Χρονικό 16. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ

II. ΚΑΣΣΙΤΕΡΙΔΩΝ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

Πλώρη για Ταρτησσό

.

Χρονικό 11. ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ-ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ

/ENGLISH/ Chronicle 16. MEDITERRANEAN PERIPLUS-PARAPLUS

● Περίπλους ● Χαρτογράφοι και Ιστορικοί ●
Πελοποννησιακός Πόλεμος κι Ευριπίδης ● (Αδόμενοι) Νόμοι

Μιχάλης Λουκοβίκας

ΠΟΙΟ ΝΑ ΗΤΑΝ ΤΟ ΚΙΝΗΤΡΟ του ανθρώπου, όταν αποφάσισε να το ρισκάρει και να ξανοιχτεί στην θάλασσα; Ως συνήθως, είχε μερικές ανάγκες να ικανοποιήσει: στην αρχή έψαχνε κάποιον καλύτερο τόπο για να ζήσει. Η ναυσιπλοΐα ξεκίνησε από τα πανάρχαια χρόνια με τις μεταναστεύσεις: ο άνθρωπος έφτασε στην Αυστραλία, προφανώς διά θαλάσσης, πριν από 45.000 χρόνια. Στη συνέχεια, οι ανάγκες του άλλαξαν: υπήρχε μπόλικο φαγητό στην θάλασσα, και σίγουρα, το ψάρεμα θα ήταν πολύ πιο αποδοτικό μ’ ένα κανό, με μια βαρκούλα. Όσο περισσότερο εξοικειωνόταν με την θάλασσα, τόσο και ξανοιγόταν, ώσπου το σκάφος του έγινε επίσης μέσο μεταφοράς. Οι άνθρωποι άρχισαν τις ανταλλαγές αγαθών και, με την αύξηση της παραγωγής, οι βαρκάρηδες χωρίστηκαν σε αλιείς κι εμπόρους – αλλά και πολεμιστές. Το εμπόριο αναπτυσσόταν διαρκώς, παράλληλα με τη ναυσιπλοΐα. Εκ των πραγμάτων, ο καραβοκύρης, ακολουθώντας την ρότα του, άρχισε να κρατά σημειώσεις. Από αυτό το σημειωματάριο σταδιακά προέκυψε ο

Π Ε Ρ Ι Π Λ Ο Υ Σ

.

Αρχαίο ελληνικό αγγείο (κύλιξ) με παράσταση
εμπορικών και πολεμικών πλοίων

Ο “ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ” (παρα-πλέω, πλέω κοντά στις ακτές, όπως συμβαίνει στην ακτοπλοΐα), και ο “ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ” (περι-πλέω, πλέω πέριξ λ.χ. μιας νήσου, ή ηπείρου σαν την Αφρική, ή θάλασσας, όπως η Μεσόγειος), είναι όροι παρεμφερείς: o δεύτερος απέκτησε επίσης εξειδικευμένες έννοιες, μια από τις οποίες καθιερώθηκε ως όρος ναυσιπλοΐας των Ελλήνων, ή και άλλων λαών. Ο εν λόγω περίπλους ήταν ένα χειρόγραφο, το οποίο ανέφερε κατά σειρά τα λιμάνια και τα παράκτια ορόσημα – με κατά προσέγγιση τις μεταξύ τους αποστάσεις – που θα συναντούσε ο καπετάνιος ενός σκάφους κατά μήκος μιας ακτογραμμής. Εξυπηρετούσε τον ίδιο σκοπό μ’ ένα ρωμαϊκό “itinerarium”, δηλαδή οδικό χάρτη, με τις στάσεις στους δρόμους. Όταν οι καπετάνιοι ήταν έμπειροι γεωγράφοι (όπως συνέβαινε συνήθως), προσέθεταν διάφορες σημειώσεις, εμπλουτίζοντας τις γεωγραφικές γνώσεις τής εποχής. Υπό αυτήν την έννοια, ο περίπλους ήταν ένα είδος ημερολογίου πλοίου.^(α) Μια ιδέα για τα πιο παλαιά σημειωματάρια τέτοιου τύπου, παίρνουμε από τον αρχαιότερο Έλληνα ιστορικό, τον Εκαταίο από τη Μίλητο. Τα ιστορικά έργα τού Ηροδότου και του Θουκυδίδου περιέχουν επίσης περικοπές, που μάλλον προέρχονται από περίπλους.

• ^(α) Περίπλους λεγόταν κι ένας ελιγμός τού ναυτικού, με τις επιτιθέμενες τριήρεις να επιχειρούν να υπερκεράσουν, ή περικυκλώσουν τους αντιπάλους, για να τους πλήξουν στα μετόπισθεν.

Ο χάρτης τού Εκαταίου

Ο Ἑκαταῖος ο Μιλήσιος (περί το 550–476 ΠΚΧ) έζησε στα χρόνια τού περσικού ζυγού στα παράλια της Μικρασίας. Ταξίδεψε πολύ, κι έπειτα εγκαταστάθηκε στη γενέτειρά του και αφιερώθηκε στη συγγραφή γεωγραφικών και ιστορικών έργων. Είναι ο πρώτος Έλληνας ιστορικός, και από τους πρώτους κλασσικούς συγγραφείς, που αναφέρει τους Κέλτες. Του αποδίδεται ένα δίτομο έργο, με τίτλο Γῆς περίοδος. Κάθε τόμος είναι οργανωμένος σαν περίπλους, μια σημείο προς σημείο περιγραφή των ακτών. Ο ένας, περί Ευρώπης, είναι ουσιαστικά ένας Μεσογείου περίπλους, αποτυπώνοντας τη μια περιοχή μετά από την άλλη, φτάνοντας βόρεια ως την Σκυθία. Ο άλλος, περί Ασίας, είναι παρόμοιος με τον Περίπλου τής Ερυθράς Θαλάσσης. Περιγράφει εκεί τις χώρες και τους κατοίκους τής οικουμένης, με το κεφάλαιο περί Αιγύπτου (που επισκέφθηκε, προφανώς) να είναι ιδιαίτερα περιεκτικό. Παραθέτει και χάρτη που στηρίζεται στον χάρτη τής Γης τού Αναξιμάνδρου, και τον οποίο διορθώνει και διευρύνει. Μόνον αποσπάσματα σώζονται από το έργο αυτό, κυρίως στα Ἐθνικά, το γεωγραφικό λεξικό που συνέταξε ο Στέφανος Βυζάντιος (5ος–6ος αιώνας ΚΧ). Το άλλο πολύ γνωστό έργο τού Εκαταίου είναι οι Γενεαλογίαι, μια ορθολογικά συστηματοποιημένη καταγραφή των μύθων και θρύλων των Ελλήνων, όπου έρχεται σε ρήξη με την επική παράδοση. Τα σωζόμενα αποσπάσματα δείχνουν πόσο σημαντική είναι η απώλειά του.

Ο χάρτης τού Αναξίμανδρου

Ο προσωκρατικός φιλόσοφος Ἀναξίμανδρος (± 610–546 ΠΚΧ) διαδέχθηκε τον δάσκαλό του, Θαλή, έναν από τους Επτά Σοφούς, ως διευθυντής τής σχολής τής Μιλήτου, όπου μεταξύ των μαθητών του συγκαταλέγονταν ο Αναξιμένηςκαι, πιθανόν, ο Πυθαγόρας. Σύμφωνα με τα διαθέσιμα ιστορικά στοιχεία, ήταν ο πρώτος φιλόσοφος που ξέρουμε ότι κατέγραφε τις μελέτες του, παρόλο που διασώζεται μόνον ένα απόσπασμα του έργου του. Υπήρξε από τους σκαπανείς τής επιστήμης, παρατηρώντας και προσπαθώντας να εξηγήσει τις διάφορες πτυχές τού σύμπαντος, ενδιαφερόμενος ιδίως για την προέλευσή του. Στην αστρονομία, επιχείρησε να περιγράψει τη μηχανική των ουρανίων σωμάτων σε σχέση με τη Γη. Στην φυσική, το αξίωμά του για το ἄπειρον, ως πηγή των πάντων, οδήγησε την ελληνική φιλοσοφία σ’ ένα νέο επίπεδο θεωρητικής αφαίρεσης. Ο χάρτης τού κόσμου, που δημιούργησε, συνέβαλε ιδιαίτερα στην πρόοδο της γεωγραφίας. Κατά τον Carl Sagan, ο Αναξίμανδρος διεξήγαγε το πρώτο καταγεγραμμένο επιστημονικό πείραμα.

Η κατά Ηρόδοτον οικουμένη

Ο Ἡρόδοτος από την Ἁλικαρνασσό (περί το 484–425 ΠΚΧ) θεωρείται “πατέρας τής Ιστορίας”. Υπήρξε ο πρώτος ιστορικός που γνωρίζουμε ότι συγκέντρωνε συστηματικά το υλικό του, ελέγχοντας σε κάποιο βαθμό την ακρίβειά του, και οργανώνοντάς το σε αφηγηματική μορφή, με άρτια διάρθρωση και μεγάλη ζωντάνια. Οι περίφημες Ἱστορίαι του είναι οι Έρευνές του για τα αίτια των Μηδικών (Περσικών πολέμων), που κορυφώθηκαν το 490 και 480-479 ΠΚΧ. Περιγράφει αναλυτικά τη συγκεκριμένη περίοδο, για την οποία διαφορετικά δεν θα είχαμε τέτοια πληθώρα στοιχείων – μαζί με πολλές εκτενείς αναφορές, σχετικά με τους διάφορους τόπους και τους ανθρώπους που συνάντησε, στη διάρκεια των πολλών ταξιδιών του γύρω από τη Μεσόγειο και στον Εύξεινο Πόντο.

Σπάραγμα των Ηροδότου Ιστοριών, βιβλίο Η΄,
Ουρανία, σε πάπυρο της Οξυρύγχου,
αρχές 2ου αιώνα ΚΧ.

“Ἡροδότου Ἁλικαρνησσέος ἱστορίης ἀπόδεξις ἥδε, ὡς μήτε τὰ γενόμενα ἐξ ἀνθρώπων τῷ χρόνῳ ἐξίτηλα γένηται, μήτε ἔργα μεγάλα τε καὶ θωμαστά, τὰ μὲν Ἕλλησι, τὰ δὲ βαρβάροισι ἀποδεχθέντα, ἀκλεᾶ γένηται”…

Εκείνη την εποχή συνηθιζόταν, μάλλον, να “δημοσιεύουν” οι συγγραφείς τα έργα τους, απαγγέλλοντάς τα σε λαϊκές γιορτές. Ο Ηρόδοτος, λοιπόν, πήγε με τις Ιστορίες του στην Ολυμπία, στα Ολύμπια, τους αρχαίους Ολυμπιακούς Αγώνες, και παρουσίασε το σύνολο του έργου του (και τα εννιά βιβλία) στους συγκεντρωμένους θεατές, που τον χειροκρότησαν με μεγάλο ενθουσιασμό στο τέλος. Άλλοι, πάλι, λένε πως, ενώ περίμενε να συννεφιάσει, για να μη διαβάζει τόση ώρα στον ήλιο, είδε την ομήγυρη να διασκορπίζεται – εξ ου και η παροιμιώδης φράση “ο Ηρόδοτος και η σκιά του”, για να περιγράψει όποιον χάνει την ευκαιρία που του δόθηκε λόγω χρονοτριβής.

Θουκυδίδης: Iστορία τού Πελοποννησιακού Πολέμου – του πρώτου μεγάλου εμφυλίου μεταξύ των Ελλήνων.

Ο Αθηναίος Θουκυδίδης (± 460–395 ΠΚΧ) είναι ο συγγραφέας τής Ιστορίας τού Πελοποννησιακού Πολέμου μεταξύ της Αθήνας και της Σπάρτης (431–404 ΠΚΧ) ως το έτος 411. Το φινάλε του εξιστορείται από τον Ξενοφώντα στα Ἑλληνικά του. Ο Θουκυδίδης θεωρείται ο “πατέρας τής επιστημονικής Ιστορίας”, λόγω των αυστηρών του προδιαγραφών στη συλλογή των τεκμηρίων, και της ανάλυσής του με όρους αιτίας και αποτελέσματος, χωρίς ν’ αναφέρεται σε παρεμβάσεις θεών. Έχει χαρακτηριστεί επίσης “πατέρας τής σχολής τού πολιτικού ρεαλισμού”, που θεωρεί ως βάση των διακρατικών σχέσεων την ισχύ μάλλον, παρά το δίκαιο. Το κλασικό του κείμενο διδάσκεται ακόμη σε στρατιωτικές σχολές σε όλον τον κόσμο, ενώ ο Διάλογος Αθηναίων-Μηλίων παραμένει θεμελιώδες κείμενο της θεωρίας των διεθνών σχέσεων.^(β)

• ^(β) Ο Διάλογος Αθηναίων-Μηλίων αναφέρεται στην αναμέτρηση μεταξύ Αθήνας και Μήλου, ενός μικρού, ουδέτερου στον Πελοποννησιακό πόλεμο νησιού τού νοτίου Αιγαίου, ανατολικά τής Πελοποννήσου και της Σπάρτης, το 416–415 ΠΚΧ. Η Αθήνα ήθελε να κατακτήσει το νησί για να εκφοβίσει τους Σπαρτιάτες. Η αντιπαράθεση κατέληξε σε τραγωδία για τη Μήλο: Οι Αθηναίοι εκτέλεσαν τους άνδρες και υποδούλωσαν τα γυναικόπαιδα…

  ● Στη νεολιθική εποχή, η Μήλος ήταν μια πολύ σημαντική πηγή οψιδιανού (ή οψιανού), ενός πολύτιμου τότε ηφαιστειακού υλικού.
  ● Το νησί, πάντως, είναι διάσημο σε όλον τον κόσμο λόγω ενός έργου τέχνης μεταγενέστερης περιόδου που βρέθηκε εκεί: είναι το περίφημο άγαλμα της Αφροδίτης τής Μήλου.

Αφροδίτη τής Μήλου

Ο εμφύλιος Πελοποννησιακός πόλεμος, μετά από το ένδοξο τέλος των Μηδικών, σηματοδότησε το δραματικό τέλος τού “Χρυσού Αιώνα” τής Ελλάδας.

● Στην πρώτη φάση τού πολέμου, η Σπάρτη εισέβαλε επανειλημμένα στην Αττική, ενώ η Αθήνα επέδραμε στα παράλια της Πελοποννήσου, εκμεταλλευόμενη τη ναυτική της υπεροχή. Αργότερα, οι Αθηναίοι έστειλαν μια τεράστια εκστρατευτική δύναμη στη Σικελία για να πλήξουν τις Συρακούσες, με καταστροφικές συνέπειες για τους ίδιους. Έτσι ο πόλεμος μπήκε στην τελική του φάση, καθώς η Σπάρτη, που ήδη έπαιρνε βοήθεια από την Περσία, υποκινούσε εξεγέρσεις στις εξαρτημένες από την Αθήνα πόλεις τού Αιγαίου και της Μικράς Ασίας, υπονομεύοντας την αθηναϊκή ηγεμονία. Η καταστροφή τού στόλου τής Αθήνας σήμανε το τέλος τού πολέμου, και την επόμενη χρονιά η πόλη παραδόθηκε. Ο εμφύλιος πόλεμος, λίγα χρόνια μετά από το ένδοξο τέλος των Μηδικών πολέμων (499–449 ΠΚΧ), οδήγησε στην αναδιάταξη του αρχαίου ελληνικού κόσμου. Η Αθήνα, η ισχυρότερη πόλη-κράτος πριν από την έναρξη του πολέμου, κατάντησε πλήρως υποταγμένη, ενώ η Σπάρτη καθιερώθηκε ως η ηγέτιδα δύναμη. Ωστόσο, το οικονομικό κόστος τού πολέμου έγινε δυσβάστακτο σε όλη την έκταση της Ελλάδας. Η φτώχεια εξαπλώθηκε στην Πελοπόννησο, ενώ η Αθήνα, εντελώς κατεστραμμένη, δεν θ’ ανακτούσε ποτέ πια την προπολεμική της ευημερία. Ο πόλεμος προκάλεσε και άλλες αλλαγές, λιγότερο ορατές, στην ελληνική κοινωνία. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα στη δημοκρατική Αθήνα και την ολιγαρχική Σπάρτη, που υποστήριζαν φιλικές πολιτικές παρατάξεις σε άλλες πόλεις-κράτη, κατέστησε τον εμφύλιο πόλεμο σύνηθες φαινόμενο στην Ελλάδα. Άλλαξε, παράλληλα, και ο τρόπος διεξαγωγής τού πολέμου: περιορισμένης κλίμακας αρχικά, είχε μετατραπεί σε ολοκληρωτικό αγώνα ανάμεσα στις πόλεις, συνοδευόμενος από εκτεταμένες ωμότητες. Πλήττοντας καίρια θρησκευτικά και πολιτιστικά σύμβολα, ερημώνοντας την ύπαιθρο και ολόκληρες πόλεις, αυτός ο πόλεμος σηματοδότησε το δραματικό τέλος τού 5ου ΠΚΧ αιώνα, του “Χρυσού Αιώνα” τής Ελλάδας.

Ευριπίδης, του Sebastià Giralt

● Να και μια διδακτική ιστορία περί μουσικής και πολιτικής, μ’ επίκεντρο ίσως τον σπουδαιότερο των Ελλήνων τραγωδών, τον Εὐριπίδη (± 480–406 ΠΚΧ), και φόντο τον Πελοποννησιακό πόλεμο. Ο Ευριπίδης ήταν πρωτοποριακός (και) μουσικά, και συνεργαζόταν με τους πιο καινοτόμους μουσικούς, γεγονός που εκμεταλλεύτηκαν συντηρητικοί, σαν τον Αριστοφάνη, θέλοντας να τον γελοιοποιήσουν. Ωστόσο, ήταν η μουσική τού Ευριπίδη, και όχι του Αριστοφάνη, αυτή που έσωσε πολλούς Αθηναίους, αλλά και την Αθήνα, κατά τον πόλεμο. Εκείνη την εποχή, και για πολλούς αιώνες αργότερα, οι άνθρωποι συνήθιζαν να τραγουδούν τις καλύτερες ωδές (με την ορολογία τής όπερας, θα λέγαμε “άριες”) μιας τραγωδίας. Εξ ου και η σύγχρονη λέξη “τραγούδι” προέρχεται από τη λέξη “τραγῳδία”. Μετά, λοιπόν, από την καταστροφική εκστρατεία στη Σικελία, αρκετοί Αθηναίοι αιχμάλωτοι έσωσαν την ζωή τους, επειδή ήξεραν να τραγουδούν Ευριπίδη, που τον αγαπούσαν όλοι οι Έλληνες, ακόμη και στη Σικελία. Και όταν επιβλήθηκε η Σπάρτη στην Αθήνα με το τέλος τού πολέμου, οι νικητές στρατηγοί (Σπαρτιάτες και σύμμαχοι) συσκέφθηκαν για να καθορίσουν την τύχη τού “κλεινού άστεως”. Αποφάσισαν τότε η Αθήνα να καταστραφεί ολοσχερώς, και οι πολίτες της να υποδουλωθούν. Ακολούθησαν τα επινίκια, μ’ ένα συμπόσιο, όπου κάποιος τραγούδησε μιαν ωδή από την Ηλέκτρα τού Ευριπίδη. Οι στρατηγοί συγκινήθηκαν τόσο, ώστε μεταμελήθηκαν. “Θεώρησαν βαρβαρότητα την καταστροφή μιας πόλης που ανέδειξε τέτοιους άνδρες”… Περιττό να πω πως οι εν λόγω στρατηγοί είχαν την κουλτούρα να εκτιμήσουν τη μουσική τού Ευριπίδη. Ένα αντίστοιχο τραγούδι, στ’ αυτιά κάποιων σημερινών στρατηγών και πολιτικών, δεν θα είχε καμιάν απολύτως επίπτωση… (Τα επεισόδια αυτά αναφέρονται στους Βίους παραλλήλους, του Πλουτάρχου, και συγκεκριμένα στους Βίους τού Νικία και του Λυσάνδρου).

Στα επινίκια κάποιος τραγούδησε Ευριπίδη. Συγκινημένοι οι Σπαρτιάτες, μεταμελήθηκαν: “Θεώρησαν βαρβαρότητα την καταστροφή μιας πόλης
(σαν την Αθήνα) που ανέδειξε τέτοιους άνδρες”…

Πυθέας ο Μασσαλιώτης, ο μέγιστος των “περιπλεόντων” εξερευνητών θαλασσοπόρων τής εποχής

ΑΡΚΕΤΟΙ ΠΕΡΙΠΛΟΙ ΕΧΟΥΝ ΔΙΑΣΩΘΕΙ, αυτούσιοι ή αποσπασματικά, είτε και σε περικοπές που παραθέτουν άλλοι συγγραφείς. Η εντύπωση την οποία αποκομίζει κανείς, έστω και με μια πρώτη ματιά στον κατάλογο που ακολουθεί, είναι ότι για μια μακρά περίοδο, από τον 6ο ως τον 4ο αιώνα ΠΚΧ, επρόκειτο για ελληνοφοινικικό “bras de fer” ανάμεσα στη Μασσαλία και την Καρχηδόνα, με στόχο τον έλεγχο των θαλασσίων δρόμων που οδηγούσαν σε περιοχές πλούσιες κυρίως σε χρυσό, άργυρο, κασσίτερο, αλλά και ήλεκτρον (κεχριμπάρι):

Τριήρης

• Ο Μασσαλιώτης Περίπλους χρονολογείται στον 6ο ΠΚΧ αιώνα, είτε στις αρχές, ή στα τέλη του, γύρω στο 500, ανάλογα με τον συγγραφέα. Σώζεται στο έργο τού Αβιηνού, Ora maritima (Θαλάσσιες ακτές), και περιγράφει ένα ταξίδι από τη Μασσαλία ως τα Βρετανικά νησιά, περιπλέοντας την Ιβηρία, μέσω των εμπορικών δρόμων Ταρτησσίων και Φοινίκων.
• Ο Ἅννωνος Καρχηδονίων βασιλέως περίπλους τῶν ὑπὲρ τὰς Ἡρακλέους Στήλας Λιβυκῶν [Αφρικανικών] τῆς γῆς μερῶν, στις αρχές τού 5ου αιώνα ΠΚΧ, περιγράφει τα παράλια της Αφρικής, από το Μαρόκο ως τον Κόλπο τής Γουινέας. Πρόκειται, προφανώς, για εγχείρημα μετά από τη συντριβή των Καρχηδονίων στη Σικελία το 480 ΠΚΧ (όταν ο Άννων ανέλαβε ως βασιλιάς με περιορισμένες εξουσίες), και τον αποκλεισμό τους από τις αγορές τής Ανατολής, με συνέπεια να στρέψουν το ενδιαφέρον τους στη Δύση.
• Η εξερεύνηση που πραγματοποιεί τον ίδιο αιώνα ένας άλλος Καρχηδόνιος, ο Ἱμίλκων (ή Ἱμίλκας) ο Θαλασσοπόρος, στην ίδια περιοχή με τον Μασσαλιώτη περίπλου, δηλαδή από τη Μεσόγειο ως τις βορειοδυτικές ακτές τής Ευρώπης.
• Το ταξίδι τού Εὐθυμένη τού Μασσαλιώτη (περί το 450–390 ΠΚΧ, παρόλο που αρκετοί τον τοποθετούν στις αρχές τού 6ου αιώνα). Ακολουθώντας τα ίχνη τού Άννωνος, ο Ευθυμένης έφτασε μάλλον ως τον Σενεγάλη ποταμό. Από τον δικό του Περίπλου τής έξω θαλάσσης, πιθανόν στο μεταίχμιο 5ου και 4ου αιώνα ΠΚΧ, έμειναν μόνον οι αναφορές συγγραφέων, όπως ο Πλούταρχος, ή και ο Σενέκας ο Νεότερος, που δεν τον πολυπιστεύει.
• Η επική εξερεύνηση του σπουδαιότερου Μασσαλιώτη θαλασσοπόρου, Πυθέα, γύρω στο 325 ΠΚΧ, τον οδηγεί στην Βρετανία, την Σκανδιναβία, τη Βαλτική και από εκεί, μέσω ποτάμιων οδών, στον Εύξεινο και τη Μεσόγειο, ολοκληρώνοντας έναν περίπλου τής Ευρώπης. Από τα βιβλία του, Περί Ωκεανού, ή Γης περίοδος, σώζονται μόνον αποσπάσματα σε αναφορές άλλων συγγραφέων, ορισμένοι από τους οποίους, σαν τον μονίμως δύσπιστο Στράβωνα, αλλά και τον Πολύβιο, τον αντιμετωπίζουν με σκεπτικισμό.
• Ενώ ο Πυθέας περιπλέει την Ευρώπη, ο Νέαρχος, ναύαρχος τού Αλεξάνδρου, πραγματοποιεί τον Παράπλου του, έχοντας αναλάβει να οδηγήσει τον στόλο από τις Ινδίες (τους ποταμούς Υδάσπη και Ινδό) στον Περσικό Κόλπο, συναντώντας τον Μακεδόνα βασιλιά στα Σούσα, το 324 ΠΚΧ. Οι πληροφορίες τού Νεάρχου παράπλου σώζονται στα Ινδικά τού Αρριανού.
• Ο Περίπλους τὴς Ἐρυθράς Θαλάσσης, γραμμένος από κάποιον Αλεξανδρινό στον 1ο αιώνα ΚΧ, αναφέρεται στο παράκτιο δρομολόγιο της Ερυθράς θάλασσας και του Ινδικού Ωκεανού, με αφετηρία κάθε φορά το λιμάνι τής Βερενίκης. Πέραν της Ερυθράς, περιγράφει τα παράλια της Ινδίας ως τον Γάγγη ποταμό, καθώς και τις ανατολικές ακτές τής Αφρικής (της λεγόμενης Αζανίας).
• Ο Περίπλους τού Ευξείνου Πόντου, σχετικά με τους εμπορικούς δρόμους στα παράλια της Μαύρης Θάλασσας, γράφτηκε επίσης από τον Αρριανό στις αρχές τού 2ου αιώνα ΚΧ.

Ο Απόλλων σκοτώνει τον Πύθωνα, του Eugène Delacroix (1850)

Οι ιστορικοί τής “πολυθρόνας” έχουν την προδιάθεση να υποβαθμίζουν τις ανακαλύψεις των θαλασσοπόρων, όπως είδαμε. Εδώ εμπίπτουν ο Περίπλους εκτός των Ηρακλειδών, του Χάροντα του Λαμψακηνού (πρώτο μισό τού 5ου αιώνα ΠΚΧ), ο Περίπλους τού Ψευδο-Σκύλακος, πέριξ τής Μεσογείου και του Ευξείνου (4ος ή 3ος αιώνας ΠΚΧ), ο Περίπλους τού Σκύμνου τού Χίου (περί το 110 ΠΚΧ), ή ο Περίπλους της έξω θαλάσσης, του Μαρκιανού τού Ηρακλειώτη (από την Ηράκλεια του Πόντου, στον 5ο αιώνα ΚΧ), που αναφέρεται και στις “πρεττανικές (βρετανικές) νήσους”. Όμως, υπάρχουν και πολλές σημαντικές απώλειες, όπως ο Ωκεανού περίπλους τού Δημοκρίτου (5ος–4ος αιώνας ΠΚΧ, βλέπε Χρονικό 17), ή ο δεκάτομος Περίπλους τού Τιμοσθένους τού Ροδίου (3ος αιώνας ΠΚΧ), θαλασσοπόρου, γεωγράφου, χαρτογράφου, και ναυάρχου τού πτολεμαϊκού στόλου, τον οποίο επικαλούνται με θαυμασμό γεωγράφοι, όπως ο Ερατοσθένης και ο Στράβων. Ο τελευταίος αποκαλύπτει μιαν ακόμα πτυχή τού πολυτάλαντου Τιμοσθένη: συνέθεσε, λέει, έναν “Πυθικόν νόμον”,^(γ) και τον παρουσίασε στα Πύθια των Δελφών, με αυλό και κιθάρα, συμμετέχοντας στις γιορτές τής νίκης τού Απόλλωνα επί του Πύθωνα.^(δ)

• ^(γ) “Νόμος στην μουσική ήταν ο σημαντικότερος τύπος σύνθεσης και εκτέλεσης. Φαίνεται πως εξελίχθηκε από μια πολύ παλιά παράδοση, σύμφωνα με την οποία οι νόμοι τραγουδιούνταν από το λαό για να απομνημονεύονται εύκολα και να ακολουθούνται [σε αντίθεση με ό,τι συμβαίνει σήμερα που οι νομοθέτες κάνουν τα πάντα για να είναι οι νόμοι ακατανόητοι στον λαό, αν και – ή επειδή ακριβώς – άγνοια νόμου δεν συγχωρείται…] Η σύνθεση και εκτέλεση των νόμων ήταν πολύ απαιτητική και έθετε υψηλά επαγγελματικά επίπεδα στους τέσσερις εθνικούς αγώνες (Ολύμπια, Πύθια, Ίσθμια, Νέμεα), όπου έπαιρναν μέρος οι πιο διακεκριμένοι μουσικοί (συνθέτες-εκτελεστές) τής εποχής. Ο πυθικός νόμος, ο πιο σημαντικός αυλητικός νόμος, υπήρξε το πρώτο γνωστό είδος προγραμματικής μουσικής και σκοπό είχε την περιγραφή τού αγώνα τού Απόλλωνα με το δράκοντα Πύθωνα, αποτελούμενος από πέντε μέρη…” (Εγκυκλοπαίδεια της Αρχαίας Ελληνικής Μουσικής, του Σόλωνα Μιχαηλίδη).
  ● Ο Τιμοσθένης είτε καινοτόμησε, συνδυάζοντας τον αυλό με την κιθάρα στον πυθικό νόμο, ή αυτός ο συνδυασμός ήταν ήδη καθιερωμένος στην εποχή του. Αυλός και κιθάρα ήταν τα κύρια όργανα των επαγγελματιών μουσικών: πνευστός ο αυλός, συνδεδεμένος με τον Διόνυσο, έγχορδη η κιθάρα, ταυτισμένη με τον Απόλλωνα. Αντίθετα, η λύρα παιζόταν μόνον από ερασιτέχνες. (Περί νόμων, βλέπε επίσης Περιήγηση 8, και Χρονικό 16).

Ο αγώνας μεταξύ τού κιθαρωδού Απόλλωνα και του αυλητή Μαρσύα.

“Οι νόμοι άδονταν από τον λαό για να απομνημονεύονται εύκολα και να τηρούνται.” Τώρα, αντίθετα, οι νομοθέτες κάνουν τα πάντα για να είναι οι νόμοι ακατανόητοι, αν και (ή επειδή) άγνοια νόμου δεν συγχωρείται…

• ^(δ) Καμιά γιορτή, σημειωτέον, δεν θεσμοθετήθηκε, ούτε και κανένας νόμος συντέθηκε, για μιαν άλλη νίκη τού Απόλλωνα σε μουσικό αγώνα, με αντίπαλο τον σάτυρο αυλητή Μαρσύα από την Φρυγία. Για να νικήσει ο θεός, χρειάστηκε να τραγουδήσει κιόλας, και οι μούσες, που ήταν οι κριτές, φυσικά το επέτρεψαν. Ήταν μια νίκη “στα σημεία”, εξοργίζοντας τον Απόλλωνα, που αντέδρασε υπερβολικά: έγδαρε ζωντανό τον Μαρσύα, και κρέμασε το δέρμα του σ’ ένα πεύκο, για την “ύβρι” του να προκαλέσει θεό! Να πώς η ελληνική μουσική νίκησε την φρύγια, και το το απολλώνιο στοιχείο το διονυσιακό… Και όμως, στα ελληνιστικά χρόνια, κατά τον Διόδωρο Σικελιώτη, ο Μαρσύας θαυμαζόταν για τη “σύνεση και σωφροσύνη” του, ενώ οι Ρωμαίοι τον εγκωμίαζαν για την “παρρησία” του να “πει την αλήθεια στους έχοντες εξουσία”. Το άγαλμά του στην ρωμαϊκή αγορά αποτελούσε indicium libertatis, σύμβολο ελευθερίας, και αφετηρία εκδηλώσεων διαμαρτυρίας των πληβείων.

Πεντηκόντορος

Τέτοια ταξίδια, όπως και τα ημερολόγια των καπετάνιων που μετεξελίχθηκαν σε περίπλους, ανάγονται σε παλαιότερες εποχές. Παράλληλα, όσα γνωρίζουμε για πολλά ταξίδια, προέρχονται από άλλες πηγές, και όχι από τις σημειώσεις των θαλασσοπόρων.

Χαρακτηριστικά παραδείγματα:

• Τα ταξίδια των Κρητών κατά τη μινωική θαλασσοκρατορία.
• Η Αργοναυτική εκστρατεία.
• Η Οδύσσεια (περιπλανήσεις τού Οδυσσέα).^(δ)

• ^(δ) Κατά τον Ερατοσθένη, ο Τρωικός πόλεμος έγινε το 1194-1184 ΠΚΧ. Συνεπώς, ο Οδυσσέας επέστρεψε στην Ιθάκη το 1174. Όμως, κάποιοι ερευνητές, χρησιμοποιώντας στοιχεία τής NASA, μελέτησαν τις ηλιακές εκλείψεις που καταγράφονται στην Οδύσσεια, και κατέληξαν στο συμπέρασμα πως ο Οδυσσέας γύρισε στο νησί του στις 25 Οκτωβρίου 1207. Άρα, ο Τρωικός προσδιορίζεται στη δεκαετία 1227-1217.

Περίπλους, του Adolf Erik Nordenskiöld.

• Ο επικός περίπλους τής Λιβύης (ήτοι της Αφρικής) από τους Φοίνικες, στα τέλη τού 6ου αιώνα ΠΚΧ, για λογαριασμό των Αιγυπτίων, που αναφέρει ο Ηρόδοτος. Ξεκίνησε από την Ερυθρά Θάλασσα και κράτησε σχεδόν τρία χρόνια. Ένας Πέρσης θανατοποινίτης, για να σώσει την ζωή του, επιχείρησε να επαναλάβει τον άθλο, ακολουθώντας την αντίστροφη πορεία, αλλά τελικά εγκατέλειψε – παρόλο που τον περίμενε ο θάνατος…
• Ο περίπλους που πραγματοποίησε για λογαριασμό των Περσών, την ίδια περίοδο, τέλη τού 6ου αιώνα, γύρω στο 512 ΠΚΧ, ο (αυθεντικός) Σκύλαξ ο Καρυανδεύς, Έλληνας θαλασσοπόρος από την Καρία. Σύμφωνα με τον “πατέρα τής Ιστορίας”, ο Σκύλαξ εξερεύνησε τις ακτές τού Ινδικού Ωκεανού ως τις εκβολές τού Ινδού, επιστρέφοντας στο Σουέζ.
• Τα ταξίδια τού Εὔδοξου του Κυζικηνού (± 150–100 ΠΚΧ) προς εξερεύνηση της Αραβικής θάλασσας, για λογαριασμό των Πτολεμαίων τής Αιγύπτου. Θεωρείται από τον Ποσειδώνιο και τον Στράβωνα ο πρώτος που εκμεταλλεύθηκε το σύστημα των μουσώνων πλέοντας στον Ινδικό Ωκεανό το 118–116 ΠΚΧ. Αργότερα επιχείρησε τον πρώτο γνωστό περίπλου τής Αφρικής από δυσμάς, από τα Γάδειρα (σημερινό Cádiz), αλλά όλη η αποστολή χάθηκε – αν και υπάρχουν κάποιοι, σαν τον Πλίνιο, που υποστηρίζουν πως ο Εύδοξος τα κατάφερε.
• Ένας άλλος θαλασσοπόρος, σχετιζόμενος πιθανόν με τον Εύδοξο (κάποιες φορές αναφέρεται ως καπετάνιος του), υπήρξε ο Ἵππαλος, που έζησε μάλλον στον 1ο αιώνα ΠΚΧ. Στον Περίπλου τής Ερυθράς Θαλάσσης διαβάζουμε ότι αυτός ανακάλυψε την ρότα τής απευθείας μετάβασης από την Ερυθρά στη νότια Ινδία, διασχίζοντας τον Ινδικό.
• Να, τέλος, κι ένας σύγχρονος περίπλους τού Φινλανδού εξερευνητή, γεωλόγου και μεταλλειολόγου Adolf Erik Nordenskiöld (1832-1901), γνωστού για το εγχείρημά του στην Αρκτική το 1878-1879. Τότε ήταν που ο άνθρωπος διέσχισε για πρώτη φορά τη Βόρεια Θαλάσσια Ρότα (το Βορειοανατολικό Πέρασμα). Επιμελήθηκε μια μνημειώδη πεντάτομη καταγραφή τού εγχειρήματος, κι έγραψε μια δίτομη εκλαϊκευμένη σύνοψη. Εκτός τού Περίπλου (1897), εξέδωσε άλλη μια μονογραφία με τίτλο Πρώιμη Ιστορία τής Χαρτογραφίας (1889), αφού τον ενδιέφερε η ιστορία τής εξερεύνησης της Αρκτικής, ιδίως όπως αυτή φαίνεται σε παλιούς χάρτες.

Ο Περίπλους τής Ευρασίας μέσω της Βόρειας θάλασσας και της Διώρυγας του Σουέζ

• >> Χρονικό 12. ΚΡΗΤΟΜΙΝΩΙΚΗ ΘΑΛΑΣΣΟΚΡΑΤΟΡΙΑ
• << Σύνοψη 10*. Πλώρη για Rio de Janeiro!
• << Περιήγηση 10η. ΜΟΥΣΙΚΗ ΨΥΧΗ ΤΕ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙ