ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ | Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις (Χρονικό)
Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας
(PERIPLUS | Deambulações luso-gregas / Luso-Hellenic Wanderings)
/ENGLISH/ PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings (Chronicle)
/PORTUGUÊS/ PERIPLUS | Deambulações luso-gregas (Crónica)
Ο Περίπλους δεν είναι καμιά κρουαζιέρα. Είναι η προσπάθεια να οικοδομηθούν διαπολιτισμικές γέφυρες και να διερευνηθεί το παρελθόν χάριν του μέλλοντος.
Ο Περίπλους συνεχίζεται… (Μιχάλης Λουκοβίκας)
A. DAS AUSÊNCIAS | ΑΠΟΥΣΙΕΣ
1. Uma pena que me coube | Ένας καημός που μού ’λαχε
2. Όσο βαρούν τα σίδερα | Pesado como ferro
PERIPLUS | Deambulações luso-gregas:
η πορτογαλική έκδοση του Περίπλου
Αποπλέοντας από την “Γη των Απόντων”, η “Κυρά τής Λισαβόνας” μάς τραγουδά μια σύνθεση της Amélia Muge, ένα πορτογαλικό τραγούδι αφιερωμένο στην Ελλάδα, μια χώρα απούσα, δικαζόμενη ερήμην, ένας τόπος που νοσταλγείς όλο και πιο πολύ, όσο περισσότερο συνδέεσαι μαζί του. Είναι ένας “Καημός των Απουσιών”, παρόμοιος με τον πόνο μιας χήρας, που είναι “Βαρύς σαν σίδερο”. Ως προς τη μουσική, το ταξίδι μας ξεκινά με “χαρακτηριστικό” πορτογαλικό ήχο – αν και αναδύεται ένα ηχόχρωμα “παράξενο”: το κλαρίνο που παίζει ο Μάνος Αχαλινωτόπουλος, με την ιδιόμορφη, παραδοσιακή τεχνική των λαϊκών μουσικών Βαλκανίων και Μικρασίας, παράλληλα με την πορτογαλική κιθάρα τού Ricardo Parreira. ● Ο Μάνος, που ηχογράφησε στην Αθήνα, αυτοσχεδίασε δυο φορές ακούγοντας το τραγούδι, κι εγώ επέλεξα τελικά να επεξεργαστώ ξεχωριστά και τα δύο ηχογραφήματα.
Οι “Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις” γίνονται προφανέστατες στο επόμενο κρητικό τραγούδι με τις έντονες μικρασιάτικες επιρροές. Στην περίοδο της έρευνάς μας, όταν ανταλλάσσαμε παραδοσιακό υλικό, το έστειλα στην Αμέλια ως ένα εξαιρετικό δείγμα κρητικού αστικού τραγουδιού. Είναι εκπληκτικό το τι επακολούθησε: η απάντησή της ήταν ένα… mp3, όπου ερμήνευε αυτό το τραγούδι με τον τρόπο που το “κατανόησε”, προσαρμόζοντας στίχους και μουσική στα πορτογαλικά ως δυτικό μεσαιωνικό άσμα. Έμεινα άναυδος! Ήταν σαν να με άκουσε να τραγουδώ το “Όσο βαρούν τα σίδερα” σε κάποια μεσαιωνική βασιλική αυλή, κι έπειτα, γυρνώντας σπίτι της, δοκίμασε να το ερμηνεύσει και η ίδια. Στην ουσία, όμως, ό,τι τραγούδησε ήταν ό,τι αποκόμισε από το τραγούδι αυτό, δημιουργώντας παραλλαγή. Να πώς αναπτύχθηκε κυρίως η μουσική επί χιλιετίες, ώσπου άρχισε να εκδίδεται (σε παρτιτούρες ή δίσκους γραμμοφώνου). Να γιατί ενορχήστρωσα το τραγούδι διατηρώντας και τις δυο παραλλαγές.
1. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
2. Παραδοσιακό, παραλλαγή Κρήτης | Απόδοση στα πορτογαλικά & διασκευή ως παλαιό δυτικό τραγούδι: A. Muge. Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
B. DOS CAMINHOS | ΔΡΟΜΟΙ
3. Caminhos de seda | Δρόμοι τού μεταξιού
4. Caminhos pentatónicos africanos | Δρόμοι αφρικάνικοι πεντατονικοί
5. Caminhos pentatónicos epiróticos | Δρόμοι ηπειρώτικοι πεντατονικοί (Ξενιτεμένο μου πουλί)
Όταν η Αμέλια συνέθεσε αυτό το τραγούδι που μοιάζει με morna, μου έριξε το γάντι: “Τώρα πήγαινέ το από το Πράσινο Ακρωτήρι στην Ελλάδα!” Το κλειδί για τον δρόμο που έπρεπε ν’ ακολουθήσω υπήρχε στην απάντησή μου: “Μα πώς μπορώ να το πάω στην Ελλάδα; Ανάμεσά τους υπάρχει ολόκληρη Αφρική!” Τότε φυσικά σκέφτηκα την πεντατονική κλίμακα που χαρακτηρίζει ἐν πολλοῖς τόσο την αφρικανική όσο και την ηπειρώτικη μουσική. Ὁ κύβος ἐρρίφθη! Άλλωστε, είχα και τον Χάρη Λαμπράκη για να μου δώσει χεῖρα βοηθείας – με τον δικό του “μαγικό αυλό” (νέυ) ἀνὰ χεῖρας…
Παραφράζοντας μερικές φράσεις τής Αμέλιας, από τους στίχους και τη μουσική, ως αφετηρία, η δουλειά μου στους “Δρόμους πεντατονικούς” ήταν ορθολογική μάλλον, παρά απόρροια έμπνευσης, με βάση έναν δεκάσημο ρυθμό, φωνητικά, και κυκλικές μελωδικές γραμμές, που όλα λειτούργησαν άψογα.
Φτάνοντας στην Ελλάδα, θέλησα να συνδυάσω το ίδιο ηχόχρωμα μ’ ένα ηπειρώτικο τραγούδι τής ξενιτιάς, “Ξενιτεμένο μου πουλί”, που έχει τετράσημο ρυθμό. Επιπλέον, ζήτησα από τον Μάνο Αχαλινωτόπουλο, που είναι όχι μόνον εξαίρετος κλαρινίστας, αλλά και υπέροχος τραγουδιστής, να ερμηνεύσει το τραγούδι, χαρίζοντάς του την ιδιαίτερη παραδοσιακή του χροιά.
3. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
4. Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας & A. Muge
5. Παραδοσιακό, παραλλαγή Ηπείρου | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
Γ. DOS CANTOS | ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ
6. Φαίνου | Deixa brilhar / Ἐπιτάφιος | Epitáfio
7. Canto em periplus | Τραγούδι τού περίπλου
Η Αμέλια έχει παλιά φιλία με την Hélia Correia, μελοποιώντας στίχους της ήδη από τη δεκαετία τού ‘90 – ένα εξαίρετο παράδειγμα είναι το “A tentação (Ο πειρασμός)”. Εγώ γνώρισα την Hélia ενώ δουλεύαμε πάνω στον Περίπλου. Αφού συζητήσαμε για την αρχαία Ελλάδα, καθώς είναι ελληνίστρια, μα και φιλέλληνας, η κουβέντα γύρισε γύρω από τη δουλειά μας και τότε της είπα: “Ξέρεις, Hélia, στον Περίπλου έχουμε και τον Επιτάφιο του Σείκιλου.” Η εντελώς απροσδόκητη απάντησή της με άφησε με ανοιχτό το στόμα. Χωρίς να πει λέξη, άρχισε να τραγουδά στα αρχαία ελληνικά: “Ὅσον ζῇς φαίνου, | μηδὲν ὅλως σὺ λυποῦ· | πρὸς ὀλίγον ἔστι τὸ ζῆν· | τὸ τέλος ὁ χρόνος ἀπαιτεῖ.” Ήταν όντως μια απάντηση που θα περίμενα ν’ ακούσω από μόλις έναν στους χίλιους Έλληνες μουσικούς: οι υπόλοιποι θα είχαν πλήρη άγνοια (!) για το αρχαιότερο διεθνώς ολόκληρο τραγούδι που σώζεται και ανάγεται γύρω στον 1ο αιώνα (κάποια στιγμή ανάμεσα στο 200 ΠΚΧ και λίγο μετά από το 200 ΚΧ). Αργότερα είπα στην Αμελία: “Τον Σείκιλο πρέπει να τον τραγουδήσει η Hélia!” Και όντως τον τραγούδησε υπέροχα!
Η Αμέλια με εντόπισε στο διαδίκτυο το 2009, χάρη στη δουλειά μου, σε ποίηση Άρη Αλεξάνδρου, Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, που εκδόθηκε και στην Πορτογαλία, με τίτλο O Ouro do Céu / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas (Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού / Ο Α. Αλεξάνδρου από τον Μ. Λουκοβίκα). Μα στην Ελλάδα αντιμετωπίστηκε με αδιαφορία και σιωπή, γεγονός που με απογοήτευσε τόσο, ώστε αποφάσισα να μη συνθέτω πια. Η Αμέλια έκανε τα πάντα για να με μεταπείσει, αλλά χωρίς επιτυχία. Ώσπου της ήρθε μια ιδέα καταπληκτική: έγραψε τους στίχους και συνέθεσε το πρώτο μέρος ενός τραγουδιού, και κατόπιν μου ζήτησε να το ολοκληρώσω. Δεν μπορούσα πλέον να αντιστέκομαι, γιατί θα ήμουν αγνώμονας. ● Όταν άκουσα το μέρος που συνέθεσε, εντυπωσιάστηκα από την ομοιότητά του με τον Επιτάφιο του Σείκιλου, για τον οποίο ως τότε η Αμέλια είχε επίσης πλήρη άγνοια. Έτσι, όταν ενορχήστρωσα το “Τραγούδι τού περίπλου”, χρησιμοποίησα τη σύνθεση του Σείκιλου ως εισαγωγή (“Φαίνου”), καθώς και ως παραπομπή, σε προσαρμογή της στα πορτογαλικά από την Hélia Correia, εμβόλιμη στο τραγούδι: “Ó mortal, deixa brilhar, | a luz da vida no teu rosto; | que a morte vai cobrar imposto | e a todos abate, sem dó por igual.” (Ω, θνητέ, άσε το φως | το ζωογόνο να σε λούσει· | φόρο ο Χάρος θα ζητήσει, | τότε όλους θα μας σβήσει δίχως έλεος).
6. Σείκιλος | Απόδοση στα πορτογαλικά: H. Correia. Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
7. Amélia Muge | Amélia Muge & Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
Δ. DAS ILHAS | ΝΗΣΙΑ
8. Παράνομο σημείωμα | Nota ilegal
9. Calma | Κάλμα / Ἰθάκη | Ítaca
Άρης Αλεξάνδρου, Κωνσταντίνος Καβάφης, Fernando Pessoa
Καθώς απετέλεσε το σημείο τής συνάντησής μας, Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, του Άρη Αλεξάνδρου, δίνει το παρών στον Περίπλου με τρία τραγούδια σ’ ενορχήστρωση του Filipe Raposo, καθώς επιθυμούσα να έχω κάποια νέα προσέγγιση στις συνθέσεις μου. Ακόμη θυμάμαι πολύ έντονα τον ενθουσιασμό μου όταν άκουσα για πρώτη φορά την Αμέλια να τραγουδά την προσαρμογή της στα πορτογαλικά: “Συνέθεσα fado!”, φαντασιώθηκα χαμογελώντας, καθώς σφύριζα το κομμάτι μου χρησιμοποιώντας τα δικά της ποικίλματα…
Αν το “Παράνομο σημείωμα” μιλά για κάποιο εφιαλτικό νησί τής εξορίας, η “Κάλμα” τού Fernando Pessoa, μελοποιημένη από την Αμέλια, περιγράφει ένα ονειρικό νησί, όπου παρεμβάλλεται κι ένα απόσπασμα της “Ιθάκης” τού Κωνσταντίνου Καβάφη. Ενδέχεται μάλιστα οι δυο μεγάλοι ποιητές να συναντήθηκαν σε πλοίο που πήγαινε στην Αγγλία και τις ΗΠΑ, λίγο πριν από το μεγάλο κραχ τού 1929.
8. Άρης Αλεξάνδρου | Μιχάλης Λουκοβίκας | Απόδοση στα πορτογαλικά: A. Muge. Ενορχήστρωση: F. Raposo
9. Fernando Pessoa & Κωνσταντίνος Καβάφης | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
E. DAS VOZES | ΦΩΝΕΣ
10. Cântico do país emerso | Ωδή σε αναδυόμενη χώρα
11. Palavra dada | Λόγος τιμής
Αυτό το μεγάλο ποίημα (ένα απόσπασμα) της Natália Correia, μελοποιημένο από την Αμέλια, προοριζόταν ως αφετηρία τού Περίπλου όταν το ενορχήστρωσα (αργότερα επιλέξαμε ένα πιο “ομαλό” ξεκίνημα με τον “Καημό που μού ’λαχε”). Θέλησα λοιπόν ο Περίπλους ν’ αποτίει, κατ’ αρχάς, φόρο τιμής στη συνεργασία των Carlos Paredes και Charlie Haden, μ’ έναν ελεύθερο αυτοσχεδιασμό τού Κώστα Θεοδώρου στο κόντρα μπάσο και του Ricardo Parreira στην πορτογαλική κιθάρα, προσθέτοντας το πιάνο τού Filipe Raposo. Εκτός αυτού, ακούγοντας την Αμέλια να παίζει τη μελωδία της στα πλήκτρα, διέκρινα κάποιες ομοιότητες με τον πρώτο Δελφικὸ Ὕμνο, που συνέθεσε μάλλον ο Ἀθήναιος περί το 138 ΠΚΧ. Γι’ αυτό, ανάμεσα στους στίχους τής Ναταλίας, παρενέβαλα τρία Ιντερλούδια, διασκευάζοντας τον ύμνο (στα Ιντερλούδια I και III), και το τραγούδι “Não sou daqui (Δεν είμαι από εδώ”), της Αμέλιας (στο Ιντερλούδιο II), από τον ομώνυμο δίσκο της (το αριστούργημά της, κατά την άποψή μου), αφού έτσι ακριβώς αρχίζει αυτό το απόσπασμα της Ωδής τής Ναταλίας.
Ο “Λόγος τιμής”, το πιο περίπλοκο κομμάτι στην ενορχήστρωση κι επεξεργασία στον Περίπλου, ξεκίνησε από την αγάπη τής Αμέλιας και τους πειραματισμούς της πάνω σ’ έναν Κρητικό συρτό. Εγώ πάλι, λόγω της προέλευσης του χορού αυτού, κατέληξα να τον συνδυάσω με τον Ὕμνο εἰς Νέμεσιν, του αρχαίου Έλληνα συνθέτη, Μεσομήδους τοῦ Κρητός (2ος αιώνας ΚΧ), αφιερωμένο στην θεά που τιμωρεί όσους υποκύπτουν στην ὕβρι – λόγω αλαζονείας έναντι των θεών. Με βάση τον αρχικό 15σημο ρυθμό, στρεφόμαστε ενδιάμεσα στον τετράσημο συρτό, υιοθετώντας τη διασκευή τού Ross Daly, και συνδυάζοντάς τον με Pragas (Αναθέματα, Κατάρες) τού Algarve. Καθώς η μουσική φτάνει σε κορύφωση, με καθοριστικό τον ρόλο τού Κυριάκου Γκουβέντα με το βιολί του, περνούμε σε μια παραδοσιακή πορτογαλική Cantiga de rega (Τραγούδι τού ποτίσματος)· ώσπου τελικά επιστρέφουμε στην Κρήτη για το φινάλε, που είναι διανθισμένο με περισσότερες pragas από την αδερφή τής Αμέλιας, Teresa Muge, και τη Margarida Guerreiro.
10. Natália Correia | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας > Αθήναιος (Ιντερλούδια I & III) / Amélia Muge (Ιντερλούδιο II)
11. Μεσομήδης (Νέμεσις) / Παραδοσιακό Κρήτης (Συρτός, διασκευή R. Daly) / Παραδοσιακό Πορτογαλίας & Amélia Muge (Τραγούδι ποτίσματος) / Amélia Muge (Pragas) | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας & A. Muge
Ζ. DOS EMBALOS | ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑΤΑ
12. Νανούρισμα | Canção de embalar
13. Dorme, dorme | Νάνι, νάνι
Ένα άλλο τραγούδι σε ποίηση Άρη Αλεξάνδρου στον Περίπλου είναι το “Νανούρισμα” που προσάρμοσε η Αμέλια στα πορτογαλικά. Στην αρχική του μορφή (Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού), είχε συνολικά έξι μέρη κι έμοιαζε με όνειρο. Εδώ ακούμε το πρώτο μέρος τού τραγουδιού με πρόσθετα νανουρίσματα και παιδικά τραγούδια στην αφετηρία.
Η προέκταση του “Νανουρίσματος” είναι το “Νάνι, νάνι”, μια σύνθεση της Αμέλιας, σ’ ενορχήστρωση των José Martins και Filipe Raposo. Σημειωτέον ότι το νανούρισμα αυτό έχει αποδέκτη ένα κορίτσι (και όχι αγόρι, όπως συμβαίνει με τα παραδοσιακά νανουρίσματα).
12. Άρης Αλεξάνδρου | Μιχάλης Λουκοβίκας | Απόδοση στα πορτογαλικά: A. Muge. Ενορχήστρωση: F. Raposo (εισαγωγή: A. Muge & M. Λουκοβίκας)
13. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: J. Martins & F. Raposo
Η. DOS AMORES | ΑΓΑΠΕΣ
14. Της τριανταφυλλιάς τα φύλλα | A folha da rosa
15. Da folhinha de uma rosa | Μιας τριανταφυλλιάς τα φυλλαράκια
Τριαντάφυλλο σε ΜΙ#,
του Ernie Benton
Όταν έστειλα αυτό το παραδοσιακό μικρασιάτικο και σμυρναίικο τραγούδι αγάπης στην Αμέλια, έμεινε άναυδη επειδή έχει παρόμοιους στίχους μ’ ένα παραδοσιακό τής Γαλικίας, που είχε ηχογραφήσει παλιότερα με το ντόπιο σύνολο Camerata Meiga. Δεν μπορούμε να ξέρουμε αν κάποιοι Έλληνες και Ίβηρες είχαν την ίδιαν ακριβώς ιδέα (“Της τριανταφυλλιάς τα φύλλα θα τα βάλω φορεσιά”), ή αν η ἐν λόγῳ ιδέα ταξίδεψε με ναυτικούς από το ένα μέρος στο άλλο. Στον Περίπλου, ζήτησα από τον φίλο μου, Ziad Rajab, να παίξει το ούτι του, και τραγούδησα το πρώτο μέρος στα ελληνικά, ενώ η Αμέλια ερμήνευσε το υπόλοιπο στα πορτογαλικά, σε δική της προσαρμογή.
Στην περίπτωσή μας, το μικρασιάτικο τραγούδι αντήχησε στη Γαλικία, περνώντας πάνω από μια “γέφυρα” στο Γκιμαράες τής Πορτογαλίας. Η εν λόγω “γέφυρα” είναι η απλοποιημένη διασκευή τού ελληνικού τραγουδιού από την Αμέλια για την ντόπια χορωδία Outra Voz, με την οποία είχαμε μια καρποφόρα συνεργασία (ο εννεάσημος αντικρυστός εξελίσσεται σ’ έναν ευκολότερο τετράσημο ρυθμό). Η συγκίνησή μου ήταν πολύ μεγάλη όταν άκουσα για πρώτη φορά την χορωδία να ερμηνεύει αυτήν τη διασκευή, που τελικά την υιοθέτησε κι αποτελεί πλέον μέρος τού ρεπερτορίου της. Φτάνοντας στη Γαλικία, προσκεκλημένοι τραγουδιστές συνόδευσαν την Αμέλια ἐν χορῷ, ενώ τα παραδοσιακά θέματα Δύσης και Ανατολής εναλλάσσονταν κατά τον αυτοσχεδιασμό τού φινάλε.
14. Παραδοσιακό, παραλλαγή Μικρασίας & Σμύρνης | Απόδοση στα πορτογαλικά: A. Muge. Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
15. Παραδοσιακά Ελλάδας & Γαλικίας | Απόδοση στα πορτογαλικά & διασκευή: A. Muge. Ενορχήστρωση: F. Raposo
Θ. DA ALMA (DE PROFUNDIS) | ΕΚ ΒΑΘΕΩΝ
16. Se o lamento apenas fosse | Αν το μοιρολόι ήταν απλώς αυτό
17. Τα ἔνδον ῥήματα | Os meus ditames
Ένα συγκλονιστικό και σπαραχτικό μοιρολόι, σύνθεση της Αμέλιας, με αφετηρία την Ήπειρο, ἤτοι έναν διπλό παραδοσιακό αυτοσχεδιασμό τού Μάνου Αχαλινωτόπουλου στο κλαρίνο. Η Αμέλια δημιούργησε την ατμόσφαιρα ελληνικής τραγωδίας, συνοδείᾳ χορού (σ’ ενορχήστρωση των José Martins και Filipe Raposo), με βάση κυρίως έναν τελετουργικό ζεϊμπέκικο. Είναι πράγματι εντυπωσιακό πως χρησιμοποίησε αυτόν τον ιδιόμορφο εννεάσημο ρυθμό, μόλις εξοικειώθηκε με αυτόν, λόγω της επαφής της με την ελληνική κουλτούρα.
“Φίλε ἤ ἀντίπαλε μὴν τ’ ἀναγγείλεις πουθενά. | Δεσμώτης τῇδε ἵσταμαι τοῖς ἔνδον ῥήμασι πειθόμενος.” Ο Άρης Αλεξάνδρου παρέθεσε αυτό το δίστιχο ως υποσημείωση (ο τίτλος που χρησιμοποίησε), ή υστερόγραφο, στην τελευταία ποιητική ανθολογία του, παραφράζοντας τον Σιμωνίδη, που συνέθεσε ένα περίφημο επιτάφιο επίγραμμα για τους πεσόντες Σπαρτιάτες κατά την μάχη των Θερμοπυλών: “Ὦ ξεῖν’, ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις, | ὅτι τῇδε κείμεθα τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι.” Στον Περίπλου, η υποσημείωση του Άρη δεν είναι τόσο ostinato όσο στην πρώτη εκτέλεση (Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού), μα η Αμέλια έκανε τη διαφορά με τους βοκαλισμούς της, που θυμίζουν Ερινύες, επεκτείνοντας το τραγικό στοιχείο τού “Μοιρολογιού” στα “Ἔνδον ῥήματα”, που επίσης προσάρμοσε και απήγγειλε στα πορτογαλικά.
16. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: J. Martins & F. Raposo
17. Άρης Αλεξάνδρου | Μιχάλης Λουκοβίκας | Απόδοση στα πορτογαλικά: A. Muge. Ενορχήστρωση: F. Raposo
I. DAS TASCAS E TAVERNAS | ΤΑΒΕΡΝΕΣ ΤΟΥ FADO & ΤΟΥ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ
18. Um qualquer quê | Κάτι τις
19. Abertura da taverna | Η είσοδος της ταβέρνας
20. Τα μαγκάκια τής ταβέρνας | Os mangas da taverna
Αυτή η ενότητα παρουσιάζεται ως ζωντανή ηχογράφηση, καθώς μια tasca τού fado μετατρέπεται σε ρεμπέτικη ταβέρνα. Μας προέκυψε λόγω της εμμονής μας με μια φανταστική σκηνή στην ταβέρνα κάποιου λιμανιού, κατά τη διάρκεια κακοκαιρίας, όπου μαζεύονται τα πληρώματα των ακινητοποιημένων πλοίων, τραγουδώντας το καθένα με τη σειρά του τα δικά του τραγούδια, ώσπου τελικά όλοι μαζί τραγουδούν ἐν χορῷ. Προσπαθήσαμε ν’ αναβιώσουμε την σκηνή, με αφετηρία ένα τραγούδι τής αγάπης, σύνθεση της Αμέλιας, που προσομοιάζει στο fado. Ακολουθεί η απαραίτητη “γέφυρα”, μ’ έναν συναρπαστικό οργανικό αυτοσχεδιασμό που μας οδηγεί από το fado στο ρεμπέτικο, με τον Ricardo Parreira (πορτογαλική κιθάρα) και τον Δημήτρη Μυστακίδη (μπουζούκι), εισάγοντάς μας στο ρεμπέτικο φινάλε.
Ο Παναγιώτης Τούντας, που υπογράφει αυτό το ρεμπέτικο, το ονόμασε “Το μινόρε τής ταβέρνας (τα βλαμάκια)” (1939): η λέξη βλάμης είναι συνώνυμη της λέξης μάγκας. Εμμέσως πλην σαφώς, ο Τούντας μάς παραπέμπει στο οργανικό “Μινόρε τού τεκέ” (1932), που ο Ιωάννης Χαλκιάς (ή Jack Gregory) ηχογράφησε στις ΗΠΑ, παίζοντας στην αρχή ένα καταπληκτικό ταξίμι διαρκείας. Άρα, ο σκοπός, κατά τα φαινόμενα, είναι παραδοσιακός. Υπάρχουν ποικίλες θεωρίες για την ετυμολογία των λέξεων βλάμης και μάγκας. Ο τίτλος που επιλέξαμε ήταν “Τα μαγκάκια τής ταβέρνας”, επειδή η λέξη ίσως προέρχεται από την ιβηρική manga (μανίκι· οι παλιοί μάγκες φορούσαν μόνον το ένα μανίκι τού σακακιού τους), και συνδυάζεται ωραία με το παραδοσιακό πορτογαλικό τραγούδι “A mangar”, των ντόπιων manganões, που μοιάζουν με τους Έλληνες μάγκες.
Παναγιώτης Τούντας
Η ηχογράφηση της “Εισόδου τής ταβέρνας” στη Λισαβόνα έχει χαραχθεί ανεξίτηλα στην μνήμη μου. Είχα εξηγήσει στον Ricardo και τον Pedro Pinhal, που τον συνόδευε στη viola (κιθάρα), ότι το παίξιμό τους έπρεπε να είναι σε “κύματα”, ώστε ν’ αφήνουν “ελεύθερο” χώρο στον Δημήτρη που θα ηχογραφούσε αργότερα στη Σαλονίκη. Μετά, για να τους “φορτίσω”, τους έβαλα ν’ ακούσουν προσεκτικά το ταξίμι τού Χαλκιά ως πηγή έμπνευσης. Το αποτέλεσμα ήταν απόλυτη μαγεία: ένα από τα καλύτερα σόλο fado που άκουσα ποτέ – και μάλιστα συνδυασμένο με μπουζούκι! Επιστρέφοντας στη Θεσσαλονίκη, ο Δημήτρης προστέθηκε άψογα στο πορτογαλικό ντουέτο. Κι εν τέλει, μετέφερα το τρίο στην… ταβέρνα τού λιμανιού, για να τους απολαύσουμε να παίζουν παρέα! Αυτή είναι η μαγεία που λέγεται μοντάζ…
18. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
19. Οργανικός αυτοσχεδιασμός fado & ρεμπέτικου των Ricardo Parreira & Δημήτρη Μυστακίδη | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
20. Παναγιώτης Τούντας | Παραδοσιακό ρεμπέτικο | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
Κ. TÃO LONGE, TÃO PERTO | ΤΟΣΟ ΜΑΚΡΙΑ, ΤΟΣΟ ΚΟΝΤΑ
21. Dolor, ai dolor | Καημός, αχ ο καημός
22. Το βλέμμα σου πού να τελειώνει; | O teu olhar onde acaba? (στα ελληνικά)
23. O teu olhar onde acaba? | Το βλέμμα σου πού να τελειώνει; (στα πορτογαλικά)
24. Zum zum | Ζουμ ζουμ
Τα πρώτα τρία μέρη της τελευταίας ενότητας απαρτίζουν επί της ουσίας ένα ενιαίο μεγάλο τραγούδι. Η Αμέλια μου έστειλε τους στίχους όταν προσπαθούσε μάταια να με “ενεργοποιήσει” ως συνθέτη. Πέρασαν μήνες, ώσπου ονειρεύτηκα ένα βράδυ πως είχα διασκευάσει το τραγούδι της, “Arena” (από το υπέροχο CD της, Não sou daqui), ως ρεμπέτικο! Χρειάστηκε, δυστυχώς, να περάσω ώρες στο πιάνο για ν’ αντιληφθώ πως ό,τι συμβαίνει σ’ ένα όνειρο δεν σημαίνει απαραίτητα ότι μπορεί να συμβεί στην πραγματική ζωή. Και όμως, δεν ήταν σπατάλη χρόνου. Σιγά-σιγά, απομακρύνθηκα από την “Arena”, αυτοσχεδιάζοντας με διαφορετική διάθεση, που ήταν όντως τόσο ελκυστική! Ευτυχώς, ηχογράφησα την έμπνευσή μου, στέλνοντάς την στην Αμέλια, που με τη σειρά της προσάρμοσε τους στίχους της στη μελωδία μου, ενώ παράλληλα μελοποίησε την αρχική εκδοχή των στίχων της (“Καημός, αχ ο καημός”). Εγώ, πάλι, απέδωσα τους στίχους στα ελληνικά, ζητώντας από την Ελένη Τσαλιγοπούλου να ερμηνεύσει την ελληνική βερσιόν, και την Ζωή Τηγανούρια να παίξει με το ακορντεόν της, ενώ στο τέλος τής πορτογαλικής βερσιόν, η Ελένη και η Αμέλια απέδωσαν μαζί και με τρόπο μαγικό την αρχική μελωδία (Καημός). Κατά τον συνθέτη και πιανίστα Γιώργο Ανδρέου (στην παρουσίαση του Περίπλου στην Αθήνα): “Κορυφαία στιγμή συγκινησιακά για μένα (που την θεωρώ και ως κορυφαία στιγμή τού CD), είναι η παράλληλη ερμηνεία τού ίδιου τραγουδιού, ‘Το βλέμμα σου πού να τελειώνει;’, από την Ελένη Τσαλιγοπούλου στα ελληνικά, και από την Amélia Muge στα πορτογαλικά.”
Αν και η Αμέλια συνέθεσε το “Ζουμ ζουμ” ως δώρο για τα γενέθλιά μου, το τραγούδι έχει ευρύτερη σημασία. Απηχεί το “Run run se fué pa’l norte”, της Violeta Parra, για να αποτίσει φόρο τιμής στο έργο της, με ρίζες στην παράδοση της Χιλής, όπου εκφράζει την ζωή και τα προβλήματα του λαού. Ζουμ ζουμ στα πορτογαλικά σημαίνει κάποια φήμη, που περνά από τον έναν στον άλλον, από στόμα σε στόμα. Ξυπνήστε, λέει, γιατί “Όλα τα άνθη των αγρών | ή τα πουλιά τού ουρανού | μα και της θάλασσας τα ψάρια | στην πόρτα σου μαζεύονται | για να σε χαιρετήσουν, | να σου τραγουδήσουν, | ακούγεται ένα ζουμ ζουμ | που έρχεται απ’ τον νότο”… Είναι ένα είδος ιβηρικού-λατινοαμερικάνικου άσματος, που συνδέεται με “Το βλέμμα σου πού να τελειώνει;” μέσω της μελωδίας του – που εδώ αποτελεί την εισαγωγή. Η κατάληξη του “Ζουμ ζουμ” σε εννεάσημο ρυθμό αναγγέλλει την άφιξή του στην Ελλάδα – γεγονός που επικυρώνουν και τα… τζιτζίκια!
Ασημένιο δαχτυλίδι με ορειχάλκινο τζιτζίκι, εμπνευσμένο από αρχαιοελληνικό
(5ος αι. ΠΚΧ)
● Με την Αμέλια βρισκόμασταν στην Σκόπελο για διακοπές. Μια μέρα πήγαμε σε μια πολυσύχναστη παραλία, οπότε καθίσαμε στην σκιά ενός δένδρου, δίπλα στο beach bar. Ένα μεγάφωνο έπαιζε σ’ ένα κλαδί πάνω από τα κεφάλια μας. “Είναι a tempo”, είπε κάποια στιγμή η Αμελία. Βλέποντας το ερωτηματικό μου βλέμμα, εξήγησε: “Τα τζιτζίκια ηχούν ρυθμικά, κρατούν τον ρυθμό!” “Αποκλείεται!”, απάντησα. Σύντομα, όμως, αναγνώρισα πως είχε δίκιο! Τους ήταν μάλιστα πολύ εύκολο να κρατούν τον ρυθμό σε τραγούδια pop. Ένα τόσο δα προβληματάκι αντιμετώπιζαν όταν άλλαζε η ροή τού ήχου και ακουγόταν κάποιο βραζιλιάνικο τραγούδι, αλλά πολύ γρήγορα προσαρμόζονταν… Ήταν απίστευτο! ● Επιστρέφοντας στη Λισαβόνα, μου ήρθε μια τρελή ιδέα ενώ επεξεργαζόμουν το “Ζουμ ζουμ”. Άρχισα να ψάχνω ήχους τζιτζικιών στο διαδίκτυο – πρώτα στ’ αγγλικά: cicadas. Το μόνο που έβρισκα ήταν τζιτζίκια ἐν χορῷ. Περνούσα από γλώσσα σε γλώσσα (cigarras, cigales, cigalas, κλπ.), αλλά τίποτε, αδύνατο να βρω αυτό που αναζητούσα – ώσπου τελικά έψαξα για ελληνικά τζιτζίκια: υπήρχαν τα πάντα, ανάμεσά τους μεμονωμένα τζιτζίκια (ό,τι έψαχνα δηλαδή), ώστε να τα “εκπαιδεύσω” (με τη “μαγεία τού μοντάζ”) να “τερετίζουν ἐν χορῷ” μαζί με την χορωδία, κρατώντας τούς ρυθμούς τού “Ζουμ ζουμ”! Όταν τέλειωσα, φώναξα την Αμέλια και τον José Martins ν’ ακούσουν την ειδικά “εκπαιδευμένη” χορωδία των τζιτζικιών μου! Ξεκαρδιστήκαμε στα γέλια! Αυτό λοιπόν είναι το νόημα της φράσης “δείγματα εκπαιδευμένων ελληνικών τζιτζικιών”, στο βιβλιαράκι τού CD, ανάμεσα σε όλα τα άλλα που συνεισέφερα στον Περίπλου. ● Και τα τζιτζίκια δεν τερέτιζαν μόνον στον δίσκο: στο τέλος των συναυλιών μας για τον Περίπλου, το κοινό αποχωρούσε από το θέατρο ακούγοντας ελληνικά τζιτζίκια!
21. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
22. Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας | Απόδοση στα ελληνικά & ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
23. Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας – & Amélia Muge (finale) | Απόδοση στα ελληνικά & ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
24. Amélia Muge | Amélia Muge – & Μιχάλης Λουκοβίκας (εισαγωγή) | Ενορχήστρωση: J. Martins & M. Λουκοβίκας
● Βλέπε επίσης: Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για τον “ΠΕΡΙΠΛΟΥ”
PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings:
η διεθνής έκδοση του Περίπλου
ΤΟ ΠΛΗΡΩΜΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΠΛΟΥ: Amélia Muge: φωνή, φωνητικά, ομιλία, κιθάρα braguesa, ηχητικά εφέ. | Μιχάλης Λουκοβίκας: φωνή, φωνητικά, ισοκράτημα, ομιλία, ακορντεόν, δακτυλισμοί (finger-snaps), παλαμάκια, κρουστά, δείγματα φωνών και ήχων.
Μάνος Αχαλινωτόπουλος: κλαρίνο, φωνή, φωνητικά. | Κυριάκος Γκουβέντας: βιολί, βιόλα, μαντολίνο. | Χάρης Λαμπράκης: νέυ, φλογέρα με ράμφος. | José Martins: κρουστά, synthesizer, παλαμάκια, kalimba, ηχητικά εφέ. | Ricardo Parreira: πορτογαλική κιθάρα. | António Quintino: κόντρα μπάσο. | Filipe Raposo: πιάνο, πλήκτρα, ακορντεόν. | José Salgueiro: κρουστά, παλαμάκια.
SPECIAL GUESTS: Hélia Correia, συγγραφέας: φωνή. | Ελένη Τσαλιγοπούλου, τραγουδίστρια: φωνή, φωνητικά, παιδικά τραγούδια, γέλια. | Outra Voz, χορωδία πολιτών τού Γκιμαράες: ήχοι θάλασας, νερού, ανέμου, χώρου, φωνητικά, παιδικά τραγούδια, ανάσες, ομιλία.
ΑΛΛΟΙ ΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ: Mariana Abrunheiro: φωνητικά. | Catarina Anacleto: φωνητικά, τσέλο. | José Barros: φωνητικά, μαντολίνο, cavaquinho, κιθάρα braguesa. | Cristina Benedita: φωνητικά. | José Manuel David: φωνή, φωνητικά, ισοκράτημα, kalimba, γκάιντα, κόρνο. | Margarida Guerreiro: αναθέματα. | Κώστας Θεοδώρου: κρουστά, κόντρα μπάσο. | André Maia: ομιλία. | Ειρήνη Μπακαλοπούλου: άρπα. | Teresa Muge: φωνή, αναθέματα. | Δημήτρης Μυστακίδης: μπουζούκι, τζουρά, ρεμπέτικη κιθάρα. | Pedro Pinhal: viola (κιθάρα) τού fado. | Ziad Rajab: ούτι. | Eduardo Salgueiro: παλαμάκια. | Ζωή Τηγανούρια: ακορντεόν. | Francisco & Sofia Van Epps: παιδικά τραγούδια, γέλια. | Rui Vaz: φωνητικά, ομιλία.
ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ: Αθήναιος (2ος αιώνας ΠΚΧ) | Άρης Αλεξάνδρου (1922 – 1979) | Hélia Correia | Natália Correia (1923 – 1993) | Κωνσταντίνος Καβάφης (1863 – 1933) | Μιχάλης Λουκοβίκας | Μεσομήδης (αρχές 2ου αιώνα ΚΧ) | Amélia Muge | Fernando Pessoa (1888 – 1935) | Σείκιλος (περί τον 1ο αιώνα ΚΧ) | Παναγιώτης Τούντας (1886 – 1942)
Οι αρχόντισσες του ρεμπέτικου, του Α. Τάσσου (1970)
Like this:
Like Loading...
Periplus CD 