AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ
ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι
VII. ΝΗΣΙΑ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
● Ένα νησί, η Ουτοπία
● Η Πηνελόπη τής Ιθάκης
● Τα παιδιά που χάθηκαν
.
/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS • VII. ILHAS IMAGINÁRIAS
/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS • VII. IMAGINARY ISLANDS
ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι: το νέο εγχείρημα των AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑ
14. Ένα νησί, η Ουτοπία
Αφιερωμένο στον Άρη Αλεξάνδρου
– Amélia Muge
• Ενορχήστρωση: António José Martins, Filipe Raposo
Όνομα δίχως τόπο, άραγε πού να ’ναι;
Είναι εκεί πέρα κι αλλάζει διαρκώς,
δελεαστικό μα φευγαλέο, είναι ένα νησί…Που απελευθερώνει μα και περιορίζει
και πονά και ξελογιάζει κι ανακουφίζει,
είναι ένα νησί που το λένε Ουτοπία.Στην πιο τρελή επιθυμιά, στην πιο μαύρη σκοτεινιά,
στο κιβώτιο που είναι άδειο, είναι ένα νησί…Λέει για ένα σπίτι, για έναν ξένο
απ’ την πατρίδα του μακριά, μια Οδύσσεια
της ιδέας που γέννησε την ψευδαίσθηση
του νησιού που το λένε Ουτοπία.Μακριά, πέρα απ’ τους ορίζοντες,
ομίχλη, η όραση θολή, όπου η ίδια η μυωπία
είναι ένα νησί που το λένε Ουτοπία.
• Ελεύθερη απόδοση: Μιχάλης Λουκοβίκας
• Φωνή: A. Muge / Απαγγελία: Μιχάλης Λουκοβίκας • Άρπα: Ana Dias
Κ. μπάσο: António Quintino / Νέυ: Χάρης Λαμπράκης
●
Ηλύσια Πεδία, του Carlos Schwabe (1903)
● Ουτοπία: φανταστική κοινότητα ή κοινωνία με εξαιρετικές, σχεδόν ιδανικές συνθήκες για τους πολίτες της. Τα ουτοπικά ιδεώδη προβάλλουν τις αρχές τής ισότητας, μα η μέθοδος εφαρμογής ποικίλλει ανάλογα με την εκάστοτε ιδεολογία. Ο όρος επινοήθηκε από τον Thomas More για το βιβλίο του Ουτοπία (1516), όπου περιγράφει μια φανταστική νησιωτική κοινωνία τού Ατλαντικού. Προέρχεται από τις λέξεις οὐ και τόπος. Ευτοπία, από τις λέξεις εὖ και τόπος, είναι ο σωστός όρος για να περιγράψει μια θετική ουτοπία. Ουτοπία και ευτοπία στα αγγλικά είναι ομόφωνες λέξεις – έγιναν και συνώνυμες. Το αντίθετο της ευτοπίας είναι η δυστοπία, από τις λέξεις δυσ- και τόπος, δηλαδή κακοτοπία, ή αντι-ουτοπία. ● Η πρώτη καταγεγραμμένη ουτοπική πρόταση χρονολογικά υπήρξε η Πολιτεία τού Πλάτωνα, από τα πιο σημαίνοντα έργα περί φιλοσοφίας και πολιτικής θεωρίας. Οι κοινωνικοοικονομικές τάξεις στην εν λόγω Πολιτεία είναι τέσσερις: οι χρυσή, αργυρά, χαλκείη και σιδηρά – κατηγορίες πολιτών βάσει μιας άκαμπτης ταξικής διάρθρωσης με ελάχιστη κοινωνική κινητικότητα (θυμίζοντάς μας το ινδικό σύστημα των καστών). Οι χρυσοί πολίτες υποβάλλονται σε εντατικό πεντηκονταετές εκπαιδευτικό πρόγραμμα για να καταστούν αγαθοί ολιγάρχες, φιλόσοφοι βασιλείς… Η σοφία αυτών των κληρονομικών αρχόντων θα εξαλείψει – υποτίθεται – την φτώχεια και τις στερήσεις με τη δίκαιη κατανομή των πόρων. Η αληθινή γνώση, ωστόσο, είναι αποκλειστικό προνόμιο της ελίτ, ενώ οι κατώτερες τάξεις είναι προορισμένες να εκπληρώνουν πιστά τα καθήκοντά τους προς την Πολιτεία ως το τέλος της ζωής τους. Η λογοκρισία είναι στην ημερήσια διάταξη, για την πρόληψη της ασέβειας και της ανηθικότητας που διαφθείρουν τη νεολαία. Η Πλατωνική Πολιτεία έχει λίγους νόμους, εφαρμόζει μια μορφή ευγονικής για την εξάλειψη των αναπήρων, και προσλαμβάνει σκόπιμα μισθοφόρους για τη διεξαγωγή πολέμων με την ελπίδα πως οι πιο πολεμοχαρείς κάτοικοι των γειτονικών χωρών θα εξαλειφθούν (ό,τι έκαναν και οι Καρχηδόνιοι, ώσπου τελικά η Καρχηδόνα ισοπεδώθηκε). Ποιος, αλήθεια, θα ήθελε να ζήσει σε μια τέτοια άτεγκτη, ανελεύθερη ουτοπία, αν το μέταλλό του δεν ήταν ευγενές; Ο Karl Popper, στο βιβλίο του Η Ανοικτή Κοινωνία και οι Εχθροί της (1945), χαρακτήρισε την Πλατωνική Πολιτεία ως ολοκληρωτική δυστοπία, με κυβέρνηση που απαρτίζεται μόνο από μέλη μιας ξεχωριστής κληρονομικής άρχουσας τάξης, ενώ όσοι ανήκουν στην κατώτερη εργατική τάξη δεν έχουν κανέναν ρόλο στη λήψη των αποφάσεων και αντιμετωπίζονται ως ανθρώπινα βοοειδή. Αναμφίβολα, η μεγαλύτερη ουτοπία είναι να περιμένει κανείς λύσεις από τέτοιους φιλόσοφους βασιλείς, ακόμα κι αν είναι διάσημοι διεθνώς κι έχουν επηρεάσει γενεές επί γενεών στοχαστών. ● Άρης Αλεξάνδρου (πραγματικό όνομα, Αριστοτέλης Βασιλειάδης, 1922 – 1979): Έλληνας συγγραφέας, ποιητής και μεταφραστής. Μια ζωή αριστερός αλλά και αντισυμβατικός (Ανήκω στο ανύπαρκτο κόμμα των ποιητών), έγραψε μόνον ένα μυθιστόρημα (Το Κιβώτιο), που περιλαμβάνεται πλέον στα σύγχρονα ελληνικά κλασικά έργα. Γεννήθηκε στην Πετρούπολη από Έλληνα πατέρα και Ρωσίδα μητέρα. Η οικογένεια μετακόμισε στην Ελλάδα το 1928. Κατά τη ναζιστική Κατοχή, εντάχθηκε σε κομμουνιστική νεολαιίστικη αντιστασιακή οργάνωση αλλά σύντομα διαφώνησε και αποχώρησε. Μετά από την ‘απελευθέρωση’ όμως, οι Βρετανοί τον συνέλαβαν και τον εκτόπισαν σε στρατόπεδο της Λιβύης. Επιπλέον, αν και δεν συμμετείχε στον Εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε (1946-1949), συνελήφθη γιατί αρνήθηκε να αποκυρήξει τις πολιτικές του ιδέες και στάλθηκε σε ‘νησιά τής εξορίας’ και φυλακές. Αφέθηκε τελικά ελεύθερος το 1958. Το 1967, λόγω της δικτατορίας, αποφάσισε να μετακομίσει στο Παρίσι, όπου πέθανε το 1979 από καρδιακή προσβολή, λίγο μετά από την έκδοση του μυθιστορήματός του στα γαλλικά. Τα ποιήματά του (1941-1974) γράφτηκαν κυρίως στην εξορία. Λόγω όμως του αντισυμβατικού του χαρακτήρα, μόνο δυο συνθέτες μελοποίησαν την ποίησή του: ο Μιχάλης Γρηγορίου (Ανεπίδοτα Γράμματα, 1977) και ο Μιχάλης Λουκοβίκας (Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, 2008. Τρία από τα τραγούδια τού Χρυσαφιού περιλήφθηκαν και στην προηγούμενη δουλειά μας, τον Περίπλου, το 2012).
Χρύσεον Γένος, του Lucas_Cranach τού Πρεσβύτερου
15. Η Πηνελόπη τής Ιθάκης
– Amélia Muge
• Ενορχήστρωση: António José Martins, Filipe Raposo
Σιωπηλή, με πονηριά, σχέδια εξυφαίνει
για να ξεφύγει χωρίς να φύγει, τον χρόνο μηδενίζοντας.Στον αργαλειό γνέθει τις μέρες, στον ιστό των θλίψεών της,
στων αναστεναγμών της την υφή τις νύχτες αναιρεί.Αν ο Οδυσσέας έχει χώρο, στον χρόνο η ίδια ταξιδεύει
με τιμόνι τη σαΐτα σε αυτό το σκάφος
τού περιπλανώμενου αργαλειού.Στα νήματα του ιστού υφαίνει την ιδέα ν’ αναμένει
προχωρώντας ακίνητη μ’ έναν ιστό που όλο ξαναρχίζει.Όμως άλλο ν’ αναμένεις τον Οδυσσέα να γυρίσει
κι άλλο να περιμένεις τον Σεβαστιανό.
• Ελεύθερη απόδοση: Μιχάλης Λουκοβίκας
• Φωνή: A. Muge • Κ. μπάσο: António Quintino / Κρουστά: José Salgueiro
Νέυ: Χάρης Λαμπράκης / Πιάνο: F. Raposo / Τσέλο: Catarina Anacleto
●
Ὅμηρος
● Ὅμηρος (τέλη 8ου – αρχές 7ου αιώνα ΠΚΕ): ο θρυλικός δημιουργός τής Ιλιάδας και της Οδύσσειας, δυο επών που αρχικά μεταδίδονταν προφορικά, αλλά βρέθηκαν στο επίκεντρο των έργων τής ελληνικής γραμματείας. Λέγεται πως ήταν κάποιος τυφλός βάρδος από την Ιωνία, στα κεντρικά παράλια της Μικρασίας. Τα ομηρικά έπη έχουν ασκήσει καταλυτική επίδραση στον δυτικό πολιτισμό, εμπνέοντας πολλά περίφημα έργα, λογοτεχνικά, μουσικά, εικαστικά. ● Η Οδύσσεια, συνέχεια εν μέρει της Ιλιάδας που αναφέρεται στον δεκαετή Τρωικό πόλεμο, έχει ως ήρωα τον Οδυσσέα (± 13ος – αρχές 12ου αιώνα ΠΚΕ, Ulysses στα λατινικά), βασιλιά τής Ιθάκης, κατά τον επεισοδιακό δεκαετή νόστο του, το ταξίδι τής επιστροφής στην πατρίδα με την πτώση τής Τροίας. Περίφημος για την ευφυΐα, πονηριά και πολυπραγμοσύνη του (πολύτροπος), έγινε γνωστός με το προσωνύμιο πολυμήχανος (μῆτις). Σημαντικός είναι ο ρόλος του και στην Ιλιάδα, όπως και σε άλλα έργα τού Τρωικού κύκλου. ● Καθώς πιστεύεται πως έχει πεθάνει, η πιστή του σύζυγος Πηνελόπη έχει ν’ αντιμετωπίσει έναν εσμό απείθαρχων μνηστήρων. Στην προσπάθειά της να κερδίσει χρόνο, υποκρίνεται πως πλέκει σάβανο για τον ηλικιωμένο πεθερό της, λέγοντας πως θα διαλέξει άνδρα μόλις τελειώσει. Κάθε βράδυ επί τρία χρόνια, ξεπλέκει μέρος τού σάβανου, ώσπου μια άπιστη υπηρέτρια ανακαλύπτει την ‘απάτη’ και την αποκαλύπτει στους μνηστήρες. Αναγκασμένη ν’ αλλάξει ρότα, ανακοινώνει πως θα παντρευτεί όποιον μπορέσει τοποθετήσει την χορδή στο άκαμπτο τόξο τού Οδυσσέα περνώντας το βέλος μέσα από τις τρύπες δώδεκα τσεκουριών. Ο μοναδικός που το μπορεί αυτό είναι ο ίδιος ο Οδυσσέας. Ακολουθούν οι σκηνές τής μνηστηροφονίας και της αναγνώρισης του ήρωα από την Πηνελόπη. ● Σεβαστιανός (1554 – 1578): βασιλιάς τής Πορτογαλίας που εξαφανίστηκε (προφανώς σκοτώθηκε) στη μάχη τού Alcazar στο Μαρόκο. Η ήττα τής Πορτογαλίας οδήγησε στην ενσωμάτωσή της στην Ιβηρική Ένωση υπό το ισπανικό στέμμα για 60 χρόνια. Ο Sebastião για πολλούς Πορτογάλους είναι συχνά ο επιθυμητός, αφού θα ήθελαν να επιστρέψει για να θέσει τέρμα στην παρακμή τής χώρας.
Η Πηνελόπη και οι Μνηστήρες, του John William Waterhouse (1912)
Ὀδυσσέως ὑπὸ Πηνελόπης ἀναγνωρισμός
Ῥαψωδία ψ (ἀποσπάσματα)
– Ὁμήρου “Ὀδύσσεια”
• Επιμέλεια: Μιχάλης Λουκοβίκας
[…] πολλὰ δέ οἱ κῆρ
ὥρμαιν᾿, ἢ ἀπάνευθε φίλον πόσιν ἐξερεείνοι,
ἦ παρστᾶσα κύσειε κάρη καὶ χεῖρε λαβοῦσα.
Ἡ δ᾿ ἐπεὶ εἰσῆλθεν […]
ἕζετ᾿ ἔπειτ᾿ Ὀδυσῆος ἐναντίη, ἐν πυρὸς αὐγῇ·
[…] ὁ δ᾿ ἄρα […]
ἧστο κάτω ὁρόων, ποτιδέγμενος εἴ τί μιν εἴποι
ἰφθίμη παράκοιτις, ἐπεὶ ἴδεν ὀφθαλμοῖσιν·
ἡ δ᾿ ἄνεω δὴν ἧστο, τάφος δέ οἱ ἦτορ ἵκανεν·
ὄψει δ᾿ ἄλλοτε μέν μιν ἐνωπαδίως ἐσίδεσκεν,
ἄλλοτε δ᾿ ἀγνώσασκε […]
Ένα δραματικό στοιχείο τού νήματος της ιστορίας τής επιστροφής τού Οδυσσέα στην Ιθάκη είναι η σταδιακή αποκάλυψη της ταυτότητάς του: καθισμένος μπροστά σε μια περίστυλη πρόσοψη που παριστά το ανάκτορό του, με την Πηνελόπη και τον γιο του, Τηλέμαχο, να στέκονται μπροστά του, καθώς η γριά παραμάνα Ευρύκλεια του πλένει τα πόδια και τον αναγνωρίζει από μια παλιά ουλή (ανάγλυφο από τερακότα, 450 ΠΚΕ)
[…] πολλά η καρδιά
στάθμιζε, από μακριά τον σύζυγό της ν’ ανακρίνει,
ή να σιμώσει, να φιλήσει χέρια και κεφάλι.
Και όταν εισήλθε […]
κάθισε αντίκρυ απ’ τον Οδυσσέα, στο φως τής φλόγας·
[…] μα τούτος […]
είχε κάτω τα μάτια, προσδοκώντας μήπως του πει κάτι
η ευπρεπής γυναίκα σαν τον είδε με τα μάτια·
μ’ αυτή σιωπηλή ήταν, θάμβος την ψυχή κατέλαβε·
όψη άλλοτε μέν που κατά πρόσωπο αντίκρυζε,
κι άλλοτ’ ήταν άγνωστη […]
• Απόδοση στα νέα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας
16. Τα παιδιά που χάθηκαν
– Amélia Muge / Θρακιώτικο παραδοσιακό, A. Muge
• Ενορχήστρωση: António José Martins, Μιχάλης Λουκοβίκας
Ήμασταν παιδιά / που χάθηκαν, μα τώρα
μεγαλώσαμε / στην Παραδείσια Χώρα.
Μπερδεύτηκε ο χρόνος, / μάς βλέπει πιτσιρίκια
κι εμείς του λέμε, / Άει παράτα μας!Κι αν έχουμε χαθεί, / δεν είμαστε χαμένοι,
ούτε φυσικά / αποβλακωμένοι,
με τέτοια σιγουριά / που ίσως γίνουμε όλοι
τυφλοί και κουλοί, / κουτσοί και άλαλοι.Ποτέ δεν υπακούμε / σε όλα σας τα “πρέπει”
για ύπνο πάμε αργά
με τούμπες διώχνουμε / τον φόβο τον προπέτη.Ποτέ ποτέ ποτέ
“ναι” μη λες ποτέ, / ούτε όμως “όχι”,
ψάξε το “γιατί”, βγες απ’ την απόχη.Υπάρχουν κάτι φάτσες / ψηλομύτικες,
κατάματα δεν βλέπουν, / μόνον πλαγίως.
Αν ό,τι λες το βρίσκω / να ’ναι άσχετο,
μεταβολή και δρόμο, / δεν είμαι γελοίος!
• Απόδοση στα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας
• Φωνή: A. Muge / Φωνητικά: Maria Monda, A. Muge • Ακορντεόν: Filipe Raposo
Βιολί: Κυριάκος Γκουβέντας / Κλαρίνο: Μάνος Αχαλινωτόπουλος / Κ. μπάσο: António Quintino
Κρουστά: José Salgueiro / Νέυ: Χάρης Λαμπράκης
●
● Η Χώρα τού Ποτέ: ένας κόσμος που ζωντανεύει μόνο στα έργα τού Τζέιμς Μάθιου Μπάρι, ένας φανταστικός τόπος όπου ζουν ο Peter Pan, η Tinker Bell, τα Παιδιά που Χάθηκαν και άλλα μυθικά πλάσματα (όπως εξηγεί ο Peter, υπάρχουν μόνον αγόρια που χάθηκαν επειδή τα κορίτσια παραείναι έξυπνα για να χαθούν). Ο Peter και κάποιοι άλλοι σε αυτό το μακρινό μέρος έχουν σταματήσει να μεγαλώσουν, κάτι που συχνά παραπέμπει μεταφορικά στην αιώνια παιδική ηλικία (ή παιδικότητα), την αθανασία, και την φυγή από την πραγματικότητα.
