Χρονικό 15. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

Χρονικό 15. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ

/ENGLISH/ Chronicle 15. THE ENIGMATIC SEA PEOPLES

● Κατάρρευση Εποχής τού Μπρούντζου Λόγω Λιμού ● Τρωικός Πόλεμος
και Μικρασιάτες Λαοί τής Θάλασσας ● Στήλη τού Μερνεφθά και Έξοδος

του Μιχάλη Λουκοβίκα
 

Η “Απέραντη Πράσινη” Μεσόγειος, “Θάλασσα των Ελλήνων”

ΠΡΟΤΟΥ ΝΑ ΠΛΕΥΣΟΥΜΕ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΣΠΕΡΙΑ, λέω να ξανοιχτούμε στο “Απέραντο Πράσινο” της “Θάλασσας των Ελλήνων” (όπως “έβλεπαν” οι Αιγύπτιοι τη Μεσόγειο), εις αναζήτησιν των Λαών τής Θάλασσας, συναπαντώντας καθ’ οδόν διάφορες περιπλανώμενες ομάδες μεταναστών και προσφύγων. Ταξιδεύοντας στον χώρο και τον χρόνο, στην ιστορία, τον θρύλο ή μύθο, πρέπει να πάμε πίσω στο εκρηκτικό φινάλε τού 17ου ΠΚΧ αιώνα, στο “big bang” τής μινωικής ηφαιστειακής έκρηξης στην Θήρα, αφού σχεδόν συμπίπτει με τις πρώτες εμφανίσεις των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο. Αν πάρουμε υπόψη μας πως εκείνη την περίοδο, μαζί με τον μινωικό στόλο, είχε ναυαγήσει και η επιχείρηση αστυνόμευσης των θαλασσών, μπορούμε να υποθέσουμε πως οι άνθρωποι αυτοί τότε ήταν πειρατές, ενώ, παράλληλα, συνειδητοποιούμε πόσο μεγάλη αλληλεξάρτηση είχαν οι μεγάλες δυνάμεις και στον αρχαίο κόσμο.

Αρχαίο πλοίο, παράσταση σε αιγυπτιακό πάπυρο

Αργότερα, οι Αιγύπτιοι άρχισαν να προσδιορίζουν με τον δικό τους τρόπο την ταυτότητα των διαφόρων ομάδων των Λαών τής Θάλασσας, και μια από τις πρώτες που κατέγραψαν ήταν οι Sherden (ή και Shardana). Επρόκειτο για μια μεγάλη ομάδα πειρατών, που δημιούργησε σοβαρά προβλήματα στο εμπόριο, στο τέλος τού 13ου αιώνα, συμβάλλοντας σε μεγάλο βαθμό στην κατάρρευση του μυκηναϊκού κόσμου. Το γεγονός ότι δεν κατονομάζονται σε παραδόσεις, ή γραπτές πηγές, Ελλήνων ή Χετταίων, υποδηλώνει ότι δεν προέρχονταν από τις επικράτειές τους. Ουκ ολίγοι μελετητές συσχετίζουν τους Shardana με τη Σαρδηνία, επειδή μοιάζουν οι λέξεις. Με βάση το ίδιο σκεπτικό, η αρχαιολόγος Margaret Guido πρότεινε την άποψη πως η εν λόγω φυλή, ίσως καταγόταν από την πεδιάδα των Σάρδεων, στη Λυδία, και μετανάστευσε, όπως φαίνεται, αργότερα στη Σαρδηνία. Πιθανολογείται ότι πολλοί άνθρωποι, όχι μόνον οι Τρώες, οι μελλοντικοί Ρωμαίοι, εγκατέλειψαν τη Μικρά Ασία και το Αιγαίο, για να εγκατασταθούν τελικά στην ιταλική χερσόνησο και τα νησιά της, λόγω της κατάρρευσης της εποχής τού μπρούντζου μάλλον, παρά πριν από αυτήν. Έχουμε ενδείξεις που καθιστούν μάλλον αξιόπιστη την Αινειάδα τού Βιργιλίου – χωρίς ν’ αποκλείεται το ενδεχόμενο και προγενέστερων μεταναστεύσεων. Πρόσφατες γενετικές μελέτες, όντως, δείχνουν πως οι πληθυσμοί όχι μόνο των ανθρώπων, αλλά και των βοοειδών, σε διάφορες περιφέρειες της Ιταλίας, ιδιαίτερα στην Τοσκάνη, συγγενεύουν πρωτίστως με την Ανατολία, κυρίως τα βορειοδυτικά της, παρά με οποιαδήποτε άλλη περιοχή.

Ετρούσκοι εν χορώ, επιτύμβια τοιχογραφία

Ένα περίφημο απόσπασμα του Ηροδότου, που επικαλούνται οι μελετητές, περιγράφει την αποδημία των Λυδών και την περιπλάνησή τους λόγω λιμού:

“Ο βασιλιάς τους χώρισε τον λαό στα δυο, προκειμένου η μια ομάδα να παραμείνει, και η άλλη να εγκαταλείψει την χώρα. Ο γιος του, ο Τυρρηνός, θα ήταν επικεφαλής αυτών που έφευγαν. Κατηφόρισαν προς την Σμύρνη κι έφτιαξαν καράβια. Πέρασαν από πολλές χώρες, ώσπου έφτασαν στους Όμβρους, όπου ίδρυσαν πόλεις και ονομάστηκαν Τυρρηνοί.”

Να μην ξεχνάμε πως η Μικρασία αντιμετώπιζε το ίδιο οξύτατο πρόβλημα της πείνας και κατά την περίοδο της κατάρρευσης, και ως εκ τούτου, οι Λαοί τής Θάλασσας, ένας συνασπισμός τότε θαλασσοπόρων μεταναστών-προσφύγων, είχαν πλέον σφυρηλατήσει άρρηκτους δεσμούς, θέλοντας ν’ ανακουφιστούν από τις τεράστιες ελλείψεις. Η ξηρασία θα μπορούσε κάλλιστα να υποθάλψει κοινωνικοοικονομικές εντάσεις και πολέμους. Ως προς την ιστορία που μας αφηγήθηκε ο Ηρόδοτος, και τη σύνδεσή της με τους Λαούς τής Θάλασσας, διάφοροι μελετητές υποστηρίζουν πως εκείνοι που οι Αιγύπτιοι ονόμαζαν Teresh, δεν ήταν άλλοι από τους Τυρρηνούς (ή Τυρσηνούς), οι οποίοι συχνά ταυτίζονται με τους Tusci (εξ ου και Τοσκάνη), ήτοι το λατινικό εξώνυμο των Ετρούσκων, των Rasna, όπως αυτοπροσδιορίζονταν. Εκτός τής ετρουσκικής, η τυρρηνική γλωσσική οικογένεια περιλαμβάνει και τη λημνιακή γλώσσα, που μιλιόταν στο αιγαιοπελαγίτικο νησί τής Λήμνου μέχρι τον 6ο αιώνα ΠΚΧ. Μια άλλη γλώσσα τού Αιγαίου, συγγενική ίσως της ετρουσκικής, ήταν η μινωική κρητική. Στον χάρτη των πιθανών τόπων καταγωγής των Τυρρηνών, μπαίνει από τον Θουκυδίδη κι ένα ακόμη αιγαιοπελαγίτικο νησί, δίπλα στη Μικρασία, η Λέσβος. Ως αναγνώστες τού Βιργιλίου, οι Ρωμαίοι ταύτιζαν τους Teresh με τους Τρώες. Η εκδοχή αυτή εξυπηρετούσε και τα συμφέροντά τους, καθώς οι Ετρούσκοι ήταν αντίπαλοί τους. Αν φαινόταν πως είχαν κοινή προέλευση, οποιαδήποτε περαιτέρω εχθρότητα μεταξύ τους θα μπορούσε να θεωρηθεί “αδελφοκτόνος”. Υπάρχουν ενδείξεις για να στηρίξει κανείς την άποψη αυτή. Αρκετοί συγγραφείς, λ.χ. ο Andrea Salimbeti στο κείμενό του Η ελληνική εποχή τού μπρούντζου: Λαοί τής Θάλασσας, υποστηρίζουν πως η συσχέτιση των Τρώων με τους Teresh (ή και Tursha), πρέπει να είναι το πρώτο προς εξέταση ενδεχόμενο:

Χεττιτικό άρμα

“Η Τροία εμφανίζεται σε χεττιτικό έγγραφο ως Taruisa. Μπορούμε λογικά να υποθέσουμε πως οι κάτοικοι της Taruisa ονομάζονταν με κάποια παρόμοια λέξη – χωρίς τα φωνήεντα, για να είναι συγκρίσιμη με την αιγυπτιακή γραφή”.

Η Τρωάδα βρισκόταν εκτός τής επικράτειας, αλλά μέσα στην σφαίρα επιρροής των Χετταίων. Διαφορετικό ενδεχόμενο προκύπτει από κάποιο άλλο χεττιτικό έγγραφο με κατάλογο πόλεων, μεταξύ των οποίων και η Tarsa, προφανώς η Ταρσός. Αυτά τα τοπωνύμια, και οι αντίστοιχες ιθαγένειες, θα καταγράφονταν στα αιγυπτιακά ιερογλυφικά, και σε οποιαδήποτε σημιτική, ή άλλη σφηνοειδή γραφή, χωρίς φωνήεντα, ως “Τρσ”, “Τρς”.^(α)

• ^(α) Εξαιρετικό παράδειγμα για το πόσο σημαντική υπήρξε η ελληνική καινοτομία, με την χρήση συμβόλων για τα φωνήεντα. Αν οι ανατολικοί λαοί κατέγραφαν και τα φωνήεντα, τότε ίσως το αίνιγμα των Λαών τής Θάλασσας να είχε προ πολλού λυθεί!

Το αμάλγαμα της Μικρασίας: οι σπουδαιότερες περιοχές και οι λαοί τους

Με τη Μικρασία μάλλον συνδέονται, σύμφωνα με ποικίλες εκδοχές, και άλλοι Λαοί τής Θάλασσας, όπως οι Lukka (Λύκιοι). Το πιο εντυπωσιακό είναι ότι, στη συντριπτική τους πλειονότητα, φαίνεται πως κατάγονταν από την Τρωάδα. Έτσι, ορισμένοι ερευνητές, σαν τον Ελβετό γεωαρχαιολόγο Eberhard Zangger,^(β) έχουν προτείνει την άποψη πως “οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη συνομοσπονδία των συμμάχων της, και η λογοτεχνική παράδοση του Τρωικού Πολέμου [λ.χ. η Ιλιάδα] μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των Ελλήνων ν’ αποκρούσουν αυτές τις επιδρομές.”^(γ)

• ^(β) Με την χρήση τεχνικών και του αντικειμένου τής γεωγραφίας, της γεωλογίας, και άλλων γεωεπιστημών, η γεωαρχαιολογία εξετάζει θέματα που εμπλουτίζουν την αρχαιολογική γνώση και σκέψη. Οι γεωαρχαιολόγοι μελετούν τις φυσικές διεργασίες που επηρεάζουν τους αρχαιολογικούς χώρους, όπως είναι η γεωμορφολογία, καθώς επίσης το έδαφος και τα ιζήματα, υποβοηθώντας τις αρχαιολογικές έρευνες.

• ^(γ) Κατά το σενάριο αυτό, ο Τρωικός ήταν πόλεμος “δίκαιος”, αμυντικός, από την πλευρά των Ελλήνων, και δεν είχε ως στόχο την κατάκτηση και καταστροφή τής πόλης, που ήλεγχε το πέρασμα προς τον Εύξεινο Πόντο.

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη συνομοσπονδία των συμμάχων της, και η λογοτεχνική παράδοση του Τρωικού πολέμου μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των Ελλήνων ν’ αποκρούσουν αυτές τις επιδρομές.” (Eberhard Zangger)

Σκηνές Τρωικού στην αγγειογραφία

● Στην “Ανατολική υπόθεσή” του (την θεωρία πως η Μικρασία και δη η Τροία δίνει το κλειδί για να κατανοήσουμε την εποχή), ο Eberhard Zangger προκάλεσε μεγάλη αίσθηση, αλλά και αντιδράσεις, επειδή ταύτισε την Τροία με την Ατλαντίδα. Η άποψή του είναι πως ο Πλάτωνας χρησιμοποίησε μιαν αιγυπτιακή εκδοχή τής ιστορίας τής Τροίας, όταν έκανε την περίφημη αναφορά του στην Ατλαντίδα. Για να στηρίξει το επιχείρημά του αυτό, συνέκρινε τον μυκηναϊκό πολιτισμό με την αφήγηση του Πλάτωνα, σχετικά με την αναμέτρηση των πολιτισμών Ελλάδας και Ατλαντίδας, και παραλλήλισε τις αναμνήσεις τού Τρωικού πολέμου κι εκείνου που διεξήχθη, υποτίθεται, ανάμεσα στους Έλληνες και τους Άτλαντες (μια παραλλαγή τής Τιτανομαχίας). Κατά την ερμηνεία του, ο θρύλος τού Τρωικού πολέμου είναι η ανάμνηση του κοσμοϊστορικού χάους, που οδήγησε στην κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Κατέληξε, μάλιστα, στο συμπέρασμα πως η Τροία θα πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερη από ό,τι υποθέτουν οι περισσότεροι μελετητές, με τεχνητά λιμάνια μες στη σύγχρονη προσχωσιγενή πεδιάδα τής Τροίας. Για να το αποδείξει, προετοίμασε μια γεωφυσική χαρτογράφηση της πεδιάδας από ελικοπτέρου, ώστε να εντοπίσει στρώματα ανθρώπινης εγκατάστασης και ίχνη τεχνητών λιμανιών, χρησιμοποιώντας τεχνικές μελέτης τού υπεδάφους. Όμως, η τουρκική κυβέρνηση, έχοντας χορηγήσει αποκλειστική άδεια ανασκαφής για την Τροία στον Γερμανό αρχαιολόγο Manfred Korfmann, απέρριψε το αίτημα του Zangger· και τότε αυτός αποφάσισε ν’ αποσυρθεί από την επιστήμη, με μια διάλεξή του στην Ακαδημία Επιστημών τής Χαϊδελβέργης. Ήταν το “κύκνειο άσμα” του ως επιστήμονας, πριν να στραφεί σε πιο “προσοδοφόρες” δραστηριότητες ως σύμβουλος επιχειρήσεων, ειδικός στο image-making και τις δημόσιες σχέσεις. Θεωρώ πως το τελευταίο του εγχείρημα υπονομεύτηκε όχι από τα… αποκλειστικά δικαιώματα του Korfmann γι’ ανασκαφές στην Τροία [!] (το σχέδιο του Zangger δεν προέβλεπε πραγματικές ανασκαφές), αλλά μάλλον από την απροθυμία τής Τουρκίας να επιτρέψει τυχόν αποκάλυψη ευαίσθητων στρατιωτικών δεδομένων (σε περιοχή παραμεθόρια), χάριν τής επιστήμης.

Ίλιον/Τροία. Η ευρύτερη περιοχή και, κάτω δεξιά με κόκκινο, η σημερινή ακτογραμμή: η πεδιάδα
τής Τροίας που ενδιέφερε τον Zangger, στα στρατηγικής σημασίας στενά και τα ελληνικά σύνορα…

Αρκετοί ιστορικοί αμφισβητούν την ιστορικότητα της Ιλιάδας·
όμως, φαίνεται πως ο Τρωικός πόλεμος υπήρξε ιστορικό γεγονός.

Παρ’ όλο που αρκετοί ιστορικοί αμφισβητούν την ιστορικότητα της ιστορικότητα της Ιλιάδας, φαίνεται πως ο Τρωικός πόλεμος υπήρξε ιστορικό γεγονός, και αποτελεί κλειδί για την κατανόηση των βαθύτερων αιτίων των κοσμοϊστορικών εξελίξεων της εποχής. “Σίγουρα, η μετακίνηση των Λαών τής Θάλασσας περιλαμβάνεται στις μεγαλύτερες και σπουδαιότερες μεταναστεύσεις στην Ιστορία, αφού άλλαξε το πρόσωπο του αρχαίου κόσμου, περισσότερο από κάθε άλλο μεμονωμένο γεγονός, πριν από την εποχή τού Μεγάλου Αλεξάνδρου”, σημειώνει ο Salimbeti. Αυτός ο μακρόχρονος, καταστρεπτικός πόλεμος, μαζί με τον εκτεταμένο λιμό σε όλη την χερσόνησο, δημιούργησαν τις εκρηκτικές συνθήκες που οδήγησαν στην κατάρρευση. Καθώς έτσι είχαν τα πράγματα, πολλοί Τρώες, σύμμαχοι, ή γείτονές τους, κατέληξαν πρόσφυγες, και αρκετοί από αυτούς επιβίωσαν χάρη στην ευστροφία, ή και τα ξίφη τους. Αρχαιολογικά ευρήματα οδηγούν στο συμπέρασμα πως οι Λαοί τής Θάλασσας δεν ήταν πλέον πειρατές, ούτε κι επιδρομείς που λεηλατούσαν ή λαφυραγωγούσαν πόλεις ανυπεράσπιστες, αλλ’ αντίθετα, μια τεράστια ομάδα ανθρώπων, που έψαχναν ένα μέρος να εγκατασταθούν, μια νέα πατρίδα, ένα καλύτερο αύριο. Αυτό ήταν προφανές ήδη κατά την πρώτη τους εισβολή στην Αίγυπτο, με Λίβυους επικεφαλής, καθώς συνοδεύονταν από τις οικογένειες και τα υπάρχοντά τους. Οι φυλές τής Λιβύης έπαιξαν και αυτές τον ρόλο τους στις πρώτες εκστρατείες κατά της Αιγύπτου. Οι Ηρόδοτος και Εκαταίος αναφέρθηκαν, αιώνες αργότερα, σε μια από τις εν λόγω φυλές. Ήταν οι Βέρβεροι Μάξυες (ή Μάζυες), οι Mazaces των Ρωμαίων, ή οι Meshwesh των Αιγυπτίων, που υποστήριζαν και αυτοί πως στις φλέβες τους κυλά τρωικό αίμα…

Peleset αιχμάλωτος στην Αίγυπτο, και το εν λόγω σύμβολο του Δίσκου τής Φαιστού
(κάτω δεξιά)

Ένας σημαντικός Λαός τής Θάλασσας υπήρξαν οι Peleset, που ταυτίζονται με τους Φιλισταίους, τους Παλαιστίνιους:

“Μια από τις θεωρίες τούς συνδέει με τους Πελασγούς, που ήταν σύμμαχοι της Τροίας, και μια ομάδα τους ζούσε στην Θράκη”, λέει ο Salimbeti. “Εκείνοι οι Πελασγοί μάλλον θα μετανάστευσαν στα νότια, υπερισχύοντας και καταφέροντας ανεπανόρθωτα πλήγματα κατά του αχαϊκού ελληνικού πολιτισμού. Λίαν συντόμως, πολλοί από αυτούς βρέθηκαν ακόμη νοτιότερα, στην Κρήτη.” Υπάρχουν, επιπλέον, βιβλικές αναφορές στους Φιλισταίους, ως προερχόμενους από κάποιο μέρος που λεγόταν Caphtor, και το οποίο αρκετοί μελετητές ταυτίζουν με την Κρήτη.^(δ) “Η θεωρία αυτή”, προσθέτει ο Salimbeti, “έχει κατά κάποιον τρόπο ενισχυθεί με την ανακάλυψη του Δίσκου τής Φαιστού στην Κρήτη. Ένα από τα σύμβολά του παρουσιάζει το κεφάλι ενός άνδρα στεφανωμένου με φτερά – μοιάζει, δηλαδή, πάρα πολύ με τις φτερωτές στην κορυφή περικεφαλαίες των Peleset, όπως απεικονίζονται” στον ναό τού Ραμσή τού Γ΄.^(ε)

Δέλτα τού Νείλου: το Πηλούσιον στ’ ανατολικά, η ελληνική αποικία Ναύκρατις δυτικά και, πιο πάνω, η θέση όπου χτίστηκε αργότερα η Αλεξάνδρεια. Φαίνεται επίσης η αρχαία διώρυγα
που ένωνε Μεσόγειο κι Ερυθρά θάλασσα.

• ^(δ) Wikipedia: “Ο Caphtor είναι τόπος που μνημονεύεται στη Βίβλο και την σχετική βιβλιογραφία. Οι κάτοικοί του καλούνται Caphtorites (ή Caphtorim) και αναφέρονται ως υποδιαίρεση των αρχαίων Αιγυπτίων. Παραδοσιακές εβραϊκές πηγές τοποθετούν τον Caphtor στην περιοχή τού Πηλουσίου [στο Δέλτα τού Νείλου]. Άλλες πηγές [;] τον συνδέουν με τόπους εκτός Αιγύπτου, σαν την Κιλικία, την Κύπρο, ή την Κρήτη”… Το λιγότερο πιθανό σενάριο αποτελεί “ατράνταχτη αλήθεια” για ορισμένους. Δείγμα τής αξιοπιστίας των μελετητών μας!
• ^(ε) Ήταν, θα έλεγα, σχεδόν αναπόφευκτο: “Η ομοιότητα [της περικεφαλαίας των Peleset] με τα φτερωτά καλύμματα της κεφαλής των Μάγια και των Αζτέκων είναι όντως εκπληκτική, δεδομένης τής απόστασης που χώριζε τη μεσοαμερικανική κουλτούρα” από τη μεσογειακή… Καλπάζουσα φαντασία κάπου στη Διαδικτυακή Θάλασσα, ενώ πέρα στον μακρινό ορίζοντα αναδύεται σιγά-σιγά η γη τής Ατλαντίδας…

● Ποια ήταν η γλώσσα των Φιλισταίων; Η Wikipedia μας “ενημερώνει” για “πιθανές σχέσεις με ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, ακόμη και τη μυκηναϊκή ελληνική, ενισχύοντας την θεωρία που έχει διατυπωθεί ανεξάρτητα [;!] πως οι Φιλισταίοι εμφανίστηκαν ως μετανάστες μεταξύ των ‘λαών τής θάλασσας’.” Και τι ξέρουμε για την γλώσσα (ή τις γλώσσες) των Πελασγών; “Αφού δεν υπάρχει καμιά βεβαιότητα για την ταυτότητα (ή τις ταυτότητες) των Πελασγών, έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες. Καθώς η ελληνική έχει χαρακτηριστεί ως ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, το μείζον προς διερεύνηση ζήτημα είναι αν [και] η πελασγική ήταν ινδοευρωπαϊκή γλώσσα”. Για περαιτέρω πληροφορίες, μας παραπέμπει στην αιγαιακή γλωσσική οικογένεια, που πρότεινε ο Giulio M. Facchetti, λόγω κάποιων υποτιθέμενων ομοιοτήτων ανάμεσα στην ετρουσκική και τη λημνιακή, καθώς και κάποιες άλλες γλώσσες τής περιοχής, όπως οι μινωική, ετεοκρητική, ετεοκυπριακή, καθώς και φιλισταϊκή. Οι γλώσσες αυτές ενδεχομένως να συναπάρτιζαν ένα προ-ινδοευρωπαϊκό φύλον, που εκτεινόταν από την Χαναάν ως τις Άλπεις. Ωστόσο, η εν λόγω άποψη δεν είναι κοινά αποδεκτή. Υπάρχουν άλλοι που επιχειρούν να συνδέσουν την ετεοκρητική και την ετεοκυπριακή με τις σημιτικές γλώσσες…

Αιγαιακός κυκλαδικός πολιτισμός, από τις κορυφαίες πελασγικές κουλτούρες: στο σχέδιο αυτού του “τηγανιού” (2800 ΠΚΧ) κάποιοι ευφάνταστοι “βλέπουν” χάρτη τής Ατλαντίδας…

Φυσικά, όλα τα παραπάνω δεν είναι παρά υποθέσεις, όπως παραδέχεται και ο ίδιος ο Facchetti. Αυτό που πράγματι μετράει είναι η ιδέα την οποία είχαν οι ίδιοι οι αρχαίοι Έλληνες για τους Πελασγούς, που επιζούσαν ακόμη κατά την κλασική περίοδο, σε διάφορα μέρη τής ηπειρωτικής Ελλάδας, της Κρήτης, όπως και άλλων νησιών τού Αιγαίου. Πληθυσμοί οι οποίοι τότε προσδιορίζονταν ως “πελασγικοί”, μιλούσαν γλώσσα, ή γλώσσες, που οι Έλληνες χαρακτήριζαν ως “βαρβαρικές” – ήτοι τους ήταν ακατανόητες. Σύμφωνα με μιαν αρχαία παράδοση, πολλά μέρη τής Ελλάδας ήταν κάποτε πελασγικά, προτού να εξελληνιστούν. Έχοντας όλα αυτά κατά νου, μπορούμε ν’ απολαύσουμε το θέαμα βλέποντας τις θεωρητικολογίες των μελετητών να καταρρέουν παταγωδώς…

Ένας άλλος “Τρωαδίτης” Λαός τής Θάλασσας μπορεί να ήταν οι Weshesh. Οι ελάχιστες διαθέσιμες πληροφορίες οδήγησαν… εξ ανάγκης σε εικασίες για το ενδεχόμενο να σχετίζεται τ’ όνομά τους με το Ίλιον, όπως ονομαζόταν επίσης η πόλη τής Τροίας από τους Έλληνες (Wilusa, ή Wilusiya, από τους Χετταίους), λόγω του βασιλιά Ίλου (εξ ου και Ιλιάδα). “Το W των Weshesh”, παρατηρεί ο Salimbeti, “είναι σύγχρονη επινόηση για την ευκολία τής προφοράς: τα αιγυπτιακά αρχεία αναφέρονται στους Uashesh”. Μελετητές συσχετίζουν αυτόν τον λαό με την Άσσο, επίσης στην Τρωάδα, ή με την Ιασό τής Καρίας, ή και με την Ισσό τής Κιλικίας. Άλλοι, πάλι, υποθέτουν πως εντάχθηκε στον ισραηλιτικό συνασπισμό, ως η φυλή Ασήρ. Ένας ακόμη Λαός τής Θάλασσας που συνδέθηκε με τους Ιουδαίους ήταν οι Tjeker. Φτάνοντας στην Χαναάν, κατέλαβαν την πόλη-κράτος τής Dor, και τη μετέτρεψαν σε μεγάλη και καλά οχυρωμένη πρωτεύουσα του βασιλείου τους. Η Dor καταστράφηκε βίαια, στα μέσα τού 11ου αιώνα ΠΚΧ, από τους επεκτατικούς τότε Φοίνικες, που αρχικά ανακόπηκαν από τους Φιλισταίους, και στη συνέχεια από τους Εβραίους. Ο βασιλιάς Δαβίδ (αν ήταν κάτι παραπάνω από μυθολογική μορφή) υποτίθεται πως κατέκτησε την Dor, και οι Tjeker δεν ξανακούστηκαν πια.

Αχιλλέας και Αίας παίζουν ζάρια: αμφορέας
τού ζωγράφου-αγγειοπλάστη Εξηκία, 540-530 ΠΚΧ

Σύμφωνα με μια θεωρία, οι Tjeker, είχαν γλωσσική συγγένεια με τους Tekrur, που δεν ήταν άλλοι από τους Τεύκρους, μια φυλή η οποία κατοικούσε στη βορειοδυτική Μικρασία, στα νότια της Τρωάδας, όπως αναφέρουν αρχαίες πηγές. Η παράδοση προσφέρει δυο ενδεχόμενα ως προς την καταγωγή τους: την Κρήτη και την Αττική. Θρύλοι συνδέουν αυτές τις περιοχές, φτάνοντας σε ακόμη πιο μακρινούς τόπους, ακολουθώντας δύο επώνυμους και συνώνυμους ήρωες: είναι ο Τρωαδίτης βασιλιάς Τεύκρος, και ο Τεύκρος ο “νόθος”, Έλλην εκ Σαλαμίνας. Σύμφωνα με τον Βιργίλιο, ο πρώτος καταγόταν από την Κρήτη, αλλά εγκατέλειψε το νησί με το ένα τρίτο των κατοίκων στη διάρκεια μεγάλου λιμού (πόσες ανάλογες ιστορίες…), ώσπου εγκαταστάθηκε δίπλα σ’ ένα ποτάμι, που του έδωσε τ’ όνομα του πατέρα του, Σκάμανδρου. Αντίθετα, ο Διονύσιος ο Αλικαρνασσεύς υποστηρίζει πως ο εν λόγω Τεύκρος είχε πάει στην Τρωάδα από την Αττική. Ο Σκάμανδρος (ή Ξάνθος) ήταν, λέει, ποτάμιος θεός, γιος τού Ωκεανού. Κατά τον Όμηρο, άρχισε να πολεμά στο πλευρό των Τρώων, όταν ο Αχιλλέας τον προσέβαλε. Ήταν προσωποποίηση του ποταμού που έρεε δίπλα από την Τροία. Οι Έλληνες στρατοπέδευσαν κοντά στις εκβολές του, και οι μάχες τους με τους Τρώες διεξάγονταν στην πεδιάδα του. Χάρη, λοιπόν, στον Τεύκρο, η γη ονομάστηκε αρχικά Τευκρία, αργότερα Δαρδανία, όταν έφτασε εκεί ο Δάρδανος (εξ ου και Δαρδανέλλια), και στο τέλος Τρωάδα (από τον βασιλιά Τρώα). Παρ’ όλες αυτές τις τοπωνυμικές αλλαγές, οι Τρώες συνέχιζαν ν’ αυτοαποκαλούνται Τεύκροι. Έτσι, λ.χ. ο Αινείας προσδιορίζεται ως “ο μέγας καπετάνιος των Τεύκρων”.

Η κρίση τού Πάρι (1904), του Enrique Simonet: Η Αφροδίτη μπροστά θριαμβευτικά γυμνή
ως νικήτρια των αρχαίων καλλιστείων, ενώ Ήρα και Αθηνά μένουν ταπεινωμένες πίσω…

Ο νόθος Τεύκρος ήταν Τρωαδίτης κατά το ήμισυ, από τη μητέρα του, Ησιόνη, πριγκίπισσα του Ιλίου, και παλλακίδα τού βασιλιά Τελαμώνα, που είχε φτάσει από την Αίγινα στη Σαλαμίνα, διωγμένος από τον πατέρα του, γιατί σκότωσε κατά λάθος τον αδερφό του… Ο Τεύκρος πήρε μέρος στον Τρωικό στο πλευρό των Ελλήνων, με συμμαχητή τον ετεροθαλή αδελφό του, Αίαντα, ενώ “εχθροί” του ήταν οι εξάδελφοι Έκτωρ και Πάρις, αλλά και ο θείος Πρίαμος. Στο κάτω-κάτω, ο πόλεμος ήταν οικογενειακή υπόθεση – πόσο μάλλον για τον Τεύκρο. Όμως, όταν γύρισε στη Σαλαμίνα, ο πατέρας του τον κατηγόρησε, επειδή δεν φρόντισε να επαναπατριστεί η σορός τού Αίαντα. Τότε, και αυτός, με τη σειρά του, αποκληρώθηκε, εξορίστηκε, και αναγκάστηκε να βρει νέα πατρίδα. Τ’ αποχαιρετιστήρια λόγια του, που ο Οράτιος μετέτρεψε σε συγκινητική ωδή, είναι μια προτροπή προς όλους τους συντρόφους του να μην βυθίζονται “καθόλου σε απελπισία… αύριο θα ξανοιχτούμε στην απέραντη θάλασσα”.^(ς) Η ομιλία του αυτή, που συνδέθηκε αργότερα με τα ταξίδια των ανακαλύψεων, βρίσκεται επίσης στην Κόλαση του Δάντη, και τον Οδυσσέα τού Tennyson. Ο Τεύκρος συμπαρατάχθηκε αργότερα με τον Φοίνικα βασιλιά Βήλο, της Τύρου, κατά την εκστρατεία του εναντίον τής Κύπρου, και όταν το νησί κατακτήθηκε, ο Βήλος το παρέδωσε στον Τεύκρο ως ανταμοιβή. Και αυτός ίδρυσε εκεί την πόλη τής Σαλαμίνας, δίνοντάς της τ’ όνομα της πατρίδας του.

• ^(ς) “Quo nos cumque feret melior fortuna parente, / ibimus, o socii comitesque. / Nil desperandum Teucro duce et auspice Teucro; / certus enim promisit Apollo ambiguam tellure nova Salamina futuram. / O fortes peioraque passi / mecum saepe viri, nunc vino pellite curas; / cras ingens iterabimus aequor.” (Ορατίου, Ωδή).

Η Λήδα και ο Κύκνος, από το Ιερό τής Αφροδίτης
στην Παλαιά Πάφο (3ος αιώνας ΚΧ)

Η “χαλκή νήσος”, ζωτικής σημασίας κόμβος των εμπορικών δικτύων, γνώρισε δύο κύματα ελληνικού εποικισμού: το αρχικό απαρτιζόταν από Μυκηναίους εμπόρους, γύρω στο 1400 ΠΚΧ. Προς τα τέλη αυτής της περιόδου, η Κύπρος παρήγαγε μεγάλες ποσότητες “μυκηναϊκών” αγγείων. Το δεύτερο πολύ μεγάλο κύμα, που συνδέεται με την ιστορία τού Τεύκρου, σημειώθηκε μετά από την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, γύρω στο 1100 ΠΚΧ, δίνοντας από τότε έναν πρωτίστως ελληνικό χαρακτήρα στο νησί, λόγω της εισβολής των Ελλαδιτών προσφύγων. Εκτός από τη Σαλαμίνα, o Τεύκρος πιστεύεται πως ίδρυσε και άλλες πόλεις. Ένας τοπικός θρύλος στη Γαλικία, της βορειοδυτικής Ιβηρίας λ.χ., συνδέει την θεμελίωση της Pontevedra με τον “Teucro”. Ο θρύλος φαίνεται να βασίζεται στην υπόθεση πως Έλληνες έμποροι είχαν φτάσει εκεί κατά την αρχαιότητα. Αν και τα θρυλούμενα απορρέουν πάντα από κάποιαν αιτία, ιστορικοί και αρχαιολόγοι συναινούν, μάλλον, πως ο αρχικός οικισμός σχηματίστηκε κατά τον 1ο αιώνα ΠΚΧ, όταν η αρχαία Γαλικία ενσωματώθηκε στην Ρωμαϊκή αυτοκρατορία. Η Ποντεβέδρα, που σημαίνει “παλιά γέφυρα”, λόγω μιας ρωμαϊκής γέφυρας στον ποταμό Lérez, ονομάζεται μερικές φορές ποιητικά “πόλη τού Τεύκρου”, και οι κάτοικοί της “teucrinos” – ακριβώς όπως οι Τρώες!^(ζ)

Λυχνάρι, Tróia, Πορτογαλία

• ^(ζ) Υπάρχει η εντύπωση πως η Tróia, απέναντι από το Setúbal τής Πορτογαλίας, πήρε τ’ όνομά της από την Τροία, όμως δεν ξέρουμε τον λόγο. Η χερσόνησος πρωτοκατοικήθηκε στους προϊστορικούς χρόνους, όταν ήταν νησί και ονομαζόταν Acalá. Η πόλη, που έχτισαν εκεί οι Ρωμαίοι στον 1ο αιώνα ΚΧ, ονομάστηκε Cetóbriga, και αναδείχθηκε σε σημαντικό αλιευτικό κέντρο. Όμως καταστράφηκε ολοσχερώς το 412 λόγω σεισμού συνοδευόμενου από τσουνάμι. Αν το αρχικό όνομα ήταν Tróia, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως οι Ρωμαίοι, θεωρώντας ότι κατάγονται από τους Τρώες, αποφάσισαν να χτίσουν μια Τροία κοντά στην πόλη τού Οδυσσέα – το Olisipo, τη Λισαβόνα! Όπως γράφει και ο José Pedro Machado στ’ Ονομαστικό-Ετυμολογικό Λεξικό τής Πορτογαλικής Γλώσσας, το τοπωνύμιο αυτό δεν βρίσκεται μόνο στην περιοχή τού Setúbal. Υπάρχουν και άλλες Tróia στην Πορτογαλία, και μια Troya στη Γαλικία. Οι “νονοί” τους, προφανώς, εμπνεύστηκαν από την Ιλιάδα. Βάσει ενός λήμματος της Μεγάλης Πορτογαλικής και Βραζιλιάνικης Εγκυκλοπαίδειας, ο Machado εξέτασε το ενδεχόμενο το εν λόγω τοπωνύμιο να προέρχεται από την Cetóbriga: > Cetóbria > Cetróbia > Cetróia > Xetróia > Atróia – αν και φαίνεται να… παρατραβάει η ιστορία για ένα όνομα! Ή, ίσως τ’ όνομα να μην προέρχεται από την Τροία, αλλ’ από την Troyes, ή την Truyes, δύο γαλλικές πόλεις. Ή, τέλος, να προέκυψε από τη λατινική φράση “Trogia (villa)”, που μας παραπέμπει στο κέλτικο όνομα Trogus, Τρόγος – που είναι και το πιθανότερο.

Δούρειος Ίππος: η παλαιότερη γνωστή απεικόνισή του στον πίθο τής Μυκόνου
(± 670 ΠΚΧ)

ΩΣ ΤΩΡΑ, με μοναδική εξαίρεση τον Τεύκρο, που επιτέθηκε στην Κύπρο παρέα με τους Φοίνικες, συμβολίζοντας όσους βρήκαν καταφύγιο εκεί, δεν έχουμε δει κανέναν Έλληνα να πολεμά στο πλευρό των Λαών τής Θάλασσας, αλλά μάλλον εναντίον τους, στον Τρωικό πόλεμο. Μας το είπε ήδη ο Sanford Holst στο προηγούμενο Χρονικό:

“Οι Μυκηναίοι είχαν επιτεθεί εναντίον των Μικρασιατών από τη μεριά τής θάλασσας. Για την επίλυση του προβλήματος, πολεμιστές και πλοία τής συνομοσπονδίας των Λαών τής Θάλασσας ξεχύθηκαν από την Ανατολία και τη Μαύρη Θάλασσα στο Αιγαίο, όπου λεηλάτησαν τους Μυκηναίους”…

Ας προσπαθήσουμε να το επαληθεύσουμε αυτό στην Wikipedia:

“Οι εισβολείς, δηλαδή οι διάδοχες κουλτούρες σε αυτούς τους τόπους [τους μυκηναϊκούς], προφανώς δεν έκαναν καμιά προσπάθεια να διατηρήσουν τον πλούτο των πόλεων, αλλ’ αντίθετα, έχτισαν νέους οικισμούς πάνω στα ερείπια, με απλούστερη υλικά κουλτούρα και σε όχι τόσο περίπλοκο οικονομικό επίπεδο. Για παράδειγμα, κανείς δεν ιδιοποιήθηκε το ανάκτορο και τις πλούσιες αποθήκες τής Πύλου, αλλά τα πάντα κατακάηκαν, και οι διάδοχοι (όποιοι και αν ήταν αυτοί) προχωρούσαν μες στα ερείπια με φτωχικά αγγεία και στοιχειώδη υλικά αγαθά. Αυτό μαρτυρά μια πολιτισμική ασυνέχεια.”

Αυτό ίσως μαρτυρά και μια λογική ασυνέχεια! Το ερώτημα ως προς το ποιοι μπορεί να ήταν οι εισβολείς, ο/η συγγραφέας το αφήνει αναπάντητο. Παρ’ όλα αυτά, τους ταυτίζει με τις “διάδοχες κουλτούρες”, που τα μέλη τους ήταν τόσο ανόητα, ώστε να “κατακάψουν το ανάκτορο και τις πλούσιες αποθήκες”, αντί να τα ιδιοποιηθούν. Απλούστατα, οι εισβολείς δεν είχαν κανέναν σκοπό να εγκατασταθούν εκεί. Είχαν πάει μόνο για να καταστρέψουν: δεν ήταν οι “διάδοχες κουλτούρες”!

Αιχμάλωτοι μαχητές των Λαών τής Θάλασσας στην Αίγυπτο

Οι Μικρασιάτες κυριαρχούσαν στους κόλπους των Λαών τής Θάλασσας, αλλά δεν ήταν μόνοι τους. Στα αιγυπτιακά αρχεία, αρκετά ονόματα φυλών είναι αμφίβολης, ή άγνωστης προέλευσης· όπως οι Shekelesh, πιθανόν οι Siculi, που μετακινήθηκαν από την ηπειρωτική Ιταλία στη Σικελία.

“Υπήρξε μια γιγαντιαία σειρά μεταναστευτικών κυμάτων, που εκτεινόταν σε όλη τη διαδρομή από την κοιλάδα τού Δούναβη ως τις πεδιάδες τής Κίνας”, σχολιάζει ο Michael Grant· και ο Moses I. Finley συμφωνεί: “Έχουμε ενδείξεις για μια μεγάλης κλίμακας μετακίνηση ανθρώπων… Το αρχικό κέντρο αναταραχής ήταν στην Καρπαθοδουνάβια περιοχή τής Ευρώπης… πιέζοντας προς διαφορετικές κατευθύνσεις σε διαφορετικές εποχές.”

Αν πιστέψουμε, όμως, τον Michael Wood, ήταν Έλληνες:

“Απαρτίζονταν όντως οι λαοί τής θάλασσας εν μέρει από Μυκηναίους Έλληνες – ξεριζωμένους μετανάστες, ομάδες πολεμιστών και condottieri εν κινήσει; Σίγουρα, υπάρχουν υπόνοιες, μάλλον εξαιτίας των ομοιοτήτων στον πολεμικό εξοπλισμό και τις περικεφαλαίες των Ελλήνων και των Λαών τής Θάλασσας”. Περιλαμβάνοντας, επιπλέον, τους Sherden και Shekelesh στους “κακούς”, μας υπενθυμίζει πως “εκείνη την εποχή είχαν γίνει μεταναστεύσεις ελληνόφωνων λαών” προς τη Σαρδηνία και τη Σικελία. Η Τροία, καταλήγει, “λεηλατήθηκε ουσιαστικά [;!] από Έλληνες Λαούς τής Θάλασσας”…^(η)

• ^(η) Μεγάλο κρίμα που… “ουσιαστικά” δεν υπήρχαν Ίβηρες, ή Βρετανοί “κοντοτιέροι εν κινήσει”. Αλλιώς ο… “παίδαρος της σκεφτόμενης γυναίκας” (όπως έχουν περιγράψει χιουμοριστικά κάποιες βρετανικές εφημερίδες τον Wood, λόγω της γοητείας του, που τον έκανε ελκυστικό στο “ασθενές” φύλο) θα είχε βρει ελληνικές αποικίες ακόμη και στον Άρη!

Κυκλαδική κεφαλή: Πελασγός “ύποπτος” ζώντας “στα νησιά” με “αλλοιωμένα” χαρακτηριστικά!

Ούτε και ο Michael Wood είναι μόνος του. Η ταύτιση των Denyen και Ekwesh, με τους Δαναούς και Αχαιούς, αντίστοιχα, είναι ένα “χρόνιο πρόβλημα” των μελετών τής εποχής τού μπρούντζου, καθώς μάλιστα οι “ύποπτοι” ζούσαν… “στα νησιά”!^(θ) Ήταν, άραγε, οι Αιγύπτιοι γραφείς αδαείς και αφελείς, ώστε να χρησιμοποιούν δυο ονόματα για τον ίδιο λαό; Τι μελετητές τής εποχής τού μπρούντζου είναι αν (προσποιούνται ότι) αγνοούν πως Αχαιοί και Δαναοί είναι όροι συνώνυμοι; Δεν μελέτησαν την Ιλιάδα; Ο Όμηρος αναφέρει τ’ όνομα Αχαιοί 598 φορές, Δαναοί 138 φορές, Αργείοι 182 φορές, και Έλληνες μόνο μια φορά. Ήταν οι πρόγονοι των Ελλήνων και των φυλών τους: σύμφωνα με μια εκδοχή τού μύθου, οι Έλλην, Γραικός, Μάγνης και Μακεδών (Μακεδνός) ήταν γιοι τού Δευκαλίωνα και της Πύρρας, οι μόνοι επιζώντες τού κατακλυσμού. Παιδιά τού Έλληνα ήταν οι Δώρος, Ξούθος κι Αίολος· και παιδιά τού Ξούθου οι Ίων και Αχαιός. Ο Δαναός από την Αίγυπτο, ο Πέλοψ από τη Μικρασία, και ο Κάδμος από την Φοινίκη, κέρδισαν μια θέση στην Ελλάδα, αφομοιώθηκαν κι εξελληνίστηκαν. Για τους Δαναούς, πιθανόν λόγω “αιγυπτιακής” καταγωγής, υπάρχει κάποια ελαστικότητα: ή ταυτίζονται με τους κατοίκους των Αδάνων τής Κιλικίας, ή συνδέονται ίσως με τη γη των Danuna, κοντά στην Ουγκαρίτ τής Συρίας, ή λέγεται πως μπορεί να συνενώθηκαν μ’ Εβραίους, σχηματίζοντας μια από τις αρχικές δώδεκα φυλές τού Ισραήλ, την φυλή Δαν.

• ^(θ) Παρ’ όλο που η σύνδεση ακόμη και του χεττιτικού τοπωνυμίου Ahhiyawa (ή Ahhiya), με την Αχαΐα, αμφισβητείται εντόνως (Wikipedia: “η ακριβής σχέση τού όρου Ahhiyawa με τους Αχαιούς, πέρα από μια ομοιότητα στην προφορά, προκαλεί έντονες αντιπαραθέσεις μεταξύ των μελετητών”· βλέπε και στο τέλος αυτού τού Χρονικού), οι… “Wikipediστές” έχουν απόλυτη βεβαιότητα για την ταύτιση Αχαιών και Ekwesh. Έτσι, αν αναζητήσεις πληροφορίες για τους δεύτερους, ανακατευθύνεσαι στους πρώτους… Όσο για την φράση “στα νησιά”, που οι Αιγύπτιοι χρησιμοποιούν αναφερόμενοι σε Λαούς τής Θάλασσας, και την επικαλούνται οι μελετητές ως επιχείρημα, καταντά να σημαίνει: “Πας μη στεριανός ύποπτος”!

Το σημαντικότερο γεγονός τής βασιλείας τού Μερνεφθά (1213-1203 ΠΚΧ) ήταν η μάχη του ενάντια στα λεγόμενα “Εννιά Τόξα”, μια συνομοσπονδία υπό την ηγεσία τού βασιλιά τής Λιβύης. Ο φαραώ αναφέρει ότι συνέτριψε την εισβολή, σκοτώνοντας 6.000 πολεμιστές, κι αιχμαλωτίζοντας άλλους 9.000. Για να είναι σίγουρος ως προς τους αριθμούς, διέταξε, μεταξύ άλλων, να κοπούν τα πέη όλων των νεκρών δίχως περιτομή, και οι παλάμες όσων είχαν κάνει περιτομή. Αναφέρω σκόπιμα αυτήν την ανατριχιαστική λεπτομέρεια, επειδή, όπως αποδείχθηκε, οι Ekwesh (οι… “Αχαιοί”) ήταν περιτετμημένοι, γεγονός που θα υποχρέωνε σίγουρα κάθε σοβαρό μελετητή τής εποχής τού μπρούντζου να εκδώσει “απαλλακτικό βούλευμα” για τους Έλληνες Αχαιούς!^(ι)

• ^(ι) … “γεγονός που αναγκάζει ορισμένους ν’ αμφιβάλλουν για το αν ήταν Έλληνες”, είναι αυτό που όντως διαβάζουμε στη Wikipedia! Ίσως να έκαναν περιτομή για… καμουφλάζ! Ή απλώς για να… μπερδέψουν τους μελετητές μας! Αυτό που δεν ξεχνούν ποτέ οι τελευταίοι είναι ο αφορισμός τού Βιργιλίου: “Timeo Danaos et dona ferentes”; “Φοβού τους Δαναούς και δώρα φέροντας” – στην περίπτωσή μας: και… περιτομήν φέροντας! Τουλάχιστον οι μελετητές μας μελέτησαν την Αινειάδα… Σημειωτέον πως όχι μόνον οι Ekwesh, αλλά και οι Shekelesh και Shardana ήταν περιτετμημένοι, όπως αποσαφηνίζουν οι Αιγύπτιοι (δυστυχώς δεν ενημέρωσαν τον… Michael Wood!) Άρα, και αυτοί οι δυο λαοί είχαν ανατολική καταγωγή, και μόνον αργότερα εγκαταστάθηκαν στη Σικελία και τη Σαρδηνία. Εκείνοι που δεν είχαν περιτομή ήταν οι Peleset… (“Αχά!”, σας ακούω να καγχάζετε, φίλτατοί μου μελετητές!)

Η Στήλη τού Μερνεφθά που σφετερίστηκαν
οι σιωνιστές ως “Στήλη τού Ισραήλ”…

● Οι νίκες τού φαραώ, σε βάρος των Λιβύων και των συμμάχων τους Λαών τής Θάλασσας, δοξάζονται στην “Στήλη τού Μερνεφθά”, μια μαύρη πλάκα γρανίτη πάνω από τρία μέτρα ύψος, που ανακαλύφθηκε από τον Flinders Petrie στις Θήβες το 1896. Υπάρχει, όμως, ένα είδος υποσημείωσης στις τελευταίες δυο αράδες από τις 28, όπου γίνεται λόγος για μια ξεχωριστή εκστρατεία του στην Χαναάν. Εκεί ο φαραώ καυχιέται πως νίκησε και κατέστρεψε τέσσερις πόλεις, η τέταρτη από τις οποίες ήταν πιθανότατα μια πόλη, σε ομώνυμη κοιλάδα τής βόρειας Χαναάν: η Ιεζρήλ (Jezreel) – μια λέξη τόσο παρόμοια με το… Ισραήλ! Σίγουρα αυτό θα ήταν πολύ πιο βολικό κι επωφελές για όλους: το σύνολο της εβραϊκής διασποράς, τον ανερχόμενο σιωνισμό, που ιδρύθηκε επίσημα ως κίνημα την επόμενη χρονιά τής ανακάλυψης, πολλούς χριστιανούς, κυρίως τον κλήρο, και, φυσικά, τον ίδιο τον Petrie! Εκείνη τη μέρα αναρωτήθηκε: “Δεν θα ευχαριστηθούν οι αιδεσιμότατοι;”· και μετά προφήτεψε: “Η στήλη αυτή θα γίνει περισσότερο γνωστή στον κόσμο από ό,τι άλλο έχω βρει.” Φυσικά, δεν ήταν ανόητος: αν αυτό το σύμπλεγμα των ιερογλυφικών, στην γραμμή 27, μπορούσε να διαβαστεί αντί για “Ιεζρήλ”, ως… “Ισραήλ”, τότε θα επρόκειτο για την πρώτη καταγεγραμμένη μνεία τού έθνους αυτού στα χρονικά, αλλά και τη μοναδική στην αρχαία Αίγυπτο!

Παρά το γεγονός ότι τα σύμβολα σε πολλά σημεία είναι δυσανάγνωστα, λόγω της τραχιάς επιφάνειας και της κακής κοπής (στη μετάφραση του κειμένου από τον ίδιο τον Petrie υπάρχουν δεκάδες ερωτηματικά· μόνο δίπλα στην αμφιλεγόμενη λέξη δεν υπάρχει τίποτε!), οι περισσότεροι βιβλικοί αρχαιολόγοι αποδέχονται την ερμηνεία τού Petrie. Έτσι, το εύρημά του “βαπτίστηκε” ως… “Στήλη τού Ισραήλ”: βάσει μιας αμφισβητούμενης λέξης, στην προτελευταία γραμμή ενός κειμένου που ασχολείται με άλλο θέμα!^(ια) Τι ντροπή για τον Μερνεφθά: ένας υπερήφανος φαραώ να επαίρεται για θρίαμβο σε βάρος μιας χούφτας φτωχών χωρικών! Το πολύ-πολύ να υπήρχαν τότε 25 χωριά στα υψίπεδα της Χαναάν. Αρχαιολόγοι και ιστορικοί προσπαθούν να ιχνηλατήσουν την καταγωγή αυτών των χωρικών, αλλά στάθηκε αδύνατο να εντοπιστούν τυχόν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που θα μπορούσαν να προσδιοριστούν κατηγορηματικά ως ισραηλιτικά. Όπως λέει η αρχαιολόγος Paula McNutt: “Είναι πιθανόν… κατά την πρώιμη εποχή τού σιδήρου [1200-1000 ΠΚΧ] ν’ άρχισε ένας πληθυσμός ν’ αυτοπροσδιορίζεται ως ‘ισραηλιτικός’.” Θα περνούσε αρκετός καιρός, ώσπου το βασίλειο του Ισραήλ ν’ αναδειχθεί ως σημαντική και αξιομνημόνευτη τοπική δύναμη κατά τον 9ο αιώνα ΠΚΧ, πριν να καταρρεύσει από τους Ασσύριους το 722. Συνεπώς, δεν υπήρχε κανένα “Ισραήλ” να μνημονεύσει ο Μερνεφθά – εκτός κι αν ήταν… προφήτης, σαν τον Petrie!

• ^(ια) Φταίει και ο Μερνεφθά που ιδιοποιήθηκε την στήλη από τον προκάτοχό του, Αμένωφι Γ’: τη γύρισε ανάποδα και στην τραχιά επιφάνειά της έγραψε ό,τι έγραψε. Πού να ’ξερε…

Η αναχώρηση των Ισραηλιτών, του David Roberts (1829)

● Κατά κάποιον τρόπο, η “κομπίνα” αυτή ήταν η “επανόρθωση” του ιστορικού “λάθους” των Αιγυπτίων να μην μνημονεύσουν καθόλου ούτε τις “Δέκα πληγές”, ούτε καν την περιβόητη “Έξοδο”… Οι αρχαιολόγοι είναι εξίσου “υπεύθυνοι”, αφού δεν μπόρεσαν να βρουν κάποια στοιχεία που να επιβεβαιώνουν την “ιστορία” των Ιουδαίων στην Αίγυπτο και το Σινά. Οι μελετητές τής Βίβλου γενικά συμφωνούν, πως δεν υπήρξε ποτέ “έξοδος” των διαστάσεων που περιγράφεται εκεί. Κατά το βιβλίο τής Εξόδου, αναμφισβήτητα το σπουδαιότερο της Βίβλου, ο πληθυσμός που έφυγε από την χώρα θα πρέπει ν’ αριθμούσε περίπου 2 εκατομμύρια άτομα, ένα νούμερο, το οποίο οφείλουμε να το συγκρίνουμε με το σύνολο του πληθυσμού τής Αιγύπτου, που θα κυμαινόταν ανάμεσα στα 3 και 3,5 εκατομμύρια το 1250 ΠΚΧ! Προχωρώντας ανά δέκα, και χωρίς να παίρνουμε υπόψη τα ζώα, θα πρέπει να είχαν σχηματίσει πορεία μήκους 240 χιλιομέτρων! Όμως, δεν υπάρχουν καθόλου ενδείξεις, πως η Αίγυπτος υπέστη ποτέ τέτοια δημογραφική, αλλά και οικονομική καταστροφή, ή πως τάχα η έρημος του Σινά φιλοξένησε ποτέ (ή θα μπορούσε να φιλοξενήσει) αυτά τα εκατομμύρια των ανθρώπων, μαζί με τα κοπάδια τους… Η ημερομηνία περί το 1450 ΠΚΧ, που προτάθηκε αρχικά για την Έξοδο, είναι επίσης προβληματική: ανασκαφές που έγιναν στη δεκαετία τού 1930, δεν κατάφεραν να εντοπίσουν ίχνη ταυτόχρονης καταστροφής των πόλεων της Χαναάν γύρω στο 1400 ΠΚΧ – στην πραγματικότητα, πολλές από αυτές, όπως η Ιεριχώ, η πρώτη που κατά τη Βίβλο έπεσε στους Ισραηλίτες, ήταν ακατοίκητες εκείνη την εποχή. Ένας αιώνας ερευνών, από αρχαιολόγους κι αιγυπτιολόγους, δεν οδήγησε σε κανένα αποδεικτικό στοιχείο, το οποίο να συνδέεται με την αιχμαλωσία, την φυγή, και τις περιπλανήσεις μέσα στην έρημο, και οι περισσότεροι αρχαιολόγοι έχουν πάψει να ψάχνουν για τον Μωυσή, ή και την Έξοδο, θεωρώντας πως πρόκειται για “άκαρπη αναζήτηση”. Όπως λέει ο αρχαιολόγος William Dever, “δεν υπάρχουν περιθώρια Εξόδου από την Αίγυπτο, ή κάποιου σαραντάχρονου προσκυνήματος μέσα στην έρημο του Σινά.”

Η κατά Petrie “εκλεκτή, καυκάσια, δυναστική φυλή”
έτοιμη ν’ αποβιβαστεί στην Αίγυπτο…!

● Ο Petrie, που, ενδεχομένως, θα μπορούσε να “επιληφθεί του θέματος”, έχει πεθάνει προ πολλού, και θάφτηκε στον λόφο Σιών, στην Παλαιστίνη. Παραμένει, άλλωστε, μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα, ως φανατικός υποστηρικτής τής “ευγονικής” και της “ανωτερότητας” των βορείων λαών, σε βάρος των νοτίων και των λατινογενών, καθώς και για τη σύνδεσή του με διάφορες φασιστικές ομάδες, ή την αντιδημοκρατική ιδεολογία στην Αγγλία. Οι απόψεις του σε αρχαιολογικά θέματα ήταν εξίσου ρατσιστικές: Ισχυριζόταν πως ο αιγυπτιακός πολιτισμός προήλθε από “εκλεκτή, καυκάσια [λευκή], δυναστική φυλή” εισβολέων, που είχε κατακτήσει την Αίγυπτο κατά την προδυναστική εποχή, στα τέλη τής προϊστορίας, εισάγοντας τον φαραωνικό, δυναστικό πολιτισμό, στην “κατώτερη” φυλή των “μιγάδων”, που κατοικούσαν τότε στην χώρα. Οι απόψεις του αυτές ήταν η αιτία να ξεσπάσουν οι αντιδικίες του με τον E. A. Wallis Budge. Ο αιγυπτιολόγος τού Βρετανικού Μουσείου τόνιζε πως οι αρχαίοι Αιγύπτιοι ήταν ένας αφρικανικός λαός, με ρίζες στην ανατολική Αφρική, και πως η θρησκεία τους ήταν ουσιαστικά ταυτόσημη μ’ εκείνες των λαών τής βορειοανατολικής και κεντρικής Αφρικής. Ωστόσο, όλοι οι συνάδελφοί του, πλην ελαχίστων, ασπάζονταν τις απόψεις τού Petrie – γεγονός άκρως αποκαλυπτικό ως προς κυρίαρχη ιδεολογία τής εποχής, τουλάχιστον στους κύκλους τής διανόησης. Έτσι, ο Petrie και οι οπαδοί του χλεύαζαν τις ιδέες τού Budge ως αδιανόητες και “αντιεπιστημονικές”…

Ο ΕΠΟΜΕΝΟΣ ΓΥΡΟΣ αυτού του παρατεταμένου πολέμου έγινε περίπου τρεις δεκαετίες αργότερα, κατά τη διάρκεια της βασιλείας τού Ραμσή τού Γ΄ (1186-1155 ΠΚΧ), του τελευταίου μεγάλου φαραώ τής Αιγύπτου. Οι επιγραφές του αναφέρουν πως τα “Εννιά Τόξα” επανεμφανίστηκαν, με μια “συνωμοσία στα νησιά τους”… Αρκετές από τις φυλές που προαναφέρθηκαν ήταν και πάλι εκεί. Μαθαίνουμε επίσης πως έγιναν τουλάχιστον δυο μεγάλες μάχες, μια στην θάλασσα, και η άλλη στην στεριά.

Ο μέγας Φαραώ παρουσίασε με καμάρι τούς αιχμαλώτους του:
κατά σειρά ο Λίβυος, ο Νούβιος, ο Σύριος, ο Shasu, και ο Χετταίος
(ο… Έλληνας Αχαιός προφανώς απέδρασε!)

“Όταν όλα τέλειωσαν”, διαβάζουμε στο λήμμα τής Wikipedia για τους Λαούς τής Θάλασσας, “αρκετοί αρχηγοί ήταν αιχμάλωτοι: της Χετταίας, του Αμουρρού, και των Shasu, μεταξύ των ‘λαών τής στεριάς’, και των Tjeker, των ‘Sherden τής θάλασσας’, των ‘Teresh τής θάλασσας’, και των Peleset ή Φιλισταίων (στ’ όνομα των οποίων κάποιοι [;!] βλέπουν το αρχαίο ελληνικό όνομα, που σημαίνει λαός τής θάλασσας: Πελασγοί)”…^(ιβ)

• ^(ιβ) Πελασγός: συσχετίζεται με το πελός (μελαψός) και Πέλοψ, ή το πέλας (ο πλησίον, ο άλλος άνθρωπος) και πελάζω-πλάζω, ή το περάω και πέρα (ως μεταναστευτικό φύλο). Σφάλλουν κι εδώ οι μελετητές, αφού δεν υπάρχει σχέση με το πέλαγος (< πλήσσω ή πλήττω, ήτοι χτυπώ).

Άραγε, τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε; Κατ’ αρχάς μας εκπλήσσει το γεγονός πως οι μελετητές μας δεν… εξεπλάγησαν καθόλου όταν διάβασαν ότι αιχμαλωτίστηκε κι ένας Χετταίος αρχηγός, δεδομένου πως η Χετταία υπήρξε ένας από τους άσπονδους εχθρούς των Λαών τής Θάλασσας – κι ένα από τα μεγαλύτερά τους θύματα. Οι μελετητές, θα μου πείτε, τα ξέρουν αυτά και δεν εκπλήσσονται. Το ίδιο, άλλωστε, είχε ξανασυμβεί, και είχαν προηγηθεί σχετικές διαμαρτυρίες τού φαραώ στον Χετταίο μονάρχη – για όσο ακόμη υπήρχε χεττιτικό βασίλειο. Ναι, αλλά γιατί δεν μπαίνουν στον κόπο να το εξηγήσουν, αντί ν’ αναλώνονται στην προσπάθεια να εμπλέξουν τους Έλληνες σε αυτήν την… “θεωρία συνωμοσίας”;

Αλλά, τελικά, συνειδητοποιούμε το εξής: η καταστροφή των κατεστημένων πολιτισμών, πρωτίστως των Χετταίων και Μυκηναίων, ήταν προμελετημένη, κι ενταγμένη στην τακτική των Λαών τής Θάλασσας, έτσι ώστε ν’ αποκτήσουν μεγαλύτερο ναυτικό, κι επιπλέον, να στρατολογήσουν μαζικά στις χερσαίες τους δυνάμεις. Στο κάτω-κάτω, οι αυτοκρατορίες ανήκαν στις αριστοκρατίες, Χετταίων, ή Μυκηναίων. Τι άλλο θα μπορούσε να κάνει ένας απελπισμένος Έλληνας, ή κάποιος φουκαράς Μικρασιάτης, υπό αυτές τις συνθήκες, παρά ν’ ακολουθήσει τους ανθρώπους με τους οποίους μοιραζόταν την ίδια λαχτάρα για μια καλύτερη ζωή;

Τι άλλο θα μπορούσε να κάνει ένας απελπισμένος Έλληνας, ή κάποιος φουκαράς Μικρασιάτης, παρά ν’ ακολουθήσει τους ανθρώπους
με τους οποίους μοιραζόταν την ίδια λαχτάρα για μια καλύτερη ζωή;

Ο Ραμσής Γ΄ κόντρα στους Λαούς τής Θάλασσας

Όμως, τι κρίμα για τους μελετητές μας: ουδείς Έλλην μεταξύ των αιχμαλώτων αρχηγών… Το πιο πιθανό είναι ότι κατάφερε να ξεφύγει! Οι άλλοι αιχμάλωτοι ήταν αρχηγοί των Αμοριτών, που ζούσαν στη Συρία και τη Μεσοποταμία, κι ενδεχομένως κάποιας φυλής Εβραίων: Shasu ήταν ένας αιγυπτιακός όρος για περιπλανώμενους νομάδες, και τουλάχιστον μια από τις φυλές τους λάτρευε τον εβραϊκό θεό Γιαχβέ. Οι υπόλοιποι ήταν ναύαρχοι. Ο φαραώ ολοκλήρωνε την έκθεσή του ως εξής: “Έσφαξα τους Denyen στα νησιά τους, έκαψα” τους Tjeker και Peleset… Άφηνε έτσι να εννοηθεί πως ακολούθησαν κάποιες δικές του θαλάσσιες επιδρομές, μερικές εκστρατείες καταστολής, κάπου αλλού στη Μεσόγειο. Στο Αιγαίο; Πού, ποια, και ποιων ήταν αυτά “τα νησιά”; Όποιες και αν είναι οι απαντήσεις, οι αλυσιδωτές αντιδράσεις συνεχίστηκαν μ’ επιδρομές αντεκδίκησης. Ήταν, λοιπόν, η σειρά των Αιγυπτίων να καταστρέψουν – αλλά η καταστροφή δεν φέρει υπογραφή…

Ο Όμηρος αναφέρεται σε κάποια επίθεση Αχαιών ενάντια στο δέλτα τού Νείλου, ενώ και ο Μενέλαος το θίγει αυτό στην Οδύσσεια, όταν αφηγείται την επιστροφή του στην Σπάρτη από τον Τρωικό πόλεμο. Και δεν ήταν η μόνη ανάλογη ενέργεια των Μυκηναίων κατά της Αιγύπτου, όπου πήγαιναν για… “πλάκα” – μετά του ωφελίμου, ασφαλώς! Παίρνοντας υπόψη τούς συνεχείς τσακωμούς ανάμεσα στις μεγάλες μυκηναϊκές βασιλικές οικογένειες, αλλά και μέσα στους κόλπους τους, η υπόθεση πως ίσως ν’ αυτοκαταστράφηκαν ολοσχερώς έχει διατυπωθεί από παλιά, και υπέρ της φαίνεται να συνηγορεί και ο έγκριτος ιστορικός Θουκυδίδης:

“Σε παλαιούς γαρ καιρούς, οι Έλληνες και οι βάρβαροι των ακτών και των νησιών… υπέκυπταν στον πειρασμό να στραφούν στην πειρατεία, υπό την καθοδήγηση των πιο επιφανών ανδρών τους… Εξαπέλυαν επιδρομές σε πόλεις απροστάτευτες από τείχη… και τις λεηλατούσαν… αφού τέτοιου είδους κατορθώματα δεν θεωρούνταν τότε ατιμωτικά, αλλ’ αντίθετα μπορούσαν να χαρίσουν και κάποια δόξα”…

Οι “Αχαιοί” από την Σκοπιά των Χετταίων (εικοτολογίες εικοτολόγων)

Η κυρία των Μυκηνών (νωπογραφία)

ΧΕΤΤΙΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ, της περιόδου περί το 1400–1220, αναφέρουν μια χώρα στα δυτικά, ονόματι Ahhiyawa (ή Ahhiya). Πιστεύεται γενικά, πως πρόκειται για χεττιτική απόδοση της λέξης “Αχαΐα”, με την ευρύτερη έννοια της “γης των Αχαιών”. Βάσει των κειμένων, ωστόσο, η περιοχή δεν μπορεί να προσδιοριστεί γεωγραφικά. Επιπλέον, η ιδέα αυτή αμφισβητήθηκε έντονα από άλλους χεττιτολόγους (βλέπε υποσημείωση θ). Όπως και να έχει το θέμα, φαίνεται ότι τότε, “Αχαΐα” και Χετταία είχαν διπλωματικές σχέσεις, μα και στρατιωτικές συγκρούσεις. Μάλιστα, ο Χετταίος μονάρχης, σ’ επιστολή του στον “Αχαιό” ομόλογό του, τον αναγνωρίζει ως “Μεγάλο Βασιλέα”, ισότιμο των συγχρόνων μεγάλων ηγεμόνων τής εποχής τού μπρούντζου, όπως οι βασιλείς τής Αιγύπτου, της Βαβυλωνίας και της Ασσυρίας. Αναφερόμενος στη Millawanda (ή Milawata· Μίλητο) ως πόλη ελεγχόμενη από τους “Αχαιούς”,^(ιγ) ο Χετταίος μονάρχης μιλά για ένα “επεισόδιο Wilusa”, ήτοι σε πόλη ελεγχόμενη από τον ίδιο, όπου οι “Αχαιοί” συντάχθηκαν με τους εχθρούς του. Είπαμε πως Wilusa ήταν μάλλον η Τροία. (Παραβάλετε το αρχαϊκό Ϝίλιον, μετέπειτα Ἴλιον, όπως λεγόταν η τρωική ακρόπολη). Όσο για το παραπάνω “επεισόδιο”, δεν αποκλείεται να έχει σχέση με τον Τρωικό πόλεμο.^(ιδ)

• ^(ιγ) Οι Μινωίτες είχαν δημιουργήσει στη Μίλητο ίσως τη σημαντικότερη εγκατάστασή τους σε μικρασιατικό έδαφος. Οι Μυκηναίοι την κληρονόμησαν, όταν υποκατέστησαν τους Κρήτες ως ηγέτιδα δύναμη στο Αιγαίο περί το 1450 ΠΚΧ. Η πόλη μεγάλωσε κι απέκτησε ευημερία, όπως φαίνεται όχι μόνον από τ’ αρχαιολογικά ευρήματα, αλλά και από τα χεττιτικά αρχεία, που αναφέρουν τη Μίλητο ως το σπουδαιότερο ορμητήριο των “Μυκηναίων” για τις επιχειρήσεις τους στη Μικρασία, επεκτείνοντας έτσι την παρουσία τους στην Ιασό, την Έφεσο, και αλλού.

• ^(ιδ) Η διασταύρωση στοιχείων, δυστυχώς, είναι αδύνατη αφού, αντίθετα από τους Χετταίους, οι Μυκηναίοι δεν φαίνεται να κατέγραφαν τέτοιες… “λεπτομέρειες”! Τ’ αρχεία που διαθέτουμε σε Γραμμική Β αναφέρονται μόνο σε διοικητικά θέματα των ανακτόρων, κι έτσι είναι αδύνατο ν’ ανασυστήσουμε από αυτά τις πολιτικές εξελίξεις στην όψιμη εποχή τού μπρούντζου.

Η ωραία Ελένη, του Antonio Canova

Στο δεύτερο μισό τού 13ου αιώνα, ξέσπασε μια μακροχρόνια εξέγερση κατά των Χετταίων, με την στήριξη των “Αχαιών”, κι επικεφαλής τον Piyama-Radu, που είχε παντρέψει την κόρη του με τον υποτελή ηγεμόνα τής “Μιλήτου”. Ο στασιαστής προκάλεσε μεγάλη αναταραχή, διαρκείας τουλάχιστον 35 χρόνων, στις περιοχές Wilusa, Arzawa, και Seha, εισβάλλοντας μετά στη Lazpa (Λέσβο;), που πέρασε στον έλεγχο των “Αχαιών”. Η αντιπαράθεση “Αχαιών” – Χετταίων στην “Τροία”, μπορεί ν’ αποτελεί το ιστορικό υπόβαθρο της παράδοσης του Τρωικού πολέμου, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις. Η προαναφερθείσα επιστολή στάλθηκε τότε, σε μια προσπάθεια του Χετταίου βασιλιά να πείσει τον “Αχαιό” ομόλογό του ν’ αποκαταστήσει την ειρήνη. Αναφέρεται, μεταξύ άλλων, και σ’ έναν αδερφό τού “Αχαιού” άνακτα, ονόματι Tawagalawa, που ορισμένοι “διαβάζουν” ως “Ετεοκλής”. Περισσότερο αμφιλεγόμενη είναι η “ταυτοποίηση” του Piyama-Radu. Κάποιοι εικάζουν ότι “ανταποκρίνεται στο αρχέτυπο” του βασιλιά Πριάμου τής Τροίας, εντοπίζοντας ομοιότητες στα ονόματά τους. Θα πρέπει, μάλλον, να… ξαναγράψουν την Ιλιάδα!

Οι εχθροπραξίες “Αχαιών” – Χετταίων αρχίζουν γύρω στο 1400 ΠΚΧ. Χεττιτικά αρχεία αναφέρονται στις επιχειρήσεις τού “Αχαιού” πολέμαρχου Ατταρσίγια στη νοτιοδυτική Μικρασία, πιθανόν στη Λυκία, ενάντια σε ηγεμόνες υποτελείς στους Χετταίους. Πρόκειται μάλλον για την πρώτη εκστρατεία “Αχαιών” στο έδαφος της Ανατολίας. Συνδυάζεται με την αυξημένη παρουσία Ελλήνων στη Μίλητο και τη γύρω περιοχή την ίδια εποχή. Οι εικασίες δεν λείπουν κι εδώ. Διάφοροι μελετητές πιθανολογούν πως ο πολέμαρχος δεν ήταν άλλος από τον Ατρέα, μυθικό βασιλιά των Μυκηνών, και πατέρα τού Αγαμέμνονα. Άλλοι, πάλι, επισημαίνοντας πως οι Χετταίοι δεν μιλούν για τον “μεγάλο βασιλέα τής Αχαΐας”, υποστηρίζουν πως θα ήταν κάποιος στρατηγός, συνώνυμος του Ατρέα, ή με παρόμοιο όνομα, ή, τέλος, πως Ατταρσίγιας σημαίνει “Ατρείδης”, άρα, ήταν μέλος τής δυναστείας τού άνακτα. Ο πολέμαρχος, παρεμβαίνοντας στις υποθέσεις τής Ανατολίας, ώστε να υπονομεύσει τους Χετταίους, επέλεξε να πλήξει υποτελείς τους ηγεμόνες, μεταξύ άλλων, τον Madduwatta, από την Arzawa (Luwia),^(ιε) που τον νίκησε επανειλημμένα. Όμως, τελικά, αποσύρθηκε από τη Μικρασία, για να προετοιμάσει μια εκστρατεία με στόχο την Alashiya (Κύπρο;). Στο πλευρό του είχε “Λύκιους” (Lukka), που παρείχαν την αναγκαία ναυτική υποστήριξη, όπως και αρκετούς άλλους Μικρασιάτες συμμάχους του – ως και τον Madduwatta, που αποφάσισε ν’ αλλάξει στρατόπεδο. Οι εισβολείς νίκησαν τις χεττιτικές δυνάμεις στο νησί, που έτσι πέρασε στον έλεγχό τους. Η μυκηναϊκή παρουσία στην Κύπρο την εποχή εκείνη, όπως ανέφερα ήδη, επιβεβαιώνεται και από αρχαιολογικά ευρήματα.

• ^(ιε) “Αχαΐα” και Arzawa συνασπίστηκαν αρκετές φορές εναντίον των Χετταίων. Η Arzawa ήταν βασίλειο, ή ομοσπονδία τοπικών ηγεμόνων, στη δυτική Μικρασία, με πρωτεύουσα την Apasa, τη μετέπειτα Έφεσο.

Η Βιβλιοθήκη τού Κέλσου στην Έφεσο

Οι επόμενες δεκαετίες (γύρω στο 1380–1320 ΠΚΧ) ήταν περίοδος μυκηναϊκής επέκτασης στις ακτές τής Μικράς Ασίας. Το 1320–1315 εκδηλώθηκε άλλη μια εξέγερση κατά των Χετταίων στην Arzawa, με την υποστήριξη των “Αχαιών”, και σε σύμπραξη με τη “Μίλητο”. Οι Χετταίοι τελικά επιβλήθηκαν περί το 1300 ΠΚΧ. Ο βασιλιάς τής Arzawa κατάφερε να διαφύγει στα ελεγχόμενα από τους “Αχαιούς” εδάφη. Τότε οι Χετταίοι τριχοτόμησαν την Arzawa: η νότια επαρχία, Mira, έγινε αργότερα γνωστή ως Καρία· η βόρεια, Seha, μετονομάστηκε ως Λυδία· ενώ υπήρξε και η ανατολική επαρχία, Hapalla. Έτσι γράφτηκε, λοιπόν, το τέλος αυτού του βασιλείου, που πέρασε στη λήθη, και ξαναβγήκε στην επιφάνεια χάρη στα γραπτά των Χετταίων.

Αν, όντως, οι πληροφορίες των χεττιτικών αρχείων ανταποκρίνονται ως έναν βαθμό στην πραγματικότητα, τότε φαίνεται πως οι ανακτορικοί πολιτισμοί Αιγαίου και Ανατολίας, Μυκηναίων και Χετταίων, κατατρώγονταν από το ίδιο σαράκι…

• >> Χρονικό 16. ΙΒΗΡΙΚΟ “EL DORADO”
• << Χρονικό 14. ΦΟΙΝΙΚΗ – Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

Μυκηναϊκό χρυσό διάδημα

Χρονικό 11. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ

ΙI. ΚΑΣΣΙΤΕΡΙΔΩΝ ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ

.

Χρονικό 11. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ

/ENGLISH/ Chronicle 11. SAILING AROUND PERIPLUS

● Περίπλους ● Χαρτογράφοι και Ιστορικοί ●
Πελοποννησιακός Πόλεμος κι Ευριπίδης ● (Αδόμενοι) Νόμοι

●Μιχάλης Λουκοβίκας: πλώρη για Ταρτησσό

ΠΟΙΟ ΝΑ ΗΤΑΝ ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ του ανθρώπου, όταν αποφάσισε να το ρισκάρει και να ξανοιχτεί στην θάλασσα; Ως συνήθως, είχε μερικές ανάγκες να ικανοποιήσει: στην αρχή έψαχνε κάποιον καλύτερο τόπο για να ζήσει. Η ναυσιπλοΐα ξεκίνησε από τα πανάρχαια χρόνια με τις μεταναστεύσεις: ο άνθρωπος έφτασε στην Αυστραλία, προφανώς διά θαλάσσης, πριν από 45.000 χρόνια. Στη συνέχεια, οι ανάγκες του άλλαξαν: υπήρχε μπόλικο φαγητό στην θάλασσα, και σίγουρα, το ψάρεμα θα ήταν πολύ πιο αποδοτικό μ’ ένα κανό, με μια βαρκούλα. Όσο περισσότερο εξοικειωνόταν με την θάλασσα, τόσο και ξανοιγόταν, ώσπου το σκάφος του έγινε επίσης μέσο μεταφοράς. Οι άνθρωποι άρχισαν τις ανταλλαγές αγαθών και, με την αύξηση της παραγωγής, οι βαρκάρηδες χωρίστηκαν σε αλιείς κι εμπόρους – αλλά και πολεμιστές. Το εμπόριο αναπτυσσόταν διαρκώς, παράλληλα με τη ναυσιπλοΐα. Εκ των πραγμάτων, ο καραβοκύρης, ακολουθώντας την ρότα του, άρχισε να κρατά σημειώσεις. Από αυτό το σημειωματάριο σταδιακά προέκυψε ο

Π Ε Ρ Ι Π Λ Ο Υ Σ

.

Αρχαίο ελληνικό αγγείο (κύλιξ) με παράσταση
εμπορικών και πολεμικών πλοίων

Ο “ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ” (παρα-πλέω, πλέω κοντά στις ακτές, όπως συμβαίνει στην ακτοπλοΐα), και ο “ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ” (περι-πλέω, πλέω πέριξ λ.χ. μιας νήσου, ή ηπείρου σαν την Αφρική, ή θάλασσας, όπως η Μεσόγειος), είναι όροι παρεμφερείς: o δεύτερος απέκτησε επίσης εξειδικευμένες έννοιες, μια από τις οποίες καθιερώθηκε ως όρος ναυσιπλοΐας των Ελλήνων, ή και άλλων λαών. Ο εν λόγω περίπλους ήταν ένα χειρόγραφο, το οποίο ανέφερε κατά σειρά τα λιμάνια και τα παράκτια ορόσημα – με κατά προσέγγιση τις μεταξύ τους αποστάσεις – που θα συναντούσε ο καπετάνιος ενός σκάφους κατά μήκος μιας ακτογραμμής. Εξυπηρετούσε τον ίδιο σκοπό μ’ ένα ρωμαϊκό “itinerarium”, δηλαδή οδικό χάρτη, με τις στάσεις στους δρόμους. Όταν οι καπετάνιοι ήταν έμπειροι γεωγράφοι (όπως συνέβαινε συνήθως), προσέθεταν διάφορες σημειώσεις, εμπλουτίζοντας τις γεωγραφικές γνώσεις τής εποχής. Υπό αυτήν την έννοια, ο περίπλους ήταν ένα είδος ημερολογίου πλοίου.^(α) Μια ιδέα για τα πιο παλαιά σημειωματάρια τέτοιου τύπου, παίρνουμε από τον αρχαιότερο Έλληνα ιστορικό, τον Εκαταίο από τη Μίλητο. Τα ιστορικά έργα τού Ηροδότου και του Θουκυδίδου περιέχουν επίσης περικοπές, που μάλλον προέρχονται από περίπλους.

• ^(α) Περίπλους λεγόταν κι ένας ελιγμός τού ναυτικού, με τις επιτιθέμενες τριήρεις να επιχειρούν να υπερκεράσουν, ή περικυκλώσουν τους αντιπάλους, για να τους πλήξουν στα μετόπισθεν.

Ο χάρτης τού Εκαταίου

Ο Ἑκαταῖος ο Μιλήσιος (περί το 550–476 ΠΚΧ) έζησε στα χρόνια τού περσικού ζυγού στα παράλια της Μικρασίας. Ταξίδεψε πολύ, κι έπειτα εγκαταστάθηκε στη γενέτειρά του και αφιερώθηκε στη συγγραφή γεωγραφικών και ιστορικών έργων. Είναι ο πρώτος Έλληνας ιστορικός, και από τους πρώτους κλασσικούς συγγραφείς, που αναφέρει τους Κέλτες. Του αποδίδεται ένα δίτομο έργο, με τίτλο Γῆς περίοδος. Κάθε τόμος είναι οργανωμένος σαν περίπλους, μια σημείο προς σημείο περιγραφή των ακτών. Ο ένας, περί Ευρώπης, είναι ουσιαστικά ένας Μεσογείου περίπλους, αποτυπώνοντας τη μια περιοχή μετά από την άλλη, φτάνοντας βόρεια ως την Σκυθία. Ο άλλος, περί Ασίας, είναι παρόμοιος με τον Περίπλου τής Ερυθράς Θαλάσσης. Περιγράφει εκεί τις χώρες και τους κατοίκους τής οικουμένης, με το κεφάλαιο περί Αιγύπτου (που επισκέφθηκε, προφανώς) να είναι ιδιαίτερα περιεκτικό. Παραθέτει και χάρτη που στηρίζεται στον χάρτη τής Γης τού Αναξιμάνδρου, και τον οποίο διορθώνει και διευρύνει. Μόνον αποσπάσματα σώζονται από το έργο αυτό, κυρίως στα Ἐθνικά, το γεωγραφικό λεξικό που συνέταξε ο Στέφανος Βυζάντιος (5ος–6ος αιώνας ΚΧ). Το άλλο πολύ γνωστό έργο τού Εκαταίου είναι οι Γενεαλογίαι, μια ορθολογικά συστηματοποιημένη καταγραφή των μύθων και θρύλων των Ελλήνων, όπου έρχεται σε ρήξη με την επική παράδοση. Τα σωζόμενα αποσπάσματα δείχνουν πόσο σημαντική είναι η απώλειά του.

Ο χάρτης τού Αναξίμανδρου

Ο προσωκρατικός φιλόσοφος Ἀναξίμανδρος (± 610–546 ΠΚΧ) διαδέχθηκε τον δάσκαλό του, Θαλή, έναν από τους Επτά Σοφούς, ως διευθυντής τής σχολής τής Μιλήτου, όπου μεταξύ των μαθητών του συγκαταλέγονταν ο Αναξιμένηςκαι, πιθανόν, ο Πυθαγόρας. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία, ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που ξέρουμε ότι κατέγραφε τις μελέτες του, παρόλο που διασώζεται μόνον ένα απόσπασμα του έργου του. Υπήρξε από τους σκαπανείς τής επιστήμης, παρατηρώντας και προσπαθώντας να εξηγήσει τις διάφορες πτυχές τού σύμπαντος, ενδιαφερόμενος ιδίως για την προέλευσή του. Στην αστρονομία, επιχείρησε να περιγράψει τη μηχανική των ουρανίων σωμάτων σε σχέση με τη Γη. Στην φυσική, το αξίωμά του για το ἄπειρον, ως πηγή των πάντων, οδήγησε την ελληνική φιλοσοφία σ’ ένα νέο επίπεδο θεωρητικής αφαίρεσης. Ο χάρτης τού κόσμου, που δημιούργησε, συνέβαλε ιδιαίτερα στην πρόοδο της γεωγραφίας. Κατά τον Carl Sagan, ο Αναξίμανδρος διεξήγαγε το πρώτο καταγεγραμμένο επιστημονικό πείραμα.

Η κατά Ηρόδοτον οικουμένη

Ο Ἡρόδοτος από την Ἁλικαρνασσό (περί το 484–425 ΠΚΧ) θεωρείται “πατέρας τής Ιστορίας”. Υπήρξε ο πρώτος ιστορικός που γνωρίζουμε ότι συγκέντρωνε συστηματικά το υλικό του, ελέγχοντας σε κάποιο βαθμό την ακρίβειά του, και οργανώνοντάς το σε αφηγηματική μορφή, με άρτια διάρθρωση και μεγάλη ζωντάνια. Οι περίφημες Ἱστορίαι του είναι οι Έρευνές του για τα αίτια των Μηδικών (Περσικών πολέμων), που κορυφώθηκαν το 490 και 480-479 ΠΚΧ. Περιγράφει αναλυτικά τη συγκεκριμένη περίοδο, για την οποία διαφορετικά δεν θα είχαμε τέτοια πληθώρα στοιχείων – μαζί με πολλές εκτενείς αναφορές, σχετικά με τους διάφορους τόπους και τους ανθρώπους που συνάντησε, στη διάρκεια των πολλών ταξιδιών του γύρω από τη Μεσόγειο και στον Εύξεινο Πόντο.

Σπάραγμα των Ηροδότου Ιστοριών, βιβλίο Η΄,
Ουρανία, σε πάπυρο της Οξυρύγχου,
αρχές 2ου αιώνα ΚΧ.

“Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι, τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται”…

Εκείνη την εποχή συνηθιζόταν, μάλλον, να “δημοσιεύουν” οι συγγραφείς τα έργα τους, απαγγέλλοντάς τα σε λαϊκές γιορτές. Ο Ηρόδοτος, λοιπόν, πήγε με τις Ιστορίες του στην Ολυμπία, στα Ολύμπια, τους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες, και παρουσίασε το σύνολο του έργου του (και τα εννιά βιβλία) στους συγκεντρωμένους θεατές, που τον χειροκρότησαν με μεγάλο ενθουσιασμό στο τέλος. Άλλοι, πάλι, λένε πως, ενώ περίμενε να συννεφιάσει, για να μη διαβάζει τόση ώρα στον ήλιο, είδε την ομήγυρη να διασκορπίζεται – εξ ου και η παροιμιώδης φράση “ο Ηρόδοτος και η σκιά του”, για να περιγράψει όποιον χάνει την ευκαιρία που του δόθηκε λόγω χρονοτριβής.

Θουκυδίδης: Iστορία τού Πελοποννησιακού Πολέμου – του πρώτου μεγάλου εμφυλίου μεταξύ των Ελλήνων.

Ο Αθηναίος Θουκυδίδης (± 460–395 ΠΚΧ) είναι ο συγγραφέας τής Ιστορίας τού Πελοποννησιακού Πολέμου μεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης (431–404 ΠΚΧ) ως το έτος 411. Το φινάλε του εξιστορείται από τον Ξενοφώντα στα Ἑλληνικά του. Ο Θουκυδίδης θεωρείται ο “πατέρας τής επιστημονικής Ιστορίας”, λόγω των αυστηρών του προδιαγραφών στη συλλογή των τεκμηρίων, και της ανάλυσής του με όρους αιτίας και αποτελέσματος, χωρίς ν’ αναφέρεται σε παρεμβάσεις θεών. Έχει χαρακτηριστεί επίσης “πατέρας τής σχολής τού πολιτικού ρεαλισμού”, που θεωρεί ως βάση των διακρατικών σχέσεων την ισχύ μάλλον, παρά το δίκαιο. Το κλασικό του κείμενο διδάσκεται ακόμη σε στρατιωτικές σχολές σε όλον τον κόσμο, ενώ ο Διάλογος Αθηναίων-Μηλίων παραμένει θεμελιώδες κείμενο της θεωρίας των διεθνών σχέσεων.^(β)

• ^(β) Ο Διάλογος Αθηναίων-Μηλίων αναφέρεται στην αναμέτρηση μεταξύ Αθήνας και Μήλου, ενός μικρού, ουδέτερου στον Πελοποννησιακό πόλεμο νησιού τού νοτίου Αιγαίου, ανατολικά τής Πελοποννήσου και της Σπάρτης, το 416–415 ΠΚΧ. Η Αθήνα ήθελε να κατακτήσει το νησί για να εκφοβίσει τους Σπαρτιάτες. Η αντιπαράθεση κατέληξε σε τραγωδία για τη Μήλο: Οι Αθηναίοι εκτέλεσαν τους άνδρες και υποδούλωσαν τα γυναικόπαιδα…

  ● Στη νεολιθική εποχή, η Μήλος ήταν μια πολύ σημαντική πηγή οψιδιανού (ή οψιανού), ενός πολύτιμου τότε ηφαιστειακού υλικού.
  ● Το νησί, πάντως, είναι διάσημο σε όλον τον κόσμο λόγω ενός έργου τέχνης μεταγενέστερης περιόδου που βρέθηκε εκεί: είναι το περίφημο άγαλμα της Αφροδίτης τής Μήλου.

Αφροδίτη τής Μήλου

Ο εμφύλιος Πελοποννησιακός πόλεμος, μετά από το ένδοξο τέλος των Μηδικών, σηματοδότησε το δραματικό τέλος τού “Χρυσού Αιώνα” τής Ελλάδας.

● Στην πρώτη φάση τού πολέμου, η Σπάρτη εισέβαλε επανειλημμένα στην Αττική, ενώ η Αθήνα επέδραμε στα παράλια της Πελοποννήσου, εκμεταλλευόμενη τη ναυτική της υπεροχή. Αργότερα, οι Αθηναίοι έστειλαν μια τεράστια εκστρατευτική δύναμη στη Σικελία για να πλήξουν τις Συρακούσες, με καταστροφικές συνέπειες για τους ίδιους. Έτσι ο πόλεμος μπήκε στην τελική του φάση, καθώς η Σπάρτη, που ήδη έπαιρνε βοήθεια από την Περσία, υποκινούσε εξεγέρσεις στις εξαρτημένες από την Αθήνα πόλεις τού Αιγαίου και της Μικράς Ασίας, υπονομεύοντας την αθηναϊκή ηγεμονία. Η καταστροφή τού στόλου τής Αθήνας σήμανε το τέλος τού πολέμου, και την επόμενη χρονιά η πόλη παραδόθηκε. Ο εμφύλιος πόλεμος, λίγα χρόνια μετά από το ένδοξο τέλος των Μηδικών πολέμων (499–449 ΠΚΧ), οδήγησε στην αναδιάταξη του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Η Αθήνα, η ισχυρότερη πόλη-κράτος πριν από την έναρξη του πολέμου, κατάντησε πλήρως υποταγμένη, ενώ η Σπάρτη καθιερώθηκε ως η ηγέτιδα δύναμη. Ωστόσο, το οικονομικό κόστος τού πολέμου έγινε δυσβάστακτο σε όλη την έκταση της Ελλάδας. Η φτώχεια εξαπλώθηκε στην Πελοπόννησο, ενώ η Αθήνα, εντελώς κατεστραμμένη, δεν θ’ ανακτούσε ποτέ πια την προπολεμική της ευημερία. Ο πόλεμος προκάλεσε και άλλες αλλαγές, λιγότερο ορατές, στην ελληνική κοινωνία. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη δημοκρατική Αθήνα και την ολιγαρχική Σπάρτη, που υποστήριζαν φιλικές πολιτικές παρατάξεις σε άλλες πόλεις-κράτη, κατέστησε τον εμφύλιο πόλεμο σύνηθες φαινόμενο στην Ελλάδα. Άλλαξε, παράλληλα, και ο τρόπος διεξαγωγής τού πολέμου: περιορισμένης κλίμακας αρχικά, είχε μετατραπεί σε ολοκληρωτικό αγώνα ανάμεσα στις πόλεις, συνοδευόμενος από εκτεταμένες ωμότητες. Πλήττοντας καίρια θρησκευτικά και πολιτιστικά σύμβολα, ερημώνοντας την ύπαιθρο και ολόκληρες πόλεις, αυτός ο πόλεμος σηματοδότησε το δραματικό τέλος τού 5ου ΠΚΧ αιώνα, του “Χρυσού Αιώνα” τής Ελλάδας.

Ευριπίδης, του Sebastià Giralt

● Να και μια διδακτική ιστορία περί μουσικής και πολιτικής, μ’ επίκεντρο ίσως τον σπουδαιότερο των Ελλήνων τραγωδών, τον Εὐριπίδη (± 480–406 ΠΚΧ), και φόντο τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Ο Ευριπίδης ήταν πρωτοποριακός (και) μουσικά, και συνεργαζόταν με τους πιο καινοτόμους μουσικούς, γεγονός που εκμεταλλεύτηκαν συντηρητικοί, σαν τον Αριστοφάνη, θέλοντας να τον γελοιοποιήσουν. Ωστόσο, ήταν η μουσική τού Ευριπίδη, και όχι του Αριστοφάνη, αυτή που έσωσε πολλούς Αθηναίους, αλλά και την Αθήνα, κατά τον πόλεμο. Εκείνη την εποχή, και για πολλούς αιώνες αργότερα, οι άνθρωποι συνήθιζαν να τραγουδούν τις καλύτερες ωδές (με την ορολογία τής όπερας, θα λέγαμε “άριες”) μιας τραγωδίας. Εξ ου και η σύγχρονη λέξη “τραγούδι” προέρχεται από τη λέξη “τραγῳδία”. Μετά, λοιπόν, από την καταστροφική εκστρατεία στη Σικελία, αρκετοί Αθηναίοι αιχμάλωτοι έσωσαν την ζωή τους, επειδή ήξεραν να τραγουδούν Ευριπίδη, που τον αγαπούσαν όλοι οι Έλληνες, ακόμη και στη Σικελία. Και όταν επιβλήθηκε η Σπάρτη στην Αθήνα με το τέλος τού πολέμου, οι νικητές στρατηγοί (Σπαρτιάτες και σύμμαχοι) συσκέφθηκαν για να καθορίσουν την τύχη τού “κλεινού άστεως”. Αποφάσισαν τότε η Αθήνα να καταστραφεί ολοσχερώς, και οι πολίτες της να υποδουλωθούν. Ακολούθησαν τα επινίκια, μ’ ένα συμπόσιο, όπου κάποιος τραγούδησε μιαν ωδή από την Ηλέκτρα τού Ευριπίδη. Οι στρατηγοί συγκινήθηκαν τόσο, ώστε μεταμελήθηκαν. “Θεώρησαν βαρβαρότητα την καταστροφή μιας πόλης που ανέδειξε τέτοιους άνδρες”… Περιττό να πω πως οι εν λόγω στρατηγοί είχαν την κουλτούρα να εκτιμήσουν τη μουσική τού Ευριπίδη. Ένα αντίστοιχο τραγούδι, στ’ αυτιά κάποιων σημερινών στρατηγών και πολιτικών, δεν θα είχε καμιάν απολύτως επίπτωση… (Τα επεισόδια αυτά αναφέρονται στους Βίους παραλλήλους, του Πλουτάρχου, και συγκεκριμένα στους Βίους τού Νικία και του Λυσάνδρου).

Στα επινίκια κάποιος τραγούδησε Ευριπίδη. Συγκινημένοι οι Σπαρτιάτες, μεταμελήθηκαν: “Θεώρησαν βαρβαρότητα την καταστροφή μιας πόλης
(σαν την Αθήνα) που ανέδειξε τέτοιους άνδρες”…

Πυθέας ο Μασσαλιώτης, ο μέγιστος των “περιπλεόντων” εξερευνητών θαλασσοπόρων τής εποχής

ΑΡΚΕΤΟΙ ΠΕΡΙΠΛΟΙ ΕΧΟΥΝ ΔΙΑΣΩΘΕΙ, αυτούσιοι ή αποσπασματικά, είτε και σε περικοπές που παραθέτουν άλλοι συγγραφείς. Η εντύπωση την οποία αποκομίζει κανείς, έστω και με μια πρώτη ματιά στον κατάλογο που ακολουθεί, είναι ότι για μια μακρά περίοδο, από τον 6ο ως τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, επρόκειτο για ελληνοφοινικικό “bras de fer” ανάμεσα στη Μασσαλία και την Καρχηδόνα, με στόχο τον έλεγχο των θαλασσίων δρόμων που οδηγούσαν σε περιοχές πλούσιες κυρίως σε χρυσό, άργυρο, κασσίτερο, αλλά και ήλεκτρον (κεχριμπάρι):

Τριήρης

• Ο Μασσαλιώτης Περίπλους χρονολογείται στον 6ο ΠΚΧ αιώνα, είτε στις αρχές, ή στα τέλη του, γύρω στο 500, ανάλογα με τον συγγραφέα. Σώζεται στο έργο τού Αβιηνού, Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές), και περιγράφει ένα ταξίδι από τη Μασσαλία ως τα Βρετανικά νησιά, περιπλέοντας την Ιβηρία, μέσω των εμπορικών δρόμων Ταρτησσίων και Φοινίκων.
• Ο Ἅννωνος Καρχηδονίων βασιλέως περίπλους τῶν ὑπὲρ τὰς Ἡρακλέους Στήλας Λιβυκῶν [Αφρικανικών] τῆς γῆς μερῶν, στις αρχές τού 5ου αιώνα ΠΚΧ, περιγράφει τα παράλια της Αφρικής, από το Μαρόκο ως τον Κόλπο τής Γουινέας. Πρόκειται, προφανώς, για εγχείρημα μετά από τη συντριβή των Καρχηδονίων στη Σικελία το 480 ΠΚΧ (όταν ο Άννων ανέλαβε ως βασιλιάς με περιορισμένες εξουσίες), και τον αποκλεισμό τους από τις αγορές τής Ανατολής, με συνέπεια να στρέψουν το ενδιαφέρον τους στη Δύση.
• Η εξερεύνηση που πραγματοποιεί τον ίδιο αιώνα ένας άλλος Καρχηδόνιος, ο Ἱμίλκων (ή Ἱμίλκας) ο Θαλασσοπόρος, στην ίδια περιοχή με τον Μασσαλιώτη περίπλου, δηλαδή από τη Μεσόγειο ως τις βορειοδυτικές ακτές τής Ευρώπης.
• Το ταξίδι τού Εὐθυμένη τού Μασσαλιώτη (περί το 450–390 ΠΚΧ, παρόλο που αρκετοί τον τοποθετούν στις αρχές τού 6ου αιώνα). Ακολουθώντας τα ίχνη τού Άννωνος, ο Ευθυμένης έφτασε μάλλον ως τον Σενεγάλη ποταμό. Από τον δικό του Περίπλου τής έξω θαλάσσης, πιθανόν στο μεταίχμιο 5ου και 4ου αιώνα ΠΚΧ, έμειναν μόνον οι αναφορές συγγραφέων, όπως ο Πλούταρχος, ή και ο Σενέκας ο Νεότερος, που δεν τον πολυπιστεύει.
• Η επική εξερεύνηση του σπουδαιότερου Μασσαλιώτη θαλασσοπόρου, Πυθέα, γύρω στο 325 ΠΚΧ, τον οδηγεί στην Βρετανία, την Σκανδιναβία, τη Βαλτική και από εκεί, μέσω ποτάμιων οδών, στον Εύξεινο και τη Μεσόγειο, ολοκληρώνοντας έναν περίπλου τής Ευρώπης. Από τα βιβλία του, Περί Ωκεανού, ή Γης περίοδος, σώζονται μόνον αποσπάσματα σε αναφορές άλλων συγγραφέων, ορισμένοι από τους οποίους, σαν τον μονίμως δύσπιστο Στράβωνα, αλλά και τον Πολύβιο, τον αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό.
• Ενώ ο Πυθέας περιπλέει την Ευρώπη, ο Νέαρχος, ναύαρχος τού Αλεξάνδρου, πραγματοποιεί τον Παράπλου του, έχοντας αναλάβει να οδηγήσει τον στόλο από τις Ινδίες (τους ποταμούς Υδάσπη και Ινδό) στον Περσικό Κόλπο, συναντώντας τον Μακεδόνα βασιλιά στα Σούσα, το 324 ΠΚΧ. Οι πληροφορίες τού Νεάρχου παράπλου σώζονται στα Ινδικά τού Αρριανού.
• Ο Περίπλους τὴς Ἐρυθράς Θαλάσσης, γραμμένος από κάποιον Αλεξανδρινό στον 1ο αιώνα ΚΧ, αναφέρεται στο παράκτιο δρομολόγιο της Ερυθράς θάλασσας και του Ινδικού Ωκεανού, με αφετηρία κάθε φορά το λιμάνι τής Βερενίκης. Πέραν της Ερυθράς, περιγράφει τα παράλια της Ινδίας ως τον Γάγγη ποταμό, καθώς και τις ανατολικές ακτές τής Αφρικής (της λεγόμενης Αζανίας).
• Ο Περίπλους τού Ευξείνου Πόντου, σχετικά με τους εμπορικούς δρόμους στα παράλια της Μαύρης Θάλασσας, γράφτηκε επίσης από τον Αρριανό στις αρχές τού 2ου αιώνα ΚΧ.

Ο Απόλλων σκοτώνει τον Πύθωνα, του Eugène Delacroix (1850)

Οι ιστορικοί τής “πολυθρόνας” έχουν την προδιάθεση να υποβαθμίζουν τις ανακαλύψεις των θαλασσοπόρων, όπως είδαμε. Εδώ εμπίπτουν ο Περίπλους εκτός των Ηρακλειδών, του Χάροντα του Λαμψακηνού (πρώτο μισό τού 5ου αιώνα ΠΚΧ), ο Περίπλους τού Ψευδο-Σκύλακος, πέριξ τής Μεσογείου και του Ευξείνου (4ος ή 3ος αιώνας ΠΚΧ), ο Περίπλους τού Σκύμνου τού Χίου (περί το 110 ΠΚΧ), ή ο Περίπλους της έξω θαλάσσης, του Μαρκιανού τού Ηρακλειώτη (από την Ηράκλεια του Πόντου, στον 5ο αιώνα ΚΧ), που αναφέρεται και στις “πρεττανικές (βρετανικές) νήσους”. Όμως, υπάρχουν και πολλές σημαντικές απώλειες, όπως ο Ωκεανού περίπλους τού Δημοκρίτου (5ος–4ος αιώνας ΠΚΧ, βλέπε Χρονικό 17), ή ο δεκάτομος Περίπλους τού Τιμοσθένους τού Ροδίου (3ος αιώνας ΠΚΧ), θαλασσοπόρου, γεωγράφου, χαρτογράφου, και ναυάρχου τού πτολεμαϊκού στόλου, τον οποίο επικαλούνται με θαυμασμό γεωγράφοι, όπως ο Ερατοσθένης και ο Στράβων. Ο τελευταίος αποκαλύπτει μιαν ακόμα πτυχή τού πολυτάλαντου Τιμοσθένη: συνέθεσε, λέει, έναν “Πυθικόν νόμον”,^(γ) και τον παρουσίασε στα Πύθια των Δελφών, με αυλό και κιθάρα, συμμετέχοντας στις γιορτές τής νίκης τού Απόλλωνα επί του Πύθωνα.^(δ)

• ^(γ) “Νόμος στην μουσική ήταν ο σημαντικότερος τύπος σύνθεσης και εκτέλεσης. Φαίνεται πως εξελίχθηκε από μια πολύ παλιά παράδοση, σύμφωνα με την οποία οι νόμοι τραγουδιούνταν από το λαό για να απομνημονεύονται εύκολα και να ακολουθούνται [σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει σήμερα που οι νομοθέτες κάνουν τα πάντα για να είναι οι νόμοι ακατανόητοι στον λαό, αν και – ή επειδή ακριβώς – άγνοια νόμου δεν συγχωρείται…] Η σύνθεση και εκτέλεση των νόμων ήταν πολύ απαιτητική και έθετε υψηλά επαγγελματικά επίπεδα στους τέσσερις εθνικούς αγώνες (Ολύμπια, Πύθια, Ίσθμια, Νέμεα), όπου έπαιρναν μέρος οι πιο διακεκριμένοι μουσικοί (συνθέτες-εκτελεστές) τής εποχής. Ο πυθικός νόμος, ο πιο σημαντικός αυλητικός νόμος, υπήρξε το πρώτο γνωστό είδος προγραμματικής μουσικής και σκοπό είχε την περιγραφή τού αγώνα τού Απόλλωνα με το δράκοντα Πύθωνα, αποτελούμενος από πέντε μέρη…” (Εγκυκλοπαίδεια της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής, του Σόλωνα Μιχαηλίδη).
  ● Ο Τιμοσθένης είτε καινοτόμησε, συνδυάζοντας τον αυλό με την κιθάρα στον πυθικό νόμο, ή αυτός ο συνδυασμός ήταν ήδη καθιερωμένος στην εποχή του. Αυλός και κιθάρα ήταν τα κύρια όργανα των επαγγελματιών μουσικών: πνευστός ο αυλός, συνδεδεμένος με τον Διόνυσο, έγχορδη η κιθάρα, ταυτισμένη με τον Απόλλωνα. Αντίθετα, η λύρα παιζόταν μόνον από ερασιτέχνες. (Περί νόμων, βλέπε επίσης Περιήγηση 8, και Χρονικό 16).

Ο αγώνας μεταξύ τού κιθαρωδού Απόλλωνα και του αυλητή Μαρσύα.

“Οι νόμοι άδονταν από τον λαό για να απομνημονεύονται εύκολα και να τηρούνται.” Τώρα, αντίθετα, οι νομοθέτες κάνουν τα πάντα για να είναι οι νόμοι ακατανόητοι, αν και (ή επειδή) άγνοια νόμου δεν συγχωρείται…

• ^(δ) Καμιά γιορτή, σημειωτέον, δεν θεσμοθετήθηκε, ούτε και κανένας νόμος συντέθηκε, για μιαν άλλη νίκη τού Απόλλωνα σε μουσικό αγώνα, με αντίπαλο τον σάτυρο αυλητή Μαρσύα από την Φρυγία. Για να νικήσει ο θεός, χρειάστηκε να τραγουδήσει κιόλας, και οι μούσες, που ήταν οι κριτές, φυσικά το επέτρεψαν. Ήταν μια νίκη “στα σημεία”, εξοργίζοντας τον Απόλλωνα, που αντέδρασε υπερβολικά: έγδαρε ζωντανό τον Μαρσύα, και κρέμασε το δέρμα του σ’ ένα πεύκο, για την “ύβρι” του να προκαλέσει θεό! Να πώς η ελληνική μουσική νίκησε την φρύγια, και το το απολλώνιο στοιχείο το διονυσιακό… Και όμως, στα ελληνιστικά χρόνια, κατά τον Διόδωρο Σικελιώτη, ο Μαρσύας θαυμαζόταν για τη “σύνεση και σωφροσύνη” του, ενώ οι Ρωμαίοι τον εγκωμίαζαν για την “παρρησία” του να “πει την αλήθεια στους έχοντες εξουσία”. Το άγαλμά του στην ρωμαϊκή αγορά αποτελούσε indicium libertatis, σύμβολο ελευθερίας, και αφετηρία εκδηλώσεων διαμαρτυρίας των πληβείων.

Πεντηκόντορος

Τέτοια ταξίδια, όπως και τα ημερολόγια των καπετάνιων που μετεξελίχθηκαν σε περίπλους, ανάγονται σε παλαιότερες εποχές. Παράλληλα, όσα γνωρίζουμε για πολλά ταξίδια, προέρχονται από άλλες πηγές, και όχι από τις σημειώσεις των θαλασσοπόρων.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα:

• Τα ταξίδια των Κρητών κατά τη μινωική θαλασσοκρατορία.
• Η Αργοναυτική εκστρατεία.
• Η Οδύσσεια (περιπλανήσεις τού Οδυσσέα).^(δ)

• ^(δ) Κατά τον Ερατοσθένη, ο Τρωικός πόλεμος έγινε το 1194-1184 ΠΚΧ. Συνεπώς, ο Οδυσσέας επέστρεψε στην Ιθάκη το 1174. Όμως, κάποιοι ερευνητές, χρησιμοποιώντας στοιχεία τής NASA, μελέτησαν τις ηλιακές εκλείψεις που καταγράφονται στην Οδύσσεια, και κατέληξαν στο συμπέρασμα πως ο Οδυσσέας γύρισε στο νησί του στις 25 Οκτωβρίου 1207. Άρα, ο Τρωικός προσδιορίζεται στη δεκαετία 1227-1217.

Περίπλους, του Adolf Erik Nordenskiöld.

• Ο επικός περίπλους τής Λιβύης (ήτοι της Αφρικής) από τους Φοίνικες, στα τέλη τού 6ου αιώνα ΠΚΧ, για λογαριασμό των Αιγυπτίων, που αναφέρει ο Ηρόδοτος. Ξεκίνησε από την Ερυθρά Θάλασσα και κράτησε σχεδόν τρία χρόνια. Ένας Πέρσης θανατοποινίτης, για να σώσει την ζωή του, επιχείρησε να επαναλάβει τον άθλο, ακολουθώντας την αντίστροφη πορεία, αλλά τελικά εγκατέλειψε – παρόλο που τον περίμενε ο θάνατος…
• Ο περίπλους που πραγματοποίησε για λογαριασμό των Περσών, την ίδια περίοδο, τέλη τού 6ου αιώνα, γύρω στο 512 ΠΚΧ, ο (αυθεντικός) Σκύλαξ ο Καρυανδεύς, Έλληνας θαλασσοπόρος από την Καρία. Σύμφωνα με τον “πατέρα τής Ιστορίας”, ο Σκύλαξ εξερεύνησε τις ακτές τού Ινδικού Ωκεανού ως τις εκβολές τού Ινδού, επιστρέφοντας στο Σουέζ.
• Τα ταξίδια τού Εὔδοξου του Κυζικηνού (± 150–100 ΠΚΧ) προς εξερεύνηση της Αραβικής θάλασσας, για λογαριασμό των Πτολεμαίων τής Αιγύπτου. Θεωρείται από τον Ποσειδώνιο και τον Στράβωνα ο πρώτος που εκμεταλλεύθηκε το σύστημα των μουσώνων πλέοντας στον Ινδικό Ωκεανό το 118–116 ΠΚΧ. Αργότερα επιχείρησε τον πρώτο γνωστό περίπλου τής Αφρικής από δυσμάς, από τα Γάδειρα (σημερινό Cádiz), αλλά όλη η αποστολή χάθηκε – αν και υπάρχουν κάποιοι, σαν τον Πλίνιο, που υποστηρίζουν πως ο Εύδοξος τα κατάφερε.
• Ένας άλλος θαλασσοπόρος, σχετιζόμενος πιθανόν με τον Εύδοξο (κάποιες φορές αναφέρεται ως καπετάνιος του), υπήρξε ο Ἵππαλος, που έζησε μάλλον στον 1ο αιώνα ΠΚΧ. Στον Περίπλου τής Ερυθράς Θαλάσσης διαβάζουμε ότι αυτός ανακάλυψε την ρότα τής απευθείας μετάβασης από την Ερυθρά στη νότια Ινδία, διασχίζοντας τον Ινδικό.
• Να, τέλος, κι ένας σύγχρονος περίπλους τού Φινλανδού εξερευνητή, γεωλόγου και μεταλλειολόγου Adolf Erik Nordenskiöld (1832-1901), γνωστού για το εγχείρημά του στην Αρκτική το 1878-1879. Τότε ήταν που ο άνθρωπος διέσχισε για πρώτη φορά τη Βόρεια Θαλάσσια Ρότα (το Βορειοανατολικό Πέρασμα). Επιμελήθηκε μια μνημειώδη πεντάτομη καταγραφή τού εγχειρήματος, κι έγραψε μια δίτομη εκλαϊκευμένη σύνοψη. Εκτός τού Περίπλου (1897), εξέδωσε άλλη μια μονογραφία με τίτλο Πρώιμη Ιστορία τής Χαρτογραφίας (1889), αφού τον ενδιέφερε η ιστορία τής εξερεύνησης της Αρκτικής, ιδίως όπως αυτή φαίνεται σε παλιούς χάρτες.

Ο Περίπλους τής Ευρασίας μέσω της Βόρειας θάλασσας και της Διώρυγας του Σουέζ

• >> Χρονικό 12. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
• << Σύνοψη 10*. Πλώρη για Rio de Janeiro!
• << Περιήγηση 10η. ΜΟΥΣΙΚΗ ΨΥΧΗ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ

Πριν από τα Χρονικά τού ΚΑΣΣΙΤΕΡΙΔΩΝ ΠΕΡΙΠΛΟΥ, ας
εντρυφήσουμε στις Περιηγήσεις τού ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥ!