ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • I. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι

 

I. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ
 

● Το αρχιπέλαγος
(Ανθοφορεί η Ιωνία; Πού είναι η Αθήνα;)
● Κατολοφύρομαι (Ὀρέστης)

 

/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS • I. REVISITANDO O ARQUIPÉLAGO

/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS • I. THE ARCHIPELAGO REVISITED

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / Δίαυλοι: AMÉLIA MUGE & ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ

01. Το αρχιπέλαγος
α. Ανθοφορεί η Ιωνία; – β. Πού είναι η Αθήνα;
(1800-1801, αποσπάσματα)

– Friedrich Hölderlin (απόδοση στα πορτογαλικά: Amélia Muge)
/ α. Παραδοσιακό Αιγαίου – β. Μιχάλης Λουκοβίκας
• Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, António José Martins

Ανθοφορεί η Ιωνία;

Ξανάρχονται στην πόρτα σου οι γερανοί; Αναζητούν
Πάλι τις όχθες σου τα πλοία; Άνεμοι περιπόθητοι
Φυσούν με την πνοή τους την ήσυχη παλίρροια; […]
Ανθοφορεί η Ιωνία; Ήρθε η ώρα; […]

Πού είναι η Αθήνα;

Πες, πού είναι η Αθήνα; […]
Μήπως πάνω απ’ τις τεφροδόχους των δασκάλων
Η πόλη σου η πιο αγαπημένη
[…] βυθίστηκε ολάκαιρη μέσα στις στάχτες;
Μήπως υπάρχει ακόμη κάποιο της σημάδι, ώστε ο ναυτικός
Περνώντας να τη μνημονεύει και να την θυμάται; […]

Σώπασε ο δελφικός θεός, έρημα και μοναχικά
Μένουν από καιρό τα μονοπάτια […]

• Απόδοση στα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας

• Απαγγελία: Maria José & A. Muge / Φωνητικά: Cramol, Maria Monda, Teresa Campos
• Βιολί, Βιόλα: Κυριάκος Γκουβέντας / Κιθάρα: Δημήτρης Μυστακίδης
Κλαρίνο: Μάνος Αχαλινωτόπουλος / Κ. μπάσο: António Quintino / Νέυ: Χάρης Λαμπράκης
Πιάνο: Filipe Raposo / Πορτογαλική κιθάρα: Ricardo Parreira / Τσέλο: Catarina Anacleto

●

Friedrich Hölderlin, ο φιλέλληνας λυρικός ποιητής από την Johanna Ebertz (1979)

● Friedrich Hölderlin (1770 – 1843): σπουδαίος Γερμανός λυρικός ποιητής που συνδεόταν με το κίνημα του ρομαντισμού. Συνέθεσε το αρχαιοελληνικό πνεύμα με τον πανθεϊσμό του και μια ανορθόδοξη εκδοχή τού χριστιανισμού. Το αρχιπέλαγος, που γράφτηκε το 1800-1801, είναι το μεγαλύτερο ποίημά του (296 στίχοι). Εν μέρει επικό και λυρικό, εν μέρει ελεγειακό και υμνητικό, αναδεικνύει την πεποίθησή του πως η θεϊκή φύση και η ανθρώπινη κουλτούρα είχαν συνενωθεί αρμονικά στις ελληνικές πόλεις, ιδίως στην Αθήνα, αλλά συνεθλίβησαν στο παρόν οδυνηρά, και την κρυφή του ελπίδα ότι στο μέλλον θα ξανανθίσουν όπως παλιά. ● Αιγαίο: το πέλαγος μεταξύ της ελληνικής και μικρασιατικής χερσόνησου ήταν παλιά γνωστό ως Αρχιπέλαγος, ενώ αργότερα επεκτάθηκε ο όρος και στα Νησιά τού Αιγαίου, αφού η θάλασσα είναι κατάμεστη από νησίδες. Κάθε ανάλογη νησιωτική ομάδα χαρακτηρίζεται πλέον ως αρχιπέλαγος. Ως προς το όνομα του πελάγους, μεταξύ διαφόρων εξηγήσεων που δόθηκαν στην αρχαιότητα, έλεγαν πως πήρε το όνομα του Αθηναίου βασιλιά Αιγέα, πατέρα τού Θησέα, ή της Αμαζόνας βασίλισσας Αιγέας, αφού και οι δυο πνίγηκαν στα νερά του. Ετυμολογικά πιθανόν να προέρχεται από τη λέξη αἶγες, που μεταφορικά σήμαινε κύματα, άρα ταραγμένη θάλασσα. ● Ιωνία: περιοχή στα κεντρικά παράλια της Μικρασίας, που πήρε το όνομά της από τους Ίωνες, ένα από τα τέσσερα ελληνικά φύλα, που αποίκισαν τα παράλια και τα νησιά τού Αιγαίου από τον 11ο ως τον 9ο αιώνα ΠΚΕ. ● Αθήναι: η περιώνυμη πόλις ήταν στα κλασικά χρόνια κέντρο τεχνών, παιδείας και φιλοσοφίας. Χαρακτηρίζεται ως το λίκνο τού δυτικού πολιτισμού, και γενέθλια πόλη τής δημοκρατίας που εγκαθιδρύθηκε το 508 ΠΚΕ. ● Δελφοί: ο σπουδαιότερος χώρος λατρείας τού Απόλλωνα (του δελφικού θεού), όπου βρισκόταν και το μαντείο του που το συμβουλεύονταν οι αρχαίοι πριν πάρουν σημαντικές αποφάσεις.

Σούρουπο στα ερείπια του Θόλου των Δελφών,
ενός κυκλικού κτηρίου που κοσμούσε το ιερό τής Αθηνάς

02. Κατολοφύρομαι

– Εὐριπίδης • Τραγῳδία “Ὀρέστης” (408 ΠΚΕ, σπαράγματα)
• Προσαρμογή / Ενορχήστρωση: Μιχάλης Λουκοβίκας

Στροφή

[…] καθικετεύομαι, καθικετεύομαι,
ταναόν αἰθέρ’ ἀμπάλλεσθ’, αἳματος
τινύμεναι δίκαν, τινύμεναι φόνον,
τὸν Ἀγαμέμνονος
γόνον ἐάσατ’ ἐκλαθέσθαι λύσσας
μανιάδος φοιταλέου. Φεῦ μόχθων,
οἳων, ὦ τάλας, ὀρεχθείς ἔρρεις […]

Αντιστροφή

[…] κατολοφύρομαι,
κατολοΦÝΡΟΜΑΙ.
ΜΑΤÉΡΟΣ αἷμα σᾶς, ὅ σ’ ἀναΒΑΚΧΕÝΕΙ;
Ὁ ΜÉΓΑΣ ὄλβος οὐ μόνιμος ἘΝ ΒΡΟΤΟĨΣ.
ἈΝÁ δὲ λαῖφος ὥς
τις ἈΚÁΤΟΥ ΘΟÃΣ ΤΙΝÁξας δαίμων
ΚΑΤÉΚΛΥΣΕΝ δεινῶν πόνων ὩΣ ΠÓΝτου,
λάβροις ὀλεΘΡÍοιΣΙΝ ἘΝ κύΜΑσιν. […]

ΚΕΦΑΛΑίΑ: συλλαβές με σωζόμενες τις νότες στον πάπυρο που φέρει την αρχαία σύνθεση.

Εὐριπίδου Ορέστης: Κατολοφύρομαι, αντιστροφή
πρώτου στασίμου (Πάπυρος Βιέννης G 2315)

Στροφή

[…] ω, σας εκλιπαρώ, ναι, σας εκλιπαρώ,
εις τους αιθέρες σεις πετάτε τιμωροί
για αίμα που χύθηκε, και φόνο τρομερό,
του Αγαμέμνονος
τον γιο αφήστε να σβήσει τη λύσσα
τη μανιακή και φρενήρη. Αχ! οι μόχθοι,
πόσο, ταλαίπωρε, έχεις ξεπέσει […]

Αντιστροφή

[…] κατολοφύρομαι,
κατολοφύρομαι.
Το αίμα το μητρικό σε αποτρέλανε;
Ο μέγας πλούτος δεν είναι για τους θνητούς.
Μα σαν το άρμενο
τρεχαντηριού που ένας θεός επέτα
και βύθισε σε πελάγη δεινών πόνων,
λάβρα και ολέθρια γύρω τα κύματα. […]

• Απόδοση στα νέα ελληνικά: Μιχάλης Λουκοβίκας

• Φωνή: Μ. Λουκοβίκας / Φωνητικά: Amélia Muge, Μ. Λουκοβίκας, Ανδρέας Καρακότας,
Μάνος Αχαλινωτόπουλος • Βιολί, Βιόλα: Κυριάκος Γκουβέντας / Κλαρίνο: Μ. Αχαλινωτόπουλος
Κ. μπάσο: António Quintino / Κρουστά: José Salgueiro / Νέυ, Φλογέρα: Χάρης Λαμπράκης
Πιάνο: Filipe Raposo

●

Εὐριπίδης

● Εὐριπίδης (± 480 – ± 406 ΠΚΕ): ο νεώτερος των τριών μεγάλων τραγωδών τής Αθήνας, μετά από τους Αισχύλο και Σοφοκλή. ● Κατολοφύρομαι: σπάραγμα με σημειογραφία τής μουσικής από την τραγωδία Ορέστης (η αντιστροφή τού πρώτου στάσιμου, στίχοι 338-344), που βρέθηκε σε πάπυρο από την Ερμούπολη της Αιγύπτου στη συλλογή τού αρχιδούκα Rainer Ferdinand της Αυστρίας και δημοσιεύτηκε το 1892. Ο Πάπυρος Βιέννης G 2315 χρονολογείται στον 3ο αιώνα ΠΚΕ. Άρα το ερώτημα αν πρόκειται για την αυθεντική μουσική που συνέθεσε ο Ευριπίδης παραμένει ανοιχτό. Υπάρχουν πάντως κάποιες ενδείξεις πως η μελωδία αυτή θα πρέπει να είχε συντεθεί παλαιότερα: είναι γνωστό πως ο ποιητής υπήρξε τολμηρός νεωτεριστής και ο πάπυρος συνάδει με όσα ξέρουμε για την πολυπλοκότητα του ύφους του. Αν μουσικοί και μουσικολόγοι τής ελληνιστικής εποχής μιμούνταν και αντέγραφαν τα κλασικά έργα μουσικής όπως έκαναν βιβλιοθηκάριοι και γραμματικοί με την γραμματεία, αυτό θα ήταν ένα ακόμη επιχείρημα υπέρ τής αυθεντικότητας. ● Κατά τον Πλούταρχο (Βίοι Παράλληλοι, των Νικία και Λυσάνδρου), ήταν η μουσική τού Ευριπίδη (κι όχι εκείνη των Αισχύλου, Σοφοκλή, ή και Αριστοφάνη) που υπήρξε σωτήρια για πολλούς Αθηναίους, μα και για την ίδια την Αθήνα, κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Μετά από την καταστροφική για τους Αθηναίους εκστρατεία στη Σικελία (415 – 413 ΠΚΕ), πολλοί από αυτούς έσωσαν ως αιχμάλωτοι την ζωή τους επειδή ήξεραν να τραγουδούν Ευριπίδη – έστω και αν κάποιοι, σαν το Αριστοφάνη, θεωρούσαν τη μουσική του υπέρ το δέον avant-garde!(*) Και το 404 ΠΚΕ, μετά από την ήττα τής Αθήνας, όταν οι νικητές Σπαρτιάτες στρατηγοί συσκέφθηκαν για να καθορίσουν την τύχη τού κλεινού άστεως, αποφάσισαν να καταστραφεί η πόλη ολοσχερώς και οι πολίτες της να υποδουλωθούν. Ώσπου στους εορτασμούς τής νίκης κάποιος τραγούδησε μια ωδή από την Ηλέκτρα τού Ευριπίδη. Οι στρατηγοί συγκινήθηκαν τόσο πολύ ώστε μεταμελήθηκαν: Θεώρησαν βαρβαρότητα την καταστροφή μιας πόλης που ανέδειξε τέτοιους άνδρες… Τα επεισόδια αυτά συνηγορούν υπέρ τής αυθεντικότητας της μουσικής τού Κατολοφύρομαι: συνθέσεις με τέτοια τεράστια απήχηση ήταν επόμενο να αντιγράφονται ξανά και ξανά.

(*) Είναι, όντως, άκρως εντυπωσιακό πως εκείνην την εποχή, η πιο δημοφιλής μουσική ήταν avant-garde! Εννοείται πως το επίπεδο καλλιέργειας των πολιτών ήταν τότε πολύ υψηλό…

● Στην προσέγγισή μας επιλέξαμε να: α) επαναλάβουμε τις σωζόμενες νότες στις αντίστοιχες ελλιπείς μουσικές φράσεις, αντί να συμπληρώσουμε τα κενά με δικά μας επινοήματα· β) παρουσιάσουμε όχι μόνον την αντιστροφή, αλλά και την στροφή· και γ) ισορροπήσουμε μεταξύ μονοφωνίας και πολυφωνίας, ελπίζοντας πως θα χαμογελάσει ο Ευριπίδης και θα χειροκροτήσει με επιδοκιμασία, κι ας εξαπολύσουν μύδρους ο Αριστοφάνης, ο Πλάτων, και οι Σπαρτιάτες έφοροι. ● Αγαμέμνων: βασιλιάς των Μυκηνών, αρχηγός των Ελλήνων στον Τρωικό πόλεμο (χρονολογημένος ποικιλοτρόπως από το ± 1260 ως το ± 1180 ΠΚΕ). Επιστρέφοντας από την Τροία, δολοφονήθηκε από τη σύζυγό του, Κλυταιμνήστρα, και τον εραστή της. ● Ο γιος του, Ορέστης, είναι το θέμα διαφόρων μύθων και τραγωδιών, επειδή τρελάθηκε όταν σκότωσε τη μητέρα του για να εκδικηθεί τον πατέρα του. ● Όμως, πριν από την όποια ετυμηγορία, πρέπει να πάρουμε υπόψη τί ένιωθε η Κλυταιμνήστρα για τον Αγαμέμνονα. Το πιο σημαντικό: πριν από τον πόλεμο, ο βασιλιάς αναγκάστηκε να θυσιάσει την κόρη τους, Ιφιγένεια, για να μπορέσει ο στόλος του να ταξιδέψει με ασφάλεια στην Τροία. Ο Ορέστης τελικά βρήκε την αδελφή του στην Ταυρίδα ή Ταυρική (Κριμαία), όπου τη μετέφερε, αφού την έσωσε, η Άρτεμις. Ο Ευριπίδης έγραψε δύο σχετικές τραγωδίες: Ιφιγένεια εν Αυλίδι, όπου έγινε η θυσία, και Ιφιγένεια εν Ταύροις. ● Στάσιμον: στάσιμη ωδή με στροφές και αντιστροφές, που ερμηνεύει ο χορός στην ὀρχήστρα, τον χώρο όπου ο χορός χορεύει. Ο χορός, συμπάσχων αν και στατικός, σχολιάζει και αναλύει την δραματική κατάσταση μετά από κάθε επεισόδιο, συνοδεία λύρας ή αυλού. ● Χορός: ομάδα ερμηνευτών που, μιλώντας ή τραγουδώντας εν χορώ, και χορεύοντας, σχολιάζει τα τεκταινόμενα. ● Στο εν λόγω στάσιμο, ο χορός αρχικά εκλιπαρεί τις Ερινύες, τις θεότητες-προστάτιδες της μητριαρχίας (τύψεις), να σταματήσουν το μαρτύριο του Ορέστη, και μετά στρέφονται προς αυτόν…

Οι Τύψεις τού Ορέστη (Ο Ορέστης Καταδιωκόμενος από τις Ερινύες, 1862),
του William-Adolphe Bouguereau

• >> ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ • II. ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΑΠΟ ΠΗΛΟ