Περιήγηση 5. ΥΒΡΙΔΙΩΝ ΥΒΡΙΣ…

Περιήγηση 5. ΥΒΡΙΔΙΩΝ ΥΒΡΙΣ…

/ENGLISH/ Voyage 5. A HYBRID’S HYBRIS…

● “Μωσαϊκό” Ανδαλουσίας ● Πολιτισμικά “Σταυροδρόμια” και “Καθαρότητα” ● Υβρίδια Φυσικά
και Τεχνητά ● “Δημιουργική” Εμπορευματοποίηση

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ FLAMENCO

ΤΟ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ “ΦΟΡΤΙΟ” ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ δεν αποκλείεται να έχει πολύ σοβαρές επιπτώσεις σε μια χώρα τής Δύσης, όπως ήδη διαπιστώσαμε στην περίπτωση της Ισπανίας, και ιδίως της Ανδαλουσίας: Φοίνικες κι Έλληνες, Καρχηδόνιοι και Ρωμαίοι, βάρβαροι και Βέρβεροι, Άραβες και Μαύροι (Μαυριτάνοι, Μαυρούσιοι), εβραίοι και τσιγγάνοι (Ρομά), μαζί, φυσικά, με τους ντόπιους Ίβηρες, που υπήρξαν καρπός άλλων επιμιξιών, δημιούργησαν ένα πολυσύνθετο και ποικιλόμορφο χαρμάνι, φυλετικό και πολιτισμικό, γεμάτο ζωτικότητα και δυναμισμό.

Εξυπακούεται πως η Ανδαλουσία, η Ιβηρία στο σύνολό της, δεν αποτελεί κάτι το μοναδικό: ανάλογα εθνοπολιτισμικά “μωσαϊκά” παρατηρούνται σε όλα ανεξαιρέτως τα σταυροδρόμια χώρου και χρόνου, γεωγραφίας και ιστορίας. Αν η Ιβηρία είναι η γέφυρα Ευρώπης και Αφρικής, τα Βαλκάνια και η Μικρασία σχηματίζουν μιαν απείρως σπουδαιότερη δίοδο, που ενώνει τη γηραιά ήπειρο με την ακόμη “σοφότερη” Ασία. Είναι ηλίου φαεινότερον ότι ένα “πέρασμα” μεταξύ Σκανδιναβίας και Γροιλανδίας, λ.χ. η Ισλανδία, ελάχιστους θα ενδιέφερε – πλην των… Βίκινγκ. Το έχει η μοίρα αυτών των περιοχών όπου, εκτός των άλλων, ο ήλιος κάθε άλλο παρά φαεινός είναι…

Αν η Ιβηρία είναι η γέφυρα Ευρώπης και Αφρικής, τα Βαλκάνια
και η Μικρασία σχηματίζουν μιαν απείρως σπουδαιότερη δίοδο
που ενώνει τη “γηραιά” ήπειρο με την ακόμη “σοφότερη” Ασία.

“Η έλλειψη φυλετικής καθαρότητας” σε τέτοια πολιτισμικά σταυροδρόμια, “έχει καθοριστικής σημασίας ευεργετικές απηχήσεις”, μας είπε ήδη ο Bartók. “Η πλήρης απομόνωση από τις ξένες επιδράσεις σημαίνει στασιμότητα· οι καλά αφομοιωμένες ξένες επιρροές προσφέρουν τη δυνατότητα εμπλουτισμού”. Και όμως, το θετικό καταντά αρνητικό, και οι πάντες σπεύδουν να κατοχυρώσουν την αποκλειστικότητα σε κοινά, εξ αδιαιρέτου κληροδοτήματα. Το ρεμπέτικο λ.χ. είναι “ατόφια ελληνικό, απαλλαγμένo από έξωθεν επιρροές”· το flamenco εξίσου “πούρο και αυθεντικό, καθαρά ανδαλουσιανό”. Αν μιλούσανε πολιτικοί, θα τα προσπερνούσαμε. Όμως, τα λένε μουσικολόγοι: οι “ειδήμονες”. Σχολιάζει ο flamencoλόγος Donn Ε. Pohren – που, ως Αμερικάνος, δεν πάσχει από την μανία τής… καθαριότητας:

“Στην πατριωτική εμμονή τους περί τοπικής καθαρότητας έκφρασης, δεν μπορώ να μην σκεφτώ πως αυτοί οι Ανδαλουσιανοί μουσικολόγοι παρέβλεψαν κάτι: πως η Ανδαλουσία είναι ένα περιώνυμο κράμα φυλών και πολιτισμών και πως, ως τέτοια, μόλις σχετικά πρόσφατα ανέπτυξε κουλτούρα που μπορεί να ονομάζει δική της. Αν άφηναν έστω τον εαυτό τους να σκεφτεί το μίγμα τού αίματος στις φλέβες τους: αίμα Φοινίκων, Ελλήνων, Κελτών, Ρωμαίων, Βανδάλων,^(α) Βησιγότθων, Μαυρουσίων, νέγρων (μεταφέρθηκαν για πρώτη φορά στην Ισπανία ως δούλοι και στρατιώτες των Μαυρουσίων), εβραίων, Σύρων, Ινδών, κ.ο.κ. Και όσο κι αν και οι δυο πλευρές θα επιθυμούσαν να το αρνηθούν, η ανάμιξη αίματος στην Ανδαλουσία ανάμεσα σε τσιγγάνους και andaluces υπήρξε, οπωσδήποτε, εκτεταμένη. Ελάχιστοι καθαροί τσιγγάνοι έχουν απομείνει στην Ανδαλουσία. Και όσο για καθαρούς andaluces: αλήθεια, τι πάει να πει καθαρός andaluz;” (Βίοι και θρύλοι τού flamenco, Βιογραφική Ιστορία, από την Εισαγωγή στον χορό).

• ^(α) Οι “νονοί” τής Ανδαλουσίας, που αρχικά λεγόταν Βανδαλουσία. Πολύ παράξενο πράγμα η ετυμολογία: μια περιοχή με τόσο υψηλό πολιτισμό να συνδέεται – τουλάχιστον ετυμολογικά – με τους βανδαλισμούς…

“Ελάχιστοι καθαροί τσιγγάνοι έχουν απομείνει στην Ανδαλουσία. Και όσο
για καθαρούς andaluces: αλήθεια, τι πάει να πει καθαρός andaluz;”
(Donn Pohren)

Σε αυτά τα σταυροδρόμια τής Μεσογείου, η καλλιτεχνική δημιουργία είναι άκρως ελκυστική – και για τον επιπρόσθετο λόγο ότι τους τελευταίους αιώνες επηρεάζεται έντονα από εξωτερικούς παράγοντες: από τα τεκταινόμενα κυρίως στη βόρεια Ευρώπη, και πέραν του Ατλαντικού. Όμως, τα συστατικά στοιχεία αυτών των υβριδίων, που γεννήθηκαν με την φυσική διαδικασία, κάθε άλλο παρά σταθερά είναι: ποικίλλουν ανάλογα με τις εκάστοτε συνθήκες. Η εύθραυστη ισορροπία των ετερόκλητων στοιχείων τους, που τους χαρίζει ακαταμάχητη γοητεία, κινδυνεύει ενίοτε ν’ ανατραπεί. Το πλεονέκτημά τους μπορεί κάλλιστα να μετατραπεί σε μειονέκτημα.

Βλέπουμε ότι συνθήκες ανάλογες μ’ εκείνες που γέννησαν αυτά τα υβρίδια, τώρα μπορεί να τα αφανίσουν. Η διαμόρφωση νέων πολιτικών δεδομένων, η υπέρβαση, ή και η μεταβολή των συνόρων, είναι από τις πιο ριζικές αλλαγές συνθηκών. Μια τέτοια ριζική μεταβολή είναι η δημιουργία τής Ευρωπαϊκής Ένωσης, ή του λεγόμενου “παγκόσμιου χωριού”, όπως ήταν τότε, σε ιβηρική κλίμακα, η επικράτηση των Καστιλιάνων σε όλη την χερσόνησο, εκτός από την Πορτογαλία, με την εκδίωξη των Μαυρουσίων, Βερβέρων και Αράβων, επιφέροντας το τέλος τής μουσουλμανικής κυριαρχίας στην Ιβηρία.

Η Αλάμπρα στην Γρανάδα: το τελευταίο προπύργιο των Μαυρουσίων στην Ανδαλουσία

Το flamenco άρχισε να διαμορφώνεται σ’ εκείνες τις νέες συνθήκες, εν μέσω των διώξεων που εξαπέλυσαν οι Καστιλιάνοι εναντίον των αλλοθρήσκων, όλων των μη καθολικών, μ’ αιχμή τού δόρατος τη μισητή Ιερή Εξέταση. Άρα, το flamenco έμμεση μόνον σχέση έχει με την αραβοανδαλουσιανή μουσική, που άνθησε κατά τους προηγούμενους αιώνες, κυρίως στην Ανδαλουσία, για να περιοριστεί μετά μόνον στην έκταση του Μαγρέμπ: οι μουσικές αυτές δεν συνυπήρξαν ποτέ.

Αυτό, πάντως, δεν φαίνεται να πτοεί εκείνους που, σε αναζήτηση είτε της πολιτισμικής τους ταυτότητας (η ρομαντική εκδοχή), ή του εμπορικού κέρδους (η κυνική εκδοχή), προσπαθούν να δημιουργήσουν νέα υβρίδια, κλωνοποιημένα ή μη, ελπίζοντας ότι στις νέες “παγκοσμιοποιημένες” συνθήκες θα είναι βιώσιμα και – προπαντός – “αξιοποιήσιμα”. Δυστυχώς (ή, μάλλον, ευτυχώς), τα βιώσιμα υβρίδια γεννιούνται στην πραγματική ζωή, και όχι στον δοκιμαστικό σωλήνα, από τα κάτω, και όχι από τα πάνω, με τη μακρά συμβίωση απλών ανθρώπων διαφόρων εθνοτήτων, και όχι με τις ευγενικές ή μη πρωτοβουλίες καλλιτεχνών μεμονωμένων, όσο διακεκριμένοι και ταλαντούχοι κι αν είναι.

Τα βιώσιμα υβρίδια γεννιούνται στην πραγματική ζωή, και όχι στον δοκιμαστικό σωλήνα, από τα κάτω, και όχι από τα πάνω, με τη μακρά συμβίωση των απλών ανθρώπων διαφόρων εθνοτήτων,
και όχι με πρωτοβουλίες μεμονωμένων καλλιτεχνών…

Αντάμωμα: Ινδή χορεύτρια συνοδεία flamencos

Οι παραπάνω “ρομαντικοί”, λοιπόν, ανάλογα με το γενεαλογικό τους δένδρο, προβάλλουν είτε τ’ αραβικά, ή τα ινδικά στοιχεία τού flamenco, έχοντας και ανάλογες συνεργασίες.^(β) Υπάρχουν, ωστόσο, και κάποιοι άλλοι… “ρεαλιστικά ρομαντικοί”, μα και “ρομαντικά ρεαλιστές” συνάμα, αφού η δουλειά τους, αν και μη εμπορική, διαθέτει σταθερές και στέρεες βάσεις. Σκοπός τους δεν είναι ο συνδυασμός δυο διαφορετικών – έστω, συγγενικών – ειδών, με σκοπό το… sex, ή τον γάμο (δηλαδή, τη συνεύρεση, ή τη συνένωσή τους), αλλ’ απλώς και μόνον η αναβίωση μιας πάλαι ποτέ υφιστάμενης παράδοσης στην Ισπανία, όπως η αραβοανδαλουσιανή. Το πιο απλό και λογικό είναι συχνά και το πιο περιθωριακό…

• ^(β) Οι συνεργασίες είναι πλέον αμφίπλευρες: η Anoushka Shankar λ.χ., συμπράττοντας με flamencos, πορεύεται στον δρόμο που χάραξε ο πατέρας της, Ravi, μαζί με τους Beatles και τον Yehudi Menuhin, και ο οποίος έχει πάψει να είναι μονόδρομος προς ανατολάς…

Εν πάση περιπτώσει, η συγκυρία ευνοεί όντως τέτοια εγχειρήματα: ο αραβικός κόσμος είναι εδώ δίπλα, γειτονικός, και η αναθέρμανση των αραβοϊσπανικών σχέσεων αποτελεί θετική προοπτική – ακόμη και από πολιτική άποψη. Οι Ινδίες, από την άλλη μεριά, φαντάζουν όχι μόνο μακρινές, αλλά κι εξωτικές. Και αν απουσιάζει το πολιτικό κίνητρο, ικανοποιείται η δίψα τού κόσμου για εξωτισμό. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που τα υβρίδια αυξάνονται και πληθύνονται – και… μοσχοπουλιούνται! Μπορεί οι φιλόμουσοι να γυρνούν την πλάτη τους σε τέτοια εγχειρήματα, κι έτσι ν’ αποξενώνονται οι μουσικοί από τους καλύτερους συμμάχους τους, αλλ’ αυτό ελάχιστα φαίνεται να τους απασχολεί. Ίσως γιατί δεν ζουν πια από τους φιλόμουσους. Τώρα ζουν από τα “μαγαζιά” και τις εταιρίες που συνδέονται με τη διακίνηση της μουσικής και τη διοργάνωση συναυλιών. Σε συνθήκες “αγοραίας οικονομίας”, επόμενο είναι να έχουν “αγοραία συμπεριφορά”. Το φθοροποιόν χρήμα…

Η Anoushka Shankar με τον flamenco κιθαρίστα Melón Jiménez

“Το χρήμα, όχι το μεράκι (afición), είναι ο Θεός των ημερών, εξαφανίζοντας τόσο το ήθος τής έκφρασης, όσο και τον τρόπο ζωής τού flamenco”,^(γ) σχολιάζει ο Pohren στον Πρόλογο της Βιογραφικής Ιστορίας του, Βίοι και θρύλοι τού flamenco. Και στην Εισαγωγή στο Τραγούδι, υπό τον τίτλο Δημιουργία, εξηγεί:

• ^(γ) Κατά τον Pohren, η “χρυσή εποχή” τού flamenco ήταν η εποχή τού café cantante, του ισπανικού “café-bar τού 19ου αιώνα για διασκέδαση με flamenco”. Το καφωδείο αυτό, ως όρος, αντιστοιχούσε στο café chantant, όμως επί της ουσίας ήταν πιο κοντά στο καφέ αμάν. Café chantant: γαλλικό café, αρχικά υπαίθριο, ιδίως στο μεταίχμιο του 19ου και 20ού αιώνα, όπου μικρά σχήματα έπαιζαν εύθυμα τραγούδια, αρκετές φορές στα όρια της “ευπρέπειας”, όμως όχι πολιτικοποιημένα, σε αντίθεση με τ’ άσματα που άκουγε κανείς σ’ ένα cabaret. Το είδος εξαπλώθηκε και στην Ανατολή, προσφέροντας δυτικότροπη διασκέδαση. Café aman: εμφανίστηκε στην Οθωμανική αυτοκρατορία τού 17ου αιώνα, παίρνοντας τ’ όνομά του από τον αμανέ, ένα είδος μακρόσυρτου αυτοσχεδιαστικού ανατολίτικου μοιρολογιού.

“Τα τελευταία χρόνια έγιναν διάφορες απόπειρες δημιουργίας στους κόλπους τού Cante. Μια από αυτές ήταν η προσπάθεια επιστροφής τού flamenco στις αραβικές του ρίζες, και αυτό που προέκυψε αποκλήθηκε Andalusí. Οι Lole και Manuel εγκαινίασαν το εγχείρημα αυτό, όταν η Lole άρχισε να τραγουδά ερωτικά τραγούδια μαυρούσιου ύφους στον ρυθμό των bulerías. Το αποτέλεσμα ήταν ενδιαφέρον, αλλά δεν θεωρήθηκε flamenco από τους σοβαρούς aficionados [λάτρεις τού flamenco]. Ακολουθώντας την ίδια πορεία, ο Juan el Lebrijano και ο κιθαρίστας συνοδείας του συνεργάστηκαν μ’ ένα συγκρότημα Μαυρουσίων μουσικών που περιλάμβανε κι έναν εξαιρετικό τραγουδιστή, τον Μοχάμεντ Τσκαρά, με τον οποίον ο Juan εναλλάσσονταν στα couplets [δίστιχα]. Ο ήχος ήταν πολύ περισσότερο μαυρούσιος, παρά flamenco, εξωτικός και ‘κολλητικός’, και οι δίσκοι μοσχοπουλιούνταν… Όμως, η περίπτωση του Lebrijano είναι ‘πταίσμα’ σε σύγκριση μ’ εκείνην του Enrique Morente, πολλές καινοτομίες τού οποίου ήταν τόσο ασυνήθιστες, ώστε μετά βίας μπορούσαν να θεωρηθούν flamenco. Όσο για τον Camarón de la Isla, κάποιες καινοτομίες του είχαν τον ‘τσαμπουκά’ τού flamenco – άλλες πάλι στηρίζονταν σε τραγούδια pop, που χαϊδεύουν τ’ αυτιά τού κοινού…

Η Monica Saucedo τού Ensemble Español στο Bolero

“Ανέχθηκα τις διασκευές τού Turronero στην caña και το polo υπό τη συνοδεία ενός συγκροτήματος punk rock και δυο sexy go-go girls.* Ήμουν παρών σε μια σκηνή τής Μαδρίτης όπου η Bernarda de Utrera τραγουδούσε αποκλειστικά και μόνον cuplés por bulerías [τραγουδάκια τού συρμού, στον ρυθμό των bulerías]. Αυτό είναι πραγματική ιεροσυλία, καθώς η Μπερνάρντα έχει τις δυνατότητες για εξαίρετο, ουσιαστικό cante. Είδα υπέροχους χορευτές flamenco, όπως ο Güito και η Merche Esmeralda ν’ ανακατεύουν το flamenco με τον σύγχρονο χορό, υπό τους ήχους μιας (ηχογραφημένης) αφηρημένης κιθαριστικής σύνθεσης του Emilio de Diego, και της εξίσου αφηρημένης φωνής ενός νεαρού cantaor. Η μεν κιθαριστική σύνθεση ήταν ενδιαφέρουσα, αν και υπερβολικά επαναλαμβανόμενη, ο δε χορός ήταν απλούστατα βαρετός, και θα μπορούσες να τον διαγράψεις ως έναν όχι και τόσο εκθαμβωτικό πειραματισμό. Το πραγματικά εξωφρενικό ήταν ότι ο Güito και η Merche, δυο από τους καλύτερους χορευτές τού flamenco, είχαν τη δυνατότητα να ερμηνεύσουν μόνον έναν αυθεντικό χορό flamenco σε μια ολόκληρη παράσταση. Πιο υποχθόνια οδυνηρή ήταν μια εμφάνιση του Enrique de Melchor, γιου τού αείμνηστου και σπουδαίου Melchor de Marchena. Ο Enrique, σε ρόλο συνοδευτικό, βάλθηκε ν’ αποδείξει στο κοινό πως είναι, χωρίς αμφιβολία, ένας από τους κορυφαίους δεξιοτέχνες τής κιθάρας flamenco: όντως, από τεχνική έσκιζε… Στην πορεία, βέβαια, επισκίασε πλήρως τους τραγουδιστές που συνόδευε, κάτι που αποτελούσε μεγάλο αμάρτημα των κιθαριστών συνοδείας. Περιέργως, αν οι τραγουδιστές συνειδητοποίησαν τι συνέβαινε (μάλλον το κατάλαβαν), δεν έδειξαν να ενοχλούνται, μια και ο Enrique έχει μεγάλη ζήτηση ως μουσικός συνοδείας. Ίσως οι τραγουδιστές να έχουν συνηθίσει στην κατάσταση αυτή… Είναι, τέλος, και τα ουκ ολίγα συγκροτήματα, που έχουν εντάξει ποικίλα όργανα στο ψευτο-flamenco τους…”

* Ας συμβουλευτούμε την Εγκυκλοπαίδεια του flamenco, που επιμελήθηκε ο Pohren στο πρώτο βιβλίο τής τριλογίας του, The Art of Flamenco (Η τέχνη τού flamenco), έτσι ώστε να συνειδητοποιήσουμε τον βαθμό ιεροσυλίας τού Turronero:

“Η caña και το polo θεωρούνται οι αυθεντικότερες και αρχαιότερες σωζόμενες μορφές τού flamenco… Λένε πως είναι οι πρώτοι βλαστοί τού τσιγγάνικου cante… Έχουν [όμως] υπέρ το δέον τυποποιημένη διάρθρωση και τους λείπει υπερβολικά η πρωτόγονη συγκίνηση, που πάει να πει… πως η καταγωγή τους είναι μάλλον λόγια, κατά πάσα πιθανότητα θρησκευτική, ενδεχομένως το γρηγοριανό μέλος…^(δ)

• ^(δ) Ή και το βυζαντινό μέλος, όπως είπαν οι Felipe Pedrell, Manuel de Falla και Federico García Lorca στην Περιήγηση 4α, αναφερόμενοι ιδίως στη siguiriya.

Soledad Barrio

“Δυο από τις πρώιμες φιλολογικές αναφορές στην caña ρίχνουν φως στην ονομασία και την προέλευσή της. Η παλαιότερη γράφτηκε από τον Άγγλο Richard Ford το 1830. Έγραψε πως ‘στην πραγματικότητα, η caña είναι η guannia, είναι δηλαδή αραβικό τραγούδι’… Ένας άλλος παλιός συγγραφέας, ο Estébanez Calderón, κατέγραψε το 1847 πάνω-κάτω τις ίδιες πληροφορίες για την caña, πως τ’ όνομά της προέρχεται από την ‘guannia’, που σημαίνει ‘τραγούδι’ στ’ αραβικά. Ακολούθως περιέγραψε το τραγούδισμα της caña με τον ίδιο περίπου τρόπο όπως και ο Ford. Τι συμπέρασμα βγαίνει, αν οι εν λόγω συγγραφείς έχουν δίκαιο; Κατ’ αρχάς, πως η ονομασία ‘caña’ κατάγεται από την ‘guannia’ και ότι πριν να γίνει flamenco ήταν αραβικό τραγούδι. Εξυπακούεται ότι το polo είχε πάνω-κάτω την ίδια καταγωγή. Και κάτι άλλο, πιο σημαντικό: πως αναμφίβολα πολύ περισσότερο flamenco απ’ όσο θα ήθελαν να νομίζουν αρκετοί θεωρητικοί κατάγεται από την ανατολίτικη μουσική των νοτίων γειτόνων τής Ισπανίας.”

“Πολύ περισσότερο flamenco απ’ όσο θα ήθελαν να νομίζουν
αρκετοί θεωρητικοί κατάγεται από την ανατολίτικη μουσική
των νοτίων γειτόνων τής Ισπανίας.” (Donn Pohren)

Εδώ είναι που δικαιώνονται πλήρως όσοι αποδίδουν στο υβρίδιο την έννοια του νόθου, του μπάσταρδου. Και είναι λυπηρό γιατί, πίσω από τέτοιου είδους χαρακτηρισμούς κι επιχειρηματολογίες, είναι ενδεχόμενο να υποκρύπτονται ρατσιστικές απόψεις. Όμως, δυστυχώς, είναι γεγονός: ο υβριδισμός, αν και ασκεί ακαταμάχητη γοητεία, καταντά ενίοτε υβριστικός, και το υβρίδιο γίνεται ύβρις…

• >> Περιήγηση 6η. TΟ ΠΕΡΙΩΝΥΜΟΝ ΤΡΙΧΟΡΔΟΝ
• << Περιήγηση 4β. TΟ ΙΝΔΟΪΒΗΡΙΚΟ ΤΟΞΟ | Duende

Café cantante στη Σεβίλλη, περί το 1885-88

Advertisements

Χρονικό 14. ΦΟΙΝΙΚΗ – Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

Χρονικό 14. ΦΟΙΝΙΚΗ – Η ΕΥΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΥΧΗΣ

/ENGLISH/ Chronicle 14. PHOENICIA’S STROKE OF FORTUNE

● Φοίνικες και Λαοί τής Θάλασσας ● Μινωική Έκρηξη στην Θήρα ● Τρωικός Πόλεμος ● Κατάρρευση της Εποχής τού Μπρούντζου

του Μιχάλη Λουκοβίκα

 

ΟΛΩΣ ΠΑΡΑΔΟΞΩΣ, “ΕΝΑ ΚΡΙΣΙΜΟ ΣΗΜΕΙΟ ΚΑΜΠΗΣ ΣΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ… ένα σημαντικό στοιχείο που αναφέρουν πολλοί, αλλ’ ωστόσο σχεδόν κανένας δεν εμβάθυνε σε αυτό, είναι το απλούστατο γεγονός ότι – μέσα σ’ έναν κατακλυσμό, που κατέστρεψε όλες σχεδόν τις πόλεις στην περιοχή τής ανατολικής Μεσογείου – οι φοινικικές πόλεις παρέμειναν άθικτες… καθώς οι εισβολείς τούς είχαν παραχωρήσει κάποιο ειδικό καθεστώς”. Αυτό είναι το καίριο συμπέρασμα ενός ειδικού στην ιστορία τής Φοινίκης, του Sanford Holst, στην ανάλυσή του, Οι Λαοί τής Θάλασσας και οι Φοίνικες: Ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην Ιστορία, προσθέτοντας το ίδιο απερίφραστα: “Υπήρχε κάποια σχέση, ή κάποιας μορφής συνεργασία, ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας και τους Φοίνικες”…

“Ένα κρίσιμο σημείο καμπής στην Ιστορία… που αναφέρουν πολλοί, αλλ’ ωστόσο σχεδόν κανένας δεν εμβάθυνε σε αυτό, είναι ότι – μέσα σ’ έναν κατακλυσμό που κατέστρεψε όλες σχεδόν τις πόλεις τής ανατολικής Μεσογείου – η Φοινίκη παρέμεινε άθικτη… καθώς οι εισβολείς τής είχαν παραχωρήσει κάποιο ειδικό καθεστώς… Υπήρχε κάποια συνεργασία ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας και τους Φοίνικες.” (Sanford Holst)

Πολεμικό πλοίο και φτερωτός ιππόκαμπος
σε φοινικικό νόμισμα

Δεδομένου, όμως, ότι είναι “φιλο-Φοίνικας”, προσπαθεί να υποβαθμίσει τους Μινωίτες Κρήτες, σε κείμενο σχετικά με την Καταγωγή των Φοινίκων: Πρώιμες αλληλεπιδράσεις στην περιοχή τής Μεσογείου. Πώς; Αντιστρέφοντας ιστορικές περιόδους, παρουσιάζει εκεί τους Μινωίτες ως “μαθητές”, τάχα, των Φοινίκων, χρησιμοποιώντας τις συνήθεις “εξωραϊστικές” φράσεις ως προκάλυμμα:

“Περί το 2000 π.Χ.”, υποστηρίζει, “στην Κρήτη εμφανίστηκε ο ωραίος Μινωικός πολιτισμός, συνοδευόμενος από πολλές ενδείξεις ‘ανατολικών επιρροών’. Τον καιρό εκείνο, οι Φοίνικες είχαν προ πολλού καθιερωθεί ως σπουδαίοι θαλάσσιοι έμποροι στη Μεσόγειο. Υπάρχουν πάρα πολλές ενδείξεις πως από αυτούς, και από άλλους, οι Μινωίτες δέχθηκαν επιδράσεις, ως προς τη διαμόρφωση συγκεκριμένων μεθόδων αγγειοπλαστικής, αρχιτεκτονικής, κοινωνικών συνηθειών, θρύλων, και της γλώσσας”…

Πλοίο και δελφίνια: ρέπλικα τοιχογραφίας
από τη μινωική Θήρα, 17ος αιώνας ΠΚΧ

Παρ’ όλο που οι Φοίνικες είναι τα “αγαπημένα παιδιά” ουκ ολίγων ιστορικών, κανένας τους δεν θα έφτανε ποτέ στο σημείο να ισχυριστεί πως ήταν δήθεν πολιτισμός αρχαιότερος των Μινωιτών. Οι τελευταίοι ήταν, αναμφίβολα, οι κύριοι της θάλασσας, και οι καλοί τους μαθητές, όπως αποδείχθηκε εν τέλει, δεν ήταν οι Μυκηναίοι, μα οι Φοίνικες, όταν οι Κρήτες ταξίδευαν συχνά-πυκνά στην Χαναάν για εμπορικούς λόγους.

“Οι Φοίνικες άρχισαν ν’ αναπτύσσονται ως λαός ναυτιλιακός, μεταποιητικός κι εμπορικός όταν οι Κρήτες – οι πρώτοι κύριοι της Μεσογείου – κατακτήθηκαν από τους Έλληνες”, σημειώνει ο R. A. Guisepi στο κείμενό του “Οι Φοίνικες”. Αποτόλμησαν ενδεχομένως να ξανοιχτούν στη θάλασσα λίγο πριν, στις αρχές τού 16ου αιώνα ΠΚΧ, προσπαθώντας να επωφεληθούν από τις κακοτυχίες των Κρητών (κυρίως τη μινωική έκρηξη), αλλ’ εις μάτην…

“Η όψιμη μινωική περίοδος, συνολικά, αντιπροσωπεύει το ζενίθ τού μινωικού πολιτισμού”, τονίζει ο W. Sheppard Baird, στη μελέτη του, Η έκρηξη της εποχής τού μπρούντζου στη Σαντορίνη και το καταστροφικό επεισόδιο στα τέλη τής όψιμης μινωικής περιόδου. “Η πολιτισμική και ναυτιλιακή οικονομική επιρροή τους, σε όλη την έκταση της Μεσογείου και του Εύξεινου Πόντου, δεν θα ξεπερνιόταν ποτέ. Ήταν μια εποχή μεγάλης κοινωνικής και πολιτικής συνοχής, καθώς κι εμπορικής και βιοτεχνικής ευημερίας. Ο μοναδικός οικονομικός τους αντίπαλος στη Μεσόγειο ήταν οι Αιγύπτιοι. Οι Μινωίτες εκείνην την εποχή διαφέντευαν τις θάλασσες, με τον μεγαλύτερο πολεμικό και εμπορικό στόλο που είχε δει ποτέ η Μεσόγειος. Κι έπειτα όλα κατέρρευσαν με την απίστευτη έκρηξη του θαλάσσιου ηφαιστείου τής Θήρας”.

Νησιωτικό ηφαίστειο παρόμοιο
μ’ εκείνο της Θήρας

● Η μινωική έκρηξη υπήρξε μάλλον η δεύτερη μεγαλύτερη ηφαιστειακή έκρηξη στην ιστορία, μετά από εκείνη του ηφαιστείου Tambora στην Ινδονησία, το 1815 ΚΧ. Οι σεισμοί πριν από τις εκρήξεις, και τα τσουνάμι που ακολουθούσαν, έσπειραν τον όλεθρο στην Θήρα, σε άλλα κοντινά νησιά, και σε μεγάλες περιοχές τής Κρήτης, ενώ απετέλεσαν τη βάση, ή πηγή έμπνευσης, της ιστορίας περί Ατλαντίδας τού Πλάτωνα, καθώς και της Τιτανομαχίας στη Θεογονία τού Ησιόδου. Η ακριβής ημερομηνία τής έκρηξης είναι δύσκολο να προσδιοριστεί. Η αρχική ημερομηνία τού 1500 ΠΚΧ δεν συμβάδισε με την ραδιοχρονολόγηση, που έδειξε πως έγινε έναν τουλάχιστον αιώνα πριν, περί το 1627-1600. Η έκρηξη προκάλεσε ηφαιστειακό χειμώνα, με “κίτρινη ομίχλη, αμυδρό ήλιο, παγετό τον Ιούλιο, λιμό, και καταστροφή τής σοδιάς όλων των δημητριακών” στη μακρινή Κίνα, με αποτέλεσμα να καταρρεύσει η δυναστεία Χσιά. Κατακλυσμιαίες βροχοπτώσεις στην Αίγυπτο αποδόθηκαν σε βραχυπρόθεσμες κλιματικές αλλαγές, οι οποίες οφείλονταν στην έκρηξη. Κατά τον W. Sheppard Baird, τουλάχιστον μια πυροκλαστική ροή καυτού ατμού ταξίδεψε με μεγάλη ταχύτητα, σε απόσταση 110 χιλιομέτρων πάνω από το νερό τής θάλασσας, αποτεφρώνοντας μεγάλες περιοχές τής Κρήτης, σπέρνοντας τον όλεθρο και τον θάνατο. Η μυκηναϊκή κατάκτηση του νησιού δεν άργησε να έρθει, και πολλοί αρχαιολόγοι εικάζουν πως, λόγω της έκρηξης, ο μινωικός πολιτισμός βυθίστηκε σε βαθιά κρίση, που έκανε τα πράγματα πολύ πιο εύκολα για τους Μυκηναίους. Η υπόθεση περί εσωτερικής πολιτικής ρήξης διατυπώνεται κι εδώ. Πρόκειται για ρεαλιστικό σενάριο, λόγω της μεγάλης αστάθειας που προκάλεσε η καταστροφή. Ίσως ν’ απετέλεσε έναν ακόμη παράγοντα, που άνοιξε ενδεχομένως τον δρόμο των Μυκηναίων.

Ένα κορίτσι μαζεύει κρόκο στο Ακρωτήρι τής Θήρας,
λεπτομέρεια τοιχογραφίας 17ου αιώνα ΠΚΧ (ρέπλικα)

Στην έκρηξη της Σαντορίνης μάς παραπέμπει ο Sheppard Baird, ακόμη και όταν τον απασχολεί Η καταγωγή των Λαών τής Θάλασσας:

“Όταν το θηραϊκό ηφαίστειο εξερράγη στο Αιγαίο”, επισημαίνει, “θα ήταν πολύ δύσκολο οι επιζώντες Μινωίτες ν’ αναστήσουν τους εμπορικούς δρόμους στη Μεσόγειο, μέσα σ’ εκείνον τον απίστευτο χαλασμό. Η αποτελεσματική μινωική αστυνόμευση των παλιών εμπορικών δρόμων από την πειρατεία, που ήταν σε ισχύ πριν από την έκρηξη, ίσως να μην επιτεύχθηκε ποτέ ξανά”. Και περιγράφοντας τις συνέπειες των επιδρομών των Λαών τής Θάλασσας, καταλήγει: “Ήδη όλες οι μεγάλες δυνάμεις τής εποχής τού μπρούντζου, που υπήρχαν πριν από την ηφαιστειακή έκρηξη, εκτός των Αιγυπτίων, είχαν συντριβεί, ερημωθεί, και δεν θα ανέκαμπταν ποτέ πια. Ακριβώς το αντίθετο συνέβη με τους Φοίνικες, που επέζησαν της καταστροφής εντελώς αλώβητοι και αναζωογονημένοι. Ήταν η απαρχή τής ‘Εποχής των Φοινίκων’ στη Μεσόγειο. Τι έκαναν; Τράβηξαν κατευθείαν προς τη νότια Ιβηρία, για το χρυσάφι, το ασήμι, και τον κασσίτερό της, ιδρύοντας εμπορικούς σταθμούς και αποικίες.”

Σφραγίδα τού βασιλιά Tarkummuwa με χεττιτικά ιερογλυφικά και σφηνοειδή γραφή:
η δίγλωσσή της επιγραφή έδωσε τα πρώτα στοιχεία για την αποκρυπτογράφηση των χεττιτικών ιερογλυφικών

Όχι “τι έκαναν;”, αλλά “πώς τα κατάφεραν;”, θα έπρεπε να ρωτήσει πρώτα κανείς – για ν’ ακολουθήσει το πιο κρίσιμο ερώτημα: “Ποιοί ήταν οι αντίπαλοι των Φοινίκων;” Ο Sanford Holst εξηγεί:

“Οι Φοίνικες δέσποζαν ως θαλάσσιοι έμποροι στη Μεσόγειο πριν από το 1500 π.Χ. [στην πραγματικότητα, είχαν προσπαθήσει να καθιερωθούν σε αυτόν τον ρόλο, μετά από τη μινωική έκρηξη, αλλ’ ανεπιτυχώς]. Μέχρι την στιγμή που η άνοδος των Μυκηναίων, είχε ως αποτέλεσμα να περάσει ο έλεγχος του θαλάσσιου εμπορίου στα χέρια αυτής της νέας δύναμης. Έτσι, οι Φοίνικες υποχρεώθηκαν ν’ αποσυρθούν από τη Δύση. Η ανάπτυξη της Ουγκαρίτ, ως σπουδαίο ναυτιλιακό εμπορικό κέντρο, σε μικρή απόσταση στα βόρεια των Φοινίκων, ασκούσε πάνω τους επιπρόσθετη πίεση από εκείνη την κατεύθυνση. Ακριβώς δίπλα στην ισχυρή πόλη ήταν οι Χετταίοι”.

Χαττούσα, η Πύλη των Λεόντων

Συνεπώς, ιδού οι αντίπαλοι των Φοινίκων: ήταν οι Μυκηναίοι και Χετταίοι, συμπεριλαμβανομένης της Ουγκαρίτ. Ένας πόλεμος μεταξύ Αιγυπτίων και Χετταίων, στις αρχές τού 13ου αιώνα ΠΚΧ, έληξε αμφίρροπος, και οι δεύτεροι διατήρησαν όλα τα εδάφη που είχαν καταλάβει. Ώσπου ήρθε ο θάνατος του μεγάλου φαραώ, Ραμσή τού Β΄, το 1213, και τέσσερα χρόνια αργότερα, οι Λαοί τής Θάλασσας εμφανίστηκαν στην περιοχή, εξαπολύοντας την πρώτη τους αποτυχημένη επιδρομή ενάντια στην Αίγυπτο, τον “σιτοβολώνα που εφοδίαζε τους Χετταίους με σιτάρι μέσω της Ουγκαρίτ”. Οι πεινασμένοι Λαοί τής Θάλασσας ήθελαν ψωμί, και ο σιτοβολώνας ήταν η Αίγυπτος· όμως, αυτό δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των Φοινίκων. Άρα, η προσοχή των Λαών τής Θάλασσας έπρεπε να στραφεί επειγόντως αλλού: στο Αιγαίο και την Ανατολία, στους Μυκηναίους και τους Χετταίους…

Οι πεινασμένοι Λαοί τής Θάλασσας ήθελαν ψωμί, και ο σιτοβολώνας ήταν η Αίγυπτος, όμως, αυτό δεν εξυπηρετούσε τα συμφέροντα των Φοινίκων. Άρα, η προσοχή των Λαών τής Θάλασσας έπρεπε να στραφεί επειγόντως αλλού: στο Αιγαίο και την Ανατολία…

“Τι οδήγησε στην ειδική μεταχείριση που φαίνεται να εξασφάλισαν οι Φοίνικες από τους Λαούς τής Θάλασσας; Ποιες υπηρεσίες θα μπορούσαν, ενδεχομένως, να παράσχουν αυτοί οι θαλασσοπόροι έμποροι στους Λαούς τής Θάλασσας;”, αναρωτιέται ο Sanford Holst. Η απάντηση είναι, βέβαια: ψωμί, “άρτον” – αν όχι κάτι παραπάνω. Όσο για τα… “θεάματα”, οι Φοίνικες “επενδυτές” ήλπιζαν ότι θα τους ανταμείψουν επαρκώς. Το πόσο αποδοτική θα ήταν η ανταμοιβή αυτή, ούτε ο πιο αισιόδοξος Φοίνικας θα μπορούσε ποτέ να ονειρευτεί, ή να φανταστεί… Ο Holst αφηγείται την εξέλιξη της ιστορίας:

Οι επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας και Στεριάς

“Με τους Χετταίους ν’ απειλούν τα βόρειά τους σύνορα, οι Φοίνικες λογικά θα υποστήριζαν όποιες ομάδες ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας θα ήθελαν ν’ αναστείλουν το αποτυχημένο εγχείρημα εναντίον της Αιγύπτου, στρέφοντας τις επιθέσεις τους κατά των Χετταίων, που ως προοπτική ήταν πιο ελπιδοφόρα. Αν και οι ίδιοι οι Χετταίοι δεν διέθεταν πλεόνασμα τροφίμων, βρίσκονταν ανάμεσα στους Λαούς τής Θάλασσας κι έναν εφικτό στόχο: τη γη τής Χαναάν, που υστερούσε μόνον έναντι της Αιγύπτου ως πηγή σιτηρών. Επιπλέον, διασχίζοντας τη γη των Χετταίων και την Χαναάν, οι Λαοί τής Θάλασσας θα έφερναν μια δύναμη που θ’ αριθμούσε εκατοντάδες χιλιάδες, για ν’ αντιμετωπίσει τους πλούσιους σε σιτηρά Αιγύπτιους – αντί για μια χούφτα πολεμιστών, που είχαν αποτύχει κατά το πρώτο εγχείρημα. Έπρεπε, όμως, να ξεπεραστεί ένα πρόβλημα. Οι Μυκηναίοι συνέχιζαν να ελέγχουν το Αιγαίο και είχαν επιτεθεί εναντίον των Μικρασιατών από τη μεριά τής θάλασσας. Για την επίλυσή του, πολεμιστές και πλοία τής συνομοσπονδίας των Λαών τής Θάλασσας ξεχύθηκαν από την Ανατολία και τον Εύξεινο στο Αιγαίο, όπου λεηλάτησαν τους Μυκηναίους. Ύστερα από αυτήν την εκτεταμένη αναστάτωση, οι μυκηναϊκές πόλεις παρήκμασαν και τελικά έσβησαν. Όταν με αυτόν τον τρόπο εκκαθαρίστηκε το Αιγαίο, οι δυτικοί Μικρασιάτες ήταν σε θέση να στρέψουν όλη τους την προσοχή στους Χετταίους.”

“Οι Μυκηναίοι συνέχιζαν να ελέγχουν το Αιγαίο και είχαν επιτεθεί κατά των Μικρασιατών από την θάλασσα. Τότε, πολεμιστές και πλοία τής συνομοσπονδίας των Λαών τής Θάλασσας ξεχύθηκαν στο Αιγαίο, λεηλατώντας τους Μυκηναίους. Μετά από αυτήν την εκτεταμένη αναστάτωση, οι μυκηναϊκές πόλεις παρήκμασαν κι έσβησαν. Όταν εκκαθαρίστηκε το Αιγαίο, οι δυτικοί Μικρασιάτες ήταν σε θέση να στρέψουν όλη τους την προσοχή στους Χετταίους”… (Sanford Holst)

Η σορός τού Έκτορα μεταφέρεται στην Τροία (λεπτομέρεια), ρωμαϊκό μαρμάρινο ανάγλυφο από σαρκοφάγο (περί το 180–200 ΠΚΧ)

Ο Holst αναφέρεται, προφανώς, στον Τρωικό πόλεμο. Κι εξηγεί γιατί, όπως λέει ο Όμηρος, οι μαχητές στο πλευρό των Τρώων έμοιαζαν με τους χτίστες τού Πύργου τής Βαβέλ – μιλώντας, δηλαδή, διάφορες γλώσσες, με συνέπεια να χρειάζονται μετάφραση διαταγών από τους διοικητές τους. Φαίνεται, λοιπόν, πως η Ιλίου Πέρσις δεν σφράγισε το τέλος τού πολέμου. Οι Λαοί τής Θάλασσας αντεπιτέθηκαν, μεταφέροντας τον πόλεμο επί ελληνικού εδάφους.^(α)

• ^(α) Ήταν, λοιπόν, οι Έλληνες ένας Λαός τής Θάλασσας; Προφανώς, δεν ήταν. Ή μήπως ήταν; Χρειάζεται να επεκταθούμε επί του θέματος στο επόμενό μας Χρονικό.

Εδώ ας αντιπαραβάλλουμε την άποψη του Eberhard Zangger:

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη συνομοσπονδία των συμμάχων της, και η λογοτεχνική παράδοση του Τρωικού πολέμου [η Ιλιάδα, για παράδειγμα] μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των Ελλήνων ν’ αποκρούσουν αυτές τις επιδρομές.”

“Οι Λαοί τής Θάλασσας μπορεί κάλλιστα να ήταν η Τροία με τη συνομοσπονδία των συμμάχων της, και η λογοτεχνική παράδοση του Τρωικού Πολέμου μπορεί κάλλιστα ν’ αντανακλά την προσπάθεια των Ελλήνων ν’ αποκρούσουν αυτές τις επιδρομές.” (Eberhard Zangger)

Χεττιτική πομπή

“Το 1182 π.Χ. η Ουγκαρίτ έπεσε [κάηκε ολοσχερώς, και δεν ξανακατοικήθηκε], κι έτσι διακόπηκε η ροή των σιτηρών από την Αίγυπτο,” λέει ο Holst. “Περίπου δύο χρόνια αργότερα, η Χεττιτική αυτοκρατορία έσβησε. Τώρα δεν υπήρχε κανένα εμπόδιο για την έξοδο των Λαών τής Θάλασσας. Με τις γυναίκες, τα παιδιά και τις οικοσκευές τους σε δίτροχα κάρα, οι Λαοί τής Θάλασσας – τώρα πλέον πιο σωστά: οι Λαοί τής Στεριάς – σαν ένα ποτάμι συνέχισαν την πορεία τους, καταστρέφοντας τα πάντα, αλλά, τηρώντας την ιδιαίτερή τους σχέση με την Φοινίκη, προσπέρασαν αυτήν τη γη. Συρρέοντας πιο κάτω στην Χαναάν, κατέστρεψαν τις πόλεις που συνάντησαν. Πολλοί εγκαταστάθηκαν δίπλα στα χωράφια με το σιτάρι, παίρνοντας ένα κομμάτι γης για τους ίδιους και την οικογένειά τους. Ένας πολύ μεγάλος αριθμός των Λαών τής Στεριάς και Θάλασσας συνέχισε την πορεία, και τελικά έφτασε στα σύνορα μεταξύ Χαναάν κι Αιγύπτου. Εκεί δόθηκε μια μεγάλη μάχη, και οι Λαοί τής Θάλασσας τελικά αναγκάστηκαν να σταματήσουν.”

● Με την φράση “έξοδος των Λαών τής Θάλασσας”, ο Holst επεδίωκε σαφώς “βιβλικούς” συνειρμούς. Αντίθετα, οι ιστορικοί συνειρμοί είναι πολύ πιο καταλυτικοί: Νιώθεις ακατανίκητο πειρασμό να παρομοιάσεις, ή να παραλληλίσεις τις επιδρομές των Λαών τής Θάλασσας με την Α΄ Σταυροφορία (1096-1099 ΚΧ), ιδίως τη δήθεν Σταυροφορία τού Λαού, των Αγροτών, ή Απόρων – παρ’ όλο που, αν θέλουμε να είμαστε ακριβείς, πρέπει να την περιγράψουμε ως Σταυροφορία τού Άτακτου, Απείθαρχου Όχλου. Αν, αντιθέτως, θελήσουμε να βρούμε αναλογίες με τη συμπεριφορά των Φοινίκων, θα πρέπει να κάνουμε ένα “flash forward” στην Δ’ Σταυροφορία (1202-1204), που στιγματίστηκε ως η “Καταραμένη Σταυροφορία”, αφού είχε ως στόχο την κατάκτηση της μουσουλμανικής Ιερουσαλήμ, μέσω μιας εισβολής στην Αίγυπτο. Αντ’ αυτής, τον Απρίλιο του 1204, οι Φράγκοι και οι Βενετοί λεηλάτησαν ανηλεώς την χριστιανική Κωνσταντινούπολη,^(β) πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, που μετά τη μοιράστηκαν, ιδρύοντας τη Λατινική Αυτοκρατορία. Οι Βενετοί στην Δ’ Σταυροφορία, έπαιξαν τον ρόλο των Φοινίκων κατά την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου. Ίσως μάθουμε κάποτε ποιός ήταν ο Φοίνικας “Ερρίκος Δάνδολος”, και πώς συνέβαλε στην κατάρρευση…

Τα κλεμμένα “Άλογα του Αγίου Μάρκου” στη Βενετία…

• ^(β) Ελάχιστο δείγμα τής ανυπολόγιστης λείας, από τις λεηλασίες Βενετών και Φράγκων στην Πόλη, είναι τα “Άλογα του Αγίου Μάρκου” στη Βενετία, που κάποιοι αποδίδουν στον Λύσιππο. Ο Ναπολέοντας έκλεψε με τη σειρά του τα κλεμμένα άλογα, αλλά, μετά από το Βατερλώ, αυτά επιστράφηκαν στους νόμιμους… κλέφτες τους!

Οι Αιγύπτιοι κέρδισαν τη μάχη, αλλά, όπως είδαμε, έχασαν τον πόλεμο. Ποιοί άλλοι; Οι Μυκηναίοι, οι Χετταίοι, η Ουγκαρίτ, καθώς και οι λαοί τής Χαναάν – εκτός των Φοινίκων. Ακόμη και οι μιλιταριστές Ασσύριοι συγκαταλέγονται μεταξύ των ηττημένων, αφού υποχρεώθηκαν ν’ αποσυρθούν στα εδάφη τους για προστασία. Εν ολίγοις, όλες οι μεγάλες δυνάμεις τής εποχής. Όσο για τους νικητές, εκτός από τους ίδιους τους Λαούς τής Θάλασσας, δεν υπάρχει καμιά απολύτως αμφιβολία:

“Οι Φοίνικες φαίνεται πως είχαν τα περισσότερα οφέλη από οποιονδήποτε άλλον, εξαιτίας τής μαζικής μετανάστευσης των Λαών τής Στεριάς και Θάλασσας”, συνοψίζει ο Sanford Holst. “Ως αποτέλεσμα της καταστροφικής δύναμης των επιθέσεων των Λαών τής Θάλασσας, όλοι οι πανίσχυροι αντίπαλοι των Φοινίκων είχαν εξολοθρευθεί. Οι φοινικικές πόλεις παρέμειναν ανέπαφες, ενώ τριγύρω τους αφανίζονταν οι πάντες, γεγονός που έφερε αυτούς τους ανθρώπους σε πλεονεκτική θέση. Τα ιστορικά στοιχεία δείχνουν πως οι δραστήριες πόλεις τους άρχισαν γρήγορα να επεκτείνουν την σφαίρα επιρροής τους, με την εγκατάσταση εμπορικών σταθμών στην Κύπρο, το Αιγαίο, τη Σικελία, τη Σαρδηνία, τη Βόρεια Αφρική, την Αλγερία, το Μαρόκο, και την Ισπανία. Ανάμεσα στις πόλεις που δημιούργησαν ήταν και αυτές στο Μαρόκο: Lixis (σύγχρονη Larache), Sala (Ραμπάτ), Mogador (Essaouira) και Tingis (Ταγγέρη)· στην Ισπανία: Gadir (Κάδιθ), Malaka (Μάλαγα), Ibisa (Ίμπιθα)· στην Αλγερία: Icosia (Αλγέρι)· στην Τυνησία: Utica (Ιτύκη) και Καρχηδόνα· στη Σαρδηνία: Karalis (Κάλιαρι)· στη Σικελία: Πάνορμος (Παλέρμο)·^(γ) στην Κύπρο: Κίτιον (Λάρνακα). Οι Φοίνικες δημιούργησαν μιαν ισχυρή κι εύπορη θαλάσσια εμπορική αυτοκρατορία, που εκτεινόταν από το Μαρόκο ως το Λεβάντε.”

• ^(γ) Είναι κανόνας (οι εξαιρέσεις τον επιβεβαιώνουν): πόλεις που ίδρυσαν υποτίθεται οι Φοίνικες, έγιναν γνωστές με τις ελληνικές τους ονομασίες, αφού τα χαναανικά τοπωνύμια ξεχάστηκαν.

Η μάχη των Αιγυπτίων με τους Λαούς τής Θάλασσας

Συνεπώς, έχει απόλυτο δίκιο ο Holst να υπογραμμίζει ποικιλοτρόπως, ότι “το στοιχείο αυτό αποδεικνύεται πως είναι ένα από τα κλειδιά, που μας βοηθούν να ξεκλειδώσουμε το μυστήριο των Λαών τής Θάλασσας – ένα γεγονός που άλλαξε τον ρου τής ιστορίας.”

“Ως αποτέλεσμα της καταστροφικής δύναμης των Λαών τής Θάλασσας, όλοι οι πανίσχυροι αντίπαλοι των Φοινίκων είχαν εξολοθρευθεί. Οι φοινικικές πόλεις παρέμειναν ανέπαφες, ενώ τριγύρω τους αφανίζονταν οι πάντες, γεγονός που τους έφερε σε πλεονεκτική θέση.” (Sanford Holst)

Ελληνικές και φοινικικές αποικίες (σε γαλάζιο και κόκκινο αντίστοιχα) 550 ΠΚΧ

ΤΟ ΚΕΝΟ ΕΞΟΥΣΙΑΣ, που προέκυψε, ως συνέπεια, ήταν η χρυσή ευκαιρία των Φοινίκων να επωφεληθούν και να προβληθούν ως οι πραγματικοί κληρονόμοι των Μινωιτών, με την ανάδειξή τους σε μεγάλη ναυτιλιακή εμπορική δύναμη. Η ακμή τους (1200–800 ΠΚΧ) συμπίπτει με τους σκοτεινούς χρόνους των ανταγωνιστών τους. Έχοντας πλήρη ελευθερία κινήσεων, και για μεγάλο χρονικό διάστημα, έχτισαν μεθοδικά την αυτοκρατορία τους. Και όταν η παλίρροια της Ιστορίας έφερε και πάλι στο προσκήνιο τις μεγάλες δυνάμεις (Ασσυρία, Βαβυλωνία, Περσία), που υπέταξαν την χώρα τους από τον 9ο έως τον 6ο αιώνα ΠΚΧ, οι Φοίνικες ήταν διατεθειμένοι να μεταφέρουν την έδρα τής αυτοκρατορίας τους από την Εγγύς Ανατολή στο κέντρο τής Μεσογείου, από την Χαναάν στην Τυνησία.

Αναπαράσταση Καρχηδόνας

Όταν, λοιπόν, βρέθηκαν υπό περσικό ζυγό, πολλοί Φοίνικες μετανάστευσαν σε αποικίες, κυρίως στην Καρχηδόνα. Εκεί θα μπορούσαν να εκπληρώσουν τ’ όνειρό τους και να καταστούν πραγματική αυτοκρατορία, εξασφαλίζοντας και στρατιωτική υπεροχή, κάτι που λογικά ήταν ανέφικτο στην στενή λωρίδα τής Φοινίκης. Όσον αφορά τους Έλληνες, αφού αφυπνίστηκαν σταδιακά από τους σκοτεινούς τους χρόνους, έσπευσαν να καλύψουν τον χαμένο χρόνο, αρχής γενομένης από το 800 ΠΚΧ, ιδρύοντας τις δικές τους αποικίες, όχι μόνον στη Μεσόγειο, αλλά και στον Εύξεινο Πόντο, όπου οι Φοίνικες δεν τόλμησαν να εισέλθουν. Εξετάζοντας έναν χάρτη τού 550 ΠΚΧ, η ελληνική υπεροχή είναι συντριπτική. Σοβαρό μειονέκτημα των Φοινίκων ήταν η έλλειψη ανθρώπινου δυναμικού. Όμως, διέθεταν ένα κρίσιμο στρατηγικό πλεονέκτημα: τον έλεγχο των Ηρακλείων Στηλών, του στενού τού Γιβραλτάρ,^(δ) όπου η Καρχηδόνα θα επέβαλε αργότερα αποκλεισμό, για να διαφυλάξει το εμπορικό της μονοπώλιο με την πλούσια σε μέταλλα Ιβηρία, ειδικότερα με την Ταρτησσό, κι εν γένει με τις ακτές τού Ατλαντικού, ευρωπαϊκές και αφρικανικές. Χρησιμοποιώντας λ.χ. χρυσό, από την επέκταση του αφρικανικού παράκτιου εμπορίου, στα μέσα τού 4ου αιώνα ΠΚΧ, η Καρχηδόνα έκοψε χρυσούς στατήρες, που φέρουν ένα σχέδιο στο έξεργο της οπίσθιας όψης των κερμάτων, όπου ορισμένοι βλέπουν έναν χάρτη τής Μεσογείου με την Αμερική (ή την Ατλαντίδα;) ν’ απεικονίζεται προς δυσμάς.

Ο τελευταίος των… Νεάντερταλ

• ^(δ) Γιβραλτάρ είναι η ευρωπαϊκή Ηράκλεια στήλη επί ισπανικού εδάφους, που όμως ελέγχεται από την Βρετανία. Γιβραλτάρ, πάει να πει “βράχος τού Τάρικ” (Gibr al-Tariq), από τ’ όνομα του Τάρικ ιμπν Ζιάντ, που ήταν επικεφαλής τής εμπροσθοφυλακής των Αράβων, όταν εισέβαλαν στην Ιβηρία το 711.
  ● Ωστόσο, πολύ πριν από Ισπανούς, Βρετανούς και Άραβες, Βησιγότθους και Βάνδαλους (εξ ου και το όνομα της Ανδαλουσίας), Καρχηδόνιους και Ρωμαίους, Φοίνικες κι Έλληνες, Κέλτες, και Ίβηρες, είχαν εγκατασταθεί εκεί οι Νεάντερταλ. Τα ευρήματα στην σπηλιά Gorham εκτείνονται σε περίοδο πριν από 125.000 ως 25.000 χρόνια, καθιστώντας τον βράχο το τελευταίο γνωστό τους καταφύγιο. Όμως, και στην απέναντι, την αφρικανική Στήλη, την Ceuta, στο μαροκινό έδαφος, αλλά ελεγχόμενη από την Ισπανία, τ’ αρχαιότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας μάς πάνε πίσω 250.000 χρόνια.

Αυτό υπήρξε το ιστορικό πλαίσιο του φοινικικού ναυτεμπορικού εγχειρήματος που απλώθηκε στις θάλασσες από το 1550 ως το 300 ΠΚΧ. Οι Φοίνικες ήταν εξαιρετικοί ναυτικοί, περίφημοι ως “πορφυροί έμποροι”, λόγω του μονοπωλίου τής περιζήτητης πορφυρής βαφής τού σαλιγκαριού murex, που ήταν κάποτε άφθονο στη Μεσόγειο, αλλά εξαλείφθηκε λόγω υπερεκμετάλλευσης. Η βαφή αυτή υπήρξε, μεταξύ άλλων, χαρακτηριστικό τής βασιλικής ενδυμασίας. Στην πραγματικότητα, η λέξη Φοίνικας προέρχεται από τις ελληνικές λέξεις φοῖνιξ και φοινός, που σημαίνουν πορφυρός και πορφύρα, περνώντας στα λατινικά ως Punic. Οι ίδιοι ονόμαζαν την χώρα τους Χαναάν, που ίσως να σημαίνει επίσης Γη τής πορφύρας. Αν αυτό ισχύει, τότε Χαναάν και Φοινίκη είναι λέξεις συνώνυμες. Κατά τον Εκαταίο, η Φοινίκη ονομαζόταν παλαιότερα Χνᾶ. Το ελληνικό τοπωνύμιο δεν αντιστοιχούσε σε κάποια πολιτισμική ταυτότητα που θ’ αναγνώριζαν οι ίδιοι. Δεν είναι σίγουρο αν, και σε ποιο βαθμό, θεωρούσαν πως αποτελούσαν μέλη μιας ενιαίας φυλής. Ήταν πολιτισμός οργανωμένος σε πόλεις-κράτη, όπως η Ελλάδα. Οι πόλεις πολεμούσαν μεταξύ τους, και κάποια επικρατούσε σε βάρος τής άλλης, ή συνασπίζονταν σε συμμαχίες. Από άποψη γλώσσας, ή τρόπου ζωής, ή και θρησκείας, δεν υπάρχει σχεδόν τίποτε το σημαντικό, το οποίο να διαφοροποιεί τους Φοίνικες από άλλους σημιτικούς πολιτισμούς τής Χαναάν.

Το καρχηδονιακό νόμισμα με το έξεργο που δείχνει υποτίθεται τον αρχαίο κόσμο και την Αμερική (341 ΠΚΧ)

Εκτός από πορφύρα, οι Φοίνικες εξήγαγαν υφάσματα, γυαλί, και κρασί στην Αίγυπτο, όπου το αμπέλι δεν ευδοκιμούσε, ενώ προμηθεύονταν χρυσάφι από τη Νουβία, ασήμι από την Ιβηρία, και κασσίτερο από την Βρετανία. Οι ανταλλαγές, πάντως, που κάποτε θεωρούσαν πως γίνονταν απευθείας, τώρα πιστεύεται πως ήταν έμμεσες. Ο Timothy Champion είναι της άποψης πως ελέγχονταν από τους Κέλτες τής Βρετάνης.^(ε) Ό,τι και αν συνέβαινε πραγματικά, η ανάκαμψη της μεσογειακής οικονομίας, ύστερα από την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου, φαίνεται πως οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο έργο των Φοινίκων, που αποκατέστησαν το εμπόριο μεγάλων αποστάσεων.

Καθώς εμπόριο και αποικίες επεκτείνονταν, Φοίνικες κι Έλληνες χώρισαν τη Μεσόγειο στα δυο, με τους πρώτους να παραπλέουν και να κυριαρχούν στα νότια παράλια, ενώ οι δεύτεροι δραστηριοποιούνταν ιδίως κατά μήκος των βόρειων ακτών, χωρίς ν’ αποκλείονται οι εκατέρωθεν παρεισφρήσεις, όπως φαίνεται από τα παραδείγματα της Κυρηναϊκής και της Σαρδηνίας. Οι μεταξύ τους συγκρούσεις ήταν σπάνιες, κυρίως στη Σικελία (λόγω στρατηγικής θέσης, απέναντι από την Καρχηδόνα, στις εντός Μεσογείου “Ηράκλειες Στήλες”), που κατέληξαν στη δημιουργία δυο σφαιρών επιρροής. Όταν, όμως, ανέλαβαν τα ηνία οι Καρχηδόνιοι, η κατάσταση άλλαξε άρδην.

• ^(ε) Η ιδέα αυτή είναι απλούστατη και άκρως ενδιαφέρουσα: Γιατί, άραγε, ο οποιοσδήποτε εμπορευόμενος θαλασσοπόρος, Μινωίτης ή Μυκηναίος, Φοίνικας ή Καρχηδόνιος, να διατρέχει κινδύνους, παραπλέοντας την Ιβηρία, και ταξιδεύοντας κατόπιν βόρεια ως την Βρετανία, όταν ο κασσίτερος τής Κορνουάλλης, ή και της Βρετάνης, θα μπορούσε να μεταφερθεί δια ξηράς διαμέσου της Γαλατίας-Γαλλίας; Αυτός ήταν, άλλωστε, ο λόγος για τον οποίο η Καρχηδόνα προσπάθησε μάταια ν’ αποτρέψει την ίδρυση της αποικίας τής Μασσαλίας: ακόμη και με τον αποκλεισμό τού Γιβραλτάρ, ο κασσίτερος της Κορνουάλλης, ή της Βρετάνης, ήταν διαθέσιμος στη Μεσόγειο και η Καρχηδόνα δεν μπορούσε να επιβάλει απόλυτα το μονοπώλιό της.

Σεμίραμις, του Eliseo Fattorini (19ος αιώνας)

Παρ’ όλα τα “έξεργα” με την υποτιθέμενη Αμερική (ή Ατλαντίδα), αυτό που όντως βλέπουμε στην οπίσθια όψη τού “νομίσματος” των Φοινίκων, είναι μια κάποια πολιτισμική ανεπάρκεια. Η τέχνη τους δεν διαθέτει εκείνα τα μοναδικά χαρακτηριστικά, που, ενδεχομένως, θα τη διαφοροποιούσαν από την τέχνη των συγχρόνων τους. Και αυτό λόγω των καταλυτικών επιδράσεων από ξένες κουλτούρες: κυρίως της Αιγύπτου, της Ασσυρίας, και της Ελλάδας. Η τέχνη τους ήταν ένα αμάλγαμα ξένων προτύπων κι αισθητικών επιδιώξεων. Εκτός αυτού, αν και συνέβαλαν στην εξάπλωση της γραφής τους,^(ς) από την οποία προέρχονται όλα τα σημαντικά αλφάβητα, οι ίδιοι χρησιμοποίησαν το εν λόγω abjad κυρίως για τις εμπορικές τους δοσοληψίες. Εκτός από επιγραφές, σχεδόν τίποτε άλλο δεν έχουν αφήσει, ή δεν έχει διασωθεί, σε γραπτές πηγές. Αγνοούμε ακόμη και τ’ όνομα του “Κύριου της Θάλασσας”, του “Ποσειδώνα” τους – πολύ περίεργο, όντως, για μια κοινωνία εμπόρων και ναυτικών, όπου μια τέτοια θεότητα είναι πάρα πολύ σημαντική.

• ^(ς) Ο προπομπός τού φοινικικού “αλφάβητου” είχε μάλλον αιγυπτιακή καταγωγή, καθώς τα σύμβολα των χαναανικών abjad (“αλφάβητων”) της μέσης εποχής τού μπρούντζου, μοιάζουν με ιερογλυφικά, ή πιο συγκεκριμένα, μ’ ένα πρώιμο abjad, που εντοπίστηκε στην κεντρική Αίγυπτο. Επιπλέον, πριν από τη δημιουργία τού φοινικικού “αλφάβητου”, έχουμε το πρωτο-χαναανικό, καθώς και την “αλφαβητική” γραφή τής Ουγκαρίτ, που η προέλευσή της ήταν μεσοποτάμια. Άρα, τα συμφωνικά “αλφάβητα” κατάγονται από Αίγυπτο και Μεσοποταμία.

● Το ίδιο θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε και για τους Μινωίτες, αφού αγνοούμε επίσης τις θεότητές τους, αν δεν παίρναμε υπόψη πως πρόκειται γι’ αρχαιότερο πολιτισμό, του οποίου, επιπλέον, δεν έχουμε αποκρυπτογραφήσει την γραφή. Σημειωτέον ότι στο πάνθεόν τους, οι Χαναναίοι είχαν κι έναν θεό τής θάλασσας και των ποταμών, τον Γιαμ. Τον λάτρευαν, όμως, οι Φοίνικες; Φαίνεται πως, εκτός του Βάαλ (ο Βάαλ Άμμων και η Τανίτ ήταν οι πολιούχοι τής Καρχηδόνας), οι Φοίνικες τιμούσαν ιδιαίτερα τον Μελκάρτ, πολιούχο τής Τύρου, που ίδρυσε τις περισσότερες αποικίες, μεταξύ άλλων τα Γάδειρα (Cádiz) και την Καρχηδόνα. Σταδιακά, λόγω εκατέρωθεν επιρροών, ο Mελκάρτ ταυτίστηκε με τον Ηρακλή. Το σίγουρο, πάντως, είναι πως κανένας από τους εν λόγω θεούς δεν θα μπορούσε να υποκαταστήσει τον Γιαμ-Ποσειδώνα. Άρα, η απορία (λαός θαλασσοπόρων χωρίς θεό τής θάλασσας) παραμένει…

Ο Μελκάρτ σε φοινικικό αργυρό τετράδραχμο

● Αναζητώντας πληροφορίες περί της “φοινικικής μυθολογίας” στην Wikipedia, ανακατευθύνεσαι σε κάποιο άγνωστο πρόσωπο, ονόματι Σαγχουνιάθων, έναν δήθεν συγγραφέα τριών χαμένων έργων στην φοινικική γλώσσα, που υποτίθεται πως διασώθηκαν μόνον εν μέρει, σε παράφραση και περίληψη μιας μετάφρασης στα ελληνικά, η οποία αποδίδεται στον Φίλωνα από τη Βύβλο, σύμφωνα με τα όσα ισχυρίζεται, τουλάχιστον, ο επίσκοπος Καισαρείας, Ευσέβιος. Ό,τι γνωρίζουμε για τον Σαγχουνιάθωνα και το έργο του, προέρχεται από τον Ευσέβιο, που παραθέτει τα μόνα σωζόμενα αποσπάσματα από τα γραπτά του, όπως συνοψίζονται και μνημονεύονται από τον φερόμενο ως μεταφραστή του, τον Φίλωνα. Η υποθετική ημερομηνία των δήθεν γραπτών, μας πάει πριν από τον Τρωικό πόλεμο, στην εποχή άλλων εξίσου υποθετικών προσώπων, όπως είναι ο Μωυσής, αλλά και “η Σεμίραμις, όταν ήταν βασίλισσα των Ασσυρίων”. Ο Σαγχουνιάθων τοποθετείται, λοιπόν, στο μυθικό πλαίσιο μιας αρχαιότητας, από την οποία δεν έχουν διασωθεί ούτε ελληνικά, ούτε φοινικικά κείμενα. Όλως παραδόξως, όμως, ο “συγγραφέας” φέρεται ν’ αναφέρεται υποτιμητικά στον… Ησίοδο, που έζησε κατά τον 8ο αιώνα ΠΚΧ! Κάποιοι δικαιολογήθηκαν πως οι προθέσεις τού Ευσέβιου ήταν… “ευσεβείς”: ήθελε να “δυσφημίσει τον πολυθεϊσμό”· ενώ άλλοι απέδωσαν την πλαστογραφία στον ίδιο τον Φίλωνα. Ο καθένας μπορεί να βγάλει τα δικά του συμπεράσματα για τα πραγματικά κίνητρα των παραχαρακτών, όποιοι και αν ήταν αυτοί. Όπως και να έχει το θέμα, μένεις κυριολεκτικά άναυδος από το γεγονός πως, η αναζήτηση πληροφοριών σχετικά με την “φοινικική μυθολογία”, σε οδηγεί τελικά σε μια τέτοια απάτη – “ευσεβή” ή μη…

Κεφαλή αλόγου σε καρχηδονιακό νόμισμα (ρέπλικα)

• >> Χρονικό 15. ΟΙ ΑΙΝΙΓΜΑΤΙΚΟΙ ΛΑΟΙ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ
• << Χρονικό 13. ΑΙΓΑΙΟΝ – ΚΝΩΣΟΣ, ΜΥΚΗΝΑΙ, ΙΛΙΟΝ