλύτερες απώλειες, αλλά είχαν περισσότερες εφεδρείες. Λένε πως ο Πύρρος τότε μονολόγησε: “Άλλη μια τέτοια νίκη και θα γυρίσω στην Ήπειρο μονάχος”.

Ο βασιλιάς Πύρρος τής Ηπείρου

Συνειδητοποιώντας ότι δεν θ’ άντεχαν μια νέα επίθεση, οι Έλληνες εκκένωσαν την Κορσική, αναζητώντας καταφύγιο στο Ρήγιο. Θρυλείται πως οι Ετρούσκοι λιθοβόλησαν μέχρι θανάτου τούς Έλληνες αιχμαλώτους. Αντίθετα, οι (πιο πρακτικοί) Καρχηδόνιοι τους πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα. Η Ετρουρία πήρε την Κορσική, ενώ η Καρχηδόνα διατήρησε τη Σαρδηνία. Οι Καρχηδόνιοι διεξήγαγαν άλλες δύο σημαντικές ναυμαχίες με τους Μασσαλιώτες, έφυγαν ηττημένοι και από τις δυο, αλλά παρ’ όλα αυτά κατόρθωσαν να διασφαλίσουν την Ιβηρία και να κλείσουν τις Ηράκλειες στήλες, το στενό τού Γιβραλτάρ, για την ελληνική ναυσιπλοΐα, συγκρατώντας, με αυτόν τον τρόπο, την ελληνική επέκταση στην Ιβηρία ως το 480 ΠΚΧ. Παρά τις νίκες, οι Μασσαλιώτες δεν εξασφάλισαν καθόλου οφέλη, διατηρώντας απλώς τον έλεγχο των ιβηρικών τους αποικιών. Όλα έδειχναν πως το status quo δεν είχε διαταραχθεί. Αλλά στην πραγματικότητα, στη νότια Ιβηρία εκτυλισσόταν μια μεγάλη τραγωδία, με την κατάρρευση και τον αφανισμό τής πολιτείας και του πολιτισμού τής Ταρτησσού.

ΚΑΠΟΙΟΙ ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ θεωρούν πως η ελληνική νίκη/ήττα στην Αλαλία, και η απουσία Ελλήνων εμπόρων στην Ταρτησσό, οδήγησαν στην κατάρρευση… Άντε πάλι! Σε όλη τη διάρκεια των αιώνων ανάπτυξης, οι εν λόγω συγγραφείς έβλεπαν μόνον Φοίνικες να συναλλάσσονται εκεί. Αίφνης, το εμπόριο με τους Έλληνες απέκτησε τόσο ζωτική σημασία για την επιβίωση των Ταρτησσίων, ώστε εξέπνευσαν, μόλις οι Καρχηδόνιοι τους έκοψαν το “οξυγόνο”! Υπάρχουν επίσης μελετητές που προσφέρουν μεν την εναλλακτική ιδέα μιας “ένοπλης σύρραξης”, αλλά σε γενικές γραμμές, αποφεύγοντας να προσδιορίσουν ποιος πολεμούσε ποιον. Σε ορισμένες εκδοχές τής ταρτήσσιας τραγωδίας, όχι μόνον οι δράστες, αλλά και ο χρόνος, αναφέρονται ρητά: “Οι Καρχηδόνιοι προκάλεσαν την κατάρρευση περί το 530 π.Χ.” Η Καρχηδόνα θα πρέπει να είχε θέσει την Ταρτησσό σε “καραντίνα”, λίγο μετά από τον θάνατο του Αργανθώνιου το 550 ΠΚΧ. Αυτός είναι μάλλον ο λόγος που δέκα χρόνια αργότερα, με Καρχηδόνιους κι Ετρούσκους να συμμαχούν κατά των Ελλήνων, οι Ταρτήσσιοι δεν ενήργησαν με “σύνεση”, ώστε να παραμείνουν ουδέτεροι: στάθηκαν στο πλευρό των Ελλήνων – και το πλήρωσαν ακριβά. Η κατάσταση δεν επέτρεπε “πολυτέλειες” ουδετερότητας…

Γάδειρα > Gadir > Gades > Cádiz: χάρτης μεταγενέστερης εποχής, όπου τα τρία αρχαία νησάκια (Ερύθεια, Κοτινούσσα, Αντίπολις) είχαν συνενωθεί.

Οι Καρχηδόνιοι, αναθαρρημένοι από την έκβαση της ναυμαχίας τής Αλαλίας, θα πρέπει να εξαπέλυσαν τέτοιο “κράτος τρόμου”, ώστε ακόμα και τ’ αδέρφια τους στα Γάδειρα στράφηκαν εναντίον τους. Οι Καρχηδόνιοι πολιόρκησαν αμέσως την χαναανική πόλη, παρά τη συγγένεια αίματος, και την κατέλαβαν. Οι Γαδιτάνοι υπέφεραν τόσο πολύ, κι επί μακρόν, ώστε κατά τον δεύτερο Καρχηδονιακό πόλεμο, το 206 ΠΚΧ, στασίασαν κατά της Καρχηδόνας, και όταν η πόλη τους έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων, καλωσόρισαν τους νικητές. Φυσικά, οι νέοι ηγεμόνες δεν ήταν καλύτεροι: δεν πέρασε ούτε χρόνος και η ρωμαϊκή παρουσία συγκλονίστηκε από ανταρσία κι εξέγερση των Ιβήρων εναντίον τους… Οι Χαναναίοι, πάντως, αποδείχθηκαν σ’ έναν τουλάχιστον τομέα ανώτεροι των Καρχηδονίων: Λίγο μετά από την άλωση των Γαδείρων από τους τελευταίους, και συγκεκριμένα το 525 ΠΚΧ, ο βασιλιάς των Περσών, Καμβύσης, έγινε κύριος της Αιγύπτου. Τότε η Καρχηδόνα γλίτωσε μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία απέναντι στην Περσική αυτοκρατορία, αφού οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν πλοία τους στους Μήδους, για μιαν αφρικανική εκστρατεία εναντίον των αδελφών τους. Φαίνεται ότι, τουλάχιστον για τους Χαναναίους, σε αντίθεση με τους Καρχηδόνιους, οι δεσμοί αίματος συνέχιζαν να είναι σημαντικοί. Εν πάση περιπτώσει, η Καρχηδονιακή αυτοκρατορία, έστω και αν δεν υπέστη κάποιαν ήττα, ίσως να κατέβαλλε περιστασιακά φόρο υποτέλειας στον Μεγάλο Βασιλέα των Βασιλέων.

Οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν πλοία στους Μήδους,
για να εκστρατεύσουν εναντίον των Καρχηδονίων αδελφών τους,
που έτσι γλίτωσαν μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία.

Bronce Carriazo: ταρτήσσια μπρούντζινη πλάκα (περιοχή Σεβίλλης) αναπαριστά μια ντόπια θεά των βάλτων, προσομοιάζοντας τις Αστάρτη και Άθωρ

Η Καρχηδόνα προχώρησε στην καταστροφή τής Ταρτησσού, κι εκδίωξε τους Έλληνες από τη νότια Ιβηρία, υπερασπιζόμενη με άγρυπνο μάτι το εμπορικό της μονοπώλιο στη δυτική Μεσόγειο, μ’ επιθέσεις ακόμη και σ’ εμπορικά πλοία των αντιπάλων. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία, η Ταρτησσός φαίνεται να είχε περιορισμένες αμυντικές δυνατότητες, αφού η επιτυχία της ανέκαθεν βασιζόταν στο εμπόριο και τις φιλικές σχέσεις με τους γείτονές της. Όμως, κάτι τέτοιο είναι μάλλον απίθανο: το βασίλειο είχε τόσο πλούτο, ώστε ουκ ολίγες ιβηρικές φυλές θα το εποφθαλμιούσαν. Άρα, θα πρέπει να υπήρχαν αμυντικά τείχη και αποτρεπτικές δυνάμεις ξηράς και θάλασσας, ήτοι στρατός και ναυτικό. Όσον αφορά την χρονολογία τής καταστροφής, κάποια ιστορικά κείμενα την προσδιορίζουν στο 533 ΠΚΧ, είναι δηλαδή σύμφωνη μ’ εκείνη που αναφέρθηκε προηγουμένως (“περί το 530 π.Χ.”), και άλλα λίγο αργότερα, γύρω στο 500 ΠΚΧ. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν αυτές οι δύο χρονολογίες αναφέρονται στο ίδιο επεισόδιο, ή αν η “ένοπλη σύρραξη” Ταρτησσίων και Καρχηδονίων διήρκεσε πάνω-κάτω τριάντα χρόνια. “Λέγεται”, διαβάζουμε σ’ ένα από τα εν λόγω κείμενα, “ότι γύρω στο 500 π.Χ., η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που κατέστρεψαν την πρωτεύουσα και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα”. Η πληροφορία είναι σημαντική, αν θυμηθούμε τις περιγραφές τής Ταρτησσού, ότι διέθετε εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων τού ποταμού, καθώς επίσης την υποτιθέμενη ομοιότητά της με την Ατλαντίδα.

Αυλητρίς, ιβηρικό ανάγλυφο της Osuna (επαρχία Σεβίλλης, τέλη 3ου ή αρχές 2ου αιώνα ΠΚΧ)

Η απότομη εξαφάνιση, και το γεγονός πως η πρωτεύουσα δεν βρέθηκε ποτέ, προκάλεσε πολλές εικασίες: όντως, πώς είναι δυνατόν να εξαφανίστηκε ένας τόσο σημαντικός πολιτισμός, χωρίς ν’ αφήσει ίχνη; Εάν η πρωτεύουσα μας διαφεύγει, υπάρχουν άλλες ταρτήσσιες πόλεις που μπορούν να μας πουν την αλήθεια. Η Tavira (Baal Saphon > Balsa), στο Algarve, καταστράφηκε βίαια στα τέλη τού 6ου αιώνα, πιθανόν μαζί με την πρωτεύουσα και άλλες πόλεις, όταν οι Καρχηδόνιοι επέβαλαν τη “σιδηρά πυγμή” τους. Λέγεται πως η Μαινάκη, η ελληνική αποικία που ιδρύθηκε κοντά στη Μάλαγα, και υπό την αιγίδα τής Ταρτησσού, καταστράφηκε επίσης στην ίδια περίοδο. Γνωρίζουμε, επιπλέον, ότι την ίδια εποχή πολλές χαναανικές αποικίες ερημώθηκαν. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν αυτό συνδεόταν με την παρακμή τής Φοινίκης, ή με τις επιχειρήσεις “εθνοκάθαρσης” της Καρχηδόνας, ή μ’ εξεγέρσεις των ντόπιων. Παρ’ όλες τις ανασκαφές, δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστούν με βεβαιότητα η Μαινάκη, ή η Άκρα Λευκή στο Alicante, ή και η ίδια η Ταρτησσός. Όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα των συνεχιζόμενων ερευνών, δεν είναι δυνατόν ν’ αγνοήσουμε τ’ αρχαία κείμενα που μνημονεύουν τις πόλεις αυτές. Αλλιώς και οι μαρτυρίες σχετικά με την Ταρτησσό και τον όλεθρό της, θα πρέπει ν’ αντιμετωπιστούν ως ιστορίες φαντασίας…

“Η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που την κατέστρεψαν και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα”. (Tartesso… delenda est)

Ο βασιλιάς Αργανθώνιος
της Ταρτησσού

Είναι προφανής ο πειρασμός που νιώθει κανείς, ώστε να παρουσιάσει τους Χαναναίους ως “φιλήσυχους αποίκους”, ενώ αντίθετα τους Καρχηδόνιους ως “πολεμοχαρείς αποικιοκράτες”. Έχουμε, όμως, δει τους Φοίνικες να ενεργούν με τρόπο κάθε άλλο παρά ειρηνικό, όποτε ο αντίπαλος ήταν “του χεριού τους”.^(ς) Σε κείμενο για την Ιστορία τής αρχαίας Onuba (Huelva), εκτός από τα πολλά ανοικτά ερωτήματα και τις ποικίλες εικασίες,^(ζ) υπάρχουν και ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία. Κατά τα φαινόμενα, η Ταρτησσός βυθιζόταν σταδιακά στην κρίση και την παρακμή, στη διάρκεια του 8ου ΠΚΧ αιώνα, σε μια εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως ήταν τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν, ο οποίος εδώ προσδιορίζεται ως πόλη των Φωκαέων.^(η) Ο συντάκτης δεν κρύβει την έκπληξή του για το πόσο κοντά στην ταρτήσσια πρωτεύουσα ήταν πράγματι ο ελληνικός οικισμός, κι επισημαίνει αυτό που παρατήρησαν οι αρχαιολόγοι στην Ουέλβα, ότι δηλαδή τα φοινικικά κεραμικά μειώνονταν, ενώ παράλληλα αυξάνονταν τα ελληνικά αγγεία που ήταν σαφώς ανώτερης ποιότητας. Η επιδείνωση της κατάστασης στον επόμενο αιώνα εκδηλώνεται με την σχεδόν πλήρη εξαφάνιση των ανοικτών οικισμών, καθώς οι πόλεις περιτειχίζονταν. Κατά τον 6ο αιώνα ΠΚΧ παρατηρούμε το ξέσπασμα άλλης μιας κρίσης, που φαίνεται από την πτώση των εξαγωγών ορυκτών. Η τραγική κορύφωσή της καταδεικνύεται με την καταστροφή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους επειδή συμμάχησε με τους Έλληνες. Σημειωτέον πως οι κατακτητές δεν είχαν καμιά πρόθεση να εξαλείψουν απλώς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κατακτημένων, κάτι που δείχνει πόσο ανελέητη ήταν η αναμέτρηση, ανάλογη με αυτό που σήμερα περιγράφουμε ως “γενοκτονία”. Ο διάδοχος πολιτισμός των Turdetani (Τουρδητανών, ή Τουρδούλων) στη νότια Ανδαλουσία, σηματοδοτεί μιαν οπισθοδρόμηση στα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά τής ύστερης ατλαντικής εποχής τού μπρούντζου, σε συνθήκες τής εποχής τού σιδήρου τού 5ου αιώνα ΠΚΧ – πρόκειται για πισωγύρισμα τουλάχιστον δυο ή τριών αιώνων.

Ο χάρτης δείχνει μόνο μια ελληνική αποικία στην Ιβηρία: το Ἐμπόριον. Όλοι οι άλλοι οικισμοί είναι ντόπιοι ή φοινικικοί. Ακόμη και η Άκρα Λευκή (τοπωνύμιο δυο ελληνικών λέξεων) προσδιορίζεται ως φοινική.
Με ποιο, λοιπόν, μαγικό ραβδί εξαπλώθηκε το γαλάζιο των ελληνικών πολιτιστικών επιρροών,
και πώς μπόρεσε να διεισδύσει ακόμη και στην φοινικική σφαίρα επιρροής;

• ^(ς) Η εν λόγω νοοτροπία, οπωσδήποτε, δεν αποτελεί φοινικική ιδιαιτερότητα, αλλ’ ανθρώπινο χαρακτηριστικό: όλοι σχεδόν πράττουν αναλόγως. Οι Έλληνες λ.χ. ενεργούσαν συχνά-πυκνά ως οι “τσαμπουκάδες” τής αρχαιότητας (αν και κάποιες φορές, αυτός ο “τσαμπουκάς” τούς έσωσε, όπως κατά τους Περσικούς πολέμους). Μιλώντας για τους Χαναναίους, ας πάμε πίσω στο Χρονικό 15 για τους Λαούς τής Θάλασσας. Ένας από αυτούς,

  .

  “οι Tjeker, φτάνοντας στην Χαναάν, κατέλαβαν την πόλη-κράτος τής Dor και τη μετέτρεψαν σε μεγάλη και καλά οχυρωμένη πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Η Dor καταστράφηκε βίαια, στα μέσα τού 11ου αιώνα ΠΚΧ, από τους επεκτατικούς τότε Φοίνικες, που αρχικά ανακόπηκαν από τους Φιλισταίους, και στη συνέχεια από τους Εβραίους.”

Ελληνική περικεφαλαία στο Jerez, την Asta Regia, κοντά στον Μενεσθέως λιμένα

Φυσικά, εκτός από αυτές τις μικρές τοπικές δυνάμεις που εμπόδισαν την φοινικική επέκταση, υπήρχαν και οι υπερδυνάμεις, όπως οι Ασσύριοι, οι Βαβυλώνιοι, και οι Πέρσες. Συμπέρασμα: Είναι σίγουρο πως δεν υπήρχαν διόλου περιθώρια για επέκταση των Φοινίκων στο Λεβάντε.

• ^(ζ) Ο συντάκτης διακατέχεται μάλλον από προκατάληψη έναντι των Ελλήνων, παρουσιάζοντάς τους ως αποσταθεροποιητικό παράγοντα, που δήθεν τρομοκρατούσαν την ύπαιθρο, και προωθούσαν τα προϊόντα τους δια της βίας! Παραδέχεται, πάντως, ότι τα προϊόντα αυτά ήταν ανώτερης ποιότητας! Μα τότε, εκείνοι που καταφεύγουν στη βία είναι οι μονοπωλητές με τα λιγότερο ελκυστικά προϊόντα, για ν’ αποφύγουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Ευτυχώς, παραδέχεται πως όλες αυτές οι εικασίες δεν στηρίζονται σε αρχαιολογικά ευρήματα.

• ^(η) Εν μέσω των διαφόρων εικασιών και υπονοιών, διατείνεται πως ο 8ος αιώνας ήταν “εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν”. Πότε, όντως, έγινε αυτή η συνύπαρξη; Ήταν ο 8ος, ή ο 6ος αιώνας ΠΚΧ; Στο Χρονικό 17, παρουσιάστηκαν και οι δυο εκδοχές:

  .

  … “το πιθανότερο είναι πως οι ελληνικές αποικίες στα μεσογειακά παράλια της Ιβηρίας, εμφανίστηκαν στον χάρτη μετά από την ίδρυση της Μασσαλίας, περί το 600 ΠΚΧ.”
  Ωστόσο, “οι Έλληνες της ομηρικής εποχής – ή, τουλάχιστον, τα προϊόντα τους – άρχισαν να καταφθάνουν στα ιβηρικά λιμάνια κατά τον 9ο-8ο ΠΚΧ αιώνα. Ως προς το ποιοι μετέφεραν τα ελληνικά αγγεία και λοιπά αγαθά, αυτοί κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι οι Φοίνικες… Αυτό που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, κοκ.”

Η ναυμαχία τής Σαλαμίνας, του Wilhelm von Kaulbach

ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΗΣ “PAX PUNICA” (“καρχηδονιακής ειρήνης”) στη νότια Ιβηρία, η Καρχηδόνα έστρεψε την προσοχή της σε μιαν άλλη περιοχή μεγάλης στρατηγικής σημασίας, που βρισκόταν κυρίως υπό τον έλεγχο των Ελλήνων: τη Σικελία. Οι Καρχηδόνιοι σχεδίασαν τη μεγαλύτερη έως τότε εκστρατεία τους σε άλλη χώρα και, μετά από προετοιμασία τριών χρόνων, αποβιβάστηκαν στη Σικελία. Ήταν το ξέσπασμα του 1ου Σικελικού πολέμου,^(θ) που συνέπεσε με την εκστρατεία τού Ξέρξη κατά της Ελλάδας το 480 ΠΚΧ, γεννώντας υπόνοιες για το ενδεχόμενο μιας συμμαχίας ανάμεσα στην Καρχηδόνα και την Περσία. Όμως, ακόμη και χωρίς επίσημο σύμφωνο, η Καρχηδόνα θα φρόντισε να συμπέσει χρονικά η εκστρατεία της μ’ εκείνη των Αχαιμενιδών, ώστε ν’ αποκλείσει το ενδεχόμενο αποστολής ενισχύσεων από την Ελλάδα στη Σικελία. Το τελικό αποτέλεσμα και στις δυο εκστρατείες ήταν καταστροφικό για τους εισβολείς. Ιδίως για τους Φοίνικες, η ήττα ήταν διπλή: μια πανωλεθρία, όχι μόνον των Καρχηδονίων στη Σικελία, αλλά επίσης των Χαναναίων, που πολέμησαν στη ναυμαχία τής Σαλαμίνας υπό τις διαταγές των Μήδων. Οι επιπτώσεις τής συντριβής ήταν καταλυτικές στην Καρχηδόνα, με την προώθηση σαρωτικών αλλαγών: τότε εγκαθιδρύθηκε μια ολιγαρχική πολιτεία,^(ι) που ακολούθησε πολιτική απομονωτισμού στα επόμενα 70 χρόνια, κατά τη διάρκεια των οποίων δεν προχώρησε σε καμιά ενέργεια εναντίον των Ελλήνων, ούτε καν βοήθησε κάποιον από τους αντιπάλους τους. Ως προς τον οικονομικό τομέα, το θαλάσσιο εμπόριό της με την Ανατολή είχε αποκοπεί από τους Έλληνες στην Ελλάδα, ενώ και οι πόλεις τής Μεγάλης Ελλάδας μποϋκοτάρανε τους εμπόρους τής Καρχηδόνας. Αυτό οδήγησε στην χρήση καραβανιών για τις συναλλαγές της με την Ανατολή, και στην ανάπτυξη του εμπορίου με τη Δύση, αφού επικεντρώθηκε στην εξερεύνηση κι επέκτασή της στην Αφρική και την Ευρώπη. Ο εν λόγω απομονωτισμός είναι η εξήγηση που οι δύο μεγάλες θαλάσσιες δυνάμεις τού 5ου αιώνα, η Καρχηδόνα και η Αθήνα, δεν ενεπλάκησαν σε πόλεμο. Είναι η εποχή που οι Αθηναίοι άρχισαν μαζικές εξαγωγές αγγείων στην Ιβηρία, κυρίως στα νοτιοανατολικά τής χερσονήσου. Αλλά και πάλι, όπως και στην προηγούμενη χαναανική περίοδο της Ιβηρίας, οι αρχαιολόγοι δεν γνωρίζουν ακόμη αν τα πλοία που μετέφεραν τα προϊόντα ήταν καρχηδονιακά, ή αθηναϊκά.

Το αρχαίο θέατρο στο Ταυρομένιον (Taormina)

• ^(θ) Οι τρεις Σικελικοί πόλεμοι (Ελληνο-Καρχηδονιακοί) ήταν ουσιαστικά η θλιβερή συνέχεια της ανηλεούς “παράδοσης” του εμφύλιου σπαραγμού μεταξύ Ελλήνων, με την Καρχηδόνα μεταξύ των εμπλεκομένων, αλλάζοντας στρατόπεδα, κι εξασφαλίζοντας τη μερίδα τού λέοντος στο τέλος. Αυτοί οι πόλεμοι, οι πιο μακρόχρονοι της αρχαιότητας (600-265 ΠΚΧ), κορυφώθηκαν με τους (Ρωμαιο-)Καρχηδονιακούς πολέμους (264-146 ΠΚΧ), κι έληξαν με την ισοπέδωση της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους.

• ^(ι) Η “καθιερωμένη” μετάφραση της φράσης oligarchic Republic στα ελληνικά είναι ολιγαρχική Δημοκρατία – με αυτό το κεφαλαίο “Δ” να διευκρινίζει πως ο όρος αφορά όχι την ουσία, αλλά το σύστημα διακυβέρνησης (δηλαδή, το αντίθετο της μοναρχίας). Ωστόσο, η μεταφραστική ανεπάρκεια είναι προφανής, καθώς το αντίθετο της δημοκρατίας είναι, φυσικά, η ολιγαρχία, ή η αριστοκρατία. Σε ανάλογο παραλογισμό καταλήγει κανείς αν προσπαθήσει να μεταφράσει την φράση democratic Republic, ή αν σκεφτεί πως μια “Δημοκρατία” μπορεί κάλλιστα να είναι δικτατορία, ενώ μια μοναρχία “δημοκρατία”! Τα νέα ελληνικά στον τομέα αυτό υστερούν. Όμως, αντί να χρησιμοποιήσουμε τον ρωμαϊκό όρο (res publica: ρεπούμπλικα), ας μιμηθούμε ελληνομαθείς Ρωμαίους, όπως ο Κικέρων, που κάποιες φορές χρησιμοποιούσαν τον ελληνικό όρο πολιτεία – δηλαδή πόλη, αλλά και κράτος, και σύστημα διακυβέρνησης.

Ο Αλέξανδρος με τη λεοντοκεφαλή τού Ηρακλή,
πλάκα από χυτή πέτρα, 1ος-4ος αιώνας ΚΧ

Ενώ οι Καρχηδόνιοι ήταν απασχολημένοι σ’ έναν ακόμη Σικελικό πόλεμο, οι ανερχόμενοι Μακεδόνες, με τους Φίλιππο και Αλέξανδρο επικεφαλής, νίκησαν τις πόλεις-κράτη τής Ελλάδας, κι επέφεραν την πτώση τής αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών. Όλες οι φοινικικές πόλεις στην Χαναάν υποτάχθηκαν, εκτός από την Τύρο που πολιορκήθηκε και λεηλατήθηκε το 332 ΠΚΧ. Οι ακμάζοντες Έλληνες των ελληνιστικών χρόνων εκτόπισαν τα τελευταία απομεινάρια τής πάλαι ποτέ φοινικικής κυριαρχίας στους εμπορικούς δρόμους τής ανατολικής Μεσογείου. Έτσι γράφτηκε το τέλος τής ιστορίας τής Φοινίκης. Οι Καρχηδόνιοι ήταν οι τελευταίοι των Φοινίκων. Γλίτωσαν, μάλιστα, από μιαν ακόμη μεγάλη δοκιμασία, όταν έσβησε ο Αλέξανδρος το 323 ΠΚΧ, ενώ δημιουργούσε στόλο στην Κιλικία, για να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Οι Έλληνες εκτόπισαν τα τελευταία απομεινάρια φοινικικής εμπορικής κυριαρχίας στην ανατολική Μεσόγειο. Οι Καρχηδόνιοι γλίτωσαν από
μεγάλη δοκιμασία όταν έσβησε ο Αλέξανδρος, ενώ ετοιμαζόταν
να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, την Ιβηρία…

Οι μάχες των Διαδόχων και η τριμερής διένεξη ανάμεσα στη Μακεδονία των Αντιγονιδών, την Αίγυπτο των Πτολεμαίων και τη Συρία των Σελευκιδών ήταν επίσης καλές ειδήσεις για την Καρχηδόνα που απέφευγε περιττές συγκρούσεις. Οι εμπορικές σχέσεις αποκαταστάθηκαν με την Αίγυπτο, μαζί με την θαλάσσια πρόσβαση στις ανατολικές αγορές για πρώτη φορά από το 480. Φαινόταν σαν η Καρχηδόνα να είχε κληρονομήσει την καλοτυχία των Φοινίκων, αφού δύο υπερδυνάμεις, η περσική και η μακεδονική, δεν μπόρεσαν να υλοποιήσουν τα σχέδιά τους να εκστρατεύσουν εναντίον της. Αλλά η αναμέτρηση με την Ρώμη αποδείχθηκε αναπόφευκτη. Οι τρεις Καρχηδονιακοί πόλεμοι κράτησαν κάτι παραπάνω από έναν αιώνα (264–146 ΠΚΧ). Ο πρώτος αφορούσε τον έλεγχο της Σικελίας. Η Καρχηδόνα υποχρεώθηκε να την εκκενώσει και κατέβαλε μεγάλες πολεμικές αποζημιώσεις. Το τέλος τού πολέμου βρήκε την Ρώμη με μεγάλο ναυτικό, που ήταν σε θέση ν’ αποτρέπει τις θαλάσσιες εισβολές στην Ιταλία, να ελέγχει τους θαλάσσιους δρόμους και να εισβάλλει στις ακτές άλλων χωρών. Η Σαρδηνία και η Κορσική πέρασαν επίσης στην κυριαρχία της, ενώ η Καρχηδόνα βυθιζόταν σ’ έναν ακόμη πόλεμο με τους μισθοφόρους της. Τελικά το ισχυρότερο κράτος τής δυτικής Μεσογείου ήταν η Ρώμη.

Ο άθλος τού Αννίβα να διασχίσει τις Άλπεις με ελέφαντες έγινε θρύλος:
λεπτομέρεια νωπογραφίας τού Jacopo Ripanda, περί το 1510

Η Καρχηδόνα πέρασε τα μεταπολεμικά χρόνια βελτιώνοντας τα οικονομικά της, κι επεκτείνοντας την αυτοκρατορία της στην Ιβηρία, ενώ ετοιμαζόταν για τον επόμενο πόλεμο, που έμεινε στην ιστορία λόγω της διέλευσης των Άλπεων από τον Αννίβα με τους ελέφαντές του. Παρά το γεγονός ότι συνέτριψε τους Ρωμαίους επανειλημμένα, δεν κατάφερε να προκαλέσει ρήγμα στις σχέσεις τής Ρώμης με τους συμμάχους της. Το πιο σημαντικό ήταν ότι, παρά τις συνεχείς του εκκλήσεις, δεν εξασφάλισε ποτέ επαρκείς ενισχύσεις, καθώς η Καρχηδόνα επέλεξε να στείλει νέες δυνάμεις μόνο στην πηγή τού πλουτισμού της, την Ιβηρία. Έτσι, ο Αννίβας δεν μπόρεσε να πετύχει τον στόχο του να καταλάβει την Ρώμη, κι έτσι να κερδίσει τον πόλεμο. Αυτό έδωσε αυτοπεποίθηση στους Ρωμαίους, που μάχονταν ταυτόχρονα στην Ιταλία, στη Σικελία, στην Ιβηρία, καθώς και κατά της συμμάχου τής Καρχηδόνας, της Μακεδονίας. Ο πόλεμος στην τελική φάση μεταφέρθηκε στην Αφρική, όπου η Καρχηδόνα νικήθηκε και η επικράτειά της συρρικνώθηκε στα όρια της πόλης και μόνον.

“Ceterum censeo, Carthago delenda est”. (Κάτων ο Πρεσβύτερος)

Η αναζωπύρωση των εχθροπραξιών ύστερα από πενήντα χρόνια, ενώ η Καρχηδόνα είχε ανακτήσει πλούτο και δύναμη, συνδέθηκε με αναταραχές κατά της Ρώμης στην Ιβηρία και την Ελλάδα. Ο Κάτων ο Πρεσβύτερος έδινε το σύνθημα για την εξόντωση της Καρχηδόνας, τελειώνοντας όλες ανεξαιρέτως τις ομιλίες του, ασχέτως θέματος, με την φράση: “Carthago delenda est!” – “Η Καρχηδόνα πρέπει να καταστραφεί!” Η Ρώμη πρόβαλε μια σειρά από αξιώσεις απαράδεκτες, απαιτώντας στο τέλος την κατεδάφιση της Καρχηδόνας, ώστε να κτιστεί εκ νέου, μακριά από τα παράλια, σε μεγάλο βάθος στην ενδοχώρα τής Αφρικής. Τελικά, το 146 ΠΚΧ, μετά από τριετή πολιορκία, οι Ρωμαίοι τη λεηλάτησαν συστηματικά, την έκαψαν ολοσχερώς, σπέρνοντας τα χωράφια με αλάτι, για να γίνει η γη εντελώς άγονη, και άχρηστη για τις μελλοντικές γενιές. Αρχεία τής Καρχηδόνας δεν έχουν διασωθεί, δεδομένου ότι τα βιβλία τής βιβλιοθήκης της μοιράστηκαν στις αφρικανικές φυλές, και τα ιστορικά χρονικά χάθηκαν.

Τελικά, η Ελίσσα-Διδώ στερήθηκε την υστεροφημία της – από τον Αινεία…

Η Ελίσσα-Διδώ στερήθηκε την υστεροφημία της – από τον Αινεία…

Άρη Αλεξάνδρου, Ανάβασις

… μείνε κει και κοίτα ως το τέλος
κοίτα τους που άλλοι με κλειδιά κι άλλοι με χειροπέδες
θα γκρεμίζουν
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .συμμαχούντες
γεφύρια στέγες φιλιατρά
κοίτα τους
καθώς θα ισοπεδώνουν την πολιτεία που ’χτισες
και θα την σπέρνουν άλας.

• >> Χρονικό 19. ΜΙΑ “ΤΡΙΤΗ ΜΑΤΙΑ” ΣΤΗΝ ΙΒΗΡΙΑ
• << Χρονικό 17*. “We Don’t Need No Thought Control!”
• << Χρονικό 17. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

Χρονικό 17. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

Χρονικό 17. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

/ENGLISH/ Chronicle 17. AN IBERIAN PERIPLUS REVIVAL

● Ταρτησσός ● Αποικίες
σε Προβηγκία, Ιβηρία, Μαυρουσία ● Δρόμοι Κασσιτέρου – Αργύρου
σε Γαλατία και Ιβηρία ● Δημόκριτος και Πλάτων
● Αφύπνιση Ελλήνων
από τον Λήθαργο των
“Σκοτεινών Χρόνων”

του Μιχάλη Λουκοβίκα

 
ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΜΟΝΟΠΩΛΙΟ τους οι Φοίνικες άρχισαν να το οικοδομούν στον 11ο ΠΚΧ αιώνα, μετά από τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, απολαμβάνοντας πλήρη ελευθερία κινήσεων, δεδομένου πως οι ανταγωνιστές τους διέρχονταν περίοδο μεγάλης παρακμής. Φτάνοντας στην αντίπερα “όχθη” τής Μεσογείου, συνάντησαν τους “αργυρούς” Ταρτήσσιους κι έγιναν εμπορικοί τους “εταίροι”. Εκμεταλλευόμενοι τον πλούτο, αλλά και την φιλοξενία τους, αρκετοί Φοίνικες εγκαταστάθηκαν στις πόλεις τους. Αυτό συνάγεται από τα γραφόμενα του Στράβωνα, πως “οι Φοίνικες έμεναν στις καλύτερες πόλεις τής Ταρτησσού”.

Φοινικικό χρυσό δαχτυλίδι με δυο δελφίνια, ένα σύμβολο των Γαδείρων

Αργότερα απέκτησαν το δικό τους λιμάνι στην Ανδαλουσία. Ήταν το Gadir, η “περιτειχισμένη πόλη”, τα Γάδειρα των Ελλήνων, ο Gades των Ρωμαίων, το σημερινό Cádiz.^(α) Η ίδρυσή του χρονολογείται παραδοσιακά στο 1104, αν και δεν έχουν βρεθεί στρώματα αρχαιολογικά παλαιότερα του 9ου αιώνα ΠΚΧ. Υποθέτουμε, λοιπόν, πως αρχικά δεν ήταν παρά ένα μικρό εποχικό εμπορικό πόστο. Οι Έλληνες θεωρούσαν πως ήταν ο Ηρακλής αυτός που ίδρυσε την πόλη, στο νησάκι Ερύθεια του Γηρυόνη, όταν τον σκότωσε. Ένα από τα πασίγνωστα μνημεία της κατά την αρχαιότητα, ήταν ένας ναός αφιερωμένος στον θεό των Φοινίκων, Μελκάρτ, που οι Έλληνες συσχέτιζαν με τον Ηρακλή. Υπήρχε ακόμη κατά τον 1ο αιώνα, και κάποιοι ιστορικοί, βασιζόμενοι εν μέρει στην πληροφορία αυτή, αποφάνθηκαν πως ο μύθος περί Ηρακλείων στηλών μπορεί να συνδέεται με τους κίονες του ναού.

• ^(α) Gadir, σημαίνει τείχος, οχυρό, και αυτό με τη σειρά του πάει να πει πως τα τείχη ήταν το διακριτικό χαρακτηριστικό τής πόλης, σε μια περιοχή κι εποχή που οι πόλεις μάλλον δεν ήταν περιτειχισμένες. Σημαίνει, επιπλέον, πως οι Φοίνικες είχαν ανάγκη αυτά τα προστατευτικά τείχη. Συνεπώς, κάθε άλλο παρά αγαστές ήταν εξ αρχής οι σχέσεις τους με τους ντόπιους…
  ● Το νησάκι όπου χτίστηκε ο οικισμός, και τα δυο γειτονικά του, στον κόλπο των Γαδείρων, είχαν ονόματα ελληνικά (όχι φοινικικά): Ερύθεια, Κοτινούσα, Αντίπολις.

Σύντομα, όλες οι ακτές γύρω από την στρατηγικής σημασίας περιοχή των δυο θαλασσών και δυο ηπείρων, Μεσογείου και Ατλαντικού, Ευρώπης και Αφρικής, ήταν γεμάτες φοινικικούς οικισμούς. Βρίσκονταν, όμως, συγκεντρωμένοι εκεί κάτω κυρίως, στα νότια, παρά στα βορειότερα παράλια της Ιβηρίας. Ως εκ τούτου, όταν οι Έλληνες επανεμφανίστηκαν επί σκηνής, είχαν την άνεση να δημιουργήσουν τα δικά τους εμπόρια στις βορειοανατολικές ακτές, προτού ν’ αποπειραθούν με κάποιον τρόπο να εισέλθουν στην φοινικική ζώνη. Τελικά, με την παρότρυνση των Ταρτησσίων, που επιθυμούσαν διακαώς να θέσουν τέρμα στο φοινικικό οικονομικό μονοπώλιο, οι Έλληνες “πάτησαν πόδι” στην Ανδαλουσία, ιδρύοντας τη Μαινάκη, πολύ κοντά στην φοινικική Μάλακα, στα παράλια της σημερινής Μάλαγας. Η Μαινάκη, κατά τον Μασσαλιώτη Περίπλου (που περιγράφει ένα θαλάσσιο ταξίδι στον 6ο αιώνα ΠΚΧ, πέριξ τής Ιβηρίας, με βόρεια κατεύθυνση), βρισκόταν στην επικράτεια της Ταρτησσού και υπό την αιγίδα της: η Ιβηρία ήταν πάρα πολύ σημαντική για να την αγνοήσει κανείς…

Ντόπιοι, φοινικικοί κι ελληνικοί οικισμοί στην Ταρτησσό: το επίκεντρό της (σε πράσινο)
και η σφαίρα επιρροής της (με διακεκομμένη γραμμή) στη νότια Ιβηρία.

Ως προς την αβεβαιότητα για την ακριβή τοποθεσία τής Μαινάκης, ο Στράβων στα Γεωγραφικά του λέει πως στην εποχή του (64 ΠΚΧ–24 ΚΧ), τα ερείπιά της ήταν ακόμη ορατά κοντά στη Μάλακα. Αντιπαραβάλλει, επίσης, την κανονική ελληνική πολεοδομία της,^(β) με το ακανόνιστο σημιτικό σχέδιο της φοινικικής αποικίας, που η θέση της υποδηλώνει ένα πυκνοκατοικημένο και άτακτα δομημένο αστικό σύμπλεγμα. Έστω, όμως, και αν μας προβληματίζει ακόμα η ακριβής τοποθεσία και η διάρκεια ζωής τής Μαινάκης, το πιθανότερο είναι πως οι ελληνικές αποικίες στα μεσογειακά παράλια της Ιβηρίας, εμφανίστηκαν στον χάρτη μετά από την ίδρυση της Μασσαλίας, περί το 600 ΠΚΧ, από τους Φωκαείς τής μικρασιατικής Ιωνίας – κάτι που οι Καρχηδόνιοι επιχείρησαν, ανεπιτυχώς, ν’ αποτρέψουν, διαβλέποντας την οικονομική και στρατιωτική της σημασία. Όντως, η Μασσαλία αναδείχθηκε σε ακμάζον εμπορικό κέντρο και σοβαρός αντίπαλος της Καρχηδόνας, πρωτίστως εξαιτίας τού εμπορίου κασσίτερου, που μεταφερόταν διαμέσου της Γαλατίας-Γαλλίας.

• ^(β) “Πατέρας” τής πολεοδομίας υπήρξε ο Ἱππόδαμος ο Μιλήσιος (498-408 ΠΚΧ), που εκτός από πολεοδόμος, διετέλεσε αρχιτέκτονας, μαθηματικός, φυσικός, μετεωρολόγος, φιλόσοφος, και δημιουργός τού Ιπποδάμειου συστήματος. Το πιο εντυπωσιακό στο σχέδιό του είναι η μεγάλη ελεύθερη έκταση στο κέντρο τής πόλης, που συν τω χρόνω εξελίχθηκε στην αγορά, τον τόπο εμπορικών συναλλαγών, μα και συνεύρεσης των πολιτών, όπου συζητούσαν για τα κοινά.

Η ελληνική αποικία τής Μασσαλίας, του Pierre Puvis de Chavannes (1869)

Οι Φωκαείς ίδρυσαν, στη συνέχεια, την Αλαλία στην Κορσική περί το 566 ΠΚΧ, και κινήθηκαν προς την Ιβηρία. Σύμφωνα με ορισμένες λαϊκές παραδόσεις, τουλάχιστον ένας από τους οικισμούς τους, στο βορειοανατολικό άκρο τής Ιβηρίας, η Ρόδη, ή τα Ρόδα (νυν Roses), ανάγεται στον 8ο αιώνα ΠΚΧ, και οι άποικοι ήταν από το νησί τής Ρόδου. Πιθανότερο, όμως, φαίνεται να ιδρύθηκε στον 5ο αιώνα ΠΚΧ από τους Μασσαλιώτες, ίσως μ’ επιμειξία εποίκων από το γειτονικό Εμπόριον (νυν Empúries). Μπορεί, όπως και στην περίπτωση του φοινικικού οικισμού στα Γάδειρα, η Ρόδη να μην ήταν τίποτα περισσότερο από ένα μικρό εποχικό εμπορικό πόστο κατά τον 8ο αιώνα. Ή, ενδεχομένως, οι άποικοι που εγκαταστάθηκαν εκεί τρεις αιώνες αργότερα, να ήταν κυρίως Ρόδιοι, που υπηρετούσαν στον στρατό τής Μασσαλίας, μαζί με Κρήτες, σε μια ειδική μονάδα, επιφορτισμένη να παρακολουθεί άγρυπνα τις κινήσεις των Καρχηδονίων στη νότια Ιβηρία.

Οι λαϊκές παραδόσεις, αξίζει να σημειωθεί, δεν πρέπει να πετιούνται στον κάλαθο των αχρήστων χωρίς σοβαρή σκέψη κι έρευνα, μόνο και μόνο επειδή είναι “λαϊκές”. Αυτές που αφορούν την Ρόδη, σίγουρα δεν προέκυψαν άνευ λόγου. Πλέοντας προς την Προβηγκία, μαθαίνουμε πως Ρόδιοι έμποροι επισκέπτονταν τα παράλιά της στον 7ο ΠΚΧ αιώνα. Ροδίτικα αγγεία αυτού του αιώνα έχουν βρεθεί στην περιοχή τής Μασσαλίας, κοντά στο Istres και το Martigues, καθώς και στο Évenos, δίπλα στην Τουλόν. Ο Ροδανός (Rhône), ο μεγαλύτερος ποταμός τής Προβηγκίας, καθώς και η αρχαία πόλη Ροδανουσία, πήραν τ’ όνομά τους από την Ρόδο. Υπάρχει, φυσικά, πρόβλημα με το χάσμα ενός αιώνα σε σχέση με την υποτιθέμενη εγκατάσταση στην ιβηρική Ρόδη. Όμως, εν πάση περιπτώσει, τα ίχνη των Ροδίων στην Προβηγκία (και αλλού) είναι σαφώς προγενέστερα των Φωκαέων, των ιδρυτών τής Μασσαλίας.

Ελληνικός αποικισμός στην Προβηγκία και την Κορσική

Έλληνες και από άλλες πόλεις τής Ιωνίας εμπορεύονταν, επίσης, στη δυτική Μεσόγειο, φτάνοντας ως την Ιβηρία, όμως ελάχιστα έχουν διασωθεί από εκείνην την περίοδο. Ως προς τους Φωκαείς, είναι σαφές πως πήγαν εκεί όχι μόνο για να εμπορευτούν, αλλά και για να εγκατασταθούν. Ο μύθος για την ίδρυση της Μασσαλίας, που κατέγραψε ο Αριστοτέλης στον 4ο αιώνα ΠΚΧ, καθώς και Λατίνοι συγγραφείς αργότερα, συμβολίζει την επιμειξία μεταξύ Ελλήνων και ντόπιων, και αφηγείται πώς ένας άποικος, ονόματι Πρώτις (ή Εύξενος), παντρεύτηκε μια τοπική πριγκίπισσα, που λεγόταν Γύπτις (ή Πέττα), κι έτσι απέκτησε το δικαίωμα να διεκδικήσει ένα κομμάτι γης, όπου θα μπορούσε να ιδρύσει πόλη. Αναμφίβολα, οι επαφές ανάμεσα σε Λίγυες, Κέλτες, κι Έλληνες, αναπτύχθηκαν από το 600 ΠΚΧ και μετά, στη Μασσαλία, και άλλες αποικίες, όπως οι Agde (Αγαθή Τύχη), Νίκαια, Antibes (Αντίπολις), Μονακό (Μόνοικος), Εμπόριον και Ρόδη.

Ο ελληνικής κατασκευής μεταλλικός κρατήρας τού Vix, ο μεγαλύτερος που έχει βρεθεί (1,63 μ ύψος), στον τάφο τής “Κυρίας τού Vix”
(περί το 500 ΠΚΧ)

“Η Μασσαλία δεν ήταν κάποια απομονωμένη ελληνική πόλη, αλλά είχε δημιουργήσει τη δική της αυτοκρατορία, στα παράλια της νότιας Γαλατίας κατά τον 4ο αιώνα”, έγραψε ο Charles Ebel στη δεκαετία τού 1960. Ωστόσο, η ιδέα περί “Μασσαλιώτισσας αυτοκρατορίας” δεν είναι πλέον αποδεκτή από διάφορους σκεπτικιστές μελετητές, υπό το φως πρόσφατων αρχαιολογικών στοιχείων, που δείχνουν πως η “χώρα” τής Μασσαλίας (η αγροτική ενδοχώρα υπό τον άμεσο έλεγχό της) δεν ήταν ποτέ αρκετά μεγάλη. Οι ίδιοι σκεπτικιστές αμφισβητούν, επιπλέον, την ιδέα τού εξελληνισμού τής νότιας Γαλλίας λόγω Μασσαλίας. Και όμως, η επιρροή τής τελευταίας ήταν αισθητή, σε όλη την έκταση της Γαλατίας, ως την Βρετάνη, λόγω των εμπορικών σχέσεων των Μασσαλιωτών με τους Κέλτες, ιδίως για τη μεταφορά κασσίτερου από την Βρετάνη, ή ακόμη και από την Κορνουάλλη. Προφανώς, την εποχή εκείνη, είχε καθιερωθεί ένας “Δρόμος τού Κασσίτερου”, αναγκαίου για την παραγωγή μπρούντζου, με αφετηρία την Κορνουάλλη, και κατάληξη τη Μασσαλία, μέσω της Μάγχης, κατά μήκος τής κοιλάδας τού Σηκουάνα, της Βουργουνδίας και των κοιλάδων των Ροδανού και Σον. Κατά την κατάκτηση της Γαλατίας, ο Καίσαρ διεπίστωσε πως οι Ελβετοί είχαν στην κατοχή τους έγγραφα στα ελληνικά, και πως όλα τα γαλατικά νομίσματα χρησιμοποιούσαν την ελληνική γραφή μέχρι περίπου το 50 ΠΚΧ. Όσο για τα νομίσματα των Μασσαλιωτών, κυκλοφορούσαν ελεύθερα στη Γαλατία, επηρεάζοντας έτσι τη νομισματοκοπία ακόμη και πέραν της Μάγχης, στην Βρετανία. Η ελληνική Μασσαλία, τέλος, αναδείχθηκε σε κέντρο πολιτισμού, με αποτέλεσμα πολλοί Ρωμαίοι γονείς να στέλνουν εκεί τα παιδιά τους για να μορφωθούν.

“Δρόμος τού Κασσίτερου”: με αφετηρία την Κορνουάλλη και κατάληξη
τη Μασσαλία, μέσω Μάγχης, Σηκουάνα, Βουργουνδίας, Ροδανού, Σον.

ΑΝΑΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΜΑΣΣΑΛΙΩΤΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ, αποπλέουμε, όντως, από τη Μασσαλία και, αφήνοντας πίσω μας Εμπόριον και Ρόδη, ρίχνουμε άγκυρα μεταξύ Βαρκινώνος και Καλλιπόλεως. Η Βαρκινών, δηλαδή η Βαρκελώνη, εικάζεται πως ιδρύθηκε είτε από τον Ηρακλή, στα μέσα τού 12ου αιώνα, ή από τον Αμίλκα Βάρκα, πατέρα τού Αννίβα, στο δεύτερο μισό τού 3ου αιώνα ΠΚΧ, όταν εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και οι Λαιαιτανοί, που προσδιορίζονται ως Θρακοΐβηρες. Ορισμένοι ταυτίζουν την Βαρκινώνα με την Καλλίπολι, την μικρή ελληνική αποικία, που περιγράφει ο Αβιηνός στο έργο του, Ora maritima, χτισμένη στις όχθες τού ποταμού Λιοβρεγάτ, κατά τον 6ο αιώνα ΠΚΧ. Όμως, η Καλλίπολις βρισκόταν μάλλον νοτιότερα, ανάμεσα στο Τάρρακο (Ταρραγόνα) και το ελληνικό λιμάνι Σάλαυρις (Salou), στην Χρυσή Ακτή (Costa Daurada) τής Καταλονίας.

Η κατά Απολλώνιον πορεία των Αργοναυτών: δεν πλησιάζουν καν στην Ιβηρία…

● Ο θρύλος για την ίδρυση της Βαρκελώνης από τον Ηρακλή είναι άσχετος με τον εποικισμό τής Ανδαλουσίας, που έγινε μετά από τον 10ο και 11ο άθλο (Γηρυόνης κι Εσπερίδες). Το πέρασμά του από την Καταλονία συνδέεται με μια διαφορετική εκδοχή τού μύθου των Αργοναυτών, κατά την οποία η εκστρατεία τού Ιάσονα δεν έγινε μόνο με την Αργώ, αλλά με εννέα πλοία συνολικά. Ένα από αυτά χάθηκε στη διάρκεια θύελλας, στ’ ανοιχτά τής Καταλονίας, και ο Ηρακλής το βρήκε τελικά να έχει συντριβεί στην ακτή, δίπλα σ’ έναν λοφίσκο, αλλά με το πλήρωμα σώο. Οι εν λόγω Αργοναύτες γοητεύτηκαν τόσο από την τοποθεσία εκείνη, ώστε ίδρυσαν την πόλη Barca Nona (“Ένατο Πλοίο”). Πέρα από την επισήμανση ότι τ’ όνομα της πόλης μοιάζει μ’ εκείνο της Βαρκελώνης μόνο στα λατινικά, να υπενθυμίσω πως ο Ηρακλής εγκατέλειψε τους Αργοναύτες (ή… τον εγκατέλειψαν εκείνοι), καθώς αναζητούσε τον σύντροφό του, Ύλα, στην αρχή ακόμη της εκστρατείας, όταν η Αργώ βρισκόταν στην Προποντίδα. Άλλοι, πάλι, λένε πως ο Ηρακλής έφτασε ως την Κολχίδα με τους Αργοναύτες, και τότε απέκτησε την ζώνη τής βασίλισσας των Αμαζόνων, Ἱππολύτης, ενώ σκότωσε και τις Στυμφαλίδες όρνιθες (πρόκειται αντίστοιχα για τον 9ο και 6ο από τους άθλους του, που δεν έχουν χρονολογική συνάφεια). Αλλά και πάλι, δεν ήταν δυνατό να ιδρύσει τη Βαρκελώνη, αφού δεν βρισκόταν μεταξύ των Αργοναυτών κατά την φυγή τους από την Κολχίδα και την περιπλάνησή τους στη Μεσόγειο. Ξέρουμε, όμως, πώς διέφυγαν οι Αργοναύτες;

Το μυστικό τής ορφικής ωδής δεν ήταν η ένταση: μια μόνο φωνή απέναντι σε τόσες πολλές σειρήνες
δεν θα μπορούσε να επικρατήσει. Το μυστικό ήταν η ποιότητά της: ένα είδος μουσικής πρωτάκουστο,
που έπνιξε τις φωνές τους κι έπειτα και τις ίδιες…

● Έχουν υπάρξει πάρα πολλές παραλλαγές τής εκστρατείας των Αργοναυτών – σχετικά με τη διαδρομή, ή και τη σύνθεσή τους. Ομοφωνία υπάρχει ως προς την ρότα που ακολούθησαν για να φτάσουν στην Κολχίδα. Αλλά για τον δρόμο τής επιστροφής, οι διαφορές είναι τεράστιες. Ο Πίνδαρος (6ος–5ος αιώνας ΠΚΧ) υποστήριξε στον 4ο Πυθιόνικο πως ο Ιάσων κινήθηκε προς ανατολάς (όχι προς δυσμάς). Οι ποταμοί Φᾶσις και Κῦρος (Rioni και Kura) τον έβγαλαν στην Κασπία κι έπειτα, βάσει των γεωγραφικών γνώσεων της εποχής, στον ποταμό Ωκεανό που περιβάλλει τη γη. Στη συνέχεια, στράφηκε στα νότια και δυτικά, φτάνοντας στην Ερυθρά Θάλασσα, κι έτσι επέστρεψε στη Μεσόγειο. Ο Ηρόδωρος ο Ηρακλειώτης (μεταξύ 6ου και 4ου αιώνα ΠΚΧ) υιοθέτησε μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση, πως οι Αργοναύτες χρησιμοποίησαν την ίδια ρότα για την επιστροφή τους. Ο ιστορικός Τίμαιος, από το Ταυρομένιο (σύγχρονη Ταορμίνα τής Σικελίας, 4ος–3ος αιώνας ΠΚΧ), ίσως εμπνεόμενος από τον σπουδαίο άθλο τού συγχρόνου του, Πυθέα τού Μασσαλιώτη (βλέπε Χρονικό 1. Μεσογείου παράπλους-περίπλους), να επιτελέσει έναν περίπλου τής Ευρώπης, έδωσε ευρύτερη, “ευρωπαϊκή” εμβέλεια στον νόστο των Αργοναυτών: ο Ιάσονας, είπε, από τη Μαιώτιδα λίμνη και τον ποταμό Τάναϊ (Αζοφική και Ντον), κατάφερε να βρει τον δρόμο του προς τη Βαλτική, κι έπειτα, παραπλέοντας την Ευρώπη, επέστρεψε στην Ιωλκό. Πολύ πιο λεπτομερή και περιπετειώδη είναι τα Αργοναυτικά τού Απολλώνιου Ρόδιου (3ος αιώνας ΠΚΧ, το μοναδικό ελληνιστικό έπος που διασώζεται), αλλά ποτέ δεν πηγαίνουν πέρα από την Ιταλία. Τέλος, τα Ορφέως Αργοναυτικά, που γράφτηκαν αρκετούς αιώνες αργότερα (5ος–6ος αι. ΚΧ), αλλά στ’ όνομα του Ορφέα, ο οποίος ήταν ένας από τους Αργοναύτες (γύρω στο 1300 ΠΚΧ), δανείζονται από διάφορες εκδοχές, για να τονίσουν τον ρόλο τού Θράκα μουσικού, ποιητή, και προφήτη. Η αφήγηση είναι πιο μυθολογική, ίσως λόγω της καθημερινής ζωής τού άγνωστου συγγραφέα στο εχθρικό χριστιανικό περιβάλλον, αφού οι παλιοί θεοί είχαν εκδιωχθεί διά της βίας (βλέπε το επόμενο εμβόλιμο Χρονικό). Αν και στην αρχή υιοθετεί την εκδοχή τού Πίνδαρου, μόλις βρεθεί στα νερά τής Κασπίας, επιλέγει τη διέξοδο του Τίμαιου, και στρέφεται προς βορρά, όχι προς νότο: ο ποταμός δεν είναι πλέον ο Ντον, αλλά ο ακόμη μεγαλύτερος Βόλγας. Οι Αργοναύτες βγαίνουν και πάλι στη Βαλτική, την Κρόνια θάλασσα, κι έτσι έχουμε έναν επιπλέον περίπλου τής Ευρώπης.

Στην μνήμη των πολιτών τής Ζακάνθας που αποφάσισαν να πεθάνουν
παρά να πέσουν σε χέρια Καρχηδονίων το 219 π.Χ., του Agustín Querol

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ. Συνεχίζοντας την πλοήγησή μας, και κρατώντας σταθερή τη νοτιοδυτική μας πορεία, φτάνουμε στην Ζάκανθα, ή Ζάκυνθο, ή Άρση, που ίδρυσαν οι Ζακυνθινοί στον 7ο αιώνα ΠΚΧ. Αλώθηκε και καταστράφηκε από τον Αννίβα το 219 ΠΚΧ, κατά τον 2ο Καρχηδονιακό πόλεμο, μετά από οκτάμηνη ηρωική αντίσταση των κατοίκων, που την περιέγραψε ο Λίβιος. Ανοικοδομήθηκε από τους Ρωμαίους, που την απέδωσαν ως Saguntum, εξ ου και το σημερινό της όνομα Sagunto.

Μετά από τη Βαλεντία (Βαλένσια), η πορεία αλλάζει σε νοτιοανατολική, λόγω μιας χερσονήσου που σχηματίζει ο ορεινός όγκος Montgó. Περιπλέοντάς την, καταπλέουμε στο πρώτο λιμάνι που σημειώνεται στον χάρτη τής Ταρτησσού, το Ημεροσκοπείον, τη σύγχρονη Dénia, στο Alicante τής Βαλένσιας. Τ’ όνομά του, Ημερήσια σκοπιά, αποκαλύπτει την αρχική χρήση τού ανυψωμένου ακρωτηρίου. Κατά τον Στράβωνα, η πόλη, όπως και το ακρωτήρι, ονομαζόταν Αρτεμίσιο, λόγω ενός ναού τής Αρτέμιδος που υπήρχε εκεί. Το Ημεροσκοπείον ήταν μια ακόμη αποικία των Μασσαλιωτών, με δυο μικρούς οικισμούς στην περιοχή, που τα ονόματά τους δεν έχουν διασωθεί. Οι Ρωμαίοι ονόμασαν την πόλη Dianium (εξ ου και το σημερινό της όνομα), από την Diana, το λατινικό αντίστοιχο της Αρτέμιδος. Εκτός από την στρατηγική της θέση, η πόλη ήταν σημαντική και για τα ορυχεία σιδήρου που υπήρχαν εκεί. Πιο κάτω βρισκόταν η Άκρα Λευκή, ιδρυμένη επίσης από τους Μασσαλιώτες, περί το 325 ΠΚΧ, σ’ ένα Λευκό Ακρωτήρι, ή Ακρόπολη Λευκή, όπως υποδηλώνει τ’ όνομά της. Η αποικία πέρασε στον έλεγχο των Καρχηδονίων, που την χρησιμοποίησαν ως στρατιωτική κι εμπορική βάση. Το καρχηδονιακό της όνομα είναι άγνωστο. Οι Ρωμαίοι την αποκαλούσαν Castrum Album, σε αντιστοιχία με το ελληνικό της τοπωνύμιο, ή και Lucentum (Φωτεινή πόλη, Λευκιανή). Η αρχαία Λευκή Άκρα, κατά τη σύμφωνη γνώμη των περισσοτέρων αρχαιολόγων, δεν είναι άλλη από τη σύγχρονη πόλη τού Αλικάντε.

Η Κυρία τής Ελίκης

Κοντά στην Άκρα Λευκή βρισκόταν η Ἑλίκη, το σημερινό Elche. Ιδρύθηκε γύρω στο 600 ΠΚΧ από Αχαιούς, που της έδωσαν τ’ όνομα της γενέτειράς τους.^(γ) Ο μοιραίος άνθρωπος κι εδώ ήταν ο Αννίβας. Οι Ρωμαίοι την ξανάκτισαν με την ονομασία Ilici. Υπήρχε κι ένας μικρός παράκτιος περιτειχισμένος οικισμός, ο Portus Ilicitanus (Ἰλικιτάνος Λιμήν, Λιμάνι τής Ελίκης), που τον αναφέρει ο Κλαύδιος Πτολεμαίος στην Γεωγραφικὴ Ὑφήγησί του: είναι η σημερινή Santa Pola, που χτίστηκε με κανονική πολεοδομία, κατά τα ελληνικά πρότυπα, στον 4ο αιώνα ΠΚΧ, δίπλα στον ποταμό Vinalopó, και λειτούργησε ως εμπόριον, προσανατολισμένο κυρίως στις ελληνοϊβηρικές ανταλλαγές. Η ζωή του, όμως, ήταν σύντομη (περίπου 80 χρόνια), γεγονός που δεν συνάδει με τις υποθέσεις πως ίσως εκεί να βρισκόταν η μασσαλιώτισσα αποικία, Αλωναί, ή Αλονίς. Έτσι, παρά την μνεία τού Πτολεμαίου, που επιτείνει τη σύγχυση, οι αρχαιολόγοι έστρεψαν την προσοχή τους στη γειτονική Vila Joiosa, ως πιθανή τοποθεσία τής εν λόγω αποικίας. Τα ολοένα και περισσότερα αρχαιολογικά στοιχεία που βγαίνουν στο φως στη Santa Pola, μαρτυρούν την εκεί ελληνική παρουσία. Αν συνυπολογίσουμε την ελληνοϊβηρική γραφή, που ήταν σε χρήση στο Alicante και τη Murcia, παίρνουμε μια ιδέα για τις επαφές Ελλήνων και Ιβήρων στην περιοχή. Το σπουδαιότερο εύρημα είναι η περίφημη Κυρία τής Ελίκης, η Dama de Elche (Dama d’Elx, στα βαλενσιανά), μια πέτρινη προτομή γυναίκας, που θεωρείται έξοχο δείγμα ιβηρικής γλυπτικής τού 4ου αιώνα ΠΚΧ, μ’ ελληνικές επιρροές. Διατείνονται κάποιοι (Εγκυκλοπαίδεια της θρησκείας), πως η Κυρία συνδέεται “άμεσα” με την Καρχηδόνια θεά Τανίτ. Αν ναι, ελλείψει φοινικικών προτύπων γλυπτικής, το ελληνικό υπόδειγμα δεν είχε αντίπαλο…

Μπρούντζινο νόμισμα: ο πολιούχος Ποσειδώνας
και τ’ όνομα της πόλης “ΕΛΙΚ(η)”, με μια τρίαινα
και δελφίνια στην άλλη πλευρά.

• ^(γ) Η Ἑλίκη ήταν αρχαία πόλη τής Αχαΐας, που εξαφανίστηκε μια νύχτα τού χειμώνα τού 373 ΠΚΧ. Θεωρούνταν θρυλική, σαν την Ταρτησσό, ως το 2001, που ξαναβρέθηκε στο δέλτα τής Ελίκης. Η καταστροφή της αποδίδεται σε σεισμό συνοδεία τσουνάμι, με αποτέλεσμα η γη να υποχωρήσει και να καλυφθεί από θάλασσα. Βυθίστηκε “αύτανδρη”, όπως λέμε για ναυάγια πλοίων, αφού δεν σώθηκε κανείς και δεν βρέθηκε ούτε ίχνος των κατοίκων, αν και επί τόπου κατέφθασε μια δύναμη έρευνας και διάσωσης 2000 ανδρών. Το μόνο που απέμεινε ήταν οι κορυφές ορισμένων οικοδομημάτων, που προεξείχαν από την επιφάνεια της θάλασσας. Περί το 174 ΚΧ, ο Παυσανίας έγραψε πως τα τείχη τής αρχαίας πόλης φαίνονταν ακόμη κάτω από το νερό. Άλλοι έλεγαν πως Ρωμαίοι “τουρίστες” έκαναν συχνά βαρκάδα πάνω από την πόλη για να θαυμάσουν τ’ αγάλματά της. Συν τω χρόνω, η λάσπη σκέπασε τα πάντα και το μέρος βυθίστηκε στη λήθη. Σύγχρονοι μελετητές θεωρούν πως η καταβύθιση της Ελίκης συνδέεται πιθανόν με την αφήγηση του Πλάτωνα περί Ατλαντίδας.

Μαστία > Qart Hadasht > Νέα Καρχηδών > Καρθαγένη

Οι εμπορικές επαφές τής ΝΑ Ιβηρίας με την Ταρτησσό, την Ελλάδα, τη Μεγάλη Ελλάδα, και την Φοινίκη, αλλά και οι αφομοιωμένες επιρροές, οδήγησαν στην εμφάνιση της ιβηρικής κουλτούρας των Contestani (Κοντηστανών), όπως λένε ο Πλίνιος και ο Στράβων. Η Καρθαγένη, που παλιά λεγόταν Μαστία, ή Μασσία, είναι σε αυτήν την περιοχή. Οι Μαστιανοί, ή Μασσιανοί, ήταν φυλή ιβηρική, σύμμαχος της συνομοσπονδίας τής Ταρτησσού. Η πρώτη περιγραφή τής πόλης, με τα υψηλά τείχη, υπάρχει στον Μασσαλιώτη περίπλου, και μετά στον Αβιηνό (Ora maritima). Άλλη αναφορά βρίσκουμε σε συνθήκη τής Ρώμης και της Καρχηδόνας το 348 ΠΚΧ, με τη Μαστία να προσδιορίζεται ως το σύνορο ανάμεσά τους στην Ιβηρία. Ο ορυκτός, αλιευτικός, και αγροτικός της πλούτος, αλλά και το λιμάνι της, από τα καλύτερα της δυτικής Μεσογείου, οδήγησαν τους Καρχηδόνιους στην απόφαση να την επανιδρύσουν το 228 ΠΚΧ, ως Qart Hadasht (“Νέα Πόλη”), τιμώντας την με τ’ όνομα της ίδιας τής Καρχηδόνας. Οι Ρωμαίοι την είπαν Carthago Nova (“Νέα Καρχηδόνα”), για να την ξεχωρίζουν από τη μητρόπολη. Η σπουδαιότητα που οι Καρχηδόνιοι έδωσαν στη “Νέα Πόλη” τους, ώστε ν’ αποτελέσει την ιβηρική τους πρωτεύουσα, αλλά και το εφαλτήριο-ορμητήριό τους για την κατάκτηση της χερσονήσου, δείχνει πως τα Γάδειρα δεν μπορούσαν να εξυπηρετήσουν αυτόν τον σκοπό, εκτός των άλλων, λόγω των ανταγωνιστικών τους σχέσεων με την φοινικική γαδιτανική αριστοκρατία, οι οποίες εν καιρώ, ακόμη και πριν από τους Καρχηδονιακούς πολέμους, θα κλιμακώνονταν σε ανοιχτές εχθροπραξίες.

Σέραπις ή Ασκληπιός, ελληνιστικό άγαλμα που βρέθηκε σε ναό τού Εμπορίου

Εισερχόμενοι στην καρχηδονιακή σφαίρα επιρροής, κατανοούμε τον τρόπο με τον οποίο δημιουργήθηκε το φοινικικό αποικιακό δίκτυο: μέσω της διείσδυσης σε ήδη υφιστάμενους οικισμούς, που σύντομα περνούσαν υπό τον πλήρη τους έλεγχο – χωρίς ν’ αποκλείεται και η χρήση βίας, σε περίπτωση που οι ντόπιοι πρόβαλαν αντίσταση. Και όμως, οι Έλληνες – τουλάχιστον οι Ίωνες, σαν τους Φωκαείς και Μασσαλιώτες, και σε αντίθεση με την τακτική των Δωριέων – αντιμετώπιζαν το ζήτημα εντελώς διαφορετικά. Αναφερόμενος στην ίδρυση του Εμπορίου, ο Στράβων έγραψε:

Έλληνες και ντόπιοι “ενώθηκαν συν τω χρόνω σ’ ενιαίο κράτος, αποτελούμενο από βαρβαρικούς κι ελληνικούς θεσμούς.” (Στράβων)

“Οι Εμπορίτες κατοικούσαν παλαιότερα σ’ ένα νησάκι στ’ ανοικτά των ακτών, που πλέον ονομάζεται Παλαιά πόλις, ενώ τώρα ζουν στην ηπειρωτική χώρα. Το Εμπόριον είναι μια πόλη διπλή (δίπολις), χωρισμένη με τείχος, γιατί παλαιότερα είχε, ως γείτονες, κάποιους Ινδικήτες… Ενώθηκαν γαρ συν τω χρόνω σ’ ενιαίο κράτος, αποτελούμενο από βαρβαρικούς κι ελληνικούς θεσμούς, όπως συνέβη και σε πολλές άλλες πόλεις.”

Υπήρχαν λοιπόν τρεις φάσεις αποικισμού: α) χωριστός οικισμός, β) ειρηνική συνύπαρξη, με τη δημιουργία πνεύματος αμοιβαίας εμπιστοσύνης, μέσω της συνεργασίας, και γ) κοινοπολιτεία.

Οι γείτονες των Contestani προς τα νοτιοδυτικά ήταν οι Bastetani, ή Bastuli (Βαστητανοί, ή Βαστούλοι). Οι πόλεις Baria, Άβδηρα, Sexi, Μάλακα, Carteia, και Bailo, αναφέρονται, ως επί το πλείστον, ως φοινικικές αποικίες. Η Baria, το νυν ψαροχώρι Villaricos, λέγεται πως είχε χρηματοδοτήσει τις εκστρατείες τού Αννίβα από τα τοπικά ορυχεία αργύρου. Ακολουθούν τα Άβδηρα, και το Ex, ή Sexi, σημερινό Almuñécar, οι κάτοικοι του οποίου μερικές φορές αποκαλούνται ακόμη sexitanos. Ο φοινικικός οικισμός “ξεφύτρωσε” εκεί γύρω στο 800 ΠΚΧ. Όσο για τα Άβδηρα (νυν Adra), διέθεταν καλό λιμάνι, που οι Καρχηδόνιοι το χρησιμοποίησαν ως εμπόριον. Κάποιοι ελάχιστοι αναφέρουν πως ήταν πρώην ελληνική αποικία.

Ο Διομήδης κατασπαράζεται από τ’ άλογά του,
του Gustave Moreau

● Δεν είναι η πρώτη φορά που μέρη, τα οποία συνδέονταν, υποτίθεται, με τους Φοίνικες, ή τους Καρχηδόνιους, είναι γνωστά μ’ ελληνικά τοπωνύμια. Το βλέπουμε αυτό και στην περίπτωση των Αβδήρων, είτε της Ανδαλουσίας, ή και της Θράκης. Κατά τον μύθο, και οι δυο πόλεις ιδρύθηκαν από τον Ηρακλή, στην μνήμη τού συντρόφου του, Άβδηρου, που κατασπάραξαν είτε τ’ άλογα του Διομήδη κατά τον 8ο ηράκλειο άθλο, ή τα βόδια τού Γηρυόνη κατά τον 10ο. Ιστορικά, τα Ἄβδηρα, μια πόλη-κράτος στις ακτές τής Θράκης, 17 χιλιόμετρα βορειοανατολικά των εκβολών τού ποταμού Νέστου, και σχεδόν απέναντι από την Θάσο, στον νομό Ξάνθης, ιδρύθηκαν το 654 ΠΚΧ, ως αποικία των Κλαζομενών. Η ευημερία τους, πάντως, χρονολογείται από το 544 ΠΚΧ, όταν οι περισσότεροι κάτοικοι της Τέως, ανάμεσά τους και ο ποιητής Ανακρέων, μετανάστευσαν στα Άβδηρα, για να γλιτώσουν από τον περσικό ζυγό. Οι Κλαζομένιοι και οι Τήιοι ήταν Ίωνες της Μικράς Ασίας, από την περιοχή τής Σμύρνης. Τα Άβδηρα απέκτησαν πλούτο κι έγιναν η δεύτερη πιο εύπορη πόλη μεταξύ των συμμάχων τής Αθήνας, αφού ήταν το κύριο λιμάνι εμπορικών συναλλαγών με την ενδοχώρα τής Θράκης. Ως πολύτιμο τρόπαιο, η πόλη λεηλατήθηκε επανειλημμένα από Θράκες, Μακεδόνες (διαφόρων προελεύσεων: Μακεδονίας, Θράκης, Συρίας, Αιγύπτου, Μικρασίας), και Ρωμαίους. Έτσι ήρθε η παρακμή στο δεύτερο μισό τού 4ου ΠΚΧ αιώνα. Ίσως όμως έφταιγαν και οι Αβδηρίτες: αθηναϊκή παροιμία, που αναμάσησε ο Κικέρων, έλεγε πως ο αβδηριτικός αέρας ευθύνεται για την ανοησία τους! Κι ας συγκαταλέγονταν ανάμεσά τους φιλόσοφοι, όπως λ.χ. οι Δημόκριτος, Πρωταγόρας, Ανάξαρχος, και Εκαταίος ο Αβδηρίτης, που ήταν και ιστορικός. Παρομοίως, ο Ανακρέων έμεινε εκεί για κάποιο χρονικό διάστημα, χωρίς να παρουσιάσει ενδείξεις ιδιωτείας…

Ο Δημόκριτος, ο “πατέρας τής σύγχρονης επιστήμης”, στην Αθήνα πέρασε απαρατήρητος. Ο Πλάτων, παρόλο που δεν τον μνημόνευσε ποτέ, λέγεται πως τον αντιπαθούσε τόσο, ώστε είχε ζητήσει από τους μαθητές του
να καίνε όλα τα βιβλία του που έπεφταν στα χέρια τους!

Ο Δημόκριτος σε παλιό χαρτονόμισμα των 100 δραχμών

● Ο Δημόκριτος (περί το 460–370 ΠΚΧ), ο “πατέρας τής σύγχρονης επιστήμης”, πέρασε απαρατήρητος στην Αθήνα. Ο Πλάτων, παρόλο που δεν τον μνημόνευσε ποτέ (αντίθετα, αφιέρωσε έναν διάλογό του στον Πρωταγόρα), λέγεται πως αντιπαθούσε τόσο πολύ τον Δημόκριτο, ώστε είχε ζητήσει από τους μαθητές του να καίνε όλα τα βιβλία του που έπεφταν στα χέρια τους!^(δ) Αποδείχθηκαν άκρως αποτελεσματικοί: οι παραπομπές άλλων συγγραφέων είναι ό,τι γνωρίζουμε από τα έργα του, αφού δεν κατάφεραν να “βγάλουν” τον σκοταδιστικό Μεσαίωνα. Ο Δημόκριτος, και ο δάσκαλός του Λεύκιππος, από τη Μίλητο, ή από τα Άβδηρα, διατύπωσαν την ατομική θεωρία τού σύμπαντος – την ιδέα δηλαδή ότι τα πάντα αποτελούνται από ποικίλα άφθαρτα, αδιαίρετα στοιχεία, τα άτομα. Ο Δημόκριτος ταξίδεψε πολύ, ξοδεύοντας τα χρήματα που του άφησε ο πλούσιος πατέρας του. Εγκωμίασε τους Αιγύπτιους μαθηματικούς και γνωρίστηκε με τους Χαλδαίους μάγους. Ήταν χαρούμενος, και πάντα έτοιμος να δει την κωμική πλευρά τής ζωής, κάτι που παρεξήγησαν μεταγενέστεροι συγγραφείς, θεωρώντας ότι περιγελούσε τους ανθρώπους για την ανοησία τους. Οι χαρακτηρισμοί ο γελαστός φιλόσοφος, αβδηριτικό (ακατάπαυστο) γέλιο, και Αβδηρίτης, με την έννοια του χλευαστή, ή είρωνα, παραπέμπουν σίγουρα σε αυτόν. Ακόμη και η αθηναϊκή ανοησία για τον αβδηριτικό αέρα, θα πρέπει να μεταπήδησε από το στόμα τού Πλάτωνα στα γραπτά τού Κικέρωνα εξαιτίας τού Δημόκριτου.

Το αγαπημένο “σπορ” τής χριστιανικής Εκκλησίας: να καίει βιβλία…

• ^(δ) Διόλου παράξενο που ο Πλάτων, απορρίπτοντας την Αθηναϊκή δημοκρατία ως ρέπουσα εις αναρχίαν, φιγουράρει μεταξύ των κορυφαίων απολογητών τής αντιδημοκρατικής σκέψης. Στον σχετικό κατάλογο υπάρχουν και οι: Friedrich Nietzsche (Γερμανός φιλόσοφος, που απέρριπτε τη δημοκρατία τής εποχής του ως κληρονομιά τού χριστιανισμού), Charles Maurras (Γάλλος συγγραφέας, μοναρχικός και φασίστας, που έφτασε στο σημείο να ζητά τη δολοφονία αντιπάλων του!), Hubert Lagardelle (Γάλλος συνδικαλιστής, που από τον Proudhon, κατέληξε να γίνει φασίστας!), Robert Michels (Γερμανοϊταλός κοινωνιολόγος, που μεταλλάχθηκε επίσης σε φασίστα, εκκινώντας από τον σοσιαλισμό κι επαναστατικό συνδικαλισμό), Oswald Spengler (Γερμανός ιστορικός, “κριτικός” υποστηρικτής τού Hitler, παρ’ όλο που τον θεωρούσε χυδαίο), Carl Schmitt και Martin Heidegger (Γερμανοί ναζιστές φιλόσοφοι), Elazar Shach (Ισραηλινός φονταμενταλιστής ραβίνος, υπέρμαχος του εβραϊκού νόμου, κι εχθρός τής δημοκρατίας)… Μέσα σε αυτό το κάδρο, και με αυτήν την “παρέα”, ποιο είναι, άραγε, το νόημα, ποια η αξία, της πλατωνικής Πολιτείας; (Περί αυτής, βλέπε Περιήγηση 2*. Περί δημοκρατίας).
  ● Βλέπε επίσης το επόμενο εμβόλιμο Χρονικό We Don’t Need No Thought Control! (Λέμε όχι στον έλεγχο της σκέψης!), για την ακατάπαυστη πάλη ανάμεσα στους υπερασπιστές και τους καταπατητές τής Ελευθερίας τής Σκέψης και του Λόγου.

Ο Δημόκριτος σε γραμματόσημο

Ο επιστήμονας φιλόσοφος ήταν ντετερμινιστής και υλιστής, πιστεύοντας ότι τα πάντα είναι αποτέλεσμα φυσικών νόμων. Σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, ή τον Πλάτωνα, προσπάθησε να εξηγήσει τον κόσμο χωρίς να τον συνδέει με κάποιον απώτερο σκοπό, ή έσχατη αιτία. Οι ιδεαλιστές ασχολήθηκαν υπέρ το δέον, και για αιώνες, με το τελεολογικό ζήτημα, παρεμποδίζοντας την πρόοδο. Ο Δημόκριτος, ο Λεύκιππος, και ο Επίκουρος, διετύπωσαν τις πρώτες απόψεις περί των σχημάτων και της συνδεσιμότητας των ατόμων. Έτσι, οι θεωρίες τους δείχνουν περισσότερο ευθυγραμμισμένες μ’ εκείνες της σύγχρονης επιστήμης, από οποιεσδήποτε άλλες θεωρίες τής αρχαιότητας. Όμως, η λεγόμενη “εξορία τής ατομικής θεωρίας”, λόγω της απόρριψής της από πρόσωπα κύρους, σαν τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, έμοιαζε χωρίς τέλος, ως τον 17ο αιώνα, που την “ανέστησαν” ο Gassendi και ο Descartes. Στο μεταξύ, όλα τα γραπτά των Λεύκιππου και Δημόκριτου, αλλά και τα περισσότερα του Επίκουρου, “απωλέσθησαν”. Η απώλεια είναι δυσαναπλήρωτη, αν πάρουμε υπόψη το τεράστιο εύρος τού δημοκρίτειου έργου, πάνω σε ζητήματα ηθικής, φύσης, φυσικής επιστήμης, μαθηματικών, λογοτεχνίας, τεχνικών έργων και σχολίων. Αρκεί να πούμε πως ανάμεσα στα έργα αυτού του ταξιδιώτη επιστήμονα φιλοσόφου υπήρχε κι ένα με τίτλο Ωκεανού περίπλους… Άλλοι τίτλοι που δεν θα διαβάσουμε ποτέ: Πυθαγόρας, Το κέρας τής Αμάλθειας, Επιπεδόσφαιρες, Περί πλανητών, Περί φύσεως, Περί νου, Περί ρυθμών και αρμονίας, Περί ποιήσεως, Περί Ομήρου, Περί άσματος, Περί ζωγραφικής, Περί Ιστορίας, Περί των Ιερών Γραφών τής Βαβυλώνας, Χαλδαϊκή διήγηση, Φρυγική διήγηση…

Ο βράχος τού Γιβραλτάρ το σούρουπο

Ο κόλπος τού Γιβραλτάρ: Algeciras (δυτικά),
Κάλπη (ανατολικά), και Καρτηία (ενδιάμεσα;)

ΠΑΡΑΠΛΕΟΝΤΑΣ τη Μαινάκη και τη Μάλακα, φτάνουμε στον κόλπο τού Γιβραλτάρ. Η Carteia (Καρτηία) χτίστηκε στο βορειότερο σημείο τού κόλπου, στη συμβολή δυο ποταμών, σε υπερυψωμένο έδαφος, με θέα την θάλασσα, περίπου στα μισά τού δρόμου ανάμεσα στις σύγχρονες πόλεις, Algeciras και Γιβραλτάρ. Η αποικία, κατά τον Στράβωνα, ιδρύθηκε περί το 940 ΠΚΧ, ως ο εμπορικός οικισμός K’rt, δηλαδή “Πόλη” στα φοινικικά (παράβαλε Qart Hadasht, ήτοι Καρχηδόνα, που πάει να πει “Νέα Πόλη”). Η περιοχή είχε πολλά να προσφέρει σ’ έναν έμπορο. Η ενδοχώρα τής Carteia ήταν πλούσια σε ξυλεία, γεωργικά προϊόντα, μόλυβδο, σίδηρο, χαλκό, και ασήμι. Οι βαφές ήταν άλλο ένα περιζήτητο εμπόρευμα, ιδίως εκείνες από τα οστρακοειδή murex, που χρησιμοποιούνταν τότε για την παραγωγή τής πολύτιμης πορφύρας τής Τύρου. Η αποικία, λόγω της στρατηγικής της θέσης, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στους Καρχηδονιακούς πολέμους. Στη ναυμαχία τής Καρτηίας, το 206 ΠΚΧ, οι Καρχηδόνιοι νικήθηκαν από τους Ρωμαίους, που κατέλαβαν την πόλη γύρω στο 190 ΠΚΧ.

Κόλπος Γαδείρων > του Gades > του Cádiz, με τα τρία αρχαία νησάκια να έχουν ελληνικά (όχι φοινικικά) τοπωνύμια: Ερύθεια, Κοτινούσσα, Αντίπολις

Διασχίζοντας τα στενά και βγαίνοντας στον Ατλαντικό, ακούμε έκπληκτοι πως η πόλη Bailo δεν ήταν άλλη από τα Γάδειρα. Η πληροφορία, ωστόσο, δεν επαληθεύεται, και το πλησιέστερο στ’ όνομα Bailo που μπορεί να βρει κανείς εκεί, είναι το Baelo, κοντά στο σημερινό χωριό Bolonia, στα πέριξ τής Ταρίφας, στο νοτιότερο σημείο τής Ευρώπης – συνεπώς, αρκετά μακριά από το Gadir. Ο οικισμός υπήρξε εμπορικός συνδετικός κρίκος με τη Βόρεια Αφρική (Στράβων: “ἐντεῦθεν οἱ διάπλοι μάλιστά εἰσιν εἰς Τίγγιν τῆς Μαυρουσίας”), αλλά τελικά εγκαταλείφθηκε λόγω σεισμών. Συνειδητοποιούμε τότε πως παραπλέουμε σε περιοχή που αποίκισε ο “Ηρακλής”, ήτοι οι Μυκηναίοι: όχι μόνον τα Άβδηρα (ή η Άβδηρος), και η Καρτηία (ή Κάρπεια, Καρπήια, Καρπαία, και Κάρθαια), αλλά και το Bailo (ή Baelo, ή Βελών), φαίνεται ότι συνδέονταν με τον μεγάλο ήρωα. Επικαλούμενος τον Τιμοσθένη τον Ρόδιο, ο Στράβων έγραψε πως η Καρτηία παλαιότερα ονομαζόταν Ηράκλεια – από τον ιδρυτή της. Ορισμένοι την ταυτίζουν με την Αλχεσίρας, γενέτειρα του Paco de Lucía, στη δυτική πλευρά τού κόλπου· κάποιοι, αντίθετα, λένε πως ήταν στην ανατολική πλευρά, πάνω στην Κάλπη, δηλαδή στον βράχο τού Γιβραλτάρ· και άλλοι, πάλι, τη συνδέουν με την Ταρτησσό, υποστηρ�