Χρονικό 18. “CARTHAGO DELENDA EST”

Χρονικό 18. “CARTHAGO DELENDA EST”

/ENGLISH/ Chronicle 18: “CARTHAGO DELENDA EST”

● Μικρασία, Εύξεινος, Μεγάλη Ελλάδα ● Ταρτησσός: το Μήλον τής Έριδος
● Αντίκτυπος της Περσικής Επέκτασης στη Δύση ● Διαφορές Φοινίκης και Καρχηδόνας ● Ναυμαχίες Αλαλίας και Σαλαμίνας ● Μακεδονία και Ρώμη

του Μιχάλη Λουκοβίκα
 

Αττική υδρία (στάμνα), 6ος αιώνας ΠΚΧ

Η ΠΡΟΣ ΔΥΣΜΑΣ ΕΠΕΚΤΑΣΗ των Ελλήνων έπρεπε να είναι σταδιακή και προσεκτική. Δεν είχαν κανένα πρόβλημα να διασχίζουν το Αιγαίο, μια και αποτελούσε ελληνικό πέλαγος. Με την Τροία κατεστραμμένη, δεν υπήρχε κανείς να τους εμποδίσει την είσοδο στη Μαύρη θάλασσα – μόνον η Φύση. Ήταν ο λόγος που ευφημιστικά την ονόμασαν Εύξεινο Πόντο, “φιλόξενη θάλασσα”, ώστε να εξευμενίσουν τον Ποσειδώνα. Έγιναν κύριοι του Πόντου, κι εξαπλώθηκαν παντού. Όμως, ήξεραν καλά πως στη Μεσόγειο ο ανταγωνισμός ήταν σφοδρός. Οι Φοίνικες, που απέφευγαν τις “κρουαζιέρες” στο Αιγαίο και τον Εύξεινο,^(α) ήταν “πανταχού παρόντες” οπουδήποτε αλλού, αφού είχαν δημιουργήσει το εμπορικό τους δίκτυο σ’ εποχή που ταξίδευαν στις θάλασσες σχεδόν μόνοι τους. Κίνητρό τους ήταν το κέρδος μέσω των συναλλαγών. Μέρος των κερδών, ωστόσο, έπρεπε να καταβληθεί ως φόρος υποτέλειας στις μητροπόλεις τους, ή και στις αυτοκρατορίες, που διαδέχονταν η μια την άλλη στον ρόλο τού αφέντη τής Φοινίκης.

• ^(α) Δεν υπονοώ, φυσικά, πως οι Φοίνικες απέφευγαν το Αιγαίο. Ούτε και οι Έλληνες απέφευγαν την Χαναάν. Οι σχέσεις τους ήταν πανάρχαιες, και οι ανταλλαγές τους γίνονταν βάσει τής αμοιβαιότητας. Αυτό που θέλω να πω είναι ότι το Αιγαίο σε καμιά περίπτωση δεν μπορούσε να γίνει Ταρτησσός: ένας Χαναναίος έμπορος που ταξίδευε στην Ελλάδα ήταν απλώς ένας έμπορος· το ίδιο πρόσωπο στην Ιβηρία ενεργούσε ως μονοπωλητής.

Φοινικικό πλοίο, μαρμάρινο ψηφιδωτό

Οι Έλληνες είχαν περισσότερα κίνητρα: η πείνα, οι πόλεμοι και οι εμφύλιες διενέξεις οδηγούσαν πολλούς σε άλλους τόπους· ξενιτεύονταν προκειμένου ν’ αποφύγουν όλα αυτά τα δεινά. Η αύξηση του πληθυσμού και η στενότητα χώρου στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με την επιθυμία τους να επεκτείνουν την σφαίρα οικονομικής επιρροής, παρακίνησαν τους Έλληνες να εγκατασταθούν στην Ιταλία γύρω στο 800 ΠΚΧ. Ήταν το επόμενο μέρος προς αποικισμό κι εξελληνισμό μετά από τα παράλια της Μικράς Ασίας και του Ευξείνου Πόντου. Στα επόμενα 150 χρόνια, πολλές πόλεις ίδρυσαν παράκτιες αποικίες στη νότια, την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία, κυριαρχώντας στο στενό τής Μεσσήνης, κι ελέγχοντας τους εμπορικούς δρόμους. Αυτή η ζώνη έγινε σταδιακά γνωστή ως η Μεγάλη Ελλάδα (Magna Graecia). Οι Φοίνικες απέφευγαν, γενικά, τις στρατιωτικές αναμετρήσεις με τους Έλληνες, εκτός εάν διακυβευόταν κάποια περιοχή στρατηγικής σημασίας, όπως λ.χ. η Σικελία. Προς βορράν, οι Έλληνες είχαν ν’ αντιμετωπίσουν έναν άλλον αντίπαλο, τους Ετρούσκους, που είχαν αναβαθμιστεί ως περιφερειακή δύναμη στην ίδια περίοδο. Η εξόρυξη και η εμπορία μετάλλων συνέβαλε στον πλουτισμό και την επέκτασή τους στην Ιταλική χερσόνησο και τη δυτική Μεσόγειο. Η ελληνική παρουσία υπονόμευε όντως τα συμφέροντά τους, ιδίως από την στιγμή που οι Φωκαείς τής Ιταλίας ίδρυσαν αποικίες στις ακτές τής Κορσικής, της Γαλατίας, και της Ιβηρίας. Αυτό έκανε τους Ετρούσκους να συμμαχήσουν με τους Καρχηδονίους,^(β) που τα συμφέροντά τους τούς έφερναν επίσης σε ρήξη με τους Έλληνες.

• ^(β) Σε αυτό το Χρονικό ειδικά, είναι απαραίτητο να διακρίνουμε σαφώς τους Χαναναίους, από τους Καρχηδονίους, έτσι ώστε ν’ αποφεύγουμε τυχόν συγχύσεις. Με τον όρο Φοίνικες αναφερόμαστε στο σύνολο αυτής της οικογένειας, σε όλη την έκταση της Μεσογείου.

Μεγάλη Ελλάδα, Καρχηδόνα και Ετρουρία

Θαλασσοπόρος στη Ζάκανθα (Sagunto)

Η κατάσταση άρχισε ν’ αλλάζει δραματικά λίγο μετά από το 640 ΠΚΧ, όταν ο πρώτος Έλληνας έμπορος κατέπλευσε στην Ταρτησσό. Ήταν, μάλλον, η πρώτη άφιξη Έλληνα των ιστορικών χρόνων στην Ιβηρία, μετά από τα ταξίδια των Μυκηναίων και των θρυλικών ηρώων, σαν τον Ηρακλή, στην χερσόνησο. Ο ναυτικός αυτός ήταν ο Κωλαῖος, ένας Σάμιος εξερευνητής κι έμπορος αργύρου που, κατά τον Ηρόδοτο, έφτασε στην Ταρτησσό γύρω στο 640 ΠΚΧ. Σε μια εποχή που οι έμποροι ήταν κατά κανόνα ανώνυμοι, ο ιστορικός θεώρησε τον Κωλαίο αρκετά σημαντικό ώστε να τον κατονομάσει. Αφού κανένας άλλος Έλληνας δεν είχε κατά το παρελθόν επισκεφθεί την Ταρτησσό, ο Κωλαίος εξασφάλισε ένα μεγάλο φορτίο μετάλλου (150 κιλά ασήμι), που το μετέφερε με ασφάλεια στη Σάμο, πραγματοποιώντας ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά κέρδη τής εποχής. Οι Φωκαείς τής Μασσαλίας ακολούθησαν την ρότα τού Κωλαίου χρόνια αργότερα, κι έριξαν άγκυρα στην Ταρτησσό. Όπως γράφει ο Ηρόδοτος, οι Φωκαείς ήταν οι πρώτοι Έλληνες που έκαναν θαλάσσια ταξίδια μακρινών αποστάσεων, κι έτσι ανακάλυψαν τις ακτές τής Αδριατικής, της Τυρρηνίας, της Ιβηρίας και της Ταρτησσού. Ο Αργανθώνιος, ο περιώνυμος βασιλιάς τής Ταρτησσού, κατά την ηροδότειο Ιστορία, καλωσόρισε τους Έλληνες και τους προέτρεψε εις μάτην να εγκατασταθούν εκεί. Αλλά γιατί “εις μάτην”; Τελικά εγκαταστάθηκαν όντως εκεί. Και γιατί ο βασιλιάς επιθυμούσε τόσο διακαώς να τους έχει εκεί; Η απάντηση στο ερώτημα αυτό βρίσκεται στις μετέπειτα ιστορικές εξελίξεις.

Φωκαεύς πολεμιστής (500-480 ΠΚΧ)

Μαθαίνοντας πως οι Πέρσες γίνονταν ολοένα και περισσότερο επικίνδυνη δύναμη στην περιοχή τής μητρόπολής τους, της Φώκαιας, τους έδωσε 1500 κιλά ασήμι για να οικοδομήσουν αμυντικό τείχος που να την περιβάλλει. Όμως, ακόμη και με αυτό το τείχος, η Φώκαια έπεσε το 546 ΠΚΧ. Για να μην υποταχθούν στον περσικό ζυγό, οι περισσότεροι Φωκαείς την εγκατέλειψαν. Κάποιοι κατέφυγαν στην Χίο, άλλοι στις αποικίες τους στην Κορσική και αλλού στη Μεσόγειο, πολλοί από αυτούς ίδρυσαν την Ελέα γύρω στο 540 ΠΚΧ, ενώ ορισμένοι τελικά επέστρεψαν στην πόλη τους. Ήταν η περίοδος που η Περσία καταλάμβανε τις ελληνικές πόλεις στα παράλια της Μικράς Ασίας. Κατά ιστορική ειρωνεία, οι Έλληνες δεν ήταν μόνοι τους σε αυτήν τη συμφορά. Οι Φοίνικες ίσως υπέφεραν ακόμη περισσότερο: η Τύρος καταστράφηκε από τον Βαβυλώνιο βασιλιά Ναβουχοδονόσορα το 572. Κατόπιν, ο Πέρσης βασιλιάς Κύρος ο Μέγας κατέλαβε την Χαναάν το 539 ΠΚΧ. Η Φοινίκη βυθίστηκε και άλλο στην παρακμή, και υποχρεώθηκε τότε να παραδώσει την σκυτάλη στην Καρχηδόνα. Πολλοί Χαναναίοι εγκαταστάθηκαν στην ανερχόμενη μητρόπολη και σε διάφορες άλλες αποικίες. Η εδραίωση της μεγάλης αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών θα οδηγούσε στην αναδιάταξη του χάρτη σε όλη την έκταση της Μεσογείου, όχι μόνον στην Ανατολή, αλλά και στη Δύση. Όπως αποδείχθηκε, ο 6ος αιώνας ΠΚΧ υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής.

Η εδραίωση των Αχαιμενιδών θα οδηγούσε στην αναδιάταξη του χάρτη στη Μεσόγειο, σε Ανατολή και Δύση. Υπήρξε σημείο μεγάλης καμπής…

Πλώρη πλοίου σε καρχηδονιακό νόμισμα (ρέπλικα)

ΑΝ ΟΙ ΠΛΟΥΤΑΡΧΟΥ ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ παρουσίαζαν πορτραίτα λαών, κάλλιστα θα μπορούσαμε να παραλληλίσουμε τους Μινωίτες με τους Χαναναίους, και τους Μυκηναίους με τους Καρχηδονίους: οι τελευταίοι επέλεξαν να επεκταθούν με κατακτήσεις, σε αντίθεση με τους πρώτους, που δεν είχαν τέτοιες δυνατότητες, και σε αυτό κυρίως διέφεραν. Γενικά μιλώντας, η αρχαία αποικία διέφερε από τη σύγχρονη, κυρίως στο ότι, κατ’ αρχάς, η πρώτη ήταν μια πόλη, που την είχε ιδρύσει μια άλλη πόλη, η μητρόπολη, και όχι γη κατακτημένη από κάποιαν άλλη χώρα. Η δεύτερη και σημαντικότερη διαφορά είναι πως η αρχαία αποικία συνήθως ήταν κυρίαρχη εξ υπαρχής. Στον φοινικικό κόσμο, αντιθέτως, οι αποικίες, αν και αυτόνομες, είχαν την υποχρέωση να καταβάλλουν φόρο υποτέλειας στη μητρόπολη. Η Καρχηδόνα λ.χ. ήταν υποτελής στην Τύρο. Τούτο προέκυψε εξ ανάγκης: οι Φοίνικες δεν είχαν αρκετό πληθυσμό για να ιδρύσουν μεγάλες, αυτάρκεις αποικίες, κι έτσι οι πιο πολλές είχαν λιγότερους από χίλιους κατοίκους, με την Καρχηδόνα ν’ αποτελεί μια από τις λίγες εξαιρέσεις. Οι οικισμοί δημιουργήθηκαν στους δυο δρόμους που οδηγούσαν στον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας: α) στα παράλια της Βόρειας Αφρικής, και β) στη Σικελία, τη Σαρδηνία, και τις Βαλεαρίδες.^(γ) Κατέβαλλαν φόρο υποτέλειας στην Τύρο, ή στη Σιδώνα, χωρίς να βρίσκονται όντως υπό τον έλεγχό τους. Αυτός ο κανόνας άλλαξε, όταν η Καρχηδόνα ανέκτησε την ανεξαρτησία της από την Τύρο γύρω στο 650 ΠΚΧ, και τότε επέβαλε την ηγεμονία της σε άλλες φοινικικές αποικίες στη Δύση. Ενώ κάποιες από αυτές υποτάχτηκαν εθελούσια, καταβάλλοντας φόρο υποτέλειας, και παραδίδοντας στην Καρχηδόνα την ευθύνη της εξωτερικής τους πολιτικής, άλλες, στην Ιβηρία και τη Σαρδηνία, αντιστάθηκαν. Οι Καρχηδόνιοι έστειλαν στρατεύματα, διόρισαν τις τοπικές αρχές και διατήρησαν τον άμεσο έλεγχο. Ήταν μια πολιτική που εφαρμόστηκε άτεγκτα κατά τους Καρχηδονιακούς πολέμους, όταν η Καρχηδόνα ήταν πλέον ο αδιαμφισβήτητος ηγεμόνας όλων των Φοινίκων, με αποτέλεσμα αρκετές ιβηρικές πόλεις να ταχθούν στο πλευρό των Ρωμαίων. Αν αυτή ήταν η μεταχείριση που επεφύλασσαν στους δικούς τους ανθρώπους, στ’ αδέρφια τους, μπορεί εύκολα να φανταστεί κανείς τι θα συνέβαινε με όλους τους άλλους.

• ^(γ) Ποιος ήταν ο σκοπός των φοινικικών αποικιών στον δεύτερο δρόμο προς τον ορυκτό πλούτο τής Ιβηρίας; Ο πρώτος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Φοινίκη με την Ιβηρία, παραπλέοντας τα παράλια της Βόρειας Αφρικής. Ο δεύτερος αποτελούσε την φυσική θαλάσσια ρότα που συνέδεε την Ελλάδα με την Ιβηρία, ταξιδεύοντας από νησί σε νησί. Συνεπώς, οι αποικίες εδώ προφανώς δεν εξυπηρετούσαν την εμπορική δραστηριότητα των Φοινίκων. Σχεδόν αποκλειστικός τους στόχος ήταν να εμποδίσουν τους Έλληνες να ταξιδέψουν προς δυσμάς: είχαν στρατηγική σημασία.

Η Διδώ οικοδομεί την Καρχηδόνα (Η ανερχόμενη Καρχηδονιακή αυτοκρατορία), του J.M.W. Turner (1815)

Ιδρυτής τής Καρχηδόνας, σύμφωνα μ’ Έλληνες ιστορικούς, υπήρξε η Ελίσσα, που ο Βιργίλιος στην Αινειάδα του, την ονόμασε Διδώ. Η πόλη χτίστηκε σε ακρωτήρι, που επέτρεπε τον έλεγχο του θαλάσσιου εμπορίου στη Μεσόγειο. Όλα τα πλοία που διέσχιζαν την θάλασσα, έπρεπε να περάσουν ανάμεσα στην Τυνησία και τη Σικελία, εξασφαλίζοντας στην πόλη μεγάλη δύναμη κι επιρροή. Ιδρύθηκε το 814 ΠΚΧ, και αναδείχθηκε σε μια από τις μεγαλύτερες πόλεις τής ελληνιστικής περιόδου (ορισμένοι εκτιμούν ότι μόνον η Αλεξάνδρεια ήταν μεγαλύτερη). Οι Καρχηδόνιοι, σε αντίθεση με τους υπόλοιπους Φοίνικες, διέθεταν αριστοκρατία γαιοκτημόνων, έχοντας υπό την κυριότητά τους την ενδοχώρα τής Βόρειας Αφρικής, και τους δρόμους τού εμπορίου μέσω της Σαχάρας. Επιπλέον, σε αντίθεση με τους Ρωμαίους, και παρά την έλλειψη εργατικού δυναμικού, η καρχηδονιακή ιθαγένεια ήταν αποκλειστικό προνόμιο. Το κύριο μέλημα της πολιτείας ήταν η προστασία τού εμπορίου. Οι πολίτες εξαιρούνταν από την φορολογία, και απασχολούνταν πρωτίστως σε αυτόν τον τομέα, ως έμποροι ή εργαζόμενοι. Υπό αυτές τις συνθήκες, η Καρχηδόνα δεν μπορούσε ν’ αντέξει τη διεξαγωγή μακροχρόνιων πολέμων, λόγω των αρνητικών επιπτώσεων στις εμπορικές δραστηριότητες.^(δ)

Η Διδώ και η περιτειχισμένη Καρχηδόνα: μετάλλιο, 1550 ΚΧ

• ^(δ) Αυτή η αντίφαση αποτελεί την αχίλλειο πτέρνα όλων ανεξαιρέτως των υπερδυνάμεων. Η Καρχηδόνα, ως εμπορική αυτοκρατορία, θα προτιμούσε την ειρήνη· αλλά, ως εμπορική αυτοκρατορία, έπρεπε να διεξαγάγει συνεχώς πολέμους – όπως πράγματι συνέβη, αρχικά εναντίον των Ελλήνων, και κατόπιν κατά των Ρωμαίων. Επιπλέον, η αρνητική στάση των Καρχηδονίων να παραχωρήσουν πολιτικά δικαιώματα στους γείτονές τους, ώστε να τους ενσωματώσουν στην κοινωνία τους, είχε ως αποτέλεσμα να παραμείνουν ως το τέλος μια μικρή, προνομιούχα, αλλά ευάλωτη μειονότητα, αναγκασμένη να χρησιμοποιεί ολοένα και περισσότερο μισθοφόρους στους πολέμους. Αυτό θα ήταν μοιραίο για την Καρχηδόνα…

Η πολεμική μηχανή, πάντως, ήταν άκρως αποτελεσματική. Το ναυτικό της ήταν από τα μεγαλύτερα της Μεσογείου, αφού χρησιμοποιούσε τη μαζική παραγωγή, για υψηλή αποδοτικότητα, με χαμηλό κόστος, ενώ ο στρατός της διέθετε τους εκπαιδευμένους για πόλεμο ελέφαντες της βόρειας Αφρικής, που έχουν πλέον εκλείψει. Η Καρχηδόνα στράφηκε προς δυσμάς, κι έτσι έγινε ο “μεσάζοντας” μεταξύ τής πλούσιας σε ορυκτά Ιβηρίας και της Ανατολής. Ο δρόμος τής επέκτασής της προς ανατολάς, κατά μήκος των αφρικανικών παραλίων (μέσω της Λιβύης), ήταν κλειστός εξαιτίας τής ελληνικής αποικίας τής Κυρήνης, που ιδρύθηκε το 630 ΠΚΧ. Οι πόλεμοι εναντίον των Ελλήνων οφείλονταν στην αδυναμία τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό, δεδομένου ότι τα προϊόντα “Καρχηδονιακής κατασκευής” ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες άποικοι συνιστούσαν διπλή απειλή, για να: α) υπονομεύσουν τους Φοίνικες, με την προσφορά καλύτερων προϊόντων, και β) αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Πόλεμοι κατά των Ελλήνων, λόγω της αδυναμίας τής καρχηδονιακής οικονομίας ν’ ανταπεξέλθει στον ελληνικό ανταγωνισμό: τα προϊόντα
της ήταν κατώτερα των ελληνικών. Οι Έλληνες απειλούσαν: α) να υπονομεύσουν τους Φοίνικες, προσφέροντας καλύτερα προϊόντα,
και β) ν’ αναλάβουν τον έλεγχο του δικτύου διανομής.

Καρχηδονιακό χρυσό νόμισμα με άλογο

Η αυτοκρατορία εξαρτιόταν υπέρ το δέον από την Ταρτησσό, κι εν γένει την Ιβηρία, απ’ όπου προμηθευόταν τεράστιες ποσότητες αργύρου, μολύβδου, χαλκού, και κασσιτερίτη, που ήταν απαραίτητος στην παραγωγή μπρούντζου. Οι εμπορικές σχέσεις τής Καρχηδόνας με τους Ίβηρες, ιδίως τους Ταρτήσσιους, και η ναυτική ισχύς για την επιβολή τού μονοπωλίου σε αυτές τις συναλλαγές, καθώς και με την πλούσια σε κασσιτερίτη Αγγλία, της έδωσαν τη δυνατότητα να καταστεί ο κυριότερος, σχεδόν ο αποκλειστικός, προμηθευτής κασσίτερου και παραγωγός μπρούντζου. Το μονοπώλιο αυτό, μια από τις σημαντικότερες πηγές δύναμης κι ευημερίας τής Καρχηδόνας, έπρεπε να διαφυλαχθεί πάση θυσία: ένας Καρχηδόνιος καπετάνιος θα προτιμούσε να ρίξει το πλοίο του στα βράχια των ακτών τής Βρετανίας, παρά ν’ αποκαλύψει σε ανταγωνιστή πώς θα μπορούσε να την προσεγγίσει με ασφάλεια. Η Καρχηδόνα δεν ήταν απλώς ο μοναδικός σημαντικός προμηθευτής κασσίτερου: η στρατηγική της θέση στη Μεσόγειο, ελέγχοντας την θαλάσσια περιοχή μεταξύ Σικελίας και Τυνησίας, τις εσωτερικές “Ηράκλειες στήλες” τής mare nostrum, της έδινε τη δυνατότητα να ελέγχει ως και τον εφοδιασμό των χωρών τής Ανατολής με κασσίτερο. Ήταν επίσης ο μεγαλύτερος παραγωγός αργύρου, από ορυχεία τής Ιβηρίας και της Βόρειας Αφρικής και, παράλληλα με το μονοπώλιο κασσίτερου, το εμπόριο αυτό ήταν από τα πλέον κερδοφόρα. Η πορφύρα, επιπλέον, ήταν ένα από τα πιο πολύτιμα προϊόντα, με τιμή που ήταν 15-20 φορές το βάρος της σε χρυσό. Αρχαίες πηγές συμπεραίνουν ότι, μέσω του εμπορίου της, η Καρχηδόνα είχε γίνει ίσως η πλουσιότερη πόλη στον κόσμο. Ωστόσο, χωρίς το μονοπώλιο στις συναλλαγές με την Ταρτησσό, με την Ιβηρία, η Καρχηδονιακή αυτοκρατορία θα ήταν αδιανόητη. Οι ηγέτες της μάλλον το είχαν συνειδητοποιήσει αυτό, όταν αντικαθιστούσαν τους Χαναναίους ως ηγεμόνες τής Ιβηρίας περί το 575 ΠΚΧ. Δεν θα πρέπει να πέρασε πολύς καιρός και στην Ταρτησσό κατέφθασαν οι Μασσαλιώτες Φωκαείς. Η φιλία τού βασιλιά Αργανθώνιου με τους Έλληνες θα πρέπει να ενόχλησε τα μάλα την Καρχηδόνα, αφού ένιωσε ν’ απειλείται το μονοπώλιό της. Έπρεπε επειγόντως, άμεσα, ν’ αναλάβει δράση εναντίον των “παρείσακτων”, προκειμένου να εδραιωθεί ως η μεγαλύτερη οικονομική και στρατιωτική δύναμη της δυτικής Μεσογείου.

Χωρίς το μονοπώλιο στις συναλλαγές με την Ταρτησσό, την Ιβηρία,
η Καρχηδονιακή αυτοκρατορία θα ήταν αδιανόητη.

Τριήρης, ψηφιδωτό από την Καρχηδόνα

Η “δράση” αυτή έλαβε χώρα στο Τυρρηνικό πέλαγος περί το 537 ΠΚΧ: ήταν η ιστορική Ναυμαχία τής Αλαλίας. Ύστερα από την άλωση της μητρόπολης Φώκαιας από τους Πέρσες, οι περισσότεροι πολίτες της προτίμησαν να εγκατασταθούν στην κορσικανή αποικία τους, την Αλαλία (την Aléria των Ρωμαίων). Αλλ’ αυτό απετέλεσε πλήγμα για το ετρουσκικό και καρχηδονιακό εμπόριο στο νησί, και οδήγησε στη συμμαχία Καρχηδόνας και Ετρουρίας. Ο κοινός τους στόλος, καμουφλαρισμένος ως πειρατικός, αριθμούσε 120 πλοία, όμως νικήθηκε από μόλις 60 ελληνικά πλοία, τα οποία μετέφεραν αποίκους στην Αλαλία. Θ’ αποτελούσε θρίαμβο τακτικής τής ελληνικής πλευράς, που κατάφερε να καταστρέψει μια διπλάσια σε μέγεθος εχθρική δύναμη· αλλά οι Φωκαείς έχασαν σχεδόν τα δύο τρίτα τού στόλου τους. Επρόκειτο, κατά τον Ηρόδοτο, για καδμεία νίκη – αργότερα θα την χαρακτήριζαν πύρρειο νίκη.^(ε)

• ^(ε) Καδμεία είναι η νίκη που συνοδεύεται από τη δική μας καταστροφή. Ο όρος προέρχεται από τον Κάδμο, τον θρυλικό ιδρυτή των Θηβών, που ζήτησε να του φέρουν νερό από μια πηγή, την οποία φρουρούσε ένας δράκος των υδάτων, με συνέπεια να χάσει όλους τους συντρόφους του. Ο Ηρόδοτος δεν μπορούσε να γνωρίζει τη μεταγενέστερη ανάλογη φράση, πύρρειος νίκη, που επιτυγχάνεται με τόσο καταστροφικό κόστος, ώστε αποτελεί προοίμιο της ήττας. Πήρε τ’ όνομά της από τον Πύρρο, βασιλιά τής Ηπείρου, που ο στρατός του υπέστη δυσαναπλήρωτες απώλειες, νικώντας τούς Ρωμαίους δύο φορές, το 280-279 ΠΚΧ, κατά τον Πύρρειο πόλεμο. Οι Ρωμαίοι υπέστησαν πολύ μεγαλύτερες απώλειες, αλλά είχαν περισσότερες εφεδρείες. Λένε πως ο Πύρρος τότε μονολόγησε: “Άλλη μια τέτοια νίκη και θα γυρίσω στην Ήπειρο μονάχος”.

Ο βασιλιάς Πύρρος τής Ηπείρου

Συνειδητοποιώντας ότι δεν θ’ άντεχαν μια νέα επίθεση, οι Έλληνες εκκένωσαν την Κορσική, αναζητώντας καταφύγιο στο Ρήγιο. Θρυλείται πως οι Ετρούσκοι λιθοβόλησαν μέχρι θανάτου τούς Έλληνες αιχμαλώτους. Αντίθετα, οι (πιο πρακτικοί) Καρχηδόνιοι τους πούλησαν στα σκλαβοπάζαρα. Η Ετρουρία πήρε την Κορσική, ενώ η Καρχηδόνα διατήρησε τη Σαρδηνία. Οι Καρχηδόνιοι διεξήγαγαν άλλες δύο σημαντικές ναυμαχίες με τους Μασσαλιώτες, έφυγαν ηττημένοι και από τις δυο, αλλά παρ’ όλα αυτά κατόρθωσαν να διασφαλίσουν την Ιβηρία και να κλείσουν τις Ηράκλειες στήλες, το στενό τού Γιβραλτάρ, για την ελληνική ναυσιπλοΐα, συγκρατώντας, με αυτόν τον τρόπο, την ελληνική επέκταση στην Ιβηρία ως το 480 ΠΚΧ. Παρά τις νίκες, οι Μασσαλιώτες δεν εξασφάλισαν καθόλου οφέλη, διατηρώντας απλώς τον έλεγχο των ιβηρικών τους αποικιών. Όλα έδειχναν πως το status quo δεν είχε διαταραχθεί. Αλλά στην πραγματικότητα, στη νότια Ιβηρία εκτυλισσόταν μια μεγάλη τραγωδία, με την κατάρρευση και τον αφανισμό τής πολιτείας και του πολιτισμού τής Ταρτησσού.

ΚΑΠΟΙΟΙ ΜΕΛΕΤΗΤΕΣ θεωρούν πως η ελληνική νίκη/ήττα στην Αλαλία, και η απουσία Ελλήνων εμπόρων στην Ταρτησσό, οδήγησαν στην κατάρρευση… Άντε πάλι! Σε όλη τη διάρκεια των αιώνων ανάπτυξης, οι εν λόγω συγγραφείς έβλεπαν μόνον Φοίνικες να συναλλάσσονται εκεί. Αίφνης, το εμπόριο με τους Έλληνες απέκτησε τόσο ζωτική σημασία για την επιβίωση των Ταρτησσίων, ώστε εξέπνευσαν, μόλις οι Καρχηδόνιοι τους έκοψαν το “οξυγόνο”! Υπάρχουν επίσης μελετητές που προσφέρουν μεν την εναλλακτική ιδέα μιας “ένοπλης σύρραξης”, αλλά σε γενικές γραμμές, αποφεύγοντας να προσδιορίσουν ποιος πολεμούσε ποιον. Σε ορισμένες εκδοχές τής ταρτήσσιας τραγωδίας, όχι μόνον οι δράστες, αλλά και ο χρόνος, αναφέρονται ρητά: “Οι Καρχηδόνιοι προκάλεσαν την κατάρρευση περί το 530 π.Χ.” Η Καρχηδόνα θα πρέπει να είχε θέσει την Ταρτησσό σε “καραντίνα”, λίγο μετά από τον θάνατο του Αργανθώνιου το 550 ΠΚΧ. Αυτός είναι μάλλον ο λόγος που δέκα χρόνια αργότερα, με Καρχηδόνιους κι Ετρούσκους να συμμαχούν κατά των Ελλήνων, οι Ταρτήσσιοι δεν ενήργησαν με “σύνεση”, ώστε να παραμείνουν ουδέτεροι: στάθηκαν στο πλευρό των Ελλήνων – και το πλήρωσαν ακριβά. Η κατάσταση δεν επέτρεπε “πολυτέλειες” ουδετερότητας…

Γάδειρα > Gadir > Gades > Cádiz: χάρτης μεταγενέστερης εποχής, όπου τα τρία αρχαία νησάκια (Ερύθεια, Κοτινούσσα, Αντίπολις) είχαν συνενωθεί.

Οι Καρχηδόνιοι, αναθαρρημένοι από την έκβαση της ναυμαχίας τής Αλαλίας, θα πρέπει να εξαπέλυσαν τέτοιο “κράτος τρόμου”, ώστε ακόμα και τ’ αδέρφια τους στα Γάδειρα στράφηκαν εναντίον τους. Οι Καρχηδόνιοι πολιόρκησαν αμέσως την χαναανική πόλη, παρά τη συγγένεια αίματος, και την κατέλαβαν. Οι Γαδιτάνοι υπέφεραν τόσο πολύ, κι επί μακρόν, ώστε κατά τον δεύτερο Καρχηδονιακό πόλεμο, το 206 ΠΚΧ, στασίασαν κατά της Καρχηδόνας, και όταν η πόλη τους έπεσε στα χέρια των Ρωμαίων, καλωσόρισαν τους νικητές. Φυσικά, οι νέοι ηγεμόνες δεν ήταν καλύτεροι: δεν πέρασε ούτε χρόνος και η ρωμαϊκή παρουσία συγκλονίστηκε από ανταρσία κι εξέγερση των Ιβήρων εναντίον τους… Οι Χαναναίοι, πάντως, αποδείχθηκαν σ’ έναν τουλάχιστον τομέα ανώτεροι των Καρχηδονίων: Λίγο μετά από την άλωση των Γαδείρων από τους τελευταίους, και συγκεκριμένα το 525 ΠΚΧ, ο βασιλιάς των Περσών, Καμβύσης, έγινε κύριος της Αιγύπτου. Τότε η Καρχηδόνα γλίτωσε μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία απέναντι στην Περσική αυτοκρατορία, αφού οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν πλοία τους στους Μήδους, για μιαν αφρικανική εκστρατεία εναντίον των αδελφών τους. Φαίνεται ότι, τουλάχιστον για τους Χαναναίους, σε αντίθεση με τους Καρχηδόνιους, οι δεσμοί αίματος συνέχιζαν να είναι σημαντικοί. Εν πάση περιπτώσει, η Καρχηδονιακή αυτοκρατορία, έστω και αν δεν υπέστη κάποιαν ήττα, ίσως να κατέβαλλε περιστασιακά φόρο υποτέλειας στον Μεγάλο Βασιλέα των Βασιλέων.

Οι Χαναναίοι αρνήθηκαν να δανείσουν πλοία στους Μήδους,
για να εκστρατεύσουν εναντίον των Καρχηδονίων αδελφών τους,
που έτσι γλίτωσαν μια μεγάλη πολεμική δοκιμασία.

Bronce Carriazo: ταρτήσσια μπρούντζινη πλάκα (περιοχή Σεβίλλης) αναπαριστά μια ντόπια θεά των βάλτων, προσομοιάζοντας τις Αστάρτη και Άθωρ

Η Καρχηδόνα προχώρησε στην καταστροφή τής Ταρτησσού, κι εκδίωξε τους Έλληνες από τη νότια Ιβηρία, υπερασπιζόμενη με άγρυπνο μάτι το εμπορικό της μονοπώλιο στη δυτική Μεσόγειο, μ’ επιθέσεις ακόμη και σ’ εμπορικά πλοία των αντιπάλων. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία, η Ταρτησσός φαίνεται να είχε περιορισμένες αμυντικές δυνατότητες, αφού η επιτυχία της ανέκαθεν βασιζόταν στο εμπόριο και τις φιλικές σχέσεις με τους γείτονές της. Όμως, κάτι τέτοιο είναι μάλλον απίθανο: το βασίλειο είχε τόσο πλούτο, ώστε ουκ ολίγες ιβηρικές φυλές θα το εποφθαλμιούσαν. Άρα, θα πρέπει να υπήρχαν αμυντικά τείχη και αποτρεπτικές δυνάμεις ξηράς και θάλασσας, ήτοι στρατός και ναυτικό. Όσον αφορά την χρονολογία τής καταστροφής, κάποια ιστορικά κείμενα την προσδιορίζουν στο 533 ΠΚΧ, είναι δηλαδή σύμφωνη μ’ εκείνη που αναφέρθηκε προηγουμένως (“περί το 530 π.Χ.”), και άλλα λίγο αργότερα, γύρω στο 500 ΠΚΧ. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν αυτές οι δύο χρονολογίες αναφέρονται στο ίδιο επεισόδιο, ή αν η “ένοπλη σύρραξη” Ταρτησσίων και Καρχηδονίων διήρκεσε πάνω-κάτω τριάντα χρόνια. “Λέγεται”, διαβάζουμε σ’ ένα από τα εν λόγω κείμενα, “ότι γύρω στο 500 π.Χ., η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που κατέστρεψαν την πρωτεύουσα και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα”. Η πληροφορία είναι σημαντική, αν θυμηθούμε τις περιγραφές τής Ταρτησσού, ότι διέθετε εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων τού ποταμού, καθώς επίσης την υποτιθέμενη ομοιότητά της με την Ατλαντίδα.

Αυλητρίς, ιβηρικό ανάγλυφο της Osuna (επαρχία Σεβίλλης, τέλη 3ου ή αρχές 2ου αιώνα ΠΚΧ)

Η απότομη εξαφάνιση, και το γεγονός πως η πρωτεύουσα δεν βρέθηκε ποτέ, προκάλεσε πολλές εικασίες: όντως, πώς είναι δυνατόν να εξαφανίστηκε ένας τόσο σημαντικός πολιτισμός, χωρίς ν’ αφήσει ίχνη; Εάν η πρωτεύουσα μας διαφεύγει, υπάρχουν άλλες ταρτήσσιες πόλεις που μπορούν να μας πουν την αλήθεια. Η Tavira (Baal Saphon > Balsa), στο Algarve, καταστράφηκε βίαια στα τέλη τού 6ου αιώνα, πιθανόν μαζί με την πρωτεύουσα και άλλες πόλεις, όταν οι Καρχηδόνιοι επέβαλαν τη “σιδηρά πυγμή” τους. Λέγεται πως η Μαινάκη, η ελληνική αποικία που ιδρύθηκε κοντά στη Μάλαγα, και υπό την αιγίδα τής Ταρτησσού, καταστράφηκε επίσης στην ίδια περίοδο. Γνωρίζουμε, επιπλέον, ότι την ίδια εποχή πολλές χαναανικές αποικίες ερημώθηκαν. Δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν αυτό συνδεόταν με την παρακμή τής Φοινίκης, ή με τις επιχειρήσεις “εθνοκάθαρσης” της Καρχηδόνας, ή μ’ εξεγέρσεις των ντόπιων. Παρ’ όλες τις ανασκαφές, δεν κατέστη δυνατό να εντοπιστούν με βεβαιότητα η Μαινάκη, ή η Άκρα Λευκή στο Alicante, ή και η ίδια η Ταρτησσός. Όποιο και αν είναι το αποτέλεσμα των συνεχιζόμενων ερευνών, δεν είναι δυνατόν ν’ αγνοήσουμε τ’ αρχαία κείμενα που μνημονεύουν τις πόλεις αυτές. Αλλιώς και οι μαρτυρίες σχετικά με την Ταρτησσό και τον όλεθρό της, θα πρέπει ν’ αντιμετωπιστούν ως ιστορίες φαντασίας…

“Η Ταρτησσός δέχθηκε επίθεση από τους Καρχηδόνιους, που την κατέστρεψαν και την άφησαν χωρίς προστασία από την θάλασσα”. (Tartesso… delenda est)

Ο βασιλιάς Αργανθώνιος
της Ταρτησσού

Είναι προφανής ο πειρασμός που νιώθει κανείς, ώστε να παρουσιάσει τους Χαναναίους ως “φιλήσυχους αποίκους”, ενώ αντίθετα τους Καρχηδόνιους ως “πολεμοχαρείς αποικιοκράτες”. Έχουμε, όμως, δει τους Φοίνικες να ενεργούν με τρόπο κάθε άλλο παρά ειρηνικό, όποτε ο αντίπαλος ήταν “του χεριού τους”.^(ς) Σε κείμενο για την Ιστορία τής αρχαίας Onuba (Huelva), εκτός από τα πολλά ανοικτά ερωτήματα και τις ποικίλες εικασίες,^(ζ) υπάρχουν και ορισμένα ενδιαφέροντα στοιχεία. Κατά τα φαινόμενα, η Ταρτησσός βυθιζόταν σταδιακά στην κρίση και την παρακμή, στη διάρκεια του 8ου ΠΚΧ αιώνα, σε μια εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως ήταν τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν, ο οποίος εδώ προσδιορίζεται ως πόλη των Φωκαέων.^(η) Ο συντάκτης δεν κρύβει την έκπληξή του για το πόσο κοντά στην ταρτήσσια πρωτεύουσα ήταν πράγματι ο ελληνικός οικισμός, κι επισημαίνει αυτό που παρατήρησαν οι αρχαιολόγοι στην Ουέλβα, ότι δηλαδή τα φοινικικά κεραμικά μειώνονταν, ενώ παράλληλα αυξάνονταν τα ελληνικά αγγεία που ήταν σαφώς ανώτερης ποιότητας. Η επιδείνωση της κατάστασης στον επόμενο αιώνα εκδηλώνεται με την σχεδόν πλήρη εξαφάνιση των ανοικτών οικισμών, καθώς οι πόλεις περιτειχίζονταν. Κατά τον 6ο αιώνα ΠΚΧ παρατηρούμε το ξέσπασμα άλλης μιας κρίσης, που φαίνεται από την πτώση των εξαγωγών ορυκτών. Η τραγική κορύφωσή της καταδεικνύεται με την καταστροφή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους επειδή συμμάχησε με τους Έλληνες. Σημειωτέον πως οι κατακτητές δεν είχαν καμιά πρόθεση να εξαλείψουν απλώς τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των κατακτημένων, κάτι που δείχνει πόσο ανελέητη ήταν η αναμέτρηση, ανάλογη με αυτό που σήμερα περιγράφουμε ως “γενοκτονία”. Ο διάδοχος πολιτισμός των Turdetani (Τουρδητανών, ή Τουρδούλων) στη νότια Ανδαλουσία, σηματοδοτεί μιαν οπισθοδρόμηση στα κοινωνικοοικονομικά χαρακτηριστικά τής ύστερης ατλαντικής εποχής τού μπρούντζου, σε συνθήκες τής εποχής τού σιδήρου τού 5ου αιώνα ΠΚΧ – πρόκειται για πισωγύρισμα τουλάχιστον δυο ή τριών αιώνων.

Ο χάρτης δείχνει μόνο μια ελληνική αποικία στην Ιβηρία: το Ἐμπόριον. Όλοι οι άλλοι οικισμοί είναι ντόπιοι ή φοινικικοί. Ακόμη και η Άκρα Λευκή (τοπωνύμιο δυο ελληνικών λέξεων) προσδιορίζεται ως φοινική.
Με ποιο, λοιπόν, μαγικό ραβδί εξαπλώθηκε το γαλάζιο των ελληνικών πολιτιστικών επιρροών,
και πώς μπόρεσε να διεισδύσει ακόμη και στην φοινικική σφαίρα επιρροής;

• ^(ς) Η εν λόγω νοοτροπία, οπωσδήποτε, δεν αποτελεί φοινικική ιδιαιτερότητα, αλλ’ ανθρώπινο χαρακτηριστικό: όλοι σχεδόν πράττουν αναλόγως. Οι Έλληνες λ.χ. ενεργούσαν συχνά-πυκνά ως οι “τσαμπουκάδες” τής αρχαιότητας (αν και κάποιες φορές, αυτός ο “τσαμπουκάς” τούς έσωσε, όπως κατά τους Περσικούς πολέμους). Μιλώντας για τους Χαναναίους, ας πάμε πίσω στο Χρονικό 15 για τους Λαούς τής Θάλασσας. Ένας από αυτούς,

  .

  “οι Tjeker, φτάνοντας στην Χαναάν, κατέλαβαν την πόλη-κράτος τής Dor και τη μετέτρεψαν σε μεγάλη και καλά οχυρωμένη πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Η Dor καταστράφηκε βίαια, στα μέσα τού 11ου αιώνα ΠΚΧ, από τους επεκτατικούς τότε Φοίνικες, που αρχικά ανακόπηκαν από τους Φιλισταίους, και στη συνέχεια από τους Εβραίους.”

Ελληνική περικεφαλαία στο Jerez, την Asta Regia, κοντά στον Μενεσθέως λιμένα

Φυσικά, εκτός από αυτές τις μικρές τοπικές δυνάμεις που εμπόδισαν την φοινικική επέκταση, υπήρχαν και οι υπερδυνάμεις, όπως οι Ασσύριοι, οι Βαβυλώνιοι, και οι Πέρσες. Συμπέρασμα: Είναι σίγουρο πως δεν υπήρχαν διόλου περιθώρια για επέκταση των Φοινίκων στο Λεβάντε.

• ^(ζ) Ο συντάκτης διακατέχεται μάλλον από προκατάληψη έναντι των Ελλήνων, παρουσιάζοντάς τους ως αποσταθεροποιητικό παράγοντα, που δήθεν τρομοκρατούσαν την ύπαιθρο, και προωθούσαν τα προϊόντα τους δια της βίας! Παραδέχεται, πάντως, ότι τα προϊόντα αυτά ήταν ανώτερης ποιότητας! Μα τότε, εκείνοι που καταφεύγουν στη βία είναι οι μονοπωλητές με τα λιγότερο ελκυστικά προϊόντα, για ν’ αποφύγουν τον ελεύθερο ανταγωνισμό. Ευτυχώς, παραδέχεται πως όλες αυτές οι εικασίες δεν στηρίζονται σε αρχαιολογικά ευρήματα.

• ^(η) Εν μέσω των διαφόρων εικασιών και υπονοιών, διατείνεται πως ο 8ος αιώνας ήταν “εποχή συνύπαρξης φοινικικών κι ελληνικών αποικιών, όπως τα Γάδειρα και ο Μενεσθέως Λιμήν”. Πότε, όντως, έγινε αυτή η συνύπαρξη; Ήταν ο 8ος, ή ο 6ος αιώνας ΠΚΧ; Στο Χρονικό 17, παρουσιάστηκαν και οι δυο εκδοχές:

  .

  … “το πιθανότερο είναι πως οι ελληνικές αποικίες στα μεσογειακά παράλια της Ιβηρίας, εμφανίστηκαν στον χάρτη μετά από την ίδρυση της Μασσαλίας, περί το 600 ΠΚΧ.”
  Ωστόσο, “οι Έλληνες της ομηρικής εποχής – ή, τουλάχιστον, τα προϊόντα τους – άρχισαν να καταφθάνουν στα ιβηρικά λιμάνια κατά τον 9ο-8ο ΠΚΧ αιώνα. Ως προς το ποιοι μετέφεραν τα ελληνικά αγγεία και λοιπά αγαθά, αυτοί κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι οι Φοίνικες… Αυτό που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, κοκ.”

Η ναυμαχία τής Σαλαμίνας, του Wilhelm von Kaulbach

ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΒΟΛΗ ΤΗΣ “PAX PUNICA” (“καρχηδονιακής ειρήνης”) στη νότια Ιβηρία, η Καρχηδόνα έστρεψε την προσοχή της σε μιαν άλλη περιοχή μεγάλης στρατηγικής σημασίας, που βρισκόταν κυρίως υπό τον έλεγχο των Ελλήνων: τη Σικελία. Οι Καρχηδόνιοι σχεδίασαν τη μεγαλύτερη έως τότε εκστρατεία τους σε άλλη χώρα και, μετά από προετοιμασία τριών χρόνων, αποβιβάστηκαν στη Σικελία. Ήταν το ξέσπασμα του 1ου Σικελικού πολέμου,^(θ) που συνέπεσε με την εκστρατεία τού Ξέρξη κατά της Ελλάδας το 480 ΠΚΧ, γεννώντας υπόνοιες για το ενδεχόμενο μιας συμμαχίας ανάμεσα στην Καρχηδόνα και την Περσία. Όμως, ακόμη και χωρίς επίσημο σύμφωνο, η Καρχηδόνα θα φρόντισε να συμπέσει χρονικά η εκστρατεία της μ’ εκείνη των Αχαιμενιδών, ώστε ν’ αποκλείσει το ενδεχόμενο αποστολής ενισχύσεων από την Ελλάδα στη Σικελία. Το τελικό αποτέλεσμα και στις δυο εκστρατείες ήταν καταστροφικό για τους εισβολείς. Ιδίως για τους Φοίνικες, η ήττα ήταν διπλή: μια πανωλεθρία, όχι μόνον των Καρχηδονίων στη Σικελία, αλλά επίσης των Χαναναίων, που πολέμησαν στη ναυμαχία τής Σαλαμίνας υπό τις διαταγές των Μήδων. Οι επιπτώσεις τής συντριβής ήταν καταλυτικές στην Καρχηδόνα, με την προώθηση σαρωτικών αλλαγών: τότε εγκαθιδρύθηκε μια ολιγαρχική πολιτεία,^(ι) που ακολούθησε πολιτική απομονωτισμού στα επόμενα 70 χρόνια, κατά τη διάρκεια των οποίων δεν προχώρησε σε καμιά ενέργεια εναντίον των Ελλήνων, ούτε καν βοήθησε κάποιον από τους αντιπάλους τους. Ως προς τον οικονομικό τομέα, το θαλάσσιο εμπόριό της με την Ανατολή είχε αποκοπεί από τους Έλληνες στην Ελλάδα, ενώ και οι πόλεις τής Μεγάλης Ελλάδας μποϋκοτάρανε τους εμπόρους τής Καρχηδόνας. Αυτό οδήγησε στην χρήση καραβανιών για τις συναλλαγές της με την Ανατολή, και στην ανάπτυξη του εμπορίου με τη Δύση, αφού επικεντρώθηκε στην εξερεύνηση κι επέκτασή της στην Αφρική και την Ευρώπη. Ο εν λόγω απομονωτισμός είναι η εξήγηση που οι δύο μεγάλες θαλάσσιες δυνάμεις τού 5ου αιώνα, η Καρχηδόνα και η Αθήνα, δεν ενεπλάκησαν σε πόλεμο. Είναι η εποχή που οι Αθηναίοι άρχισαν μαζικές εξαγωγές αγγείων στην Ιβηρία, κυρίως στα νοτιοανατολικά τής χερσονήσου. Αλλά και πάλι, όπως και στην προηγούμενη χαναανική περίοδο της Ιβηρίας, οι αρχαιολόγοι δεν γνωρίζουν ακόμη αν τα πλοία που μετέφεραν τα προϊόντα ήταν καρχηδονιακά, ή αθηναϊκά.

Το αρχαίο θέατρο στο Ταυρομένιον (Taormina)

• ^(θ) Οι τρεις Σικελικοί πόλεμοι (Ελληνο-Καρχηδονιακοί) ήταν ουσιαστικά η θλιβερή συνέχεια της ανηλεούς “παράδοσης” του εμφύλιου σπαραγμού μεταξύ Ελλήνων, με την Καρχηδόνα μεταξύ των εμπλεκομένων, αλλάζοντας στρατόπεδα, κι εξασφαλίζοντας τη μερίδα τού λέοντος στο τέλος. Αυτοί οι πόλεμοι, οι πιο μακρόχρονοι της αρχαιότητας (600-265 ΠΚΧ), κορυφώθηκαν με τους (Ρωμαιο-)Καρχηδονιακούς πολέμους (264-146 ΠΚΧ), κι έληξαν με την ισοπέδωση της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους.

• ^(ι) Η “καθιερωμένη” μετάφραση της φράσης oligarchic Republic στα ελληνικά είναι ολιγαρχική Δημοκρατία – με αυτό το κεφαλαίο “Δ” να διευκρινίζει πως ο όρος αφορά όχι την ουσία, αλλά το σύστημα διακυβέρνησης (δηλαδή, το αντίθετο της μοναρχίας). Ωστόσο, η μεταφραστική ανεπάρκεια είναι προφανής, καθώς το αντίθετο της δημοκρατίας είναι, φυσικά, η ολιγαρχία, ή η αριστοκρατία. Σε ανάλογο παραλογισμό καταλήγει κανείς αν προσπαθήσει να μεταφράσει την φράση democratic Republic, ή αν σκεφτεί πως μια “Δημοκρατία” μπορεί κάλλιστα να είναι δικτατορία, ενώ μια μοναρχία “δημοκρατία”! Τα νέα ελληνικά στον τομέα αυτό υστερούν. Όμως, αντί να χρησιμοποιήσουμε τον ρωμαϊκό όρο (res publica: ρεπούμπλικα), ας μιμηθούμε ελληνομαθείς Ρωμαίους, όπως ο Κικέρων, που κάποιες φορές χρησιμοποιούσαν τον ελληνικό όρο πολιτεία – δηλαδή πόλη, αλλά και κράτος, και σύστημα διακυβέρνησης.

Ο Αλέξανδρος με τη λεοντοκεφαλή τού Ηρακλή,
πλάκα από χυτή πέτρα, 1ος-4ος αιώνας ΚΧ

Ενώ οι Καρχηδόνιοι ήταν απασχολημένοι σ’ έναν ακόμη Σικελικό πόλεμο, οι ανερχόμενοι Μακεδόνες, με τους Φίλιππο και Αλέξανδρο επικεφαλής, νίκησαν τις πόλεις-κράτη τής Ελλάδας, κι επέφεραν την πτώση τής αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών. Όλες οι φοινικικές πόλεις στην Χαναάν υποτάχθηκαν, εκτός από την Τύρο που πολιορκήθηκε και λεηλατήθηκε το 332 ΠΚΧ. Οι ακμάζοντες Έλληνες των ελληνιστικών χρόνων εκτόπισαν τα τελευταία απομεινάρια τής πάλαι ποτέ φοινικικής κυριαρχίας στους εμπορικούς δρόμους τής ανατολικής Μεσογείου. Έτσι γράφτηκε το τέλος τής ιστορίας τής Φοινίκης. Οι Καρχηδόνιοι ήταν οι τελευταίοι των Φοινίκων. Γλίτωσαν, μάλιστα, από μιαν ακόμη μεγάλη δοκιμασία, όταν έσβησε ο Αλέξανδρος το 323 ΠΚΧ, ενώ δημιουργούσε στόλο στην Κιλικία, για να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, και την Ιβηρία…

Οι Έλληνες εκτόπισαν τα τελευταία απομεινάρια φοινικικής εμπορικής κυριαρχίας στην ανατολική Μεσόγειο. Οι Καρχηδόνιοι γλίτωσαν από
μεγάλη δοκιμασία όταν έσβησε ο Αλέξανδρος, ενώ ετοιμαζόταν
να εισβάλει στην Καρχηδόνα, την Ιταλία, την Ιβηρία…

Οι μάχες των Διαδόχων και η τριμερής διένεξη ανάμεσα στη Μακεδονία των Αντιγονιδών, την Αίγυπτο των Πτολεμαίων και τη Συρία των Σελευκιδών ήταν επίσης καλές ειδήσεις για την Καρχηδόνα που απέφευγε περιττές συγκρούσεις. Οι εμπορικές σχέσεις αποκαταστάθηκαν με την Αίγυπτο, μαζί με την θαλάσσια πρόσβαση στις ανατολικές αγορές για πρώτη φορά από το 480. Φαινόταν σαν η Καρχηδόνα να είχε κληρονομήσει την καλοτυχία των Φοινίκων, αφού δύο υπερδυνάμεις, η περσική και η μακεδονική, δεν μπόρεσαν να υλοποιήσουν τα σχέδιά τους να εκστρατεύσουν εναντίον της. Αλλά η αναμέτρηση με την Ρώμη αποδείχθηκε αναπόφευκτη. Οι τρεις Καρχηδονιακοί πόλεμοι κράτησαν κάτι παραπάνω από έναν αιώνα (264–146 ΠΚΧ). Ο πρώτος αφορούσε τον έλεγχο της Σικελίας. Η Καρχηδόνα υποχρεώθηκε να την εκκενώσει και κατέβαλε μεγάλες πολεμικές αποζημιώσεις. Το τέλος τού πολέμου βρήκε την Ρώμη με μεγάλο ναυτικό, που ήταν σε θέση ν’ αποτρέπει τις θαλάσσιες εισβολές στην Ιταλία, να ελέγχει τους θαλάσσιους δρόμους και να εισβάλλει στις ακτές άλλων χωρών. Η Σαρδηνία και η Κορσική πέρασαν επίσης στην κυριαρχία της, ενώ η Καρχηδόνα βυθιζόταν σ’ έναν ακόμη πόλεμο με τους μισθοφόρους της. Τελικά το ισχυρότερο κράτος τής δυτικής Μεσογείου ήταν η Ρώμη.

Ο άθλος τού Αννίβα να διασχίσει τις Άλπεις με ελέφαντες έγινε θρύλος:
λεπτομέρεια νωπογραφίας τού Jacopo Ripanda, περί το 1510

Η Καρχηδόνα πέρασε τα μεταπολεμικά χρόνια βελτιώνοντας τα οικονομικά της, κι επεκτείνοντας την αυτοκρατορία της στην Ιβηρία, ενώ ετοιμαζόταν για τον επόμενο πόλεμο, που έμεινε στην ιστορία λόγω της διέλευσης των Άλπεων από τον Αννίβα με τους ελέφαντές του. Παρά το γεγονός ότι συνέτριψε τους Ρωμαίους επανειλημμένα, δεν κατάφερε να προκαλέσει ρήγμα στις σχέσεις τής Ρώμης με τους συμμάχους της. Το πιο σημαντικό ήταν ότι, παρά τις συνεχείς του εκκλήσεις, δεν εξασφάλισε ποτέ επαρκείς ενισχύσεις, καθώς η Καρχηδόνα επέλεξε να στείλει νέες δυνάμεις μόνο στην πηγή τού πλουτισμού της, την Ιβηρία. Έτσι, ο Αννίβας δεν μπόρεσε να πετύχει τον στόχο του να καταλάβει την Ρώμη, κι έτσι να κερδίσει τον πόλεμο. Αυτό έδωσε αυτοπεποίθηση στους Ρωμαίους, που μάχονταν ταυτόχρονα στην Ιταλία, στη Σικελία, στην Ιβηρία, καθώς και κατά της συμμάχου τής Καρχηδόνας, της Μακεδονίας. Ο πόλεμος στην τελική φάση μεταφέρθηκε στην Αφρική, όπου η Καρχηδόνα νικήθηκε και η επικράτειά της συρρικνώθηκε στα όρια της πόλης και μόνον.

“Ceterum censeo, Carthago delenda est”. (Κάτων ο Πρεσβύτερος)

Η αναζωπύρωση των εχθροπραξιών ύστερα από πενήντα χρόνια, ενώ η Καρχηδόνα είχε ανακτήσει πλούτο και δύναμη, συνδέθηκε με αναταραχές κατά της Ρώμης στην Ιβηρία και την Ελλάδα. Ο Κάτων ο Πρεσβύτερος έδινε το σύνθημα για την εξόντωση της Καρχηδόνας, τελειώνοντας όλες ανεξαιρέτως τις ομιλίες του, ασχέτως θέματος, με την φράση: “Carthago delenda est!” – “Η Καρχηδόνα πρέπει να καταστραφεί!” Η Ρώμη πρόβαλε μια σειρά από αξιώσεις απαράδεκτες, απαιτώντας στο τέλος την κατεδάφιση της Καρχηδόνας, ώστε να κτιστεί εκ νέου, μακριά από τα παράλια, σε μεγάλο βάθος στην ενδοχώρα τής Αφρικής. Τελικά, το 146 ΠΚΧ, μετά από τριετή πολιορκία, οι Ρωμαίοι τη λεηλάτησαν συστηματικά, την έκαψαν ολοσχερώς, σπέρνοντας τα χωράφια με αλάτι, για να γίνει η γη εντελώς άγονη, και άχρηστη για τις μελλοντικές γενιές. Αρχεία τής Καρχηδόνας δεν έχουν διασωθεί, δεδομένου ότι τα βιβλία τής βιβλιοθήκης της μοιράστηκαν στις αφρικανικές φυλές, και τα ιστορικά χρονικά χάθηκαν.

Τελικά, η Ελίσσα-Διδώ στερήθηκε την υστεροφημία της – από τον Αινεία…

Η Ελίσσα-Διδώ στερήθηκε την υστεροφημία της – από τον Αινεία…

Άρη Αλεξάνδρου, Ανάβασις

… μείνε κει και κοίτα ως το τέλος
κοίτα τους που άλλοι με κλειδιά κι άλλοι με χειροπέδες
θα γκρεμίζουν
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .συμμαχούντες
γεφύρια στέγες φιλιατρά
κοίτα τους
καθώς θα ισοπεδώνουν την πολιτεία που ’χτισες
και θα την σπέρνουν άλας.

• >> Χρονικό 19. ΜΙΑ “ΤΡΙΤΗ ΜΑΤΙΑ” ΣΤΗΝ ΙΒΗΡΙΑ
• << Χρονικό 17*. “We Don’t Need No Thought Control!”
• << Χρονικό 17. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

Χρονικό 17. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

Χρονικό 17. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ

/ENGLISH/ Chronicle 17. AN IBERIAN PERIPLUS REVIVAL

● Ταρτησσός ● Αποικίες
σε Προβηγκία, Ιβηρία, Μαυρουσία ● Δρόμοι Κασσιτέρου – Αργύρου
σε Γαλατία και Ιβηρία ● Δημόκριτος και Πλάτων
● Αφύπνιση Ελλήνων
από τον Λήθαργο των
“Σκοτεινών Χρόνων”

του Μιχάλη Λουκοβίκα

 
ΤΟ ΕΜΠΟΡΙΚΟ ΜΟΝΟΠΩΛΙΟ τους οι Φοίνικες άρχισαν να το οικοδομούν στον 11ο ΠΚΧ αιώνα, μετά από τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, απολαμβάνοντας πλήρη ελευθερία κινήσεων, δεδομένου πως οι ανταγωνιστές τους διέρχονταν περίοδο μεγάλης παρακμής. Φτάνοντας στην αντίπερα “όχθη” τής Μεσογείου, συνάντησαν τους “αργυρούς” Ταρτήσσιους κι έγιναν εμπορικοί τους “εταίροι”. Εκμεταλλευόμενοι τον πλούτο, αλλά και την φιλοξενία τους, αρκετοί Φοίνικες εγκαταστάθηκαν στις πόλεις τους. Αυτό συνάγεται από τα γραφόμενα του Στράβωνα, πως “οι Φοίνικες έμεναν στις καλύτερες πόλεις τής Ταρτησσού”.

Φοινικικό χρυσό δαχτυλίδι με δυο δελφίνια, ένα σύμβολο των Γαδείρων

Αργότερα απέκτησαν το δικό τους λιμάνι στην Ανδαλουσία. Ήταν το Gadir, η “περιτειχισμένη πόλη”, τα Γάδειρα των Ελλήνων, ο Gades των Ρωμαίων, το σημερινό Cádiz.^(α) Η ίδρυσή του χρονολογείται παραδοσιακά στο 1104, αν και δεν έχουν βρεθεί στρώματα αρχαιολογικά παλαιότερα του 9ου αιώνα ΠΚΧ. Υποθέτουμε, λοιπόν, πως αρχικά δεν ήταν παρά ένα μικρό εποχικό εμπορικό πόστο. Οι Έλληνες θεωρούσαν πως ήταν ο Ηρακλής αυτός που ίδρυσε την πόλη, στο νησάκι Ερύθεια του Γηρυόνη, όταν τον σκότωσε. Ένα από τα πασίγνωστα μνημεία της κατά την αρχαιότητα, ήταν ένας ναός αφιερωμένος στον θεό των Φοινίκων, Μελκάρτ, που οι Έλληνες συσχέτιζαν με τον Ηρακλή. Υπήρχε ακόμη κατά τον 1ο αιώνα, και κάποιοι ιστορικοί, βασιζόμενοι εν μέρει στην πληροφορία αυτή, αποφάνθηκαν πως ο μύθος περί Ηρακλείων στηλών μπορεί να συνδέεται με τους κίονες του ναού.

• ^(α) Gadir, σημαίνει τείχος, οχυρό, και αυτό με τη σειρά του πάει να πει πως τα τείχη ήταν το διακριτικό χαρακτηριστικό τής πόλης, σε μια περιοχή κι εποχή που οι πόλεις μάλλον δεν ήταν περιτειχισμένες. Σημαίνει, επιπλέον, πως οι Φοίνικες είχαν ανάγκη αυτά τα προστατευτικά τείχη. Συνεπώς, κάθε άλλο παρά αγαστές ήταν εξ αρχής οι σχέσεις τους με τους ντόπιους…
  ● Το νησάκι όπου χτίστηκε ο οικισμός, και τα δυο γειτονικά του, στον κόλπο των Γαδείρων, είχαν ονόματα ελληνικά (όχι φοινικικά): Ερύθεια, Κοτινούσα, Αντίπολις.

Σύντομα, όλες οι ακτές γύρω από την στρατηγικής σημασίας περιοχή των δυο θαλασσών και δυο ηπείρων, Μεσογείου και Ατλαντικού, Ευρώπης και Αφρικής, ήταν γεμάτες φοινικικούς οικισμούς. Βρίσκονταν, όμως, συγκεντρωμένοι εκεί κάτω κυρίως, στα νότια, παρά στα βορειότερα παράλια της Ιβηρίας. Ως εκ τούτου, όταν οι Έλληνες επανεμφανίστηκαν επί σκηνής, είχαν την άνεση να δημιουργήσουν τα δικά τους εμπόρια στις βορειοανατολικές ακτές, προτού ν’ αποπειραθούν με κάποιον τρόπο να εισέλθουν στην φοινικική ζώνη. Τελικά, με την παρότρυνση των Ταρτησσίων, που επιθυμούσαν διακαώς να θέσουν τέρμα στο φοινικικό οικονομικό μονοπώλιο, οι Έλληνες “πάτησαν πόδι” στην Ανδαλουσία, ιδρύοντας τη Μαινάκη, πολύ κοντά στην φοινικική Μάλακα, στα παράλια της σημερινής Μάλαγας. Η Μαινάκη, κατά τον Μασσαλιώτη Περίπλου (που περιγράφει ένα θαλάσσιο ταξίδι στον 6ο αιώνα ΠΚΧ, πέριξ τής Ιβηρίας, με βόρεια κατεύθυνση), βρισκόταν στην επικράτεια της Ταρτησσού και υπό την αιγίδα της: η Ιβηρία ήταν πάρα πολύ σημαντική για να την αγνοήσει κανείς…

Ντόπιοι, φοινικικοί κι ελληνικοί οικισμοί στην Ταρτησσό: το επίκεντρό της (σε πράσινο)
και η σφαίρα επιρροής της (με διακεκομμένη γραμμή) στη νότια Ιβηρία.

Ως προς την αβεβαιότητα για την ακριβή τοποθεσία τής Μαινάκης, ο Στράβων στα Γεωγραφικά του λέει πως στην εποχή του (64 ΠΚΧ–24 ΚΧ), τα ερείπιά της ήταν ακόμη ορατά κοντά στη Μάλακα. Αντιπαραβάλλει, επίσης, την κανονική ελληνική πολεοδομία της,^(β) με το ακανόνιστο σημιτικό σχέδιο της φοινικικής αποικίας, που η θέση της υποδηλώνει ένα πυκνοκατοικημένο και άτακτα δομημένο αστικό σύμπλεγμα. Έστω, όμως, και αν μας προβληματίζει ακόμα η ακριβής τοποθεσία και η διάρκεια ζωής τής Μαινάκης, το πιθανότερο είναι πως οι ελληνικές αποικίες στα μεσογειακά παράλια της Ιβηρίας, εμφανίστηκαν στον χάρτη μετά από την ίδρυση της Μασσαλίας, περί το 600 ΠΚΧ, από τους Φωκαείς τής μικρασιατικής Ιωνίας – κάτι που οι Καρχηδόνιοι επιχείρησαν, ανεπιτυχώς, ν’ αποτρέψουν, διαβλέποντας την οικονομική και στρατιωτική της σημασία. Όντως, η Μασσαλία αναδείχθηκε σε ακμάζον εμπορικό κέντρο και σοβαρός αντίπαλος της Καρχηδόνας, πρωτίστως εξαιτίας τού εμπορίου κασσίτερου, που μεταφερόταν διαμέσου της Γαλατίας-Γαλλίας.

• ^(β) “Πατέρας” τής πολεοδομίας υπήρξε ο Ἱππόδαμος ο Μιλήσιος (498-408 ΠΚΧ), που εκτός από πολεοδόμος, διετέλεσε αρχιτέκτονας, μαθηματικός, φυσικός, μετεωρολόγος, φιλόσοφος, και δημιουργός τού Ιπποδάμειου συστήματος. Το πιο εντυπωσιακό στο σχέδιό του είναι η μεγάλη ελεύθερη έκταση στο κέντρο τής πόλης, που συν τω χρόνω εξελίχθηκε στην αγορά, τον τόπο εμπορικών συναλλαγών, μα και συνεύρεσης των πολιτών, όπου συζητούσαν για τα κοινά.

Η ελληνική αποικία τής Μασσαλίας, του Pierre Puvis de Chavannes (1869)

Οι Φωκαείς ίδρυσαν, στη συνέχεια, την Αλαλία στην Κορσική περί το 566 ΠΚΧ, και κινήθηκαν προς την Ιβηρία. Σύμφωνα με ορισμένες λαϊκές παραδόσεις, τουλάχιστον ένας από τους οικισμούς τους, στο βορειοανατολικό άκρο τής Ιβηρίας, η Ρόδη, ή τα Ρόδα (νυν Roses), ανάγεται στον 8ο αιώνα ΠΚΧ, και οι άποικοι ήταν από το νησί τής Ρόδου. Πιθανότερο, όμως, φαίνεται να ιδρύθηκε στον 5ο αιώνα ΠΚΧ από τους Μασσαλιώτες, ίσως μ’ επιμειξία εποίκων από το γειτονικό Εμπόριον (νυν Empúries). Μπορεί, όπως και στην περίπτωση του φοινικικού οικισμού στα Γάδειρα, η Ρόδη να μην ήταν τίποτα περισσότερο από ένα μικρό εποχικό εμπορικό πόστο κατά τον 8ο αιώνα. Ή, ενδεχομένως, οι άποικοι που εγκαταστάθηκαν εκεί τρεις αιώνες αργότερα, να ήταν κυρίως Ρόδιοι, που υπηρετούσαν στον στρατό τής Μασσαλίας, μαζί με Κρήτες, σε μια ειδική μονάδα, επιφορτισμένη να παρακολουθεί άγρυπνα τις κινήσεις των Καρχηδονίων στη νότια Ιβηρία.

Οι λαϊκές παραδόσεις, αξίζει να σημειωθεί, δεν πρέπει να πετιούνται στον κάλαθο των αχρήστων χωρίς σοβαρή σκέψη κι έρευνα, μόνο και μόνο επειδή είναι “λαϊκές”. Αυτές που αφορούν την Ρόδη, σίγουρα δεν προέκυψαν άνευ λόγου. Πλέοντας προς την Προβηγκία, μαθαίνουμε πως Ρόδιοι έμποροι επισκέπτονταν τα παράλιά της στον 7ο ΠΚΧ αιώνα. Ροδίτικα αγγεία αυτού του αιώνα έχουν βρεθεί στην περιοχή τής Μασσαλίας, κοντά στο Istres και το Martigues, καθώς και στο Évenos, δίπλα στην Τουλόν. Ο Ροδανός (Rhône), ο μεγαλύτερος ποταμός τής Προβηγκίας, καθώς και η αρχαία πόλη Ροδανουσία, πήραν τ’ όνομά τους από την Ρόδο. Υπάρχει, φυσικά, πρόβλημα με το χάσμα ενός αιώνα σε σχέση με την υποτιθέμενη εγκατάσταση στην ιβηρική Ρόδη. Όμως, εν πάση περιπτώσει, τα ίχνη των Ροδίων στην Προβηγκία (και αλλού) είναι σαφώς προγενέστερα των Φωκαέων, των ιδρυτών τής Μασσαλίας.

Ελληνικός αποικισμός στην Προβηγκία και την Κορσική

Έλληνες και από άλλες πόλεις τής Ιωνίας εμπορεύονταν, επίσης, στη δυτική Μεσόγειο, φτάνοντας ως την Ιβηρία, όμως ελάχιστα έχουν διασωθεί από εκείνην την περίοδο. Ως προς τους Φωκαείς, είναι σαφές πως πήγαν εκεί όχι μόνο για να εμπορευτούν, αλλά και για να εγκατασταθούν. Ο μύθος για την ίδρυση της Μασσαλίας, που κατέγραψε ο Αριστοτέλης στον 4ο αιώνα ΠΚΧ, καθώς και Λατίνοι συγγραφείς αργότερα, συμβολίζει την επιμειξία μεταξύ Ελλήνων και ντόπιων, και αφηγείται πώς ένας άποικος, ονόματι Πρώτις (ή Εύξενος), παντρεύτηκε μια τοπική πριγκίπισσα, που λεγόταν Γύπτις (ή Πέττα), κι έτσι απέκτησε το δικαίωμα να διεκδικήσει ένα κομμάτι γης, όπου θα μπορούσε να ιδρύσει πόλη. Αναμφίβολα, οι επαφές ανάμεσα σε Λίγυες, Κέλτες, κι Έλληνες, αναπτύχθηκαν από το 600 ΠΚΧ και μετά, στη Μασσαλία, και άλλες αποικίες, όπως οι Agde (Αγαθή Τύχη), Νίκαια, Antibes (Αντίπολις), Μονακό (Μόνοικος), Εμπόριον και Ρόδη.

Ο ελληνικής κατασκευής μεταλλικός κρατήρας τού Vix, ο μεγαλύτερος που έχει βρεθεί (1,63 μ ύψος), στον τάφο τής “Κυρίας τού Vix”
(περί το 500 ΠΚΧ)

“Η Μασσαλία δεν ήταν κάποια απομονωμένη ελληνική πόλη, αλλά είχε δημιουργήσει τη δική της αυτοκρατορία, στα παράλια της νότιας Γαλατίας κατά τον 4ο αιώνα”, έγραψε ο Charles Ebel στη δεκαετία τού 1960. Ωστόσο, η ιδέα περί “Μασσαλιώτισσας αυτοκρατορίας” δεν είναι πλέον αποδεκτή από διάφορους σκεπτικιστές μελετητές, υπό το φως πρόσφατων αρχαιολογικών στοιχείων, που δείχνουν πως η “χώρα” τής Μασσαλίας (η αγροτική ενδοχώρα υπό τον άμεσο έλεγχό της) δεν ήταν ποτέ αρκετά μεγάλη. Οι ίδιοι σκεπτικιστές αμφισβητούν, επιπλέον, την ιδέα τού εξελληνισμού τής νότιας Γαλλίας λόγω Μασσαλίας. Και όμως, η επιρροή τής τελευταίας ήταν αισθητή, σε όλη την έκταση της Γαλατίας, ως την Βρετάνη, λόγω των εμπορικών σχέσεων των Μασσαλιωτών με τους Κέλτες, ιδίως για τη μεταφορά κασσίτερου από την Βρετάνη, ή ακόμη και από την Κορνουάλλη. Προφανώς, την εποχή εκείνη, είχε καθιερωθεί ένας “Δρόμος τού Κασσίτερου”, αναγκαίου για την παραγωγή μπρούντζου, με αφετηρία την Κορνουάλλη, και κατάληξη τη Μασσαλία, μέσω της Μάγχης, κατά μήκος τής κοιλάδας τού Σηκουάνα, της Βουργουνδίας και των κοιλάδων των Ροδανού και Σον. Κατά την κατάκτηση της Γαλατίας, ο Καίσαρ διεπίστωσε πως οι Ελβετοί είχαν στην κατοχή τους έγγραφα στα ελληνικά, και πως όλα τα γαλατικά νομίσματα χρησιμοποιούσαν την ελληνική γραφή μέχρι περίπου το 50 ΠΚΧ. Όσο για τα νομίσματα των Μασσαλιωτών, κυκλοφορούσαν ελεύθερα στη Γαλατία, επηρεάζοντας έτσι τη νομισματοκοπία ακόμη και πέραν της Μάγχης, στην Βρετανία. Η ελληνική Μασσαλία, τέλος, αναδείχθηκε σε κέντρο πολιτισμού, με αποτέλεσμα πολλοί Ρωμαίοι γονείς να στέλνουν εκεί τα παιδιά τους για να μορφωθούν.

“Δρόμος τού Κασσίτερου”: με αφετηρία την Κορνουάλλη και κατάληξη
τη Μασσαλία, μέσω Μάγχης, Σηκουάνα, Βουργουνδίας, Ροδανού, Σον.

ΑΝΑΒΙΩΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΜΑΣΣΑΛΙΩΤΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ, αποπλέουμε, όντως, από τη Μασσαλία και, αφήνοντας πίσω μας Εμπόριον και Ρόδη, ρίχνουμε άγκυρα μεταξύ Βαρκινώνος και Καλλιπόλεως. Η Βαρκινών, δηλαδή η Βαρκελώνη, εικάζεται πως ιδρύθηκε είτε από τον Ηρακλή, στα μέσα τού 12ου αιώνα, ή από τον Αμίλκα Βάρκα, πατέρα τού Αννίβα, στο δεύτερο μισό τού 3ου αιώνα ΠΚΧ, όταν εγκαταστάθηκαν στην περιοχή και οι Λαιαιτανοί, που προσδιορίζονται ως Θρακοΐβηρες. Ορισμένοι ταυτίζουν την Βαρκινώνα με την Καλλίπολι, την μικρή ελληνική αποικία, που περιγράφει ο Αβιηνός στο έργο του, Ora maritima, χτισμένη στις όχθες τού ποταμού Λιοβρεγάτ, κατά τον 6ο αιώνα ΠΚΧ. Όμως, η Καλλίπολις βρισκόταν μάλλον νοτιότερα, ανάμεσα στο Τάρρακο (Ταρραγόνα) και το ελληνικό λιμάνι Σάλαυρις (Salou), στην Χρυσή Ακτή (Costa Daurada) τής Καταλονίας.

Η κατά Απολλώνιον πορεία των Αργοναυτών: δεν πλησιάζουν καν στην Ιβηρία…

● Ο θρύλος για την ίδρυση της Βαρκελώνης από τον Ηρακλή είναι άσχετος με τον εποικισμό τής Ανδαλουσίας, που έγινε μετά από τον 10ο και 11ο άθλο (Γηρυόνης κι Εσπερίδες). Το πέρασμά του από την Καταλονία συνδέεται με μια διαφορετική εκδοχή τού μύθου των Αργοναυτών, κατά την οποία η εκστρατεία τού Ιάσονα δεν έγινε μόνο με την Αργώ, αλλά με εννέα πλοία συνολικά. Ένα από αυτά χάθηκε στη διάρκεια θύελλας, στ’ ανοιχτά τής Καταλονίας, και ο Ηρακλής το βρήκε τελικά να έχει συντριβεί στην ακτή, δίπλα σ’ έναν λοφίσκο, αλλά με το πλήρωμα σώο. Οι εν λόγω Αργοναύτες γοητεύτηκαν τόσο από την τοποθεσία εκείνη, ώστε ίδρυσαν την πόλη Barca Nona (“Ένατο Πλοίο”). Πέρα από την επισήμανση ότι τ’ όνομα της πόλης μοιάζει μ’ εκείνο της Βαρκελώνης μόνο στα λατινικά, να υπενθυμίσω πως ο Ηρακλής εγκατέλειψε τους Αργοναύτες (ή… τον εγκατέλειψαν εκείνοι), καθώς αναζητούσε τον σύντροφό του, Ύλα, στην αρχή ακόμη της εκστρατείας, όταν η Αργώ βρισκόταν στην Προποντίδα. Άλλοι, πάλι, λένε πως ο Ηρακλής έφτασε ως την Κολχίδα με τους Αργοναύτες, και τότε απέκτησε την ζώνη τής βασίλισσας των Αμαζόνων, Ἱππολύτης, ενώ σκότωσε και τις Στυμφαλίδες όρνιθες (πρόκειται αντίστοιχα για τον 9ο και 6ο από τους άθλους του, που δεν έχουν χρονολογική συνάφεια). Αλλά και πάλι, δεν ήταν δυνατό να ιδρύσει τη Βαρκελώνη, αφού δεν βρισκόταν μεταξύ των Αργοναυτών κατά την φυγή τους από την Κολχίδα και την περιπλάνησή τους στη Μεσόγειο. Ξέρουμε, όμως, πώς διέφυγαν οι Αργοναύτες;

Το μυστικό τής ορφικής ωδής δεν ήταν η ένταση: μια μόνο φωνή απέναντι σε τόσες πολλές σειρήνες
δεν θα μπορούσε να επικρατήσει. Το μυστικό ήταν η ποιότητά της: ένα είδος μουσικής πρωτάκουστο,
που έπνιξε τις φωνές τους κι έπειτα και τις ίδιες…

● Έχουν υπάρξει πάρα πολλές παραλλαγές τής εκστρατείας των Αργοναυτών – σχετικά με τη διαδρομή, ή και τη σύνθεσή τους. Ομοφωνία υπάρχει ως προς την ρότα που ακολούθησαν για να φτάσουν στην Κολχίδα. Αλλά για τον δρόμο τής επιστροφής, οι διαφορές είναι τεράστιες. Ο Πίνδαρος (6ος–5ος αιώνας ΠΚΧ) υποστήριξε στον 4ο Πυθιόνικο πως ο Ιάσων κινήθηκε προς ανατολάς (όχι προς δυσμάς). Οι ποταμοί Φᾶσις και Κῦρος (Rioni και Kura) τον έβγαλαν στην Κασπία κι έπειτα, βάσει των γεωγραφικών γνώσεων της εποχής, στον ποταμό Ωκεανό που περιβάλλει τη γη. Στη συνέχεια, στράφηκε στα νότια και δυτικά, φτάνοντας στην Ερυθρά Θάλασσα, κι έτσι επέστρεψε στη Μεσόγειο. Ο Ηρόδωρος ο Ηρακλειώτης (μεταξύ 6ου και 4ου αιώνα ΠΚΧ) υιοθέτησε μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση, πως οι Αργοναύτες χρησιμοποίησαν την ίδια ρότα για την επιστροφή τους. Ο ιστορικός Τίμαιος, από το Ταυρομένιο (σύγχρονη Ταορμίνα τής Σικελίας, 4ος–3ος αιώνας ΠΚΧ), ίσως εμπνεόμενος από τον σπουδαίο άθλο τού συγχρόνου του, Πυθέα τού Μασσαλιώτη (βλέπε Χρονικό 1. Μεσογείου παράπλους-περίπλους), να επιτελέσει έναν περίπλου τής Ευρώπης, έδωσε ευρύτερη, “ευρωπαϊκή” εμβέλεια στον νόστο των Αργοναυτών: ο Ιάσονας, είπε, από τη Μαιώτιδα λίμνη και τον ποταμό Τάναϊ (Αζοφική και Ντον), κατάφερε να βρει τον δρόμο του προς τη Βαλτική, κι έπειτα, παραπλέοντας την Ευρώπη, επέστρεψε στην Ιωλκό. Πολύ πιο λεπτομερή και περιπετειώδη είναι τα Αργοναυτικά τού Απολλώνιου Ρόδιου (3ος αιώνας ΠΚΧ, το μοναδικό ελληνιστικό έπος που διασώζεται), αλλά ποτέ δεν πηγαίνουν πέρα από την Ιταλία. Τέλος, τα Ορφέως Αργοναυτικά, που γράφτηκαν αρκετούς αιώνες αργότερα (5ος–6ος αι. ΚΧ), αλλά στ’ όνομα του Ορφέα, ο οποίος ήταν ένας από τους Αργοναύτες (γύρω στο 1300 ΠΚΧ), δανείζονται από διάφορες εκδοχές, για να τονίσουν τον ρόλο τού Θράκα μουσικού, ποιητή, και προφήτη. Η αφήγηση είναι πιο μυθολογική, ίσως λόγω της καθημερινής ζωής τού άγνωστου συγγραφέα στο εχθρικό χριστιανικό περιβάλλον, αφού οι παλιοί θεοί είχαν εκδιωχθεί διά της βίας (βλέπε το επόμενο εμβόλιμο Χρονικό). Αν και στην αρχή υιοθετεί την εκδοχή τού Πίνδαρου, μόλις βρεθεί στα νερά τής Κασπίας, επιλέγει τη διέξοδο του Τίμαιου, και στρέφεται προς βορρά, όχι προς νότο: ο ποταμός δεν είναι πλέον ο Ντον, αλλά ο ακόμη μεγαλύτερος Βόλγας. Οι Αργοναύτες βγαίνουν και πάλι στη Βαλτική, την Κρόνια θάλασσα, κι έτσι έχουμε έναν επιπλέον περίπλου τής Ευρώπης.

Στην μνήμη των πολιτών τής Ζακάνθας που αποφάσισαν να πεθάνουν
παρά να πέσουν σε χέρια Καρχηδονίων το 219 π.Χ., του Agustín Querol

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟΝ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ. Συνεχίζοντας την πλοήγησή μας, και κρατώντας σταθερή τη νοτιοδυτική μας πορεία, φτάνουμε στην Ζάκανθα, ή Ζάκυνθο, ή Άρση, που ίδρυσαν οι Ζακυνθινοί στον 7ο αιώνα ΠΚΧ. Αλώθηκε και καταστράφηκε από τον Αννίβα το 219 ΠΚΧ, κατά τον 2ο Καρχηδονιακό πόλεμο, μετά από οκτάμηνη ηρωική αντίσταση των κατοίκων, που την περιέγραψε ο Λίβιος. Ανοικοδομήθηκε από τους Ρωμαίους, που την απέδωσαν ως Saguntum, εξ ου και το σημερινό της όνομα Sagunto.

Μετά από τη Βαλεντία (Βαλένσια), η πορεία αλλάζει σε νοτιοανατολική, λόγω μιας χερσονήσου που σχηματίζει ο ορεινός όγκος Montgó. Περιπλέοντάς την, καταπλέουμε στο πρώτο λιμάνι που σημειώνεται στον χάρτη τής Ταρτησσού, το Ημεροσκοπείον, τη σύγχρονη Dénia, στο Alicante τής Βαλένσιας. Τ’ όνομά του, Ημερήσια σκοπιά, αποκαλύπτει την αρχική χρήση τού ανυψωμένου ακρωτηρίου. Κατά τον Στράβωνα, η πόλη, όπως και το ακρωτήρι, ονομαζόταν Αρτεμίσιο, λόγω ενός ναού τής Αρτέμιδος που υπήρχε εκεί. Το Ημεροσκοπείον ήταν μια ακόμη αποικία των Μασσαλιωτών, με δυο μικρούς οικισμούς στην περιοχή, που τα ονόματά τους δεν έχουν διασωθεί. Οι Ρωμαίοι ονόμασαν την πόλη Dianium (εξ ου και το σημερινό της όνομα), από την Diana, το λατινικό αντίστοιχο της Αρτέμιδος. Εκτός από την στρατηγική της θέση, η πόλη ήταν σημαντική και για τα ορυχεία σιδήρου που υπήρχαν εκεί. Πιο κάτω βρισκόταν η Άκρα Λευκή, ιδρυμένη επίσης από τους Μασσαλιώτες, περί το 325 ΠΚΧ, σ’ ένα Λευκό Ακρωτήρι, ή Ακρόπολη Λευκή, όπως υποδηλώνει τ’ όνομά της. Η αποικία πέρασε στον έλεγχο των Καρχηδονίων, που την χρησιμοποίησαν ως στρατιωτική κι εμπορική βάση. Το καρχηδονιακό της όνομα είναι άγνωστο. Οι Ρωμαίοι την αποκαλούσαν Castrum Album, σε αντιστοιχία με το ελληνικό της τοπωνύμιο, ή και Lucentum (Φωτεινή πόλη, Λευκιανή). Η αρχαία Λευκή Άκρα, κατά τη σύμφωνη γνώμη των περισσοτέρων αρχαιολόγων, δεν είναι άλλη από τη σύγχρονη πόλη τού Αλικάντε.

Η Κυρία τής Ελίκης

Κοντά στην Άκρα Λευκή βρισκόταν η Ἑλίκη, το σημερινό Elche. Ιδρύθηκε γύρω στο 600 ΠΚΧ από Αχαιούς, που της έδωσαν τ’ όνομα της γενέτειράς τους.^(γ) Ο μοιραίος άνθρωπος κι εδώ ήταν ο Αννίβας. Οι Ρωμαίοι την ξανάκτισαν με την ονομασία Ilici. Υπήρχε κι ένας μικρός παράκτιος περιτειχισμένος οικισμός, ο Portus Ilicitanus (Ἰλικιτάνος Λιμήν, Λιμάνι τής Ελίκης), που τον αναφέρει ο Κλαύδιος Πτολεμαίος στην Γεωγραφικὴ Ὑφήγησί του: είναι η σημερινή Santa Pola, που χτίστηκε με κανονική πολεοδομία, κατά τα ελληνικά πρότυπα, στον 4ο αιώνα ΠΚΧ, δίπλα στον ποταμό Vinalopó, και λειτούργησε ως εμπόριον, προσανατολισμένο κυρίως στις ελληνοϊβηρικές ανταλλαγές. Η ζωή του, όμως, ήταν σύντομη (περίπου 80 χρόνια), γεγονός που δεν συνάδει με τις υποθέσεις πως ίσως εκεί να βρισκόταν η μασσαλιώτισσα αποικία, Αλωναί, ή Αλονίς. Έτσι, παρά την μνεία τού Πτολεμαίου, που επιτείνει τη σύγχυση, οι αρχαιολόγοι έστρεψαν την προσοχή τους στη γειτονική Vila Joiosa, ως πιθανή τοποθεσία τής εν λόγω αποικίας. Τα ολοένα και περισσότερα αρχαιολογικά στοιχεία που βγαίνουν στο φως στη Santa Pola, μαρτυρούν την εκεί ελληνική παρουσία. Αν συνυπολογίσουμε την ελληνοϊβηρική γραφή, που ήταν σε χρήση στο Alicante και τη Murcia, παίρνουμε μια ιδέα για τις επαφές Ελλήνων και Ιβήρων στην περιοχή. Το σπουδαιότερο εύρημα είναι η περίφημη Κυρία τής Ελίκης, η Dama de Elche (Dama d’Elx, στα βαλενσιανά), μια πέτρινη προτομή γυναίκας, που θεωρείται έξοχο δείγμα ιβηρικής γλυπτικής τού 4ου αιώνα ΠΚΧ, μ’ ελληνικές επιρροές. Διατείνονται κάποιοι (Εγκυκλοπαίδεια της θρησκείας), πως η Κυρία συνδέεται “άμεσα” με την Καρχηδόνια θεά Τανίτ. Αν ναι, ελλείψει φοινικικών προτύπων γλυπτικής, το ελληνικό υπόδειγμα δεν είχε αντίπαλο…

Μπρούντζινο νόμισμα: ο πολιούχος Ποσειδώνας
και τ’ όνομα της πόλης “ΕΛΙΚ(η)”, με μια τρίαινα
και δελφίνια στην άλλη πλευρά.

• ^(γ) Η Ἑλίκη ήταν αρχαία πόλη τής Αχαΐας, που εξαφανίστηκε μια νύχτα τού χειμώνα τού 373 ΠΚΧ. Θεωρούνταν θρυλική, σαν την Ταρτησσό, ως το 2001, που ξαναβρέθηκε στο δέλτα τής Ελίκης. Η καταστροφή της αποδίδεται σε σεισμό συνοδεία τσουνάμι, με αποτέλεσμα η γη να υποχωρήσει και να καλυφθεί από θάλασσα. Βυθίστηκε “αύτανδρη”, όπως λέμε για ναυάγια πλοίων, αφού δεν σώθηκε κανείς και δεν βρέθηκε ούτε ίχνος των κατοίκων, αν και επί τόπου κατέφθασε μια δύναμη έρευνας και διάσωσης 2000 ανδρών. Το μόνο που απέμεινε ήταν οι κορυφές ορισμένων οικοδομημάτων, που προεξείχαν από την επιφάνεια της θάλασσας. Περί το 174 ΚΧ, ο Παυσανίας έγραψε πως τα τείχη τής αρχαίας πόλης φαίνονταν ακόμη κάτω από το νερό. Άλλοι έλεγαν πως Ρωμαίοι “τουρίστες” έκαναν συχνά βαρκάδα πάνω από την πόλη για να θαυμάσουν τ’ αγάλματά της. Συν τω χρόνω, η λάσπη σκέπασε τα πάντα και το μέρος βυθίστηκε στη λήθη. Σύγχρονοι μελετητές θεωρούν πως η καταβύθιση της Ελίκης συνδέεται πιθανόν με την αφήγηση του Πλάτωνα περί Ατλαντίδας.

Μαστία > Qart Hadasht > Νέα Καρχηδών > Καρθαγένη

Οι εμπορικές επαφές τής ΝΑ Ιβηρίας με την Ταρτησσό, την Ελλάδα, τη Μεγάλη Ελλάδα, και την Φοινίκη, αλλά και οι αφομοιωμένες επιρροές, οδήγησαν στην εμφάνιση της ιβηρικής κουλτούρας των Contestani (Κοντηστανών), όπως λένε ο Πλίνιος και ο Στράβων. Η Καρθαγένη, που παλιά λεγόταν Μαστία, ή Μασσία, είναι σε αυτήν την περιοχή. Οι Μαστιανοί, ή Μασσιανοί, ήταν φυλή ιβηρική, σύμμαχος της συνομοσπονδίας τής Ταρτησσού. Η πρώτη περιγραφή τής πόλης, με τα υψηλά τείχη, υπάρχει στον Μασσαλιώτη περίπλου, και μετά στον Αβιηνό (Ora maritima). Άλλη αναφορά βρίσκουμε σε συνθήκη τής Ρώμης και της Καρχηδόνας το 348 ΠΚΧ, με τη Μαστία να προσδιορίζεται ως το σύνορο ανάμεσά τους στην Ιβηρία. Ο ορυκτός, αλιευτικός, και αγροτικός της πλούτος, αλλά και το λιμάνι της, από τα καλύτερα της δυτικής Μεσογείου, οδήγησαν τους Καρχηδόνιους στην απόφαση να την επανιδρύσουν το 228 ΠΚΧ, ως Qart Hadasht (“Νέα Πόλη”), τιμώντας την με τ’ όνομα της ίδιας τής Καρχηδόνας. Οι Ρωμαίοι την είπαν Carthago Nova (“Νέα Καρχηδόνα”), για να την ξεχωρίζουν από τη μητρόπολη. Η σπουδαιότητα που οι Καρχηδόνιοι έδωσαν στη “Νέα Πόλη” τους, ώστε ν’ αποτελέσει την ιβηρική τους πρωτεύουσα, αλλά και το εφαλτήριο-ορμητήριό τους για την κατάκτηση της χερσονήσου, δείχνει πως τα Γάδειρα δεν μπορούσαν να εξυπηρετήσουν αυτόν τον σκοπό, εκτός των άλλων, λόγω των ανταγωνιστικών τους σχέσεων με την φοινικική γαδιτανική αριστοκρατία, οι οποίες εν καιρώ, ακόμη και πριν από τους Καρχηδονιακούς πολέμους, θα κλιμακώνονταν σε ανοιχτές εχθροπραξίες.

Σέραπις ή Ασκληπιός, ελληνιστικό άγαλμα που βρέθηκε σε ναό τού Εμπορίου

Εισερχόμενοι στην καρχηδονιακή σφαίρα επιρροής, κατανοούμε τον τρόπο με τον οποίο δημιουργήθηκε το φοινικικό αποικιακό δίκτυο: μέσω της διείσδυσης σε ήδη υφιστάμενους οικισμούς, που σύντομα περνούσαν υπό τον πλήρη τους έλεγχο – χωρίς ν’ αποκλείεται και η χρήση βίας, σε περίπτωση που οι ντόπιοι πρόβαλαν αντίσταση. Και όμως, οι Έλληνες – τουλάχιστον οι Ίωνες, σαν τους Φωκαείς και Μασσαλιώτες, και σε αντίθεση με την τακτική των Δωριέων – αντιμετώπιζαν το ζήτημα εντελώς διαφορετικά. Αναφερόμενος στην ίδρυση του Εμπορίου, ο Στράβων έγραψε:

Έλληνες και ντόπιοι “ενώθηκαν συν τω χρόνω σ’ ενιαίο κράτος, αποτελούμενο από βαρβαρικούς κι ελληνικούς θεσμούς.” (Στράβων)

“Οι Εμπορίτες κατοικούσαν παλαιότερα σ’ ένα νησάκι στ’ ανοικτά των ακτών, που πλέον ονομάζεται Παλαιά πόλις, ενώ τώρα ζουν στην ηπειρωτική χώρα. Το Εμπόριον είναι μια πόλη διπλή (δίπολις), χωρισμένη με τείχος, γιατί παλαιότερα είχε, ως γείτονες, κάποιους Ινδικήτες… Ενώθηκαν γαρ συν τω χρόνω σ’ ενιαίο κράτος, αποτελούμενο από βαρβαρικούς κι ελληνικούς θεσμούς, όπως συνέβη και σε πολλές άλλες πόλεις.”

Υπήρχαν λοιπόν τρεις φάσεις αποικισμού: α) χωριστός οικισμός, β) ειρηνική συνύπαρξη, με τη δημιουργία πνεύματος αμοιβαίας εμπιστοσύνης, μέσω της συνεργασίας, και γ) κοινοπολιτεία.

Οι γείτονες των Contestani προς τα νοτιοδυτικά ήταν οι Bastetani, ή Bastuli (Βαστητανοί, ή Βαστούλοι). Οι πόλεις Baria, Άβδηρα, Sexi, Μάλακα, Carteia, και Bailo, αναφέρονται, ως επί το πλείστον, ως φοινικικές αποικίες. Η Baria, το νυν ψαροχώρι Villaricos, λέγεται πως είχε χρηματοδοτήσει τις εκστρατείες τού Αννίβα από τα τοπικά ορυχεία αργύρου. Ακολουθούν τα Άβδηρα, και το Ex, ή Sexi, σημερινό Almuñécar, οι κάτοικοι του οποίου μερικές φορές αποκαλούνται ακόμη sexitanos. Ο φοινικικός οικισμός “ξεφύτρωσε” εκεί γύρω στο 800 ΠΚΧ. Όσο για τα Άβδηρα (νυν Adra), διέθεταν καλό λιμάνι, που οι Καρχηδόνιοι το χρησιμοποίησαν ως εμπόριον. Κάποιοι ελάχιστοι αναφέρουν πως ήταν πρώην ελληνική αποικία.

Ο Διομήδης κατασπαράζεται από τ’ άλογά του,
του Gustave Moreau

● Δεν είναι η πρώτη φορά που μέρη, τα οποία συνδέονταν, υποτίθεται, με τους Φοίνικες, ή τους Καρχηδόνιους, είναι γνωστά μ’ ελληνικά τοπωνύμια. Το βλέπουμε αυτό και στην περίπτωση των Αβδήρων, είτε της Ανδαλουσίας, ή και της Θράκης. Κατά τον μύθο, και οι δυο πόλεις ιδρύθηκαν από τον Ηρακλή, στην μνήμη τού συντρόφου του, Άβδηρου, που κατασπάραξαν είτε τ’ άλογα του Διομήδη κατά τον 8ο ηράκλειο άθλο, ή τα βόδια τού Γηρυόνη κατά τον 10ο. Ιστορικά, τα Ἄβδηρα, μια πόλη-κράτος στις ακτές τής Θράκης, 17 χιλιόμετρα βορειοανατολικά των εκβολών τού ποταμού Νέστου, και σχεδόν απέναντι από την Θάσο, στον νομό Ξάνθης, ιδρύθηκαν το 654 ΠΚΧ, ως αποικία των Κλαζομενών. Η ευημερία τους, πάντως, χρονολογείται από το 544 ΠΚΧ, όταν οι περισσότεροι κάτοικοι της Τέως, ανάμεσά τους και ο ποιητής Ανακρέων, μετανάστευσαν στα Άβδηρα, για να γλιτώσουν από τον περσικό ζυγό. Οι Κλαζομένιοι και οι Τήιοι ήταν Ίωνες της Μικράς Ασίας, από την περιοχή τής Σμύρνης. Τα Άβδηρα απέκτησαν πλούτο κι έγιναν η δεύτερη πιο εύπορη πόλη μεταξύ των συμμάχων τής Αθήνας, αφού ήταν το κύριο λιμάνι εμπορικών συναλλαγών με την ενδοχώρα τής Θράκης. Ως πολύτιμο τρόπαιο, η πόλη λεηλατήθηκε επανειλημμένα από Θράκες, Μακεδόνες (διαφόρων προελεύσεων: Μακεδονίας, Θράκης, Συρίας, Αιγύπτου, Μικρασίας), και Ρωμαίους. Έτσι ήρθε η παρακμή στο δεύτερο μισό τού 4ου ΠΚΧ αιώνα. Ίσως όμως έφταιγαν και οι Αβδηρίτες: αθηναϊκή παροιμία, που αναμάσησε ο Κικέρων, έλεγε πως ο αβδηριτικός αέρας ευθύνεται για την ανοησία τους! Κι ας συγκαταλέγονταν ανάμεσά τους φιλόσοφοι, όπως λ.χ. οι Δημόκριτος, Πρωταγόρας, Ανάξαρχος, και Εκαταίος ο Αβδηρίτης, που ήταν και ιστορικός. Παρομοίως, ο Ανακρέων έμεινε εκεί για κάποιο χρονικό διάστημα, χωρίς να παρουσιάσει ενδείξεις ιδιωτείας…

Ο Δημόκριτος, ο “πατέρας τής σύγχρονης επιστήμης”, στην Αθήνα πέρασε απαρατήρητος. Ο Πλάτων, παρόλο που δεν τον μνημόνευσε ποτέ, λέγεται πως τον αντιπαθούσε τόσο, ώστε είχε ζητήσει από τους μαθητές του
να καίνε όλα τα βιβλία του που έπεφταν στα χέρια τους!

Ο Δημόκριτος σε παλιό χαρτονόμισμα των 100 δραχμών

● Ο Δημόκριτος (περί το 460–370 ΠΚΧ), ο “πατέρας τής σύγχρονης επιστήμης”, πέρασε απαρατήρητος στην Αθήνα. Ο Πλάτων, παρόλο που δεν τον μνημόνευσε ποτέ (αντίθετα, αφιέρωσε έναν διάλογό του στον Πρωταγόρα), λέγεται πως αντιπαθούσε τόσο πολύ τον Δημόκριτο, ώστε είχε ζητήσει από τους μαθητές του να καίνε όλα τα βιβλία του που έπεφταν στα χέρια τους!^(δ) Αποδείχθηκαν άκρως αποτελεσματικοί: οι παραπομπές άλλων συγγραφέων είναι ό,τι γνωρίζουμε από τα έργα του, αφού δεν κατάφεραν να “βγάλουν” τον σκοταδιστικό Μεσαίωνα. Ο Δημόκριτος, και ο δάσκαλός του Λεύκιππος, από τη Μίλητο, ή από τα Άβδηρα, διατύπωσαν την ατομική θεωρία τού σύμπαντος – την ιδέα δηλαδή ότι τα πάντα αποτελούνται από ποικίλα άφθαρτα, αδιαίρετα στοιχεία, τα άτομα. Ο Δημόκριτος ταξίδεψε πολύ, ξοδεύοντας τα χρήματα που του άφησε ο πλούσιος πατέρας του. Εγκωμίασε τους Αιγύπτιους μαθηματικούς και γνωρίστηκε με τους Χαλδαίους μάγους. Ήταν χαρούμενος, και πάντα έτοιμος να δει την κωμική πλευρά τής ζωής, κάτι που παρεξήγησαν μεταγενέστεροι συγγραφείς, θεωρώντας ότι περιγελούσε τους ανθρώπους για την ανοησία τους. Οι χαρακτηρισμοί ο γελαστός φιλόσοφος, αβδηριτικό (ακατάπαυστο) γέλιο, και Αβδηρίτης, με την έννοια του χλευαστή, ή είρωνα, παραπέμπουν σίγουρα σε αυτόν. Ακόμη και η αθηναϊκή ανοησία για τον αβδηριτικό αέρα, θα πρέπει να μεταπήδησε από το στόμα τού Πλάτωνα στα γραπτά τού Κικέρωνα εξαιτίας τού Δημόκριτου.

Το αγαπημένο “σπορ” τής χριστιανικής Εκκλησίας: να καίει βιβλία…

• ^(δ) Διόλου παράξενο που ο Πλάτων, απορρίπτοντας την Αθηναϊκή δημοκρατία ως ρέπουσα εις αναρχίαν, φιγουράρει μεταξύ των κορυφαίων απολογητών τής αντιδημοκρατικής σκέψης. Στον σχετικό κατάλογο υπάρχουν και οι: Friedrich Nietzsche (Γερμανός φιλόσοφος, που απέρριπτε τη δημοκρατία τής εποχής του ως κληρονομιά τού χριστιανισμού), Charles Maurras (Γάλλος συγγραφέας, μοναρχικός και φασίστας, που έφτασε στο σημείο να ζητά τη δολοφονία αντιπάλων του!), Hubert Lagardelle (Γάλλος συνδικαλιστής, που από τον Proudhon, κατέληξε να γίνει φασίστας!), Robert Michels (Γερμανοϊταλός κοινωνιολόγος, που μεταλλάχθηκε επίσης σε φασίστα, εκκινώντας από τον σοσιαλισμό κι επαναστατικό συνδικαλισμό), Oswald Spengler (Γερμανός ιστορικός, “κριτικός” υποστηρικτής τού Hitler, παρ’ όλο που τον θεωρούσε χυδαίο), Carl Schmitt και Martin Heidegger (Γερμανοί ναζιστές φιλόσοφοι), Elazar Shach (Ισραηλινός φονταμενταλιστής ραβίνος, υπέρμαχος του εβραϊκού νόμου, κι εχθρός τής δημοκρατίας)… Μέσα σε αυτό το κάδρο, και με αυτήν την “παρέα”, ποιο είναι, άραγε, το νόημα, ποια η αξία, της πλατωνικής Πολιτείας; (Περί αυτής, βλέπε Περιήγηση 2*. Περί δημοκρατίας).
  ● Βλέπε επίσης το επόμενο εμβόλιμο Χρονικό We Don’t Need No Thought Control! (Λέμε όχι στον έλεγχο της σκέψης!), για την ακατάπαυστη πάλη ανάμεσα στους υπερασπιστές και τους καταπατητές τής Ελευθερίας τής Σκέψης και του Λόγου.

Ο Δημόκριτος σε γραμματόσημο

Ο επιστήμονας φιλόσοφος ήταν ντετερμινιστής και υλιστής, πιστεύοντας ότι τα πάντα είναι αποτέλεσμα φυσικών νόμων. Σε αντίθεση με τον Αριστοτέλη, ή τον Πλάτωνα, προσπάθησε να εξηγήσει τον κόσμο χωρίς να τον συνδέει με κάποιον απώτερο σκοπό, ή έσχατη αιτία. Οι ιδεαλιστές ασχολήθηκαν υπέρ το δέον, και για αιώνες, με το τελεολογικό ζήτημα, παρεμποδίζοντας την πρόοδο. Ο Δημόκριτος, ο Λεύκιππος, και ο Επίκουρος, διετύπωσαν τις πρώτες απόψεις περί των σχημάτων και της συνδεσιμότητας των ατόμων. Έτσι, οι θεωρίες τους δείχνουν περισσότερο ευθυγραμμισμένες μ’ εκείνες της σύγχρονης επιστήμης, από οποιεσδήποτε άλλες θεωρίες τής αρχαιότητας. Όμως, η λεγόμενη “εξορία τής ατομικής θεωρίας”, λόγω της απόρριψής της από πρόσωπα κύρους, σαν τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα, έμοιαζε χωρίς τέλος, ως τον 17ο αιώνα, που την “ανέστησαν” ο Gassendi και ο Descartes. Στο μεταξύ, όλα τα γραπτά των Λεύκιππου και Δημόκριτου, αλλά και τα περισσότερα του Επίκουρου, “απωλέσθησαν”. Η απώλεια είναι δυσαναπλήρωτη, αν πάρουμε υπόψη το τεράστιο εύρος τού δημοκρίτειου έργου, πάνω σε ζητήματα ηθικής, φύσης, φυσικής επιστήμης, μαθηματικών, λογοτεχνίας, τεχνικών έργων και σχολίων. Αρκεί να πούμε πως ανάμεσα στα έργα αυτού του ταξιδιώτη επιστήμονα φιλοσόφου υπήρχε κι ένα με τίτλο Ωκεανού περίπλους… Άλλοι τίτλοι που δεν θα διαβάσουμε ποτέ: Πυθαγόρας, Το κέρας τής Αμάλθειας, Επιπεδόσφαιρες, Περί πλανητών, Περί φύσεως, Περί νου, Περί ρυθμών και αρμονίας, Περί ποιήσεως, Περί Ομήρου, Περί άσματος, Περί ζωγραφικής, Περί Ιστορίας, Περί των Ιερών Γραφών τής Βαβυλώνας, Χαλδαϊκή διήγηση, Φρυγική διήγηση…

Ο βράχος τού Γιβραλτάρ το σούρουπο

Ο κόλπος τού Γιβραλτάρ: Algeciras (δυτικά),
Κάλπη (ανατολικά), και Καρτηία (ενδιάμεσα;)

ΠΑΡΑΠΛΕΟΝΤΑΣ τη Μαινάκη και τη Μάλακα, φτάνουμε στον κόλπο τού Γιβραλτάρ. Η Carteia (Καρτηία) χτίστηκε στο βορειότερο σημείο τού κόλπου, στη συμβολή δυο ποταμών, σε υπερυψωμένο έδαφος, με θέα την θάλασσα, περίπου στα μισά τού δρόμου ανάμεσα στις σύγχρονες πόλεις, Algeciras και Γιβραλτάρ. Η αποικία, κατά τον Στράβωνα, ιδρύθηκε περί το 940 ΠΚΧ, ως ο εμπορικός οικισμός K’rt, δηλαδή “Πόλη” στα φοινικικά (παράβαλε Qart Hadasht, ήτοι Καρχηδόνα, που πάει να πει “Νέα Πόλη”). Η περιοχή είχε πολλά να προσφέρει σ’ έναν έμπορο. Η ενδοχώρα τής Carteia ήταν πλούσια σε ξυλεία, γεωργικά προϊόντα, μόλυβδο, σίδηρο, χαλκό, και ασήμι. Οι βαφές ήταν άλλο ένα περιζήτητο εμπόρευμα, ιδίως εκείνες από τα οστρακοειδή murex, που χρησιμοποιούνταν τότε για την παραγωγή τής πολύτιμης πορφύρας τής Τύρου. Η αποικία, λόγω της στρατηγικής της θέσης, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στους Καρχηδονιακούς πολέμους. Στη ναυμαχία τής Καρτηίας, το 206 ΠΚΧ, οι Καρχηδόνιοι νικήθηκαν από τους Ρωμαίους, που κατέλαβαν την πόλη γύρω στο 190 ΠΚΧ.

Κόλπος Γαδείρων > του Gades > του Cádiz, με τα τρία αρχαία νησάκια να έχουν ελληνικά (όχι φοινικικά) τοπωνύμια: Ερύθεια, Κοτινούσσα, Αντίπολις

Διασχίζοντας τα στενά και βγαίνοντας στον Ατλαντικό, ακούμε έκπληκτοι πως η πόλη Bailo δεν ήταν άλλη από τα Γάδειρα. Η πληροφορία, ωστόσο, δεν επαληθεύεται, και το πλησιέστερο στ’ όνομα Bailo που μπορεί να βρει κανείς εκεί, είναι το Baelo, κοντά στο σημερινό χωριό Bolonia, στα πέριξ τής Ταρίφας, στο νοτιότερο σημείο τής Ευρώπης – συνεπώς, αρκετά μακριά από το Gadir. Ο οικισμός υπήρξε εμπορικός συνδετικός κρίκος με τη Βόρεια Αφρική (Στράβων: “ἐντεῦθεν οἱ διάπλοι μάλιστά εἰσιν εἰς Τίγγιν τῆς Μαυρουσίας”), αλλά τελικά εγκαταλείφθηκε λόγω σεισμών. Συνειδητοποιούμε τότε πως παραπλέουμε σε περιοχή που αποίκισε ο “Ηρακλής”, ήτοι οι Μυκηναίοι: όχι μόνον τα Άβδηρα (ή η Άβδηρος), και η Καρτηία (ή Κάρπεια, Καρπήια, Καρπαία, και Κάρθαια), αλλά και το Bailo (ή Baelo, ή Βελών), φαίνεται ότι συνδέονταν με τον μεγάλο ήρωα. Επικαλούμενος τον Τιμοσθένη τον Ρόδιο, ο Στράβων έγραψε πως η Καρτηία παλαιότερα ονομαζόταν Ηράκλεια – από τον ιδρυτή της. Ορισμένοι την ταυτίζουν με την Αλχεσίρας, γενέτειρα του Paco de Lucía, στη δυτική πλευρά τού κόλπου· κάποιοι, αντίθετα, λένε πως ήταν στην ανατολική πλευρά, πάνω στην Κάλπη, δηλαδή στον βράχο τού Γιβραλτάρ· και άλλοι, πάλι, τη συνδέουν με την Ταρτησσό, υποστηρίζοντας πως αφότου η τελευταία εξαφανίστηκε, αρκετοί την μπέρδευαν με την Καρτηία (Παυσανίας: “Ταρτησσός, όπως λένε κάποιοι, ήταν το αρχαίο όνομα της Κάρπειας”). Άλλοι οικισμοί τού Ηράκλειου εποικιστικού “άθλου”, ήταν η Μελλαρία, (ή Μελουρία, νυν Tarifa), και, όπως είδαμε, τα Γάδειρα, ενώ μερικοί φτάνουν να περιλαμβάνουν στον κατάλογο ως και την Ταρτησσό! Κάποιοι ολίγοι, αντιθέτως, ταυτίζουν την θρυλική πόλη με το σημερινό Sanlúcar de Barrameda. Ευσεβείς πόθοι ένθεν κακείθεν…

Τα Στενά τού Γιβραλτάρ με τις Ηράκλειες Στήλες

Όσο για τις Ηράκλειες Στήλες, η βόρεια, σ’ ευρωπαϊκό έδαφος, είναι η Κάλπη, ή Αλύβη (Γιβραλτάρ), μικρή σ’ έκταση, μα που ορθώνεται απότομα φτάνοντας σε μεγάλο ύψος, και μοιάζοντας από μακριά με νησί, ενώ η νότια, η Αβύλη (Ceuta), επί αφρικανικού εδάφους, έχει μικρό ύψος. Η ιδιαιτερότητά τους είναι πως τώρα η κυριαρχία τους ασκείται από αλλότριες δυνάμεις: το Γιβραλτάρ, στην Ιβηρία, ελέγχεται από την Βρετανία, η Σέουτα (ή Θέουτα), στο Μαρόκο, από την Ισπανία. Η φοινικική Αβύλη ιδρύθηκε στον 7ο αιώνα ΠΚΧ, και πέρασε στα χέρια των Φωκαέων, που την ονόμασαν Επτά Αδελφοί. Ως συνήθως, οι Ρωμαίοι απέδωσαν το ελληνικό τοπωνύμιο στα λατινικά ως Septem Fratres, ή απλώς Septem (εξ ου η τωρινή ονομασία της), χρησιμοποιώντας την Ceuta σχεδόν αποκλειστικά ως στρατιωτική βάση. Ήταν προφανής στους πάντες η στρατηγική σπουδαιότητα των στενών.

Πέρα από την Ceuta, επί αφρικανικού εδάφους, υπάρχει ένας ακόμη οικισμός, που χαρακτηρίζεται ως καρχηδονιακή αποικία των αρχών τού 5ου αιώνα ΠΚΧ (πιθανόν με πρότερη φοινικική παρουσία), ονόματι Τίγγις (ή Τιγγενίς, η σημερινή Ταγγέρη). Εκμεταλλευόμενοι τη συντριβή των Καρχηδονίων το 480 ΠΚΧ στη Σικελία, οι Φωκαείς θα πρέπει ν’ απέκτησαν τον έλεγχο και αυτής της πόλης, κυριαρχώντας πλήρως στην στρατηγικής σημασίας περιοχή, κατά τη μακρά περίοδο απομονωτισμού των Καρχηδονίων, μετά από την ήττα. Η Τίγγις, στην πραγματικότητα, όπως και τόσες άλλες εγκαταστάσεις, ή πόλεις, δεν ήταν ούτε φοινικική, ούτε κι ελληνική, αλλά, στην προκειμένη περίπτωση, βερβερική. Σύμφωνα μ’ ελληνορωμαϊκή μυθολογική παράδοση, που παραθέτει ο Πλούταρχος, η Τίγγις ήταν η σύζυγος του γίγαντα Ανταίου, που σκότωσε ο Ηρακλής. Ο Ανταίος ήταν παιδί τού Ποσειδώνα και της Γαίας, και βασιλιάς τής Λιβύης (ήτοι του Μαγρέμπ). Κατά τη βερβερική μυθολογία, ιδρυτής τής πόλης ήταν ο Σύφαξ, γιος τής Τίγγιδος και του Ηρακλή. Ο τύμβος τού Ανταίου, με τον γιγάντιο σκελετό του, αποκαλύφθηκε στην Ταγγέρη, από τον Ρωμαίο Quintus Sertorius, στον 1ο αιώνα ΠΚΧ. Σε απόσταση 14 χιλιομέτρων προς δυσμάς, βρίσκεται η “σπηλιά τού Ηρακλή”, όπου, λέει, κοιμήθηκε ο ήρωας, προτού να κλέψει τα μήλα των Εσπερίδων.

Κύριες ελληνικές αποικίες στην Ιβηρία πριν από τις καρχηδονιακές κατακτήσεις (περί το 300 ΠΚΧ): Ρόδη, Εμπόριον, Καλλίπολις, Σάλαυρις, Ημεροσκοπείον, Αλωναί, Άκρα Λευκή, La Picola
(Ελίκης Λιμήν), Άβδηρα (ως πρώην ελληνική αποικία), Μαινάκη, Μενεσθέως Λιμήν, Καλαθούσα.
● Τελικά, βρίσκονται όλες τους στην Ισπανία. Έτσι, ο περίπλους τής Ιβηρίας, που επιχείρησα
ν’ αναβιώσω σε αυτό το Χρονικό, κατέληξε να είναι ένας περίπλους τής Ισπανίας…

Πρωτοαιολικό ή πρωτοϊωνικό κιονόκρανο με ανατολικές επιδράσεις από τον ναό τού Baal Amón στα Γάδειρα
(7ος αιώνας ΠΚΧ)

Η αποικιστική δραστηριότητα φαίνεται πως συνεχίστηκε και μετά από τον Τρωικό πόλεμο, καθώς μαθαίνουμε ότι, παρά τις πλείστες όσες πληροφορίες περί του αντιθέτου, υπήρξαν όντως ελληνικοί (μετέπειτα ρωμαϊκοί) οικισμοί και πέραν των Ηρακλείων Στηλών. Ένας βρισκόταν μεταξύ Γαδείρων και της πρωτεύουσας τής Ταρτησσού, στις εκβολές τού ποταμού Guadalete: ήταν ο Μενεσθέως Λιμήν, μάλλον το σημερινό Puerto de Santa María, ή απλώς El Puerto, όπως το λένε οι ντόπιοι.^(ε) Κατά τον Στράβωνα, ως και οι Γαδιτανοί Φοίνικες θυσίαζαν στο Μαντείον τού Μενεσθέως, ενός από τους μνηστήρες τής Ελένης, που πολέμησε στον Τρωικό πόλεμο. Μετά όμως, κατά την Ομήρου Οδύσσεια, οι Θησείδες τον εκδίωξαν από την Αθήνα, και με τους ακολούθους του κατέφυγε στην Ιβηρία. Τέλος, ένας επιπλέον οικισμός, πολύ κοντά δυτικά τής Ουέλβας, ήταν η Καλαθούσα, το σημερινό Aljaraque.

• ^(ε) Η λέξη “λιμήν” διατηρείται στο τοπωνύμιο σε όλη τη διάρκεια της ιστορίας του: το 711 ΚΧ οι Άραβες (Μαυρούσιοι) εισέβαλαν στην Ιβηρία και μετονόμασαν το λιμάνι σε Alcante, ή Alcanatif, που σημαίνει Λιμήν τού Άλατος, λόγω της εκεί παραγωγής αλατιού από την εποχή των Φοινίκων. Το 1260, τέλος, οι Καστιλιάνοι τη μετονόμασαν σε Santa María del Puerto.

Ο Μενεσθέως λιμήν, σε “όρους ιστορικούς”, δεν πρέπει να ήταν τόσο παλιός, αφού οι Έλληνες της ομηρικής εποχής – ή, τουλάχιστον, τα προϊόντα τους – άρχισαν να καταφθάνουν στα ιβηρικά λιμάνια κατά τον 9ο–8ο αιώνα ΠΚΧ. Ως προς το ποιοι μετέφεραν τα ελληνικά αγγεία και λοιπά αγαθά, αυτοί κάλλιστα θα μπορούσαν να είναι οι Φοίνικες, λόγω φυσικά τής καλλιτεχνικής ποιότητας των εμπορευμάτων, που οι Χαναναίοι δεν ήταν σε θέση να πετύχουν. Ένα τέτοιο υπέροχο αγγείο, μια αττική κύλιξ, είδος κούπας οινοποσίας, βρέθηκε στο Medellín τού Badajoz, στην ισπανική Extremadura. Η παρουσία αυτού του πανέμορφου κύπελου, τόσο μακριά από την ακτογραμμή, εξηγείται από τον λεγόμενο “Δρόμο τού Αργύρου”, που προφανώς διέσχιζε τη δυτική Ιβηρία από βορρά προς νότο, για την απρόσκοπτη μεταφορά τού ορυκτού πλούτου τής Γαλικίας στα λιμάνια τής Ταρτησσού.

Η λέαινα της Baena (Córdoba) μ’ ελληνικές
και ανατολικές επιρροές (6ος αιώνας ΠΚΧ)

Αυτό που τα φοινικικά πλοία ήταν αδύνατο να μεταφέρουν και, συνεπώς, καθιστούσε την ελληνική παρουσία απολύτως αναγκαία στην Ιβηρία, ήταν ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τ’ αρχιτεκτονικά πρότυπα, οι ταφικές συνήθειες των Ελλήνων, και ούτω καθεξής. Παίρνοντας υπόψη πως οι Μινωίτες μάλλον δεν ήταν Έλληνες, φαίνεται πως η πρώτη περίοδος που η Ιβηρία δέχθηκε ελληνικές επιρροές ήταν στην εποχή των Μυκηναίων. Αυτό, όμως, είναι μισή αλήθεια και, άρα, μισό (τουλάχιστον) ψέμα, δεδομένου πως οι Μυκηναίοι εκπολιτίστηκαν χάρη στους Μινωίτες. Συνεπώς, οι μινωικές και οι μυκηναϊκές επιρροές στις ιβηρικές κουλτούρες ήταν παρόμοιες, αν όχι πανομοιότυπες. Τότε δεν υπήρχε Ταρτησσός. Οι Μινωίτες και οι Μυκηναίοι γονιμοποίησαν τις ντόπιες κουλτούρες που βρήκαν εκεί, και ο ταρτήσσιος πολιτισμός βλάστησε κάποια στιγμή αργότερα, όταν πια δεν υπήρχαν Έλληνες τριγύρω. Χρειάστηκε να περάσει σχεδόν μισή χιλιετία προκειμένου να ξυπνήσουν από τον λήθαργο των “σκοτεινών χρόνων” τους και να εμφανιστούν εκ νέου στην χερσόνησο. Στο μεταξύ, εκείνοι που ανταμείφθηκαν πλουσιοπάροχα από την άνθιση του ιβηρικού πολιτισμού ήταν οι Φοίνικες…

Ο πολιτισμός, η τέχνη, οι ιδέες, τα πρότυπα, οι συνήθειες των Ελλήνων, ήταν αδύνατο να μεταφερθούν στην Ιβηρία με φοινικικά πλοία…

• >> Χρονικό 17*. “We Don’t Need No Thought Control”
• >> Χρονικό 18. “CARTHAGO DELENDA EST”
• << Χρονικό 16. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

Φοινικική διήρης

Χρονικό 16. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

Χρονικό 16. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”

/ENGLISH/ Chronicle 16: IBERIAN “EL DORADO”

● Μινωίτες, Μυκηναίοι, Φοίνικες στην Ιβηρία ● Κήπος των Εσπερίδων και Μακάρων Νήσοι ● Σαρδηνία ● Οδυσσέας, Καλυψώ, Οφιούσα ● Ταρτησσός

του Μιχάλη Λουκοβίκα

“ΣΥΧΝΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΚΑΝΕΙΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΟΣ με ισχυρισμούς πως υπήρχαν επαφές ανάμεσα στα απώτερα δυτικά παράλια της σημερινής Ισπανίας και Πορτογαλίας, και στην Κρήτη των μινωικών χρόνων”, σχολιάζει ο Dan Stanislawski στη Μελέτη ιστορικοπολιτικής γεωγραφίας: Η ιδιαιτερότητα της Πορτογαλίας, και πιο συγκεκριμένα στο 7ο κεφάλαιο, για τις Επαφές μεταξύ των αρχαίων πολιτισμών τής ανατολικής Μεσογείου και της Ιβηρίας.

Los Millares: μακέτα τής εγκατάστασης
με τα τείχη της

“Δεν πρόκειται απλώς για ιδέα δελεαστική, αλλά και για λογική υπόθεση, καθώς οι Μινωίτες ήταν ικανοί στη ναυσιπλοΐα, το εμπόριο, και την εξεύρεση μετάλλων. Αν είχαν μάθει κάτι για την Ιβηρική χερσόνησο, θα τους είχε κάλλιστα προσελκύσει. Όμως, ενώ κατά πάσα πιθανότητα χρησιμοποιούσαν τη νησιωτική ρότα τής Μεσογείου που οδηγούσε προς δυσμάς (Rhys Carpenter, Οι Έλληνες στην Ισπανία), μέχρι στιγμής δεν υπάρχουν πειστικές ενδείξεις περί αυτού. Οι ανασκαφές στην Αλμερία για τον πολιτισμό Los Millares, που μάλλον χρονολογείται στο 2000-1800 π.Χ., αποκάλυψαν ορισμένα είδη που θυμίζουν αιγαιακούς πολιτισμούς, αλλά δεν υπάρχει καμιά ένδειξη που ν’ αποδεικνύει σαφώς τη σύνδεση. Είδη σαν και αυτά δεν αντιπροσωπεύουν μάλλον τίποτε περισσότερο από κάποιον περιστασιακό παραλληλισμό. Άλλα ευρήματα, μιας κάπως μεταγενέστερης περιόδου στην Ισπανία, παρέχουν πιο συγκεκριμένες ενδείξεις επαφών με τις χώρες τής ανατολικής Μεσογείου, εφόσον μπορούν άψογα ν’ αντιστοιχιστούν με υλικά από την αιγυπτιακή Αμάρνα, του 1400-1200 π.Χ. Τα πολύ γνωστά στην ισπανική αρχαιολογία αιγυπτιακά εμπορικά είδη αυτής της χρονικής περιόδου, είναι σχεδόν βέβαιο πως συνδέονται μάλλον με Φοίνικες μεσάζοντες. Μέχρι στιγμής, είδη σαν αυτά μπορούν μάλλον να θεωρηθούν ως οι παλαιότερες ενδείξεις άμεσων επαφών ανάμεσα στην Ιβηρία και τους θαλασσοπόρους τής ανατολικής Μεσογείου.”

Έλληνες στην Ιβηρία: Αθηνά, Άτλας και Ηρακλής με τα χρυσά μήλα των Εσπερίδων (μαρμάρινο ανάγλυφο, 5ος αιώνας ΠΚΧ)

Voilà! Ιδού ένα “άψογο” δείγμα τής “κλασικής” νοοτροπίας των καθιερωμένων ιστορικών: επιφυλακτικοί, όταν γράφουν, ή μιλούν, για τους Μινωίτες, ακόμη και για τους Έλληνες, αλλά ομιλητικότατοι, όταν αναφέρονται από καθέδρας στους Φοίνικες! Όντως, γιατί ήταν τόσο δύσκολο να φτάσουν στην Ιβηρία οι Αιγαιώτες; Οπωσδήποτε, δεν ήταν κατώτεροι των Φοινίκων στη ναυτοσύνη, κι επιπλέον, η Κρήτη ήταν πολύ πιο κοντά στην Ιβηρία, σε σύγκριση με την Φοινίκη. Εκτός αυτού, ποιος ήλεγχε τότε (“1400-1200 π.Χ.”) το εμπόριο στη Μεσόγειο; Οι Φοίνικες, ή οι Μυκηναίοι – που ο Stanislawski “λησμονεί”;(!) Γιατί να “είναι σχεδόν βέβαιο πως συνδέονται μάλλον με Φοίνικες μεσάζοντες” τα αιγυπτιακά εμπορικά είδη αυτής της περιόδου, που βρέθηκαν στην Ισπανία; Ωστόσο, το κρίσιμο ερώτημα, στο οποίο η εν λόγω νοοτροπία δεν απαντά, είναι το εξής: Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου, για την παραγωγή μπρούντζου;^(α) Ποιοι ήταν τότε οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι έμποροι, για τη μεταφορά αυτού του πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο; Αλί και τρισαλί… όχι οι Φοίνικες! Είναι ο λόγος που τ’ αποδεικτικά στοιχεία τής παρουσίας των Μυκηναίων θαλασσοπόρων στην Ιβηρία κάθε άλλο παρά “πειστικά” είναι. Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν λεπτομερείς περιγραφές Μινωιτών να εξορύσσουν μέταλλα στην περιοχή τής λίμνης Superior, και να τα μεταφέρουν, μέσω του ποταμού Μισσισσιππή, στον Κόλπο τού Μεξικού, για την αποστολή τους στη Μεσόγειο! Παρ’ όλο που δεν μπορεί ν’ αποκλειστεί κάτι τέτοιο, δεν έχω καμιά πρόθεση να σας πάω τόσο μακριά. Καλύτερα να παραμείνουμε στο έδαφος της Ιβηρίας…

Μπρούντζινη πλάκα με τη Μέδουσα

• ^(α) Να το επαναλάβω, για να εμπεδωθεί: Bronze Age είναι η εποχή τού μπρούντζου ή, αν θέλετε, του κρατερώματος, και όχι η εποχή τού χαλκού, όπως επικράτησε να λέγεται. Εποχή τού χαλκού όντως υπήρξε, στο μεταίχμιο της νεολιθικής περιόδου και της εποχής τού μπρούντζου (εξ ου χαλκολιθική), προτού, δηλαδή, ο άνθρωπος ν’ ανακαλύψει πόσο πιο ανθεκτικό γινόταν το μέταλλο, αν έβαζε και λίγο κασσίτερο στον χαλκό, φτιάχνοντας μπρούντζο. Ο πολιτισμός Los Millares υπάγεται στην εν λόγω μεταβατική περίοδο. Κάποιος προσπάθησε να διορθώσει το λάθος στη Βικιπαίδεια, διαπράττοντας ακόμη μεγαλύτερο ατόπημα: απέδωσε το Bronze Age ως “εποχή τού ορείχαλκου” (θεωρώντας ίσως τη λέξη μπρούντζος “μαλλιαρή”, και τη λέξη κρατέρωμα “εξεζητημένη”)! Αρχαίοι συγγραφείς αναφέρουν κάποιο άγνωστο ακόμη και στους ίδιους μέταλλο της προϊστορίας, που λεγόταν ορείχαλκος. Ο γνωστός μας ορείχαλκος (κράμα χαλκού, όχι με κασσίτερο, αλλά με ψευδάργυρο), το λεγόμενο μπράσο, ανακαλύφθηκε στα ελληνιστικά χρόνια. Αντιλαμβάνεστε πόσο… αναχρονιστική υπήρξε η εν λόγω “διόρθωση”. Περισσότερες πληροφορίες στο Χρονικό 12.

Πού έβρισκε κασσίτερο η Μεσόγειος της εποχής τού μπρούντζου για την παραγωγή μπρούντζου; Ποιοι ήταν τότε οι καθιερωμένοι θαλάσσιοι έμποροι για τη μεταφορά τού πολύτιμου μετάλλου στη Μεσόγειο;

Los Millares, της Marianne Weil, χυτός μπρούντζος (2008)

Υπάρχουν κάποιοι “μη καθιερωμένοι” ιστορικοί, που συνδέουν την ξεχωριστή κουλτούρα Los Millares, στην Αλμερία, με τον Πρώιμο μινωικό αποικισμό τής Ισπανίας (W. Sheppard Baird). Ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο επόμενος πολιτισμός, ο αργαρικός, που άνθισε στην περιοχή El Argar, επίσης στην Αλμερία, στη σημερινή ανατολική Ανδαλουσία, μεταξύ 1800 και 1300 ΠΚΧ. Η κουλτούρα αυτή χαρακτηρίζεται από την πρώιμη υιοθέτηση του μπρούντζου, που της επέτρεψε να κυριαρχήσει τοπικά στους γείτονές της, οι οποίοι ήταν ακόμη στην εποχή τού χαλκού (την χαλκολιθική). Οι τεχνικές εξόρυξης και μεταλλουργίας των ανθρώπων τού αργαρικού πολιτισμού ήταν προηγμένες, με τον μπρούντζο, το ασήμι, και το χρυσάφι, που εξόρυσσαν κι επεξεργάζονταν, φτιάχνοντας όπλα, μα και κοσμήματα. Ανέπτυξαν εξελιγμένες τεχνικές αγγειοπλαστικής, και συναλλάσσονταν με άλλες φυλές.

Αργαρικό χρυσό ξίφος

Η αρχαία παράδοση της ομαδικής ταφής, που αποτελεί χαρακτηριστικό τής ευρωπαϊκής μεγαλιθικής κουλτούρας, εγκαταλείφθηκε υπέρ των ατομικών τάφων, ενώ παράλληλα, οι θολωτοί τάφοι αντικαταστάθηκαν από μικρούς κιβωτιόσχημους. Οι νέες συνήθειες μάλλον κατάγονταν από την ανατολική Μεσόγειο, κατά πάσα πιθανότητα τις Μυκήνες, παρακάμπτοντας τη Σικελία και την Ιταλία, όπου η παράδοση της ομαδικής ταφής συνεχίστηκε για κάποιο διάστημα ακόμα. Στην επόμενη φάση τού εν λόγω πολιτισμού, από το 1500 ΠΚΧ περίπου και μετά, η ταφή μέσα σε πίθους (μεγάλα πιθάρια) απαντάται συχνότερα. Και πάλι, το έθιμο αυτό, που παρέμεινε αποκλειστικά στους κόλπους τής αργαρικής κουλτούρας, πρέπει να είχε προέλευση την Ελλάδα, όπου χρησιμοποιήθηκε μετά από το 2000 ΠΚΧ. Οι πολιτισμικές ανταλλαγές στην περιοχή τής Μεσογείου, κατά τη μυκηναϊκή εποχή, είναι σαφέστατες, με την αργαρική κουλτούρα να υιοθετεί ελληνικά ταφικά έθιμα, ενώ και οι Έλληνες εισήγαγαν τον ιβηρικό θολωτό τάφο για τον ίδιο σκοπό.

Σημειώστε πως όποιος έφθανε στην Ιβηρία, μπορούσε να βρει εύκολα τον δρόμο προς τα μεταλλεύματα κασσίτερου της Βρετάνης και της Κορνουάλλης, μέσω των πολιτισμών τού μπρούντζου τής δυτικής Ιβηρίας, που είχαν κάποιο βαθμό επικοινωνίας, όχι μόνο μεταξύ τους, μα και με άλλες κουλτούρες τού Ατλαντικού, όπως της Βρετανίας και της Γαλλίας. Πρόκειται για το λεγόμενο σύμπλεγμα της ατλαντικής εποχής τού μπρούντζου, γύρω στο 1300-700 ΠΚΧ, που απαρτιζόταν από πολιτισμούς όπως της Ανδαλουσίας, της Πορτογαλίας, της Γαλικίας, της Αρμορίκης (το μέρος τής Γαλατίας που περιλαμβάνει την Βρετάνη), και των Βρετανικών νήσων. Η ατλαντική εποχή τού μπρούντζου χαρακτηριζόταν από οικονομικές και πολιτισμικές ανταλλαγές, με συγγένειες και συνάφειες μεγάλες, που είναι φανερές στις παράκτιες κοινότητες από τη Γαλικία ως την Σκωτία, ενώ οι εμπορικές επαφές εκτεινόταν από την Μεσόγειο μέχρι τη Σκανδιναβία.

Ο Ηρακλής μάχεται με τον Γηρυόνη (περί το 540 ΠΚΧ)

Ο επόμενος αξιοσημείωτος πολιτισμός υπήρξε αυτός της Ταρτησσού, μιας παράκτιας πόλης με λιμάνι, και της γύρω περιοχής στη νότια Ιβηρία (κυρίως Ανδαλουσία). Ήταν η πρώτη αναπτυγμένη πολιτισμικά και πολιτικά πολιτεία τής χερσονήσου στο τέλος τής 2ης χιλιετίας ΠΚΧ. Η περιοχή υποδηλώνεται και στην ελληνική μυθολογία τής ίδιας περιόδου, ως υπόμνηση της παρουσίας και των εξορμήσεων των Μυκηναίων στην Ιβηρία. Ο Ηρακλής πήγε εκεί για να επιτελέσει δυο άθλους του: να σκοτώσει τον Γηρυόνη, αποκτώντας τα βόδια του, και να κλέψει τα μήλα των Εσπερίδων. Ο Γηρυόνης ζούσε στην Ερύθεια (Ερυθείη, ή Ερυθηίδα), ένα νησί των Εσπερίδων, στη μακρινή Δύση (το… Far West τού αρχαίου κόσμου): Εσπερία ήταν η Δύση, πιο συγκεκριμένα η Ιβηρία, ενώ Ερύθεια λεγόταν μια από τις Εσπερίδες, μα και η κόρη τού φοβερού και τρομερού γίγαντα. “Ο Γηρυόνης σκοτώθηκε από την υπέρτερη δύναμη του Ηρακλή στην περιτριγυρισμένη από θάλασσα Ερυθηίδα”, αναφέρει ο Ησίοδος στην Θεογονία του. Ο Ηρακλής έστησε δυο τεράστιες πέτρες, τις λεγόμενες Ηράκλειες Στήλες, για να σταθεροποιήσει την περιοχή, και να διασφαλίσει τον διάπλου των στενών από τα πλοία. Ίδρυσε και αποικίες, μεταξύ άλλων, τα Γάδειρα στο νησί τού Γηρυόνη, όπου οι Φοίνικες θ’ αποκτούσαν αργότερα την έδρα των επιχειρήσεών τους: το Gadir (νυν Cádiz). Ένας τύμβος, που υπήρχε κοντά στα Γάδειρα, ήταν, υποτίθεται, ο τάφος τού Γηρυόνη. Και κάποιοι μύθοι λένε πως ο Ηρακλής είναι επίσης θαμμένος στην Ισπανία.

Ο Γηρυόνης φιγουράρει και μεταξύ των μυθικών βασιλιάδων τής Ταρτησσού. Ο εγγονός του, Νώραξ (Norax, ή Norace), κατέκτησε τη νότια Σαρδηνία, ίδρυσε την πόλη Νώρα, κι έγινε ήρωας της νουραγικής μυθολογίας. Υπαγόρευσε τους πρώτους νόμους, χώρισε την κοινωνία σ’ επτά τάξεις, και ανάγκασε τους αριστοκράτες να δουλεύουν. Αργότερα, ο Gárgoris εισήγαγε το εμπόριο, τη μελισσοκομία, και νέα γεωργικά εργαλεία, όπως το αλέτρι. Άλλοι, πάλι, λένε πως τις γεωργικές καινοτομίες τις εισήγαγε ο γιος (κι εγγονός) του, ο Habis (Habido, Abido, Abidas, Abidis, Gabis, ή Gabid, όπως αναφέρεται σε ποικίλες παραλλαγές τού θρύλου), που τον διαδέχθηκε στον θρόνο. Οι μεταγενέστερες γενιές Ελλήνων συνέδεσαν αυτήν την περιοχή με την Ταρτησσό. Οι αρχαίοι πίστευαν, επιπλέον, ότι κάπου έξω από τις Ηράκλειες Στήλες βρίσκονταν ο κήπος των Εσπερίδων, αλλά και οι Μακάρων νήσοι, τα Ηλύσια πεδία.

Ο Ηρακλής, ο Πάνας, ένας σάτυρος και γυναίκες στον Κήπο των Εσπερίδων, από τον Ζωγράφο των Εσπερίδων, υδρία (στάμνα), αρχές 4ου αιώνα ΠΚΧ

● Οι Ἑσπερίδες, στην ελληνική μυθολογία, ήταν νύμφες, λάτρεις τού τραγουδιού, που φρόντιζαν έναν γαλήνιο κήπο στη δυτική άκρη τού κόσμου, κοντά στα όρη τού Άτλαντα της βορειοδυτικής Αφρικής, “στο χείλος τού μεγάλου Ωκεανού που περιβάλλει την οικουμένη”. Θεωρούνταν κόρες τού Έσπερου, του εσπερινού, του αποσπερίτη, του πλανήτη τής Αφροδίτης. Ήταν τρεις (όπως και άλλες ελληνικές τριάδες, σαν τις Χάριτες και τις Μοίρες): η Αίγλη (“εκθαμβωτική”), η Αρέθουσα (“υδροχόος”), και η Ερύθεια (“ερυθρά”). Ο κήπος των Εσπερίδων ήταν το περιβόλι τής Ήρας στη Δύση, όπου υπήρχε κάποιο δέντρο, ή άλσος, που έβγαζε “χρυσά μήλα”, τα οποία χάριζαν την αθανασία. Σε κατοπινά χρόνια συνέδεσαν τα φρούτα αυτά με τα πορτοκάλια, που ήταν άγνωστα στην Ευρώπη και τη Μεσόγειο πριν από τον Μεσαίωνα. Βάσει της υπόθεσης αυτής, η ελληνική βοτανική ονόμασε όλα τα κιτροειδή “εσπεριδοειδή” – υπονοώντας ότι μας ήρθαν από τη Δύση, ενώ στην πραγματικότητα κατάγονται από την Ανατολή: τη νοτιοανατολική Ασία.^(β)

Παραδοσιακό Rabelo στον Δούρο που χρησιμοποιείται αιώνες τώρα
για τη μεταφορά ανθρώπων και αγαθών, κυρίως κρασιού

• ^(β) Σε κάποιες γλώσσες, η λέξη πορτοκάλι προέρχεται από τ’ όνομα της Πορτογαλίας, της πάλαι ποτέ κύριας πηγής των εισαγωγών: πορτοκάλι στα ελληνικά, portokal στα βουλγάρικα και σλαβομακεδόνικα, portocală στα ρουμάνικα, και phortokhali στα γεωργιανά. Επίσης, portogallo, ή purtualle, σε διαλέκτους τής νότιας Ιταλίας. Σχετικά ονόματα βρίσκουμε και σε μη ευρωπαϊκές γλώσσες: portakal στα τούρκικα, al-burtuqal στ’ αράβικα, porteghal στα πέρσικα, και birtukan στα αμχαρικά (την αιθιοπική γλώσσα).

  Όσο για τη λέξη Πορτογαλία, αυτή προέρχεται από το ρωμαϊκό Portus Cale, που εξελίχθηκε σε Portugale κατά τον 7ο-8ο αιώνα ΚΧ. Το Cale ήταν ένας πρώιμος οικισμός στις εκβολές τού ποταμού Δούρου, στα βόρεια της σημερινής Πορτογαλίας. Μυστήριο καλύπτει την ετυμολογία τού ονόματος, ή και την ταυτότητα των ιδρυτών τής πόλης. Κάποιοι ιστορικοί υποστηρίζουν πως οι πρώτοι κάτοικοι του Cale ήταν Έλληνες, και ότι τ’ όνομα προέρχεται από την ελληνική λέξη κάλλος, λόγω της ομορφιάς τής κοιλάδας τού Δούρου. Η γενικά αποδεκτή εξήγηση, όμως, είναι πως πρόκειται για εθνώνυμο, προερχόμενο από τους Callaeci, ή Gallaeci, που ζούσαν στην περιοχή. Το ίδιο ισχύει και για τα ονόματα Γαλικία και Γάια (Γαία), όπως λέγεται η δίδυμη πόλη τού Πόρτο, στις εκβολές τού Δούρου.

Μακαρονησία: Αζόρες, Μαδέρα, Κανάρια και Πράσινο Ακρωτήρι

● Οι Μακάρων νήσοι, στην ελληνική, αλλά και την κέλτικη μυθολογία, ήταν ένας παράδεισος γαλήνιος, χωρίς χειμώνες, όπου γίνονταν δεκτοί ήρωες και άλλοι θνητοί που είχαν την θεϊκή εύνοια. Οι Έλληνες πίστευαν ότι τα νησιά βρίσκονταν στον Δυτικό Ωκεανό, τον Ωκεάνιο ποταμό που περιέβαλλε τη γη. Ο Στράβων τα τοποθετούσε απέναντι από τη “Μαυρουσία” (Μαυριτανία, Δυτική Σαχάρα, και Μαρόκο). Ήταν τόποι πέρα από τα πέρατα της γης, όπου δεν έπεφταν ποτέ χιόνια ή δυνατές βροχές, αλλά ο ωκεανός πάντα έστελνε ζωογόνα την πνοή τού ζέφυρου για να δροσίζει ευεργετικά τους ανθρώπους. Ο Πλούταρχος, που αναφερόταν συχνά-πυκνά σε αυτά τα νησιά, τα τοποθετούσε με βεβαιότητα στον Ατλαντικό, λέγοντας πως έφτανε κανείς εκεί από την Ιβηρία μετά από ολιγοήμερο ταξίδι:

“Λένε πως πρόκειται για δυο νησιά, που χωρίζονται από έναν πολύ στενό πορθμό, σε απόσταση [2.000 χιλιομέτρων] από την Αφρική… Μια ακράδαντη πεποίθηση έχει ριζωθεί, ακόμη και μεταξύ των βαρβάρων, πως εκεί βρίσκονται τα Ηλύσια πεδία, και ο τόπος διαμονής των Μακάρων, που τραγούδησε ο Όμηρος.”

Η σύγχρονη γεωγραφία ονομάζει αυτά τα νησιά Μακαρονησία (από το ελληνικό τους όνομα Μακάρων νῆσοι). Είναι τέσσερα αρχιπελάγη: οι Αζόρες και η Μαδέρα (Πορτογαλία), τα Κανάρια (Ισπανία), και το Πράσινο Ακρωτήρι.

Νουραγικό μεταλλικό μοντέλο πλοίου

● Οι διασυνδέσεις Ιβηρίας και Σαρδηνίας, που υποδηλώνει σαφώς η μυθολογία, επιβεβαιώνονται από αρχαιολογικά, αρχιτεκτονικά, γλωσσικά, πολιτισμικά, και ιστορικά στοιχεία. Από την άλλη πλευρά, οι Σαρδηνοί είχαν επαφές και με τους Μυκηναίους, που συναλλάσσονταν σε όλη τη δυτική Μεσόγειο, καθώς και με τους Κρήτες, λ.χ. με την Κυδωνία, τα σημερινά Χανιά, όπως δείχνουν και τ’ αγγεία που αποκάλυψαν ανασκαφές στη Σαρδηνία. Όμως, οι επιρροές φαίνεται πως ήταν ευρύτερες. Η βαθμιδωτή πυραμίδα τού Monte d’Accoddi, κοντά στο Σάσσαρι, παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με το μνημειακό συγκρότημα των Los Millares, στην Ανδαλουσία, ή επίσης με κατοπινά οικοδομήματα στις Βαλεαρίδες. Κάποιοι μελετητές βρίσκουν ομοιότητες με μεσοποτάμια κτίσματα, και τις αποδίδουν σε μεταναστεύσεις, ιδίως Σουμερίων, στη δυτική Μεσόγειο. Αρχαίοι Έλληνες ιστορικοί και γεωγράφοι χαρακτήριζαν τα μυστηριώδη μεγαλιθικά νουράγι ως δαιδάλεια, αποδίδοντάς τα, εμμέσως, στον Δαίδαλο, ο οποίος, μετά από την Κρήτη, όπου έχτισε τον Λαβύρινθο, εγκαταστάθηκε στη Σικελία, κι έπειτα στη Σαρδηνία.

Με το ξεκίνημα του νουραγικού πολιτισμού στον 18ο αιώνα, κατά την χαλκολιθική περίοδο, ο χαλκός χρησιμοποιήθηκε για την κατασκευή όπλων και άλλων ειδών. Σύντομα το νησί, που ήταν πλούσιο σε ορυκτά, κυρίως χαλκό και μόλυβδο, γέμισε καμίνια για την παραγωγή κραμάτων, που μεταφέρονταν στα λιμάνια όλης τής λεκάνης τής Μεσογείου – πιθανόν με πλοία μινωικά, αργότερα μυκηναϊκά, ίσως και σαρδηνιακά. Ο νουραγικός πολιτισμός απέκτησε έμπειρους μεταλλουργούς, από τους σπουδαιότερους παραγωγούς μετάλλων στην Ευρώπη. Περνώντας στην εποχή τού μπρούντζου, άρχισαν να φτιάχνουν πλήθος προϊόντων με το νέο κράμα, όπως όπλα, εργαλεία, ή αναθήματα, λ.χ. μπρούντζινα πλοία, που δείχνουν την στενή τους σχέση με την θάλασσα. Η Σαρδηνία δεν συγκαταλεγόταν στον σημαντικό εκείνον χάρτη των πηγών κασσίτερου στην αρχαιότητα (Κορνουάλλη-Ντέβον, Βρετάνη, Ιβηρία, Βοημία–Σαξωνία). Ωστόσο, λόγω του υπόλοιπου ορυκτού της πλούτου, απετέλεσε κέντρο εμπορίας μετάλλων τής εποχής εκείνης, και δεν αποκλείεται να εισήγαγε κασσίτερο από την Ιβηρία, για τη διάθεσή του στην υπόλοιπη Μεσόγειο. Συνεπώς, οι έμποροι από το Αιγαίο, όπως και άλλες περιοχές, όπου ο κασσίτερος σπάνιζε, έριχναν πολύ συχνά άγκυρα στα λιμάνια της. Έτσι εξηγούνται και οι πολιτισμικές επιρροές στη νουραγική κουλτούρα, από τους πολιτισμούς των Μυκηνών, της Κρήτης, και της Κύπρου, καθώς και η παρουσία μυκηναϊκών, κρητικών, και κυπριακών αγγείων, ή και ντόπιων αντιγράφων τους, σε 5-6 νουραγικές κοινότητες, που αποτελούσαν διαμετακομιστικούς κόμβους κατά την ύστερη εποχή τού μπρούντζου.

Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής

Όπως είδαμε και στο προηγούμενο Χρονικό, στην εποχή εκείνη (15ος–13ος αιώνας ΠΚΧ) σημειώθηκαν τεράστιες μετακινήσεις πληθυσμών, μεταξύ των οποίων και των Λαών τής Θάλασσας, που έφεραν την καταστροφή στους Μυκηναίους και τους Χετταίους, ενώ αποπειράθηκαν να καταλάβουν την Αίγυπτο. Υπενθυμίζουμε πως ορισμένοι μελετητές συνδέουν μια από τις φυλές των Λαών τής Θάλασσας, τους Shardana, με τους Σαρδηνούς τής νουραγικής εποχής, που εγκαταστάθηκαν στο νησί είτε πριν, ή μετά από την αποτυχημένη εισβολή στην Αίγυπτο. Πρόκειται γι’ αμφιλεγόμενες θεωρίες, που δεν αποδέχονται οι περισσότεροι αρχαιολόγοι και ιστορικοί. Ο Σιμωνίδης ο Κείος, ωστόσο, σ’ ένα χαμένο έργο του, που αναφέρει ο Ζηνόβιος, έκανε λόγο για επιδρομές Σαρδηνών στην Κρήτη, κατά την περίοδο της εισβολής των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο. Αυτό ίσως να επιβεβαιώνει πως οι Σαρδηνοί, κατά τη νουραγική εποχή, σύχναζαν στην ανατολική Μεσόγειο. Επιπλέον, έχουν βρεθεί νουραγικά αγγεία τού 13ου αιώνα στην Τίρυνθα, και την περιοχή τού σικελικού Ακράγαντα, κατά μήκος τής θαλάσσιας ρότας που συνέδεε το ανατολικό με το δυτικό τμήμα τής mare nostrum.

Το δεύτερο σε μέγεθος νησί τής Μεσογείου μετά από τη Σικελία, λεγόταν από τους Έλληνες Ιχνούσα. Σαρδηνία ονομάστηκε μάλλον από τον Σάρδο, έναν μυθικό ήρωα του νουραγικού πανθέου, που αποίκισε το νησί από τη Λιβύη. Πατέρας του ήταν ο Μακήρις (ίσως ο Φοίνιξ Μελκάρτ). Άλλοι, πάλι, τον συνέδεαν με τους Ηρακλείδες, που εγκαταστάθηκαν εκεί μ’ επικεφαλής τον Ιόλαο, ανιψιό τού Ηρακλή, σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη. Ο Ιόλαος θεωρείται γενάρχης τής φυλής των Ιολαίων,^(γ) που, παρά τις επανειλημμένες προσπάθειες Καρχηδονίων και Ρωμαίων, έμειναν ανυπότακτοι. Ίδρυσε επίσης πολλές πόλεις, από τον Εύξεινο Πόντο ως τη Σικελία και τη Σαρδηνία, ζητώντας τη συνδρομή τού Δαίδαλου. Είναι εντυπωσιακό πως οικοδομήματα του τελευταίου, σώζονταν ακόμη κατά την εποχή τού Διόδωρου (1ος αιώνας ΠΚΧ). Γύρω στα 1000 ΠΚΧ, τέλος, πρωτοεμφανίστηκαν επί σκηνής οι Φοίνικες, ρίχνοντας ολοένα και συχνότερα άγκυρα σε ήδη υφιστάμενα λιμάνια, όπως Caralis, Νώρα, Βύθια, Σολκοί, Θάρρος, και Ολβία (ελληνικά ονόματα τα περισσότερα), ενώ από τον 8ο αιώνα άρχισαν να ιδρύουν (ή να ιδιοποιούνται) οχυρά και πόλεις, κυρίως στα στρατηγικής σημασίας νοτιοδυτικά παράλια.^(δ)

• ^(γ) Φυλές Σαρδηνίας και Κορσικής: Κορσικανοί (ίσως από Λιγυρία) αποίκισαν την Κορσική από τη βόρεια Σαρδηνία· Βάλαροι των Βαλεαρίδων (από Ιβηρία, ή νότια Γαλλία, σχετιζόμενοι με τους Βάσκους), αποίκισαν τα βόρεια-κεντρικά τής Σαρδηνίας· Ιολαίοι (από βόρεια Αφρική, ή δυτική Σικελία, ή ανατολική Μεσόγειο) αποίκισαν τα κεντρικά-νότια. Οι διάλεκτοι Gallurese, Logudorese και Campidanese, αντιστοιχούν ενδεχομένως στις εν λόγω φυλές.

Launeddas

• ^(δ) Η Σαρδηνία και η Κορσική είναι ιδιαίτερη περίπτωση και στη μουσική, καλλιεργώντας μια από τις παλαιότερες μορφές φωνητικής πολυφωνίας, εξίσου αρχαίας ίσως με την πολυφωνία τής Ηπείρου (μαζί και της Αλβανίας). Η Unesco ανακήρυξε αυτό το είδος τραγουδιού, cantu a tenore, ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά το 2005. Το cantu a cuncordu, ένα παρόμοιο στυλ, αντιστοιχεί στην κορσικάνικη paghjella, κι έχει χαρακτήρα θρησκευτικό.

  Η πολυφωνία επεκτείνεται και στα όργανα. Ένα χαρακτηριστικό πολυφωνικό πνευστό, που απαρτίζεται από τρεις αυλούς, είναι οι launeddas (το λεγόμενο “τριπλό κλαρίνο” ή “τρίαυλος”). Οι αυλοί παίζονται με κυκλική αναπνοή, και ο ήχος τους μπορεί να είναι συνεχής. Ο ένας αποτελεί τον ισοκράτη, ενώ οι άλλοι δυο αποδίδουν τη μελωδία σε τρίτες κι έκτες. Οι πρόγονοι των launeddas μάλλον βρίσκονται στην Αίγυπτο των αρχών τής 3ης χιλιετίας ΠΚΧ. Εκείνοι οι αυλοί με γλωσσίδα λέγονταν memet, και αναπαραστάσεις τους βρίσκουμε σε ανάγλυφα τάφων, ή και σε πυραμίδες. Οι launeddas εμφανίζονται στον 8ο αιώνα ΠΚΧ τουλάχιστον, και μέχρι σήμερα συνοδεύουν θρησκευτικές τελετές, και χορούς (su ballu). Οι μουσικοί χρησιμοποιούν εκτεταμένες παραλλαγές κάποιων μελωδικών φράσεων, κι έτσι ένας σκοπός μπορεί να διαρκέσει ως μια ώρα, δημιουργώντας ήχους που, όπως χαρακτηριστικά παρατήρησε ο Alessio Surian, ανήκουν στους “στοιχειωδέστερους και με τον μεγαλύτερο συντονισμό τής Ευρωπαϊκής μουσικής”.

Γραφή Κυνητών με ανθρώπινη φιγούρα (8ος αιώνας ΠΚΧ)

Ο GÁRGORIS ΑΝΑΦΕΡΕΤΑΙ, παράλληλα, ως ο μυθικός βασιλιάς ενός από τους λαούς τής Ταρτησσού, στη νότια Πορτογαλία (Algarve και κάτω Alentejo), στο δυτικό άκρο τής Ευρώπης: ήταν οι Κυνήτες, Κυνήσιοι, ή Κόνιοι, τους οποίους ο Ηρόδοτος διέκρινε από τους Κέλτες. Ο βασιλιάς, λέει ο θρύλος, είχε αιμομικτικές σχέσεις με την κόρη του, που τ’ όνομά της δεν έχει διασωθεί. Το… “μοιραίο” συνέβη μια μέρα που την τσίμπησε μέλισσα, και ο Gárgoris θέλησε να γιατρέψει την πληγή, μαλάσσοντάς την με το στόμα του, με αποτέλεσμα να τους κυριεύσει το πάθος (δεν διευκρινίζεται πού ακριβώς ήταν το τσίμπημα)… Όταν αυτή έμεινε έγκυος, την φυλάκισε, και διέταξε την θανάτωση του παιδιού. Το εγκατέλειψαν σ’ έναν λόφο, δίπλα σε άγρια θηρία, που, ωστόσο, το θήλασαν και το περιέθαλψαν. Σαν έμαθε ο βασιλιάς πως ο γιος (κι εγγονός) του ήταν ακόμα ζωντανός, διέταξε να τον πάρουν από την σπηλιά, και να προκαλέσουν τον θάνατό του με κάποιον άλλον τρόπο: να τον ποδοπατήσουν βόδια σε άτακτη φυγή, ή να τον καταβροχθίσουν σκύλοι και πεινασμένοι χοίροι, ή να τον πετάξουν στην θάλασσα για να πνιγεί. Όμως, χάρη στην προστάτιδα Τύχη, ο Habis (Abidis) κατάφερε να επιβιώσει: όλα τα ζωντανά τον βύζαξαν, ενώ η θάλασσα, μ’ ένα της κύμα, τον έβγαλε σώο στην ακτή. Τελικά, αναθράφηκε από ελαφίνα (τ’ όνομά του, στην γλώσσα των Κυνητών, σημαίνει “ελάφι”), μεγάλωσε σαν θηρίο, κι έγινε επιτήδειος ληστής, αλλά πιάστηκε από κάποιους αγρότες, που τον οδήγησαν στον βασιλιά. Τότε αυτός, βλέποντας ορισμένα εκ γενετής σημάδια, κατάλαβε πως ήταν ο γιος (κι εγγονός) του. Εντυπωσιασμένος από το θαύμα τής επιβίωσής του απ’ όλες τις δοκιμασίες, τον όρισε διάδοχο του θρόνου. Τον θρύλο κατέγραψε ο Γαλατικής καταγωγής Λατίνος ιστορικός, Πομπήιος Τρόγος (1ος αιώνας ΠΚΧ), ενώ τον αφηγήθηκε έμμετρα ο Jerónimo de Arbolanche στο ποίημά του, Abidas (1566).

Περσέας και Ανδρομέδα (1572), του Giorgio Vasari

Σύμφωνα με τον Λατίνο ιστορικό, Ιουστίνο, που συνέγραψε την Ἐπιτομὴ τῶν Φιλιππικῶν τοῦ Πομπηίου Τρόγου, ο Habis, ως βασιλιάς πλέον, προχώρησε σε ρηξικέλευθες κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, “κατανέμοντας τους πολίτες μεταξύ επτά πόλεων”, και απαγορεύοντας τη δουλεία λόγω χρεών, που ήταν σύνηθες φαινόμενο στ’ αρχαία χρόνια. Ο Ιουστίνος σχολίασε επίσης τις αναλογίες τού θρύλου με παρόμοιες ιστορίες γι’ άλλους γενάρχες, όπως οι Περσεύς, Μωυσής, Ρωμύλος και Ρώμος, εκφράζοντας την άποψη πως ο Habis υπερτερεί έναντι των ιδρυτών τής Ρώμης, που αναγκάστηκαν απλώς να έχουν ως τροφό μια λύκαινα, χωρίς να περάσουν από χίλιες δυο δοκιμασίες, ώστε να επιδείξουν ανάλογη, ή και υπέρτερη, ικανότητα επιβίωσης.^(ε) Όταν ο Habis έγινε βασιλιάς, η περιοχή ανάμεσα στις εκβολές τού Γουαδαλκιβίρ κι εκείνες τού Σάδου, στο Σετούμπαλ, μεταμορφώθηκε θεαματικά, αφού ο Habis εισήγαγε τη γεωργία, με την σπορά των σιτηρών, και την εκτροφή των βοοειδών, κι έτσι βελτίωσε τη διατροφή των υπηκόων του. Οι απόγονοί του κυβέρνησαν αυτήν την περιοχή για αιώνες. Σπουδαίο υπήρξε και το νομοθετικό του έργο, με τους έμμετρους νόμους που θέσπισε, και οι οποίοι σταδιακά εμπλουτίστηκαν, φτάνοντας, κατά τον Στράβωνα, στα χρόνια τής ακμής τής Ταρτησσού, τις “έξι χιλιάδες στίχων”, όπως θα δούμε σε λίγο. Η παράδοση των έμμετρων νόμων φαίνεται πως ξεκίνησε σε αρχαϊκές εποχές, όταν η γραφή δεν ήταν διαδεδομένη, για να μπορούν οι άνθρωποι ν’ απομνημονεύουν και να τηρούν τους νόμους.^(ς) Οι έμμετροι νόμοι ήταν προφανώς γραμμένοι με την ταρτήσσια, ή νοτιοδυτική γραφή, που είναι η αρχαιότερη των παλαιοϊβηρικών (7ος – 5ος αιώνας ΠΚΧ). Εκτεινόταν μεταξύ των εκβολών Γουαδαλκιβίρ και Σάδου, ή και στο εσωτερικό τής Ιβηρίας, φτάνοντας προς ανατολάς ως το Αλικάντε, όπου καλλιεργήθηκε η ελληνοϊβηρική γραφή. Οι γλωσσολόγοι είναι διχασμένοι ως προς τις επιρροές τής γραφής (αναμενόμενο): ήταν ελληνικές, ή φοινικικές οι επιδράσεις; Φευ! Οι “Φοινικολάτρες” δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν καμιά “φοινικοïβηρική” γραφή!

• ^(ε) Σχολίασα ήδη τις αναλογίες με τον “Μωυσή μωρό” (βλέπε Περιήγηση 3. Ιβήρου Οδύσσεια): ο Habis υπερτερεί κατά κράτος! Ως προς τον Περσέα, να υπενθυμίσω πως όταν ήταν μωρό, ο παππούς Ακρίσιος, φοβούμενος έναν χρησμό, ότι θα τον σκοτώσει ο εγγονός του, τον πέταξε στην θάλασσα, μαζί με τη μάνα του, Δανάη, μέσα σε μια ξύλινη λάρνακα. Στις δοκιμασίες του, όταν μεγάλωσε (αποκεφάλισε τη Μέδουσα, κι έσωσε την Αιθιοπίδα πριγκίπισσα, Ανδρομέδα, από το Κήτος), δεν θα έβγαινε νικητής, αν δεν ήταν γιος τού Δία – άρα, υπερτερεί όλων!

• ^(ς) Περί αρχαίων ελληνικών μουσικών νόμων, και την πανάρχαια παράδοση να τραγουδιούνται οι νόμοι από τον λαό για ν’ απομνημονεύονται και να τηρούνται, βλέπε Χρονικό 11.

Olisipo (Λισαβόνα), Sintra, Scalabis (Santarém), και Salacia (Alcácer do Sal)

Οι Gárgoris και Habis πρωταγωνιστούν σε διάφορες παραλλαγές τού εν λόγω θρύλου. Σε μια από αυτές, ο πρώτος παραλληλίζεται με τον Κρόνο που τρώει τα παιδιά του, ενώ, αντίθετα, ο δεύτερος παρουσιάζεται ως θύμα διώξεων, επειδή εισήγαγε τη γεωργία στη βουκολική Ταρτησσό. Μια άλλη εκδοχή, που παρεισέφρησε εντελώς απροσδόκητα σ’ ένα βιβλίο περί fado, είναι προφανώς μεταγενέστερη, για να καταστεί η ιστορία ηθικά μη επιλήψιμη, αποσιωπώντας το στοιχείο τής αιμομιξίας. Συνδυάζει, λοιπόν, αυτόν τον θρύλο, με τον μύθο τής ίδρυσης της Λισαβόνας, αλλά και με την Οδύσσεια, διανθίζοντας έτσι την ιστορία με τους προσφιλείς μας ομηρικούς ήρωες. Σε αυτήν την εκδοχή, που αφηγείται ο Mascarenhas Barreto, στο βιβλίο του, Fado / Λυρικές πηγές και ποιητική έμπνευση, με τις πολυάριθμες παρενθετικές μυθολογικές, ή ιστορικές του υποσημειώσεις, ο Gárgoris παρουσιάζεται ως ο Ίβηρας βασιλιάς Gregoris, ενώ η κόρη του δεν είναι άλλη από την Καλυψώ. Συνεπώς, την πατρότητα του γιου της την “επωμίζεται” ο Οδυσσέας, ενώ η “Ωγυγία” δεν είναι νησί, αλλά οικισμός στις εκβολές τού Τάγου. Ο βασιλιάς τής Ιθάκης, λέει αυτή η εκδοχή, περιτείχισε την πόλη, και την ονόμασε Ulissea (Οδύσσεια) – εξ ου Olisipo(na: ήτοι, Λισαβόνα) – ενώ ο γιος που απέκτησε με την Καλυψώ, ο Abidis, αφού πέρασε τις δοκιμασίες που είδαμε παραπάνω, ίδρυσε την Scalabis (Santarém), όπως και άλλες πόλεις, κάποιες ακόμη βορειότερα (λ.χ. Astorga, Astigi).

Καλυψώ και Οδυσσέας, του William Russell Flint

Πολλές εκδοχές υπάρχουν και για τον θρύλο τής ίδρυσης της Λισαβόνας. Σε μια από αυτές, ο Οδυσσέας είδε ένα αστροπελέκι ν’ αστράφτει στον ουρανό και να προκαλεί πυρκαγιά στο έδαφος, σε μια άγνωστη χώρα. Τότε ο Ζευς (ο μέγας θεός των κεραυνών) του είπε να χτίσει μια πόλη σ’ εκείνο το σημείο. Σε αυτήν την χώρα, λέει μια άλλη εκδοχή, βασίλευε η γοητευτική Οφιούσα, που αντί για πόδια, είχε μια τεράστια φιδίσια ουρά. Η βασίλισσα ερωτεύτηκε τρελά τον Οδυσσέα και, για να τον έχει στο πλευρό της, του προσέφερε τον θρόνο τού βασιλείου της. Ο ήρωάς μας, ως πονηρός που ήταν, προσποιήθηκε πως δέχεται, γιατί φοβόταν για την ζωή του αν αρνιόταν. Ταυτόχρονα όμως γέμιζε κρυφά το πλοίο του με προμήθειες. Και μια νύχτα, ενώ η βασίλισσα κοιμόταν, ο Οδυσσέας και το πλήρωμά του χάθηκαν στο σκοτάδι. Εξοργισμένη το πρωί, η Οφιούσα χτυπούσε την τεράστια ουρά της τόσο δυνατά στο έδαφος, ώστε δημιούργησε τους επτά λόφους, όπου είναι χτισμένη η Λισαβόνα. Οφιούσα, φυσικά, είναι η Χώρα των Όφεων-Φιδιών, όπως έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες την Ατλαντική Ιβηρία, τη σημερινή Πορτογαλία και Γαλικία, και ειδικότερα την περιοχή γύρω από τις εκβολές τού Τάγου.

Θηλυκόν Ουραίον Ερπετόν, μια μορφή τής Ίσιδος
(αδερφής πιθανόν, ή μητέρας τής Οφιούσας…!)

● Η Οφιούσα των Ελλήνων ήταν για τους Ρωμαίους η Oestriminis (Άκρα, ή Άπω Δύση, στα λατινικά), κάτι σαν το finis terrae, “τέλος τού κόσμου” (με την οπτική ενός Μεσόγειου). Ο Αβιηνός, Ρωμαίος ποιητής τού 4ου αιώνα ΚΧ, στο έργο του Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές), όπου ανέπλασε τον Μασσαλιώτη περίπλου τού 6ου αιώνα ΠΚΧ, ένα ημερολόγιο καταστρώματος άγνωστου Έλληνα θαλασσοπόρου, έγραψε πως οι Oestrimni, που ζούσαν στην περιοχή επί μακρόν, υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους μετά από εισβολή ερπετών. Στην πραγματικότητα, τα ερπετά δεν ήταν φίδια, αλλά άνθρωποι, πιθανότατα οι Saephes, ή Ophis (“λαός των ερπετών”), και οι Dragani (“λαός των δράκων”), που ήρθαν να εγκατασταθούν σε αυτήν τη γη. Οι Saephes ζούσαν σε ορεινή περιοχή, δίπλα στις εκβολές τού Τάγου, όπου υπήρχε ένα νησί, που ο Αβιηνός ονόμασε Ποιητάνιον. Συμμαχώντας με μιαν άλλη φυλή, τους Cempsi, κατάφεραν να πάρουν αυτά τα εδάφη διά της βίας από τους Oestrimni. Οι νεοφερμένοι ήταν προφανώς είτε πρωτο-Κέλτες, ή Κελτίβηρες, ενώ οι Oestrimni οι παλαιολιθικοί κάτοικοι της Ατλαντικής Ιβηρίας.

Οι Όφεις, που λάτρευαν τα ερπετά, ζούσαν στα βουνά τής βόρειας Πορτογαλίας και Γαλικίας, ή στις εκβολές των ποταμών Δούρου, Κάβαδου, Τάγου, και Σάδου. Οι Σαίφες, μαζί με τους Κέμψους, ζούσαν στη γη των Κυνητών (Algarve και Κάτω Alentejo), όπου βασίλεψε ο Gárgoris. Οι Κέμψοι, ίσως με σημαντικές γερμανικές και λίγυες προσμίξεις, έφτασαν στην Ιβηρία γύρω στο 650 ΠΚΧ, κι εγκαταστάθηκαν στην κοιλάδα τού Τάγου, και στην χερσόνησο του Σετούμπαλ, όπου ο Αβιηνός προσδιόρισε το σημερινό Ακρωτήρι Εσπισέλ ως lugum cempsicum. Οι Δρακάνοι, τέλος, κατάγονταν μάλλον από τη Λιγυρία, περιοχή τής ΒΔ Ιταλίας, κι έφτασαν στη ΒΔ Ιβηρία (Κανταβρία, Αστούριες, Γαλικία, Μπέιρα) με κέλτικες προσμίξεις, ήταν δηλαδή Κελτολίγυες. Τ’ όνομά τους δείχνει ότι μπορεί να έφεραν τους δράκους στην Ιβηρία, όπου οι ντόπιοι πρέπει να είχαν ήδη στη λατρεία τους τούς δικούς τους γρύπες.^(ζ)

• ^(ζ) Ένα άλλο υπερφυσικό ον, στα παραμύθια τής Πορτογαλίας και της Γαλικίας, είναι η Moura encantada (μαγεμένη). Ένας θρύλος αναφέρει ότι στο θερινό ηλιοστάσιο, ένα νεαρό θηλυκό ερπετό, μια χθόνια θεά, αποκάλυπτε κρυμμένους θησαυρούς σε όσους τριγυρνούσαν στα δάση. Αυτή η παρθένα, έλεγαν, ζούσε στην περιοχή τού Πόρτο. Κατά το ηλιοστάσιο, οργανώνονταν γιορτές προς τιμήν της. Στο υπόλοιπο της χρονιάς, γινόταν φίδι και ζούσε κάτω από βράχια. Ως προσφορά, οι βοσκοί τής άφηναν λίγο γάλα από τα κοπάδια τους.

Οδυσσέας και Καλυψώ, του Μαξ Μπέκμαν

Ως προς την Καλυψώ, κατά την ελληνική μυθολογία, δεν ήταν πριγκίπισσα, αλλά νύμφη, στη νήσο τής Ωγυγίας, κόρη τού Άτλαντα, γι’ αυτό ονομαζόταν και Ατλαντίδα (Όμηρος), ή και Ωκεανίδα, ήταν δηλαδή μια από τις κόρες τού Ωκεανού (Ησίοδος). Ωστόσο, και οι δύο εκδοχές συνδέονται με την περιοχή των Ηρακλείων Στηλών, ή με τον Ατλαντικό Ωκεανό. Ο Άτλας, ο Τιτάνας που συγκρατούσε την ουράνια σφαίρα, ταυτίστηκε με την οροσειρά τού Άτλαντα στη βορειοδυτική Αφρική. Μελετητές που ανέλυσαν το έργο και τη γεωγραφία τού Ομήρου, μεταξύ πολλών άλλων, οι Στράβων και Πλούταρχος, εξέφρασαν την άποψη πως η Ωγυγία, ή και η Σχερία, το νησί των Φαιάκων, βρίσκονταν στον Ατλαντικό, και ορισμένοι ταύτισαν κάποιο από τα νησιά, ή και τα δυο, με την Ατλαντίδα. Ο Πλούταρχος γράφει και πάλι με μεγάλη σαφήνεια πως “ένα Ωγύγιο νησί βρίσκεται μακριά, στ’ ανοιχτά τής θάλασσας, σε απόσταση ενός πενθήμερου ταξιδιού από την Βρετανία, με κατεύθυνση προς δυσμάς”.^(η) Κάνει επίσης λόγο για τη “μεγάλη ήπειρο”, που ερμηνεύθηκε είτε ως αναφορά στην Αμερική, ή ως υπαινιγμός στην Ατλαντίδα. Πολλά από τα χαρακτηριστικά των Φαιάκων, όπως η ναυτοσύνη τους, υποδηλώνουν είτε τη μινωική Κρήτη, ή την Ατλαντίδα. Η περιγραφή τού παλατιού τους παραπέμπει σε πολύ προηγμένο πολιτισμό. Προ πάντων, τα πλοία τους ήταν εκπληκτικά, εντελώς διαφορετικά από τα καράβια τού Τρωικού πολέμου, και μάλιστα… κατευθυνόμενα με την σκέψη! Εδώ στηρίζεται η άποψη πως ήταν ο Όμηρος, πριν από τον Πλάτωνα, που μίλησε πρώτος για την Ατλαντίδα.

• ^(η) Η Ωγυγία, συνδεδεμένη με τον Ωγύγιο κατακλυσμό, και τον μυθικό βασιλιά τής Αττικής, ή Βοιωτίας, Ωγύγη, ή Ωγύγο, παραπέμπει σ’ έννοιες όπως αρχέγονος, πανάρχαιος, πρωταρχικός, υποδηλώνοντας ότι το νησί τής Καλυψώς ήταν αρχαιότατο. Άρα, όταν ο Αισχύλος αποκαλεί τον Νείλο Ωγύγιο, κάθε άλλο παρά υπονοεί πως το νησί βρισκόταν στην Αίγυπτο, όπως κάποιοι επιπόλαια σκέφτηκαν. (Η ελληνική μυθολογία αναφέρεται σε τρεις κατακλυσμούς: του Ωγύγη, του Δευκαλίωνα, και του Δάρδανου).
  ● Για τη γεωγραφία τής Οδύσσειας, βλέπε Ιντερλούδιο, Σύνοψη 10*. Πλώρη για Rio de Janeiro!

● Ο Όμηρος ανέφερε πως τα πλοία ήταν ταχύτερα και από τα γεράκια, ενώ ο βασιλιάς Αλκίνοος εξήγησε λεπτομερώς στον Οδυσσέα ποιες ακριβώς πληροφορίες χρειάζονταν τα σκάφη για να τον οδηγήσουν στην Ιθάκη:

“Πες μου την χώρα, τον λαό, και την πόλη σου, έτσι ώστε τα πλοία μας να χαράξουν αναλόγως τον προορισμό τους, και να σε μεταφέρουν εκεί. Γιατί οι Φαίακες δεν έχουν καπετάνιους: τα σκάφη τους δεν έχουν πηδάλια σαν αυτά που έχουν τα καράβια άλλων λαών, μα τα ίδια τα πλοία κατανοούν το τι σκεφτόμαστε και τι θέλουμε. Ξέρουν όλες τις πόλεις και τις χώρες σε ολόκληρο τον κόσμο, και μπορούν να διασχίσουν με άνεση την θάλασσα, ακόμη και όταν είναι καλυμμένη από ομίχλη και σύννεφα, ώστε να μην υπάρχει κίνδυνος να ναυαγήσουν, ή να πάθουν οποιαδήποτε ζημιά.”^(θ)

• ^(θ) Πλοία προγραμματισμένα ηλεκτρονικά: ό,τι καλύτερο μπορεί να έχει στη διάθεσή του ένας Περίπλους στο Αρχιπέλαγος! Φυσικά, συν τοις άλλοις, με αυτήν την τεχνολογία κατά νου, η ιδέα πως η Σχερία-Φαιακία μπορεί ήταν η Κέρκυρα, θα πρέπει ν’ αποκλειστεί.

Παραμύθια… Όπως και για την ίδρυση της Λισαβόνας, η επωδός που ακούμε ξανά και ξανά, μετά από αυτές τις ιστορίες, είναι πως πρόκειται για μύθους. Η πραγματικότητα είναι άλλη. Ξανά και ξανά, οι περί Ελλήνων παραδόσεις είναι “θρύλοι”, εκείνες περί Φοινίκων “Ιστορία”… Μάλλον αληθεύει ότι δυτικά των Ηρακλείων Στηλών δεν υπήρξαν καθόλου ελληνικοί οικισμοί, παρά μόνον ταξίδια εξερευνητικά. Ο μύθος τής ίδρυσης του Olisipo από τον Οδυσσέα δεν είναι παρά μύθος. Από την άλλη πλευρά, δεν υπάρχει το παραμικρό στοιχείο που να στηρίζει την “Ιστορία” τής ίδρυσης της Λισαβόνας “γύρω στο 600 π.Χ.”, ή στο μακρινό 1200 ΠΚΧ, από τους Φοίνικες, με τ’ όνομα Alis Ubbo (“Ασφαλές Λιμάνι”), έστω και αν υπήρχαν κάποιοι οργανωμένοι οικισμοί στην Ulissea-Olissipona με σαφείς μεσογειακές επιρροές, είτε εκείνη τη μακρινή εποχή, ή και αργότερα. Μύθος είναι και αυτή. Παρομοίως, αν εξαιρέσουμε τα εξερευνητικά ταξίδια των Φοινίκων και των Καρχηδονίων, δεν υπήρξαν, ή τουλάχιστον δεν έχουν εντοπιστεί, αποικίες τους πέρα από το Algarve, συγκεκριμένα στις Balsa–Tavira,^(ι) κοντά στα σύνορα Ισπανίας-Πορτογαλίας, με σημαντικές φοινικικές εγκαταστάσεις, αλλά κι επιρροές, από τον 8ο αιώνα ΠΚΧ και μετά. Ουσιαστικά, οι φοινικικές επιδράσεις, στο έδαφος της σημερινής Πορτογαλίας, οφείλονται στις εμπορικές και πολιτισμικές ανταλλαγές με την Ταρτησσό.

Ιβηρία: Ταρτησσός, Οφιούσα, Κελτική, Oestrimni, Dragani, Saephes, Cempsi, Κυνήτες (7ος-5ος αιώνας ΠΚΧ)

• ^(ι) Η Tavira εμφανίστηκε στα τέλη τής εποχής τού μπρούντζου (1000-800 ΠΚΧ). Οι Φοίνικες την ιδιοποιήθηκαν στον 8ο αιώνα, κι έγινε μια από τις πρώτες τους εγκαταστάσεις στην ιβηρική Δύση. Τότε δημιούργησαν ένα αποικιακό αστικό κέντρο, με τεράστια τείχη, δυο λιμάνια, δυο τουλάχιστον ναούς, και με κανονικό αστικό σχέδιο – χαρακτηριστικό που, όμως, παραπέμπει σε πολεοδομία των αρχαίων Ελλήνων, και όχι των Φοινίκων, ή άλλων σημιτικών λαών (βλέπε σχετικά, στο επόμενο Χρονικό, τη σύγκριση του Στράβωνα ανάμεσα στην φοινικική Μάλακα και την ελληνική Μαινάκη, στην περιοχή τής σημερινής Μάλαγας). Το φοινικικό όνομα της πόλης θα ήταν Baal Saphon, ή Baal Shamin, από τα ονόματα των θεών των κεραυνών, ή τ’ ουρανού, που λάτρευαν οι ΒΔ σημιτικοί λαοί και οι Μεσοποτάμιοι. Αργότερα, τ’ όνομα αυτό συντομεύτηκε σε Balsa. Άλλοι, αντίθετα, επιμένουν πως το τοπωνύμιο Balsa έχει προέλευση ιβηρική, ίσως βασκική. Απαντάται πλέον και σε άλλα μέρη τού κόσμου. Η φοινικική Tavira καταστράφηκε βίαια, λόγω συγκρούσεων, στα τέλη τού 6ου αιώνα ΠΚΧ, κι ερημώθηκε για έναν αιώνα. Αυτό, μάλλον, συνέβη κατά τη συντριβή τής Ταρτησσού από τους Καρχηδόνιους. Το 410 ΠΚΧ, στη μετα-ταρτήσσια, τουρδητανική περίοδο, οι ιβηρικές αποικίες αποσχίστηκαν από την καρχηδονιακή ηγεμονία. Ως αποτέλεσμα ήρθε η ανάκαμψη, με την αστική άνθιση της περιοχής, και η Tavira αναβίωσε κι αναπτύχθηκε περαιτέρω. Αλλά η αναγέννηση δεν κράτησε πολύ: η πόλη καταστράφηκε κι ερημώθηκε ξανά, στα τέλη τού 4ου αιώνα. Αφού η Καρχηδόνα ισοπεδώθηκε, οι Ρωμαίοι ίδρυσαν, στα μέσα τού 1ου αιώνα ΠΚΧ, ένα λιμάνι, σε απόσταση 7 χιλιομέτρων από την Tavira, το οποίο κληρονόμησε τ’ όνομα Balsa.

Αργανθώνιος

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΤΑΡΤΗΣΣΟ. Αυτή η θρυλική πολιτεία εμφανίζεται, περί τα μέσα τής 1ης χιλιετίας ΠΚΧ, σ’ ελληνικές και ανατολικές πηγές. Κατά πάσα πιθανότητα, ο Όμηρος ήταν και πάλι ο πρώτος που, στην Ιλιάδα, αναφέρθηκε σε μια χρυσοφόρα γη, στα δυτικά όρια του κόσμου (Ιβηρία), πριν από τον μεγάλο ωκεανό (Ατλαντικό), όπου οι άνθρωποι ζούσαν πολλά χρόνια, ευτυχισμένοι μες στα πλούτη τους. Το Ταρτήσσιον όλβιον άστυ, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, βρισκόταν πέρα από τις Ηράκλειες Στήλες, και βασιλιάς του ήταν ο περιώνυμος Αργανθώνιος – μ’ ένα όνομα που, σίγουρα, παραπέμπει στον μεγάλο του πλούτο. Ένας άλλος ιστορικός, ο Έφορος, περιέγραψε στον 4ο ΠΚΧ αιώνα,

“μια πολύ ευημερούσα αγορά, ονόματι Ταρτησσός, πλούσια σε κασσίτερο που μεταφέρει ο ποταμός, καθώς και σε χρυσό και χαλκό από κέλτικα εδάφη.”

Όμως, περί τα τέλη τής χιλιετίας, φαίνεται ότι τ’ όνομά της έπεσε σε αχρηστία, δημιουργώντας την εντύπωση πως η πόλη μπορεί να είχε αφανιστεί, εξαιτίας φυσικών ή άλλων αιτίων. Η Ταρτησσός, όπως άλλωστε και η Θήρα-Σαντορίνη, συγκεντρώνει πάρα πολλές πιθανότητες να ήταν το μέρος όπου βρισκόταν η Ατλαντίδα. Ίσως να είχαν και πολλά άλλα κοινά, λόγω μινωικών επιρροών. Οι Ανδαλουσιανοί, όπως και οι Έλληνες, μπορεί να ωφελήθηκαν από τους Κρήτες όχι μόνον οικονομικά, αλλά και πολιτισμικά. Τ’ αρχαιολογικά ευρήματα στην περιοχή έχουν δημιουργήσει μιαν εικόνα ενός εκτεταμένου πολιτισμού, με τον πυρήνα ν’ απλώνεται από την κοιλάδα τού Γουαδαλκιβίρ ως την Ουέλβα, επηρεάζοντας το σύνολο της νότιας Ιβηρίας, από τις εκβολές τού Τάγου ως την χώρα τής Βαλένσιας. Ο Παυσανίας, στον 2ο αιώνα ΚΧ, προσδιόρισε το ποτάμι, κι έδωσε λεπτομέρειες για την τοποθεσία τής πόλης:

“Λένε πως Ταρτησσός ονομάζεται ένα ποτάμι στη γη των Ιβήρων, που χύνεται στην θάλασσα από δυο βραχίονες, και πως, ανάμεσα σε αυτούς τους δυο βραχίονες, βρίσκεται μια πόλη με το ίδιο όνομα. Ο ποταμός είναι ο μεγαλύτερος στην Ιβηρία και παλιρροϊκός, και σε μια μετέπειτα περίοδο ονομάστηκε Βαέτης”.

Άποψη του ποταμού Γουαδαλκιβίρ (1854), του Manuel Barrón y Carrillo

Οι Μαυρούσιοι, αργότερα, τον ονόμασαν Μεγάλο Ποταμό (Γουαδαλκιβίρ). Ο ανατολικός βραχίονάς του, ο μόνος που υφίστανται ακόμη, ήταν τότε πολύ πιο απλωμένος. Ο δυτικός βραχίονας δεν υπάρχει πια, αλλά πιστεύεται πως βρισκόταν κοντά στην Ουέλβα. Τώρα σε αυτήν την περιοχή υπάρχουν μόνο λίμνες. Εκείνη την εποχή, ανάμεσα στους δυο βραχίονες του ποταμού, υπήρχε μια μεγάλη λιμνοθάλασσα, μ’ ένα τουλάχιστον νησί μέσα της, όπου ήταν χτισμένη, προφανώς, η θρυλική πόλη τής Ταρτησσού. Το τοπίο τώρα είναι εντελώς διαφορετικό. Ορισμένα ευρήματα οδηγούν στο συμπέρασμα πως θα πρέπει να συνέβησαν δύο φυσικές καταστροφές (σεισμοί με τσουνάμι), που προκάλεσαν την καταβύθιση των νησιών και της γύρω ξηράς – μια από τις οποίες συνέβη γύρω στο 1500 ΠΚΧ, και η άλλη περί το 200 ΚΧ. Συνεπώς, οι συμφορές αυτές δεν συνδέονται με τον αφανισμό τής Ταρτησσού, της οποίας οι περισσότεροι οικισμοί εγκαταλείφθηκαν, στο μεταίχμιο του 6ου και 5ου αιώνα ΠΚΧ, εντελώς ανεξήγητα…

Οι Ταρτήσσιοι, ως εξαιρετικοί μηχανικοί που ήταν, διέθεταν κάποιο εξελιγμένο σύστημα ρύθμισης της ροής των υδάτων τού ποταμού. Ο Στράβων κάνει την περιγραφή μιας κοινωνίας προηγμένης, αστικοποιημένης, με πολλές ανθηρές πόλεις στις όχθες τού Ταρτησσού-Βαέτη-Γουαδαλκιβίρ:

Ωκεανός, ρωμαϊκό ψηφιδωτό στην Ossonoba, νυν Faro

“Σοφώτατοι δ’ ἐξετάζονται τῶν Ἰβήρων οὗτοι, καὶ γραμματικῇ χρῶνται, καὶ τῆς παλαιᾶς μνήμης ἔχουσι συγγράμματα καὶ ποιήματα καὶ νόμους ἐμμέτρους ἑξακισχιλίων ἐπῶν, ὥς φασι”…
(“Θεωρούνται οι πιο μορφωμένοι των Ιβήρων, έχουν γραφή, αλλά και ιστορικά χρονικά, και ποιήματα, κι έμμετρους νόμους έξι χιλιάδων στίχων, καθώς λένε”).

Η κουλτούρα τους χωρίζεται σε δύο κυρίως περιόδους: Η πρώτη ονομάζεται “γεωμετρική”, και συμπίπτει με την ύστερη εποχή τού μπρούντζου, από το 1200 ως το 750 ΠΚΧ – αντιστοιχεί, δηλαδή, περίπου στην ελληνική γεωμετρική τέχνη (Βίοι Παράλληλοι τεχνών; Ίσως…) Η δεύτερη περίοδος χαρακτηρίζεται “ανατολίζουσα”, επηρεασμένη από Φοίνικες κι Έλληνες, μεταξύ 750 και 550 ΠΚΧ, οπότε και αντικαταστάθηκε από τον κλασικό ιβηρικό πολιτισμό. Κάποια παρόμοια μετάβαση στον λουζιτανικό πολιτισμό συνέβη στη νότια περιοχή τής Πορτογαλίας, κυρίως στο Algarve και το κάτω Alentejo, προεκτεινόμενη παράκτια ως τις εκβολές τού Τάγου. Σημαντικές εξελίξεις τής περιόδου ήταν η εισαγωγή τού κεραμικού τροχού, καθώς και άλλες πρόοδοι της τεχνικής, λ.χ. αρχιτεκτονική, όπως και της γεωργίας. Άλλη αξιοσημείωτη εξέλιξη ήταν η περαιτέρω εξειδίκευση και κοινωνική διαστρωμάτωση. Μια πολύ σπουδαία καινοτομία υπήρξε η γραφή. Με την άφιξη των Ελλήνων, που η επιρροή τους υπερέβαινε κατά πολύ την έκταση των αποικιών τους, ο “οριενταλισμός” άρχισε να μετασχηματίζεται σε ιβηρικό πολιτισμό, ιδίως στα νοτιοανατολικά. Η ελληνική επιρροή είναι ορατή στην σταδιακή αλλαγή τής αρχιτεκτονικής των μνημείων, προσεγγίζοντας τα πρότυπα του ελληνικού κόσμου ολοένα και περισσότερο. Η ιβηρική γραφή εξελίχθηκε από τη λεγόμενη νοτιοδυτική, ή την ταρτήσσια γραφή, μ’ έντονες τις ελληνικές επιδράσεις. Σε αρκετές περιπτώσεις χρησιμοποιήθηκε και μια παραλλαγή τού ελληνικού αλφαβήτου (ιβηροϊωνική γραφή) για την καταγραφή ιβηρικών κειμένων.

Θησαυρός τής Ταρτησσού, El Carambolo

Η κουλτούρα (από την φράση “cultura animi”, του Κικέρωνα) είναι και υλική: πρόκειται για τα τεχνουργήματα που δημιουργεί μια κοινωνία, αλλά και για το πώς αυτά αντιστοιχούν στις κοινωνικές σχέσεις. Δίχως καταμερισμό τής εργασίας και τεχνολογία, πάντως, ο πολιτισμός είναι αδιανόητος. Κουλτούρα και πολιτισμός απαιτούν μια οικονομική βάση ώστε να ευδοκιμήσουν. Στην περίπτωση της Ιβηρίας, τα μέταλλα ήταν αυτά που άνοιξαν τον δρόμο προς την αυγή τής εποχής τού μπρούντζου, ενώ αργότερα, η πορεία επιταχύνθηκε, όταν επιτόπου κατέφθασαν κάποιοι Ανατολίτες. Η εξόρυξη και η τήξη των μετάλλων ξεκίνησαν πριν από τον ερχομό των Μινωιτών, των Ελλήνων, ή των Φοινίκων. Οι Ίβηρες συνέλλεγαν κασσίτερο στις αποθέσεις των ποταμών τής Ταρτησσού από πολύ παλιά. Τα ορυχεία τού Río Tinto, στις όχθες τού ποταμού που εκβάλλει στον κόλπο των Γαδείρων, στην Ουέλβα, υπολογίζεται πως είναι 8.000 – 10.000 ετών. Τα εκμεταλλεύτηκαν για χαλκό, ασήμι, χρυσάφι, και άλλα ορυκτά, Ίβηρες, Ταρτήσσιοι, Φοίνικες, Έλληνες, Ρωμαίοι, Βησιγότθοι, Μαυρούσιοι, και Ισπανοί, για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα, που ο τόπος έχει μετατραπεί σε ζώνη περιβαλλοντικής καταστροφής.^(ια)

Η κοπή νομισμάτων από τον 7ο αιώνα ΠΚΧ αύξησε την ζήτηση για μπρούντζο και ασήμι. Έτσι, οι εμπορικές ανταλλαγές, που ως τότε αφορούσαν κυρίως είδη πολυτελείας, απέκτησαν ευρύτερη οικονομική βάση. Είναι η εποχή που η εξόρυξη αργύρου προσέλαβε όντως βιομηχανικές διαστάσεις στην επαρχία τής Ουέλβας. Η πρωτεύουσά της συνδεόταν οπωσδήποτε με την Ταρτησσό. Βρέθηκε εκεί η μεγαλύτερη ποσότητα εισαγόμενων ειδών πολυτελείας, και θα πρέπει να ήταν σημαντικό κέντρο. Οι ανασκαφές στην καρδιά τής πόλης αποκάλυψαν ένα μεγάλο εμποροβιοτεχνικό κέντρο, που κράτησε για αιώνες. Έχουν βρεθεί περίπου 90.000 όστρακα (πήλινα θραύσματα), εγχώρια, αλλά και εισαγόμενα (φοινικικά κι ελληνικά). Αυτά τ’ αγγεία, που χρονολογούνται από τον 10ο έως τον 8ο αιώνα ΠΚΧ, είναι παλαιότερα από τα ευρήματα σε άλλα φοινικικά εμπόρια. Η συνύπαρξη ξένων προϊόντων και υλικών μαζί με ντόπια, μας επιτρέπει να φανταστούμε το παλιό λιμάνι τής Ουέλβας ως σημαντικό κόμβο υποδοχής, κατασκευής, και αποστολής ποικίλων προϊόντων διαφόρων και μακρινών προελεύσεων, ή προορισμών. Ευρήματα σε άλλα μέρη τής πόλης μάς βοηθούν να εκτιμήσουμε την έκτασή της σε 200 περίπου στρέμματα – ήταν, δηλαδή, αρκετά μεγαλύτερη από τις πόλεις τής Ιβηρίας εκείνης της περιόδου. Η ανάλυση των γραπτών πηγών, και των προϊόντων που έχουν ανασκαφεί, ανάμεσά τους και χιλιάδες ελληνικά αγγεία, μερικά από τα οποία είναι έργα εξαιρετικής ποιότητας, γνωστών ζωγράφων και αγγειοπλαστών, δημιουργεί την εντύπωση πως ίσως εκεί να βρισκόταν η χαμένη πόλη τής Ταρτησσού.

Río Tinto: όμορφα χρώματα αλλά… δηλητηριώδη!

• ^(ια) Η περιοχή τού Tinto, λόγω της εκμετάλλευσής της επί δέκα χιλιετίες, μοιάζει με “σεληνιακό τοπίο”, αν μη τι άλλο χειρότερο. Πρόσφατα έγινε επίκεντρο κι επιστημονικού ενδιαφέροντος, λόγω της παρουσίας των λεγόμενων ακραιόφιλων αερόβιων βακτηρίων που ζουν στο νερό. Οι ακραίες συνθήκες στον Río Tinto αναλογούν, προφανώς, σε άλλες περιοχές τού ηλιακού συστήματος, που πιστεύεται πως διαθέτουν νερό σε υγρή μορφή, όπως το υπέδαφος του Άρη, ή το φεγγάρι Ευρώπη τού Δία, όπου κάτω από την παγωμένη της επιφάνεια, σύμφωνα με διάφορες θεωρίες, υπάρχει ένας όξινος ωκεανός νερού. Έτσι, το ποτάμι ενδιαφέρει τώρα αστροβιολόγους.

Río Tinto, el Corazón de la Tierra: η Καρδιά τής Γης (ξεριζωμένη)…

• Στηριζόμενοι εν μέρει στην έρευνά τους στον Río Tinto, δυο επιστήμονες της NASA ανέφεραν το 2005 πως έχουν βρει ισχυρές ενδείξεις, κατά τις οποίες υπάρχει και τώρα ζωή στον Άρη! Αναγκάστηκαν ν’ ανακαλέσουν, αλλά ποιος ξέρει; Μπορεί μια μέρα οι Αμερικανοί να έχουν… Αρειανούς δούλους! Να, λοιπόν, γιατί η Ευρώπη, παραμένοντας εσαεί δορυφόρος, ήδη μεταλλάσσεται σε… Ευρώπη τού Δία, ενώ κινείται αμείλικτα προς τις πύλες τού El Dorado, τις οποίες φρουρεί ο πάντα άγρυπνος Κέρβερος!

Γιγάντιοι πίδακες υδρατμών πιστεύεται πως εκτινάσσονται από την παγωμένη επιφάνεια της Ευρώπης τού Δία…

• >> Χρονικό 17. ΑΝΑΒΙΩΣΗ ΠΕΡΙΠΛΟΥ ΤΗΣ ΙΒΗΡΙΑΣ
• << Χρονικό 15. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ