30. MICHALES LOUKOVIKAS – bio

30. MICHALES LOUKOVIKAS – bio

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ 30. ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ – βιογραφικό

BORN INTO A MUSICAL FAMILY of Thrace, I was taught music by my father, with whom I made my first professional steps as a musician (accordion, guitar) and singer, at 15, taking later an interest in various genres: varied world music, rock, music based on poetry, songwriting, theatre and film music, rebetiko, especially the school of Smyrna, and modal music.

Studying in Thessalonica, I directed student musical ensembles, and participated in rebetiko and popular musical groups. As a member of the Eurydice company, I co-wrote and co-produced plays for various genres (theatre, puppetry, shadow plays), where I also composed or selected musical themes. Besides, I contributed to the soundtrack of the film Stories of a Honeycomb, by Nikos Vergitsis (1981), as a composer (theme music), singer and musician.

I graduated in English Language and Literature from the Aristotle University of Salonica and worked as a teacher and translator of English, publisher (Research publishers), and journalist (Macedonia, Thessaloniki, Angeliophoros newspapers, and the Hellenic Broadcasting Corporation (ERT) radio stations).

Wishing to delve into the differences between Oriental and Occidental music, I focused on the modal tradition, folk or classical. Turning points in my research were my acquaintance with Ross Daly in 1987 and my participation the next year in the Mediterranean music International Musicological Symposium at Delphi.

A series of articles on cultural exchange (Mediterranean Periplus, Thessaloniki newspaper) evolved into a homonymous radio program that lasted for more than twelve years (1998-2010, 9.58 fm, ERT3). I also worked with the composer Paris Paraschópoulos for Alexandria–Athens (2003), a play on the Parallel Lives of the poets Constantine Cavafy and Kostēs Palamās, and I teamed up with the researcher, writer and songwriter Thomás Korovinis.

My research in modal music led me to The Gold in the Sky (2008), an Occident-to-Orient musical voyage on Ares Alexandrou’s poetry, featuring 35 musicians, where I composed, arranged, produced, played, recited and sang, as well.

My meeting with Amélia Muge in the “Internet Sea” led to a partnership, initially with the Portuguese version of The Gold in the Sky, in the bilingual book-disc O OURO DO CÉU / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas (2011). Adapting ancient and traditional songs, as well as composing originals on line, Amélia and I embarked on a PERIPLUS / Luso-Hellenic Wanderings (2012) with the poetess Hélia Correia as a special guest. Our Periplus took us as far as Rio de Janeiro, at the University of Brazil, playing and talking about music and poetry. Later on, we worked on Amália Rodrigues’ verses, in the CD Amélia com versos de Amália (2014). Our latest project, ARCHiPELAGOS / Passages, was out late 2017, with several composers, singers, musicians and poets contributing and sailing together in our archipelagos.

Periplus & Archipelagos covers

● For all those who wish to return to our starting point:

• >> At Anchor. BEFORE SAILING OFF
• << 29. BIBLIO – | DISCO – | GRAPHY

ARCHiPELAGOS | Passagens (Crónica)

ARCHiPELAGOS | Passagens (Crónica)

Amélia Muge | Michales Loukovikas

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ | Δίαυλοι (Χρονικό)
/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS | Passages (Chronicle)

Sobre as ilhas do Egeu | – vem cá fora e vê! –
os anjos batem as asas | espalhando rosas…

Michales Loukovikas

I. REVISITANDO O ARQUIPÉLAGO
1. O arquipélago
(a. Está a Jónia em flor? / b. Onde está Atenas?)
2. Κατολοφύρομαι (Katolophýromae: É tão profunda a dor)

Hélia Correia está nos nossos corações; e no coração deste Archipelagos. A nossa sequência mais longa é quase toda baseada no seu extenso poema A Terceira Miséria, que começa com uma citação de Friedrich Hölderlin do seu poema Pão e Vinho: Para que servem os poetas em tempos de indigência? Seguindo os passos de Hélia, o nosso ponto de partida foi O arquipélago, também deste poeta. Durante uma viagem ao norte de Portugal, onde vivia sua mãe, Maria José, já com 96 anos, Amélia Muge convenceu-a a recitar com ela alguns excertos deste poema. José Martins lá estava para as gravar. Começámos bem… Agora que penso nisso, sinto que foi uma pena que a filha de Amélia, Cristiana, não tivesse participado também: teríamos três gerações a recitar em conjunto!

O arquipélago, como nos lembrou Hölderlin, era originalmente o Mar Egeu e as suas ilhas. Como introdução, acho que não podíamos encontrar melhor melodia para evocar a música do Egeu do que a desta bela canção tradicional, em versão instrumental, mas cuja primeira estância se pode ler acima. Faltava o “toque” português: ao lado do violino de Kyriakos Gouventas, convocámos a guitarra portuguesa de Ricardo Parreira. Excelente combinação!

Depois havia que resolver o problema do mar. Inicialmente, adicionei sons do mar (ondas, gaivotas, etc.), mas Amélia reagiu: Demasiado realista, disse. Então teve uma ideia fantástica: E se fossem vozes em vez de ondas? Eu e José respondemos em coro: Vamos a isso! Esse coral das ondas, concebido pelo José e cantado em coro por Maria Monda (Sofia, Susana, Tânia), Cramol e Teresa Campos, fez-me sentir que não são apenas ondas do mar, mas também esses anjos voando sobre o Egeu espalhando rosas…

Eurípides

Este foi o primeiro, brilhante, florido excerto do poema (Está a Jónia em flor?). Para o segundo, escuro e sombrio (Onde está Atenas?), fiz novo arranjo de uma antiga composição minha (no Ouro do Céu, para poesia de Ares Alexandrou), que abre caminho a Eurípides e à sua tragédia, Orestes. O stasimon Katolophýromae, introduzido por Harris Lambrakis no ney e flauta de bisel, é cantado em grego antigo por um coro composto por Amélia, Andreas Karakotas, Manos Achalinotópoulos, e eu próprio no papel de corifeu. (Escrevemos sobre Eurípides e Orestes na nossa Arquipédia, uma das secções do eBook que acompanha o CD, onde se pode encontrar muita informação complementar sobre o ARCHiPELAGOS. Muito desta informação é também apresentada aqui no nosso blog, se seguirem os links que estão nos títulos de cada sequência).

1. Friedrich Hölderlin (Der Archipelagus, 1800-1801, excertos, adaptação para português: Amélia Muge) | a. Tradicional do Egeu / b. Michales Loukovikas | Arranjo: M. Loukovikas, A. J. Martins
2. Eurípides (Orestes, 408 AEC, fragmentos: estrofe e antístrofe) | Adaptação-Arranjo: M. Loukovikas

II. CANTOS DA ARGILA
3. Embalar meninos, acordar adultos
11. Μάγισσα Θάλασσα (Νέοι Λαοί τής Θάλασσας) | Mar feiticeiro (Novos Povos do Mar)

Hino hurrita a Nikkal, Ugarit (séc. XIII AEC)

Num navio do tempo /espaço, viajámos um milénio para trás, de Atenas do séc. V AEC. até Ugarit, Síria, c. 1400, para ouvir um Hino hurrita. Na verdade, depois de Eurípides, não fiquei assim tão fascinado quando o ouvi; mas Amélia quedou-se espantada, pela semelhança com um outro hino, anti-fascista, Acordai!, de José Gomes Ferreira e Fernando Lopes-Graça, escrito por volta de 1946, uma década antes da publicação do hino hurrita. O meu coração oriental, por outro lado, foi sendo tocado por algumas versões do hino no género cromático. O problema era que as mesmas o afastavam de Acordai. Por isso, fizémos duas variações: uma, diatónica, próxima de Acordai (Canção de embalar meninos e acordar adultos), e outra, como lamento diatónico-cromático sobre a tragédia dos refugiados (Mar feiticeiro).

Cabeça de mulher chorando com lenço (1937, possivelmente um estudo para Guernica),
de Pablo Picasso

Foi para mim um choque tremendo ver, na orla de uma praia, a foto do corpo de uma criança que se afogou quando a família tentava passar da Turquia para a Grécia. Os meus versos começam com uma frase que ouvi a outro refugiado, em Marrocos, que não conseguiu atravessar o Estreito de Gibraltar para a Espanha: Quando miro o mar, os meus olhos ficam cheios d’água… Que tocante é a interpretação do meu amigo Andreas Karakotas, tele-dirigido por mim: eu em Lisboa, ele em Salónica! Ana Dias, na harpa, criou o pano de fundo apropriado tanto aqui como no tema Utopia (Ilhas Imaginárias).

3. Amélia Muge / José Gomes Ferreira (Acordai!, excerto) | Anónimo (Hino hurrita antigo, fragmento) / Fernando Lopes-Graça (Acordai!, excerto) | Adaptação: A. Muge. Αrranjo: A. J. Martins
11. Michales Loukovikas | Anónimo (Hino hurrita antigo, fragmento) | Adaptação-Αrranjo: M. Loukovikas

III. MACARONÉSIA (Macárōn Nẽsoe: Ilhas Afortunadas)
4. Ali no meio do mar
5. Dança do trigo
6. Um gingado lamento

Cesária Évora

A Macaronésia é composta por quatro arquipélagos no Atlântico norte: Açores e Madeira (Portugal), Canárias (Espanha) e Cabo Verde. O nome deriva do termo grego Μακάρων Νῆσοι (Macárōn Nẽsoe, Ilhas Afortunadas ou Ilhas dos bem aventurados), usado pelos geógrafos para as ilhas Elísias, ilhas a oeste dos Pilares de Hércules (Estreito de Gibraltar), um paraíso terrestre sem inverno. De acordo com Hesíodo, eram os Campos Elísios, habitados por heróis. Estrabão identificou-as com as ilhas das Hespérides.

Gingado Lamento, de Amélia, dedicado a Cesária Évora, tem este toque mágico. Encantou-me, desde a primeira vez que o ouvi. Assim, como o finale da saga da Macaronésia, que é ainda melhor! Nesta sequência são solistas Amélia e Rita Maria (que canta a Dança do Trigo em castelhano) sendo os coros feitos por Maria Monda e por mim.

4. Amélia Muge / Tradicional (Canárias, Açores) | Arranjo: A. J . Martins, A. Muge
5. Amélia Muge / Tradicional (Canárias) | Arranjo: A. J. Martins, A. Muge
6. Amélia Muge | Arranjo: M. Loukovikas, A. J. Martins

IV. PENAS DE AMOR O QUE SÃO?
7. A tentação
8. Δέδυκε ἀ σελάννα / Lua desceu, mergulhou
(a. A lua mergulhou / b. Sentidos divididos / c. Eros)

Safo de Ereso, cópia romana de
um original grego (séc. V AEC)

A Tentação, é, a meu ver, uma das melhores composições de Amélia, feita para este poema de Hélia. Disse-lhe muitas vezes ser uma pena não estar num dos seus álbuns. Pronto, aqui está ela! E em boa companhia: a de Safo.

Graças a Amélia, que teve a ideia de a incluir, pesquisei bastante, lendo a poesia Sáfica; para compor, acabei por combinar três fragmentos:(*) A Lua baixou, Sentidos divididos, e Eros. Além do mais convenci Amélia que conseguiria cantar em helénico antigo – experiência que descreveu depois como… um salto sobre o abismo! Neste “salto” é acompanhada por Rita Maria, Catarina Anacleto e Maria Monda.

(*) Embora a sua poesia fosse bem conhecida e grandemente admirada na antiguidade, quase toda chegou até nós em fragmentos, principalmente por a Igreja cristã desaprovar a sua moral e as autoridades eclesiásticas adorarem queimar as suas antologias…

7. Hélia Correia | Amélia Muge | Arranjo: F. Raposo
8. Safo (em grego antigo e português – adaptação: Amélia Muge) | Michales Loukovikas | Adaptação-Arranjo: M. Loukovikas

V. CANSAÇO DE SER
9. Sono de ser
10. The Hours (As horas)

Fernando Pessoa

Esta sequência é dedicada a Fernando Pessoa. Começa com Sono de ser, outro dos meus temas favoritos, que já tinha sido editado, com outro ambiente musical, no seu CD A Monte. Aqui, o canto de Amélia cria um daqueles raros momentos. É excelentemente acompanhada por Filipe Raposo.

The Hours, um dos Poemas Ingleses de Pessoa, destaca-se também. Compus o tema para Sofia Vitória (CD Echoes, dedicado aos poemas ingleses de Pessoa). Como acabou por não entrar no seu trabalho pude, felizmente, tê-lo aqui com o meu arranjo… heavy metal, reforçado pelo vibrafone de Kostas Hanís e o contrabaixo de António Quintino! Amélia e eu sincronizámos as nossas vozes e o coro (Maria Monda) sintonizou-se connosco.

O modo como compus esta canção foi, para Amélia, fascinante. Durante um dos meus passeios de fim da tarde pela vizinhança, com o The Hours sem me sair da cabeça, lembrei-me do Time dos Pink Floyd com os relógios a tocar logo que a música começa. Decidi então ter um clique de relógios marcando os segundos, os minutos, As horas… Fui acelerando o passo, murmurando as palavras de Fernando e, de repente, a linha do baixo apareceu! Continuei a repetir esta linha até chegar a casa, pois não tinha nada aonde apontar e iria esquecer. Ao chegar, Fernando também me ofertou a linha melódica básica! Trabalhei furiosamente durante… Horas; Só parei quando até o arranjo ficou pronto. Mandei-o imediatamente, felicíssimo, para Amélia…

9. Fernando Pessoa | Amélia Muge | Arranjo: F. Raposo
10. Fernando Pessoa | Michales Loukovikas | Arranjo: M. Loukovikas

VI. NA TAVERNA DO PORTO
12. Versos quaisquer (Pedidos com instância)
13. Ο Νικόλας ο ψαράς (Nicolas, o Pescador)

É a sequência do… fadobetiko (termo cunhado por Amélia). O seu tema, à la fado corrido, é baseado num poema satírico de João de Deus, um dos maiores poetas portugueses do séc. XIX. A introdução, feita por Kyriakos Gouventas, tem um sabor a norte dos Balcãs, em acordo com a referência poética à Transilvânia.

Giorgos Mitsakis (E) and Vasilis Tsitsanis (D)

O trágico Nicolas, o pescador, combina dois dos maiores compositores de rebético: Vasilis Tsitsanis, um dos fundadores do rebético moderno (abrindo o caminho a grandes compositores como Manos Hadjidakis e Mikis Theodorakis); e Giorgos Mitsakis, um hábil compositor e letrista, apelidado de o mestre como tocador de bouzouki.

Muito emocionado (desfiz-me em lágrimas ao cantá-la no estúdio; Amélia e o engenheiro de som, Christos Megas, pensavam que eu me estava a rir…), descrevo a trágica figura de uma mãe vestida de negro que durante meses, de pé, em frente ao mar, aguardava a chegada da pesca de seu filho, Nicolas, sem que ninguém tivesse coragem de dizer-lhe que se tinha afogado… Esta canção também comoveu os portugueses. Falaram-me de outras mulheres vestidas de negro que ainda permanecem de pé, à beira-mar, fixando o longe de olhos vazios…

12. João de Deus | Amélia Muge | Arranjo: A. J. Martins
13. Giorgos Mitsakis | Vasilis Tsitsanis | Arranjo: M. Loukovikas

VII. ILHAS IMAGINÁRIAS
14. Uma ilha, Utopia
15. Penélope de Ítaca
16. Meninos perdidos

Ulisses entre os Feácios, de Jean Broc. Odisseu mostra seu areté físico ao vencer o concurso de arremesso de disco depois de ser desafiado por um atleta Feácio. Muito antes de Platão, Homero
é o primeiro a descrever a Utopia, ou até a Atlântida, que ele chama Esquéria, a terra dos Feácios.

O nosso fascínio pelos lugares míticos e imaginários. Fico contente que acabe musicalmente na Trácia, onde nasci, com esta dança lendária, zonarádikos, onde se destacam Amélia e Maria Monda (vozes), Manos Achalinotópoulos (clarino/clarinete folk) e Harris Lambrakis (ney). Viajamos antes disso pela Utopia de Thomas More (onde Amélia evoca a Caixa vazia de Ares Alexandrou) e ainda por Ítaca de Penélope e Ulisses, para, finalmente, encalharmos na Terra do Nunca, de J. M. Barrie, encontrando não Peter Pan ou Sininho, mas uns muito especiais Meninos Perdidos.

14. Amélia Muge | Arranjo: A. J. Martins, F. Raposo | Dedicado a Ares Alexandrou
15. Amélia Muge | Arranjo: A. J. Martins, F. Raposo
16. Amélia Muge | Tradicional da Trácia, A. Muge | Arranjo: A. J. Martins, M. Loukovikas

VIII. EM TEMPO DE INDIGÊNCIA
17. Sem Deuses
18. Nós
19. Feitiço / Experimentos
20. As ilhas do Egeu
21. A ruína da Grécia
22. Falamos de sombras (Democracia)
23. Um início

Esta sequência tem por base excertos dos poemas de Hélia: Indignação (Nós e Feitiço) e A Terceira Miséria (restantes excertos). N’A Terceira Miséria, poema dedicado à Grécia,(*) começa por citar, como já foi dito no início, Hölderlin: Para quê, para que servem os poetas em tempo de indigência? O poeta alemão é referido várias outras vezes, especialmente quando ela fala de Atenas. Senti-me lisonjeado quando vi o Partenon na capa do livro. Ficou Amélia sem palavras, quando leu o poema. Por tudo isto, esta é a nossa sequência principal.

(*) Como expliquei ao falar de Periplus, nosso trabalho anterior, Hélia é uma entusiástica helenista e filelena, reinterpretando os mitos helénicos e dando destaque a heroínas como Antígona, Helena, e Medeia. Tanto no seu poema maior, A Terceira Miséria, como também na Indignação, ela refere-se aos Argonautas de Jasão, à antiga Ágora das poleis helénicas, à Odisseia de Homero, às Ilhas do Egeu e Ruína da Grécia, aos deuses antigos, Pã e Alexandria, a Péricles e à democracia. Quando foi galardoada com o Prémio Camões (2015), a mais prestigiada distinção do mundo Lusófono, dedicou-o à Grécia, de onde vem a poesia, sem a qual não seríamos nada, nem teríamos nada, como disse na cerimónia de entrega do prémio, exclamando no final: Viva a Grécia! Por tudo isto, é uma tristeza que ninguém tenha publicado A Terceira Miséria na Grécia. Enfim, é a quarta miséria da parte da Grécia moderna…

Friedrich Hölderlin, o poeta fileleno, por Johanna Ebertz (1979)

A citação de Hölderlin em Sem Deuses é repetida em Ilhas do Egeu, numa paisagem sonora completamente diferente. Aqui, depois de muitas experiências, usei como modelo a introdução a Eco, composição de Manos Achalinotópoulos, desenvolvendo-a mais no sentido uma improvisação livre. Como Manos está na nossa equipa, foi possível trabalhar com ele esta ideia, que também teve improvisos de Harris Lambrakis, Amélia e Kyriakos Gouventas. Que prazer, ter aqui Hélia recitando a sua própria poesia!

Nós e A Ruína da Grécia são duas canções gêmeas; os poemas da Hélia são aqui gémeos também! Lembro-me de ouvir dentro de mim a melodia da Ruína desde a primeira vez que li Nós, os ateus, nós, os monoteístas… Depois, mudando o compasso de cinco para seis tempos, rearranjei-a para os versos de Nós.

Para ser sincero, não conhecia quase nada sobre Hölderlin. Tentando saber mais, leio na ficha de informação básica da Wikipedia: “Nascimento – 20 de Março…” (Oh, pensei, no mesmo dia que eu!); “… 1770” (Ena! No mesmo ano de Ludwig!!) Imediatamente a seguir tive uma ideia completamente louca: Bem, e depois? Terceira miséria… Terceira sinfonia! Deixa-me ver… Na verdade, não tinha grandes expectativas. Comecei a entoar a Miséria com a melodia da Marcia funebre de Beethoven no Segundo movimento da Eroica. Principiei com a 25ª parte do poema, “Sim, falamos de sombras”… que me pareceu mais adequada. Fiquei espantado! Mas havia mais melodia. Então, agora vamos voltar atrás e tentar a 23ª parte, “A terceira miséria é esta”… Impressionante! Um pouco mais e terminamos a primeira parte da Marcia, pensei. Esse pouco mais foi encontrado na 32ª parte da Miséria: “Estão as praças como ágoras de outrora”… E o mais fantástico de tudo isto: a melodia de Ludwig acabava com a frase de Hélia: “fervilhante palavra própria da democracia” – Inacreditável!!! UM MILAGRE!..

Procurei a partitura de Beethoven. Tinha adaptado de memória a mesma melodia no meu trabalho O Ouro do Céu; mas desta vez queria ser rigoroso. Meticulosamente rearranjei a partitura, atribuindo as linhas melódicas a outros instrumentos, sem deixar nada de fora (espero). O confronto final veio quando apresentei a minha loucura à Amélia. Como não falo português, só então percebi que várias palavras ou frases estavam fora do lugar, não muito bem adaptadas à música. A ajuda dela neste aspecto foi crucial. Depois, foi a minha vez de a convencer de que não queria aqui uma voz operática – talvez até nem Ludwig a quisesse, ou então, porque teria ele acrescentado Sotto voce sob o título? Queria ter a voz dela habitual. Feito! E estou muito orgulhoso do resultado – mesmo que alguns puristas se possam vir a queixar…

Posso dizer aqui o que disse anteriormente a propósito de Eurípides: Se Ludwig nos pudesse ouvir, espero sinceramente que tivesse sorrido e aplaudido aprovadoramente, apesar das pedradas dos puristas! Participaram também, para lá de Maria Monda, Rui Vaz, José Manuel David e Pedro Casaes no coro, Filipe Raposo ao piano, bem como o meu amigo Kosmás Papadópoulos no clarinete.

O que é que alguém poderia compor depois de tal música? Acho que a Amélia nem sequer pensou nisso – e fez ela muito bem; apresentou uma melodia tão primorosa para Um início, que a coloco ao lado de Ludwig! Considero esta sua composição como a melhor do nosso Archipelagos.

17. Hélia Correia | Amélia Muge | Arranjo: A. Muge, A. J. Martins, M. Loukovikas
18. Hélia Correia | Michales Loukovikas | Arranjo: M. Loukovikas
19. Hélia Correia / A. Muge | Amélia Muge | Arranjo: A. J. Martins, F. Raposo
20. Hélia Correia | Manos Achalinotópoulos, Amélia Muge | Arranjo: M. Loukovikas
Improvisos: H. Lambrakis, M. Achalanitópoulos, A. Muge, K. Gouventas
21. Hélia Correia | Michales Loukovikas | Arranjo: M. Loukovikas
22. Hélia Correia | Ludwig van Beethoven (Terceira Sinfonia, Eroica, 1804, Segundo movimento, primeira parte: Marcia funebre, Adagio assai, Sotto voce) | Adaptação-Arranjo: M. Loukovikas
23. Hélia Correia | Amélia Muge | Arranjo: A. J. Martins, F. Raposo

IX. JÁ SE DÃO AS VOLTAS TODAS
24. Νοσταλγία: Το παράπονο του μετανάστη | Nostalgia: A queixa do emigrante
25. Nostalgia: Cantar de emigração
(a. Sodade / b. Run-Run se fue pa’l norte / c. Cantar de emigração / d. A queixa do emigrante)
26. Alegria

Rosalía de Castro (E) and Violeta Parra (D)

É a nossa sequência sobre migrações e regressos a casa (nostalgia e nostos). Abraçando várias ideias da Amélia, combinei um rebético de Vasilis Tsitsanis (também conhecido pelo título de Como um banido, à deriva), com Cantar de emigração de Rosalía de Castro e José Niza, Run-Run se fue pa´l norte de Violeta Parra e Sodade de Armando Soares. Amélia tinha-me escutado, tempos atrás, a cantar o referido rebético e enviou-me uma adaptação que me lembrou o fado, também aqui incluída como instrumental. Além disso, estou muito feliz por ter connosco representantes dos quatro coros femininos que Amélia convidou para o projeto De Viva Voz (emocionei-me tanto neste concerto!): Cramol, Maria Monda, Catarina Moura (Segue-me à Capela) e Teresa Campos (Sopa de Pedra). Ainda Rita, Rui, David, e Pedro, Paló e Mariana Abrunheiro, Amélia e eu próprio – começando esta aventura Como um banido, à deriva…

José Saramago, por Carlos Botelho

A sequência termina com outra adaptação de Amélia, onde combina a Alegria de José Saramago com uma excelente melodia do nosso amigo Giorgos Andreou, que aqui também dirige a Orquestra de Cordas Palhetadas de Patras.

24. Vasilis Tsitsanis | Arranjo: M. Loukovikas
25. a. Armando Soares (adaptação: M. Loukovikas) / b. Violeta Parra / c. Rosalía de Castro (adaptação para português: J. Niza) | José Niza / d. Vasilis Tsitsanis (adaptação: A. Muge) | Arranjo: M. Loukovikas, A. Muge
26. José Saramago | Giorgos Andreou | Adaptação: A. Muge, A.J. Martins. Arranjo: G. Andreou

X. O QUE AS ONDAS CONTAM
27. Κύματα μύρια τού πελάγου / Ondas do mar de Vigo
28. Contas do mar (Bulería de Sines)

Exuberância, de Penny Warden

A nossa última sequência começa com outra adaptação de Amélia, combinando uma Cantiga de amigo de Martín Codax, com um rebético de Esmirna de Panaiotis Tountas e que cantamos aqui nas duas línguas. Como na altura estava a trabalhar nas canções de Tountas, Retratos de Mulheres do Rebético, “pintados” com a sua excelente Arte de Modulação, costumava enviar cópias do meu trabalho para a Amélia; no dia dos meus anos, agradeceu-me desta forma, com esta excelente adaptação em forma de presente de aniversário.

O finale é uma peculiar Bulería que compus em Sines, em 2012, quando lá fomos preparar o nosso concerto de apresentação de Periplus, no Festival Músicas do Mundo. Nesse concerto, tocámos esta bulería na sua forma inicial. Daí para a frente mudámos a canção tradicional portuguesa interposta; a que temos agora é mais adaptada à bulería, com um certo sabor espanhol. Eu chamo-lhe pan-ibérica, daí ter combinado a guitarra portuguesa de Ricardo Parreira com a guitarra flamenca de Thomás Natsis. E que bem cantada por Catarina Moura e Teresa Campos, juntamente com Maria Monda, Amélia e, por fim, um coro de crianças. Como Maria Graciete Besse acertadamente comentou analisando o ARCHiPELAGOS:

“O disco começa com uma voz da sabedoria que recita versos de Hölderlin (a mãe de Amélia, com 98 anos) e termina com um coro infantil, desenhando assim um itinerário que se projecta no futuro.”

Desfrutem!

27. Martín Codax (adaptação em grego: Michales Loukovikas) | Panaiotis Tountas | Adaptação: A. Muge. Arranjo: M. Loukovikas (Cantiga de amigo de um dos melhores trovadores medievais combinada com a melodia do maior compositor do rebético de Esmirna)
28. Amélia Muge | Michales Loukovikas, Tradicional Português | Arranjo: M. Loukovikas, A. Muge

Outubro 2017

● Ver também: PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings (Chronicle) | GIORGOS ANDREOU on ARCHiPELAGOS
| MARIA GRACIETE BESSE on ARCHiPELAGOS | MARIA DO ROSÁRIO PESTANA on ARCHiPELAGOS

ARCHiPELAGOS
Núcleo
Amélia Muge: voz, braguesa, percussão | Michales Loukovikas: voz, percussão, acordeão
António Quintino: contrabaixo | Dimitris Mystakidis: guitarra, bouzouki, baglamás, tzourás | Filipe Raposo: piano, acordeão, teclados | Harris Lambrakis: ney (flauta oriental), flauta de bisel | José Salgueiro: percussão | Kyriakos Gouventas: violino, viola | Manos Achalinotópoulos: clarino (clarinete folk), voz | Maria Monda (Sofia Adriana Portugal, Susana Quaresma, Tânia Cardoso) | Ricardo Parreira: guitarra portuguesa
Convidados (pro-bono)
Ana Dias: harpa | Andreas Karakotas: voz | António José Martins: caixa de música, percussão | Catarina Anacleto: violoncelo, voz | Catarina Moura: voz | José Manuel David: voz | Kosmás Papadópoulos: clarinete | Kostas Hanís: vibrafone | Mariana Abrunheiro: voz | Niovi Benou: palmas | Paló: voz | Pedro Casaes: voz | Rita Maria: voz | Rui Vaz: voz | Teresa Campos: voz | Thomás Natsis: guitarra de flamenco, palmas
Em especial
Hélia Correia: voz falada | Maria José Muge: voz falada | Cramol: Grupo de Canto Tradicional de Mulheres da Biblioteca Operária Oeirense | Orquestra de Cordas Palhetadas ‘Thanassis Tsipinakis’ do Município de Patras | Coro de Crianças, dir. C. Anacleto: Santiago Fantasia, Gabriel Leite, Sophia Van Epps, Ana Pita, Marta Semblano, Patrícia Arens Teixeira
Autores
Amélia Muge | Anónimo Hurrita: (c 1400 AEC) | Armando Soares (1920-2007) | Euripides (c 480-406 AEC) | Fernando Lopes-Graça (1904-1994) | Fernando Pessoa (1888-1935) | Friedrich Hölderlin (1770-1843) | Giorgos Andreou | Giorgos Mitsakis (1921-1993) | Hélia Correia | João de Deus (1830-1896) | José Gomes Ferreira (1900-1985) | José Niza (1938-2011) | José Saramago (1922-2010) | Ludwig van Beethoven (1770-1827) | Manos Achalinotópoulos | Martín Codax (séc. XIII-XIV) | Michales Loukovikas | Panaiotis Tountas (1886-1942) | Rosalía de Castro (1837-1885) | Safo (c 630-570 AEC) | Vasilis Tsitsanis (1915-1984) | Violeta Parra (1917-1967)

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ | Δίαυλοι (Χρονικό)

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ | Δίαυλοι (Χρονικό)

Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας

ARCHiPELAGOS | Passagens (Passages)

/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS | Passages (Chronicle)
/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS | Passagens (Crónica)

Μες στου Αιγαίου τα νησιά | – πρόβαλλε να ιδείς! –
αγγέλοι φτερουγίζουν | τριαντάφυλλα σκορπίζουν…

Μιχάλης Λουκοβίκας

I. REVISITANDO O ARQUIPÉLAGO | ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ
1. O arquipélago | Το αρχιπέλαγος
(α. Ανθοφορεί η Ιωνία; / β. Πού είναι η Αθήνα;)
2. Κατολοφύρομαι (Ὀρέστης) | É tão profunda a dor (Orestes)

Η Hélia Correia είναι στην καρδιά μας· μα και στην καρδιά τού Αρχιπελάγους μας! Η μεγαλύτερη ενότητά μας βασίζεται κυρίως στο μεγάλο της ποίημα, Η τρίτη αθλιότητα, που το αρχίζει επικαλούμενη τον Friedrich Hölderlin (από το ποίημά του Άρτος και Οίνος: Άραγε τι χρησιμεύουν οι ποιητές μας στης ένδειας τις εποχές;). Μιμούμενοι το παράδειγμά της, επιλέξαμε ως αφετηρία το ποίημά του, Το αρχιπέλαγος. Και όταν η Amélia Muge πήγε να επισκεφθεί την ηλικιωμένη της μητέρα στη βόρεια Πορτογαλία, την έπεισε να απαγγείλουν μαζί κάποια αποσπάσματα του ποιήματος, ενώ ο José Martins τούς ηχογράφησε. Καλό υλικό να ξεκινήσει κανείς… Τώρα που το σκέφτομαι, ήταν κρίμα, νομίζω, που η κόρη τής Αμέλιας, η Cristiana, δεν συμμετείχε επίσης: θα είχαμε έτσι τρεις γενιές να απαγγέλλουν μαζί!

Το αρχιπέλαγος, μας υπενθύμισε ο Hölderlin, ήταν αρχικά το Αιγαίο πέλαγος και τα νησιά του. Έπρεπε λοιπόν να ξεκινήσουμε με αιγαιοπελαγίτικη μουσική. Πιστεύω πως δεν θα μπορούσαμε να βρούμε καλύτερη μελωδία για εισαγωγή από το πανέμορφο παραδοσιακό που την πρώτη του στροφή μπορείτε να διαβάσετε παραπάνω. Όμως, νιώσαμε πως κάποιο πορτογαλικό άρωμα ήταν απαραίτητο. Έτσι, δίπλα στο βιολί τού Κυριάκου Γκουβέντα προσθέσαμε την πορτογαλική κιθάρα τού Ricardo Parreira. Έξοχος συνδυασμός!

Έπειτα έπρεπε να λύσουμε το πρόβλημα της θάλασσας. Στην αρχή έβαλα θαλασσινούς ήχους (κύματα, γλάρους, κλπ.), όμως η Αμέλια διαφώνησε: Υπερβολικά ρεαλιστικό, είπε. Και τότε της ήρθε μια υπέροχη ιδέα: Τι λέτε για φωνές αντί για κύματα; Ο José κι εγώ απαντήσαμε ἐν χορῷ: Ναι!! Αυτά λοιπόν τα χορωδιακά κύματα, σχεδιασμένα από τον José, και τραγουδισμένα από τους Maria Monda, Cramol και Teresa Campos, μου δώσανε την αίσθηση πως δεν είναι μόνον κύματα της θάλασσας· είναι κι εκείνοι οι αγγέλοι που στο Αιγαίο φτερουγίζουν και τριαντάφυλλα σκορπίζουν…

Ευριπίδης

Αυτό ήταν το πρώτο, φωτεινό, ρόδινο απόσπασμα τού ποιήματος: Ανθοφορεί η Ιωνία; Στο δεύτερο, το σκοτεινό και μελαγχολικό – Πού είναι η Αθήνα; – διασκεύασα μια παλαιότερη σύνθεσή μου (από Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, σε ποίηση Άρη Αλεξάνδρου) για ν’ ανοίξει ο δρόμος προς τον Εὐριπίδη και την τραγωδία του, Ὀρέστης. Το στάσιμον Κατολοφύρομαι αποδίδεται στ’ αρχαία ελληνικά από τον χορό, που απαρτίζουν η Αμέλια, ο Ανδρέας Καρακότας, ο Μάνος Αχαλινωτόπουλος, κι εγώ ως κορυφαίος, με εισαγωγή τού Χάρη Λαμπράκη στο νέυ και την φλογέρα με ράμφος. (Σχετικά με τον Ευριπίδη και τον Ορέστη, σας παραπέμπουμε στην Αρχιπαιδεία, στο eBook που συνοδεύει το CD, όπου υπάρχει πλήθος πληροφοριών σχετικά με το Αρχιπέλαγός μας. Πολλές από αυτές τις πληροφορίες μπορείτε να τις βρείτε κι εδώ, στο ιστολόγιό μας, ακολουθώντας τούς συνδέσμους που βλέπετε στους τίτλους τής κάθε ενότητας).

1. Friedrich Hölderlin (Der Archipelagus, 1800-1801: αποσπάσματα που απέδωσε στα πορτογαλικά η Amélia Muge) | α. Παραδοσιακό Αιγαίου / β. Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, A. J. Martins
2. Εὐριπίδης (Ὀρέστης, 408 ΠΚΕ: σπαράγματα: στροφή–αντιστροφή) | Προσαρμογή-Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

II. CANTOS DA ARGILA | ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΑΠΟ ΠΗΛΟ
3. Embalar meninos, acordar adultos | Νανουρίζοντας παιδιά, αφυπνίζοντας μεγάλους
11. Μάγισσα Θάλασσα (Νέοι Λαοί τής θάλασσας) | Mar feiticeiro (Novos Ρovos do mar)

Ύμνος Χουρριτών στη Νικάλ, Ουγκαρίτ (13ος αι. ΠΚΧ)

Με το σκάφος τού χωροχρόνου πήγαμε πίσω μια χιλιετία, από την Αθήνα τού 408 ΠΚΕ στην Ουγκαρίτ τής Συρίας γύρω στο 1400, ακούγοντας έναν Χουρριτικό ύμνο.⁽²⁾ Να πω την αλήθεια, μετά από τον Ευριπίδη, δεν ενθουσιάστηκα ιδιαίτερα. Όμως η Αμέλια έμεινε με ανοιχτό το στόμα από την ομοιότητά του μ’ έναν πορτογαλικό αντιφασιστικό ύμνο: το Acordai! (Ξυπνήστε!) των José Gomes Ferreira και Fernando Lopes-Graça. Η καρδιά μου η ανατολίτικη, πάλι, συγκινήθηκε από κάποιες ερμηνείες τού χουρριτικού ύμνου στο χρωματικό γένος. Το πρόβλημα ήταν πως οι ἐν λόγῳ ερμηνείες απομακρύνονταν από το Acordai. Γι’ αυτό αποφασίσαμε να έχουμε τον ύμνο σε δυο παραλλαγές, ως διατονικό νανούρισμα κοντά στο Acordai, και ως διατονικό-χρωματικό μοιρολόι για την τραγωδία των προσφύγων.

Η γυναίκα που κλαίει (μαλλον σπουδή για την Guernica), του Pablo Picasso (1937)

Σοκαρίστηκα τόσο όταν είδα στην ακτή ένα νήπιο που πνίγηκε καθώς η οικογένειά του προσπαθούσε να περάσει από την Τουρκία στην Ελλάδα. Οι στίχοι μου αρχίζουν με την φράση ενός άλλου πρόσφυγα στο Μαρόκο, που δεν μπορούσε να διασχίσει το Στενό τού Γιβραλτάρ και να πάει στην Ισπανία: Όποτε κοιτώ θάλασσα, δάκρυα δεν βαστώ… Ο φίλος μου, ο Ανδρέας Καρακότας, ερμήνευσε ωραία το τραγούδι υπό την… τηλε-διεύθυνσή μου: εγώ στη Λισαβόνα, εκείνος Θεσσαλονίκη! Η Ana Dias με την άρπα της δημιούργησε εδώ, όπως και στην Ουτοπία των Νησιών τής Φαντασίας, την κατάλληλη υπόκρουση.

3. Amélia Muge / José Gomes Ferreira (απόσπασμα Acordai!) | Αρχαίος ύμνος Χουρριτών (σπάραγμα) / Fernando Lopes-Graça (απόσπασμα Acordai!) | Προσαρμογή: A. Muge. Eνορχήστρωση: A. J. Martins
11. Μιχάλης Λουκοβίκας | Αρχαίος ύμνος Χουρριτών (σπάραγμα) | Προσαρμογή- Eνορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

III. MACARONÉSIA | ΜΑΚΑΡΟΝΗΣΙΑ (Μακάρων νῆσοι: Ilhas Afortunadas)
4. Ali no meio do mar | Εκεί μεσοπέλαγα
5. Dança do trigo | Χορός τού σταριού
6. Um gingado lamento | Παλλόμενο μοιρολόι

Cesária Évora

Μακαρονησία: τέσσερα αρχιπελάγη τού βόρειου Ατλαντικού. Πρόκειται για τις Αζόρες και τη Μαδέρα, που ανήκουν στην Πορτογαλία, τα Κανάρια, που είναι τμήμα τής Ισπανίας, και το Πράσινο Ακρωτήρι. Το όνομα προέρχεται από τον ελληνικό όρο Μακάρων Νῆσοι που χρησιμοποιούσαν οι γεωγράφοι αναφερόμενοι στα παραδείσια νησιά δυτικά των Ηρακλείων Στηλών (Στενό Γιβραλτάρ). Κατά τον Ησίοδο, ήταν ο επίγειος παράδεισος, τόπος των ηρώων, τα Ηλύσια πεδία. Τα τοποθετούσαν στο δυτικό πέρας τής γης, κοντά στον ποταμό Ωκεανό που, κατά τους αρχαίους, έρεε πέριξ τής γης. Ο Στράβων τα ταύτιζε με τα νησιά των Εσπερίδων.

Το Παλλόμενο μοιρολόι τής Αμέλιας, αφιερωμένο στη Cesária Évora, έχει επίσης κάτι το μαγικό: το αγάπησα από την πρώτη στιγμή. Τώρα, ως το finale μιας… μακαρονησιακής saga, είναι ακόμη πιο ωραίο! Στην ενότητα αυτή τραγουδά η Αμέλια (που, στον Χορό τού σταριού, έχει παρέα την Rita Maria να αποδίδει το καστιλιάνικο μέρος), ενώ συνοδεύουν στα φωνητικά οι Maria Monda κι εγώ.

4. Παραδοσιακά Καναρίων & Αζορών, Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, A. Muge
5. Παραδοσιακό Καναρίων, Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, A. Muge
6. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, A. J. Martins

IV. PENAS DE AMOR O QUE SÃO? | ἜΡΟΣ, ΓΛΥΚΥΠΙΚΡΟΝ ὌΡΠΕΤΟΝ
7. A tentação | Ο πειρασμός
8. Δέδυκε ἀ σελάννα (Έδυσε η σελήνη) | Lua desceu, mergulhou
(α. Δέδυκε ἀ σελάννα / β. Δίχα τὰ νοήματα / γ. Ἔρος)

ΣΑΠΦΩ ΕΡΕΣΙΑ, ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνικής
προτομής 5ου αι. ΠΚΧ

Ο πειρασμός, γραμμένος από την Ἣλια (Hélia Correia), είναι για μένα ένα από τα ωραιότερα τραγούδια τής Αμέλιας. Της είπα πολλές φορές πως είναι κρίμα που δεν υπάρχει σε κανένα από τα άλμπουμ της. Ἰδού, λοιπόν! Και με πολύ καλή παρέα: την Σαπφώ.

Χάρη στην Αμέλια που την σκέφτηκε, έψαξα πολύ, διαβάζοντας σαπφική ποίηση, και τελικά συνδύασα τρία σπαράγματα για να συνθέσω:(*) Δέδυκε ἀ σελάννα, Δίχα τὰ νοήματα, και Ἔρος. Επιπλέον, έπεισα την Αμέλια ότι μπορεί να τραγουδήσει και στ’ αρχαία ελληνικά (κάτι που η ίδια περιέγραψε ως… άλμα στην άβυσσο)! Σε αυτό της το “άλμα” την συνοδεύουν οι Rita Maria, Catarina Anacleto και Maria Monda.

(*) Αν και τα ποιήματά της ήταν πασίγνωστα και τόσο αγαπητά στην αρχαιότητα, ό,τι μας μένει είναι μάλλον σπαράγματα, πρωτίστως επειδή το ήθος της δεν ήταν της αρεσκείας των ιθυνόντων τής Χριστιανικής Εκκλησίας στον Μεσαίωνα, που είχαν τη μανία να καίνε βιβλία, κι έριχναν τις ανθολογίες της στην πυρά…

7. Hélia Correia | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
8. Sappho (στ’ αρχαία ελληνικά – και στα πορτογαλικά σε απόδοση Amélia Muge) | Μιχάλης Λουκοβίκας | Προσαρμογή-Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

V. CANSAÇO DE SER | Η ΚΟΠΩΣΗ ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ
9. Sono de ser | Ο ύπνος τού είναι
10. The Hours | Οι ώρες

Fernando Pessoa

Μια ενότητα αφιερωμένη στον Fernando Pessoa. Ο ύπνος τού είναι περιλαμβάνεται επίσης στα αγαπημένα μου τραγούδια τής Αμέλιας, που καταθέτει εδώ μιαν από εκείνες τις σπάνιες ερμηνείες, συνοδευόμενη υπέροχα από τον Filipe Raposo.

Οι ώρες, ένα από τα Αγγλικά ποιήματα του Pessoa, είναι άλλη μια ξεχωριστή στιγμή. Το συνέθεσα για τη Sofia Vitória και το CD της, Echoes. Χαίρομαι που τελικά δεν το περιέλαβε κι έτσι είναι εδώ με τη δική μου… heavy metal ενορχήστρωση, ενισχυμένη περαιτέρω από το βιμπράφωνο του Κώστα Χανή και το κόντρα μπάσο τού António Quintino! Η Αμέλια κι εγώ συγχρονίσαμε τις φωνές μας, και τα κορίτσια (Maria Monda) συντονίστηκαν μαζί μας ἐν χορῷ.

Η Αμέλια διασκέδασε με τον τρόπο που συνέθεσα αυτό το τραγούδι, ενώ έκανα τη βόλτα μου στη γειτονιά, με τις Ώρες να μην ξεκολλούν από το μυαλό μου. Θυμήθηκα το Time των Pink Floyd και τα ξυπνητήρια να χτυπούν στο ξεκίνημά του, και θέλησα ν’ αρχίσω κι εγώ με ρολόγια να μετρούν ανελέητα με το τικ-τακ τους τα δευτερόλεπτα, τα λεπτά, τις Ώρες… Προσάρμοσα τον βηματισμό μου σε αυτόν τον γρήγορο ρυθμό μουρμουρίζοντας τα λόγια τού Fernando και, αἴφνης, η γραμμή τού μπάσου έκανε την εμφάνισή της! Επαναλάμβανα συνεχώς αυτήν την γραμμή, καθώς δεν είχα μαζί μου τίποτα για να την καταγράψω, μήπως και την ξεχάσω μέχρι να φτάσω σπίτι. Σε αυτό το διάστημα, ο Fernando μού έκανε δώρο και τη βασική μελωδική γραμμή! Δούλεψα για Ώρες δίχως σταματημό, μέχρι να τελειώσω ως και την ενορχήστρωση. Χωρίς να… χρονοτριβήσω διόλου, έστειλα πανευτυχής τις Ώρες στην Αμέλια…

9. Fernando Pessoa | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
10. Fernando Pessoa | Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

VI. NA TAVERNA DO PORTO | Η ΤΑΒΕΡΝΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ
12. Versos quaisquer (Pedidos com instância) | Στιχοπλοκαὶ τινές (Επίμονα αιτήματα)
13. Ο Νικόλας ο ψαράς | Nicolas, o pescador

Η ενότητα του… fadoμπέτικου (όρος που επινόησε η Αμέλια). Το τραγούδι της, σε στυλ fado corrido, είναι μελοποίηση σατιρικού ποιήματος του João de Deus, ενός από τους κορυφαίους Πορτογάλους ποιητές τού 19ου αιώνα. Η εισαγωγή που παίζει ο Κυριάκος Γκουβέντας έχει βόρειο βαλκανικό άρωμα επειδή το ποίημα αναφέρεται αρχικά στην Τρανσυλβανία.

Γιώργος Μητσάκης (Α) και Βασίλης Τσιτσάνης (Δ)

Ο τραγικός Νικόλας ο ψαράς είναι το αποτέλεσμα της συνεργασίας δυο μεγάλων δημιουργών τού ρεμπέτικου: του Βασίλη Τσιτσάνη, που συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση του σύγχρονου ρεμπέτικου (ανοίγοντας τον δρόμο σε μεγάλους συνθέτες, όπως οι Μάνος Χατζιδάκις και Μίκης Θεοδωράκης), και του Γιώργου Μητσάκη, εξαίρετου συνθέτη και στιχουργού πολλών τραγουδιών, που ως μπουζουξής ήταν γνωστός με το προσωνύμιο ο μάστορας.

Με μεγάλη συγκίνηση (μ’ έπιασαν τα κλάματα τραγουδώντας στο studio· η Αμέλια και ο ηχολήπτης, Χρήστος Μέγας, νόμισαν πως γελούσα…), περιγράφω την τραγική φιγούρα τής μαυροφορεμένης μάνας που, αν κι έχουν περάσει μήνες, στέκεται ακόμη στο ακρογιάλι περιμένοντας τον γιο της, τον Νικόλα, να γυρίσει, αφού κανείς δεν έχει το κουράγιο να της πει πως πνίγηκε… Το τραγούδι συγκίνησε πολύ και τους Πορτογάλους. Μου είπαν για μαυροφορεμένες γυναίκες που στέκονται ακόμα στο ακρογιάλι κοιτώντας με άδειο βλέμμα την θάλασσα…

12. João de Deus | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins
13. Γιώργος Μητσάκης | Βασίλης Τσιτσάνης | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

VII. ILHAS IMAGINÁRIAS | ΝΗΣΙΑ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
14. Uma ilha, Utopia | Ένα νησί, η Ουτοπία
15. Penélope de Ítaca | Η Πηνελόπη τής Ιθάκης
16. Meninos perdidos | Τα παιδιά που χάθηκαν

Ο Οδυσσέας στους Φαίακες, του Jean Broc. Ο ήρωας δείχνει την φυσική του ἀρετή, νικώντας στην ρίψη τού δίσκου, μετά από πρόκληση Φαίακος αθλητή. Πολύ πριν από τον Πλάτωνα, ο Όμηρος πρώτος περιγράφει την Ουτοπία, ή και την Ατλαντίδα, που ονομάζει Σχερία, ή Φαιακία.

Η γοητεία τής φαντασίας και του μύθου. Μου αρέσει που μουσικά τελειώνει στην Θράκη, όπου γεννήθηκα, μ’ έναν… θρυλικό ζωναράδικο χορό, που αποδίδουν οι Αμέλια και Maria Monda, με τους Μάνο Αχαλινωτόπουλο και Χάρη Λαμπράκη στο κλαρίνο και το νέυ. Προηγουμένως, όμως, ταξιδεύουμε στην Ουτοπία τού Thomas More (με την Αμέλια να θυμάται το άδειο Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου), στην Ιθάκη τής Πηνελόπης και του Οδυσσέα, ώσπου προσαράζουμε στην Χώρα τού Ποτέ, του J. M. Barrie. Αν και δεν βρίσκουμε τον Peter Pan ή την Tinker Bell, συναντούμε μιαν απίθανη τσακαλοπαρέα: είναι Τα παιδιά που χάθηκαν.

14. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, F. Raposo | Αφιερωμένο στον Άρη Αλεξάνδρου
15. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, F. Raposo
16. Amélia Muge | Παραδοσιακό Θράκης, A. Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, Μ. Λουκοβίκας

VIII. EM TEMPO DE INDIGÊNCIA | ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΝΔΕΙΑΣ
17. Sem Deuses | Χωρίς θεούς
18. Nós | Εμείς
19. Feitiço (Experimentos) | Ξόρκι (Πειραματισμοί)
20. As ilhas do Egeu | Τα νησιά τού Αιγαίου
21. A ruína da Grécia | Ο χαμός τής Ελλάδας
22. Falamos de sombras (Democracia) | Μιλάμε για ίσκιους (Δημοκρατία)
23. Um início | Μια αρχή

Η ενότητα της Ἣλιας, με τα ποιήματα Η τρίτη αθλιότητα και Αγανάκτηση (τα Εμείς και Ξόρκι είναι από την Αγανάκτηση· τα υπόλοιπα από την Αθλιότητα). Όπως είπα, η Ἣλια ξεκινά παραπέμποντας στον Hölderlin: Άραγε τι χρησιμεύουν οι ποιητές μας στης ένδειας τις εποχές; Εμμέσως τον μνημονεύει αρκετές φορές, ιδίως όταν μιλά για την Αθήνα, καθώς το ποίημά της είναι αφιερωμένο στην Ελλάδα.(*) Κολακεύτηκα βλέποντας τον Παρθενώνα στο εξώφυλλο· η Αμέλια έμεινε άναυδη διαβάζοντάς το. Αποφασίσαμε πως αυτή θα ήταν η κύρια ενότητά μας.

(*) Όπως είπα μιλώντας για τον Περίπλου, την προηγούμενη δουλειά μας, η Hélia Correia είναι μια ενθουσιώδης ελληνίστρια και φιλλέλλην, που ανέπλασε ελληνικούς μύθους από την σκοπιά ηρωίδων, όπως η Αντιγόνη, η Ελένη, και η Μήδεια. Στο πολυσήμαντο ποίημά της, Η τρίτη αθλιότητα, αλλά και στην Αγανάκτηση, που έχει αφιερώσει στην Ελλάδα, αναφέρεται στους Αργοναύτες τού Ιάσονα, στην αρχαία Αγορά των ελληνικών πόλεων, στην Ομήρου Οδύσσεια, στα Νησιά τού Αιγαίου και τον Χαμό τής Ελλάδας, στους αρχαίους θεούς, τον Πάνα και την Αλεξάνδρεια, στον Περικλή και τη δημοκρατία. Όταν της απονεμήθηκε το Βραβείο Camões (2015), η σπουδαιότερη λογοτεχνική διάκριση στον πορτογαλόφωνο κόσμο, το αφιέρωσε στην Ελλάδα, όπου γεννήθηκε η ποίηση, χωρίς την οποία δεν θα είμαστε τίποτε και δεν θα είχαμε τίποτε, όπως είπε στην ομιλία της, κλείνοντας με την αναφώνηση: Ζήτω η Ελλάδα! Είναι, λοιπόν, δυο φορές κρίμα που κανείς εδώ δεν ενδιαφέρεται για την έκδοση της Τρίτης αθλιότητας στην Ελλάδα. Αυτό πια είναι μια… τέταρτη αθλιότητα από την πλευρά μας!

Η παραπομπή στον Hölderlin στo ξεκίνημα (Χωρίς θεούς) ακούγεται και πάλι στα Νησιά τού Αιγαίου, σ’ ένα εντελώς διαφορετικό ηχητικό περιβάλλον. Εδώ, μετά από πολλές δοκιμές, χρησιμοποίησα ως πρότυπο την εισαγωγή στην Ηχώ, μια σύνθεση του Μάνου Αχαλινωτόπουλου, αναπτύσσοντάς την περαιτέρω ως έναν ελεύθερο αυτοσχεδιασμό. Καθώς ο Μάνος είναι στην παρέα μας, μπόρεσα να επεξεργαστώ την ιδέα μαζί του. Αυτοσχεδίασαν επίσης ο Χάρης Λαμπράκης, η Αμέλια και ο Κυριάκος Γκουβέντας. Τι καλά που η Ἣλια απήγγειλε κιόλας την ποίησή της!

Ο φιλέλληνας ποιητής Friedrich Hölderlin, από την Johanna Ebertz (1979)

Ο χαμός τής Ελλάδας και Εμείς είναι τα δίδυμα τραγούδια τής ενότητας (τα δυο παραπάνω ποιήματα της Ἣλιας είναι επίσης δίδυμα!). Θυμάμαι πως άκουγα μέσα μου τη μελωδία τού Χαμού τής Ελλάδας από την πρώτη κιόλας στιγμή που διάβασα “Nós, os ateus, nós, os monoteístas,” (Εμείς, οι αθέοι, οι μονοθεϊστές)… Αλλάζοντας τον ρυθμό από πεντάσημο σε εξάσημο, την αναπροσάρμοσα σύμφωνα με τους στίχους τού Εμείς.

Ομολογώ πως ως τότε γνώριζα τον Hölderlin μόνον ως όνομα. Θέλοντας να μάθω περισσότερα στην Wikipedia, είδα την κάρτα με τα βασικά του στοιχεία: “Γέννηση – 20 Μαρτίου…” (Για δες, σκέφτηκα, ίδια μέρα με μένα!) “… 1770” (Ώπα! Ίδια χρονιά με τον Ludwig!!) Αμέσως σκέφτηκα κάτι… θεοπάλαβο. Χμ! Ενδιαφέρον: Τρίτη αθλιότητα… Τρίτη Συμφωνία! Για να δούμε… Να πω την αλήθεια, δεν περίμενα και πολλά. Άρχισα να σιγοτραγουδώ την Αθλιότητα με τη μελωδία τού Πένθιμου εμβατηρίου τού Beethoven, στη Δεύτερη κίνηση της Ηρωικής. Άρχισα με το 25ο μέρος τού ποιήματος, “Ναι, μιλάμε για ίσκιους…” καθώς μου φάνηκε πως ταιριάζει περισσότερο. Έμεινα κατάπληκτος! Όμως η μελωδία δεν είχε τελειώσει. Τώρα ας πάμε πίσω στο 23ο μέρος, “Αυτή είναι η τρίτη αθλιότητα…” Έμεινα εμβρόντητος!! Λίγο ακόμη και τελειώνουμε το πρώτο μέρος τού Εμβατηρίου, σκέφτηκα. Αυτό το λίγο ακόμη βρέθηκε στο 32ο μέρος τής Αθλιότητας: “Οι πλατείες είναι οι αγορές τού τότε…” Το πιο φανταστικό απ’ όλα: η μελωδία τού Ludwig τέλειωσε με “το άκουσμα της φλογερής λέξης τής δημοκρατίας” τής Ἣλιας – απίστευτο!!! ΘΑΥΜΑ!..

Έψαξα να βρω την παρτιτούρα τού Beethoven. Είχα διασκευάσει από μνήμης την ίδια μελωδία σε προηγούμενη δουλειά μου (Το χρυσάφι τ’ ουρανού). Όμως αυτήν την φορά ήθελα ακρίβεια. Δούλεψα σχολαστικά πάνω στην παρτιτούρα του, δίνοντας τις μελωδικές του γραμμές σε άλλα όργανα, χωρίς να παραλείψω τίποτε (ελπίζω). Το τελικό crash test ήρθε όταν παρουσίασα την θεότρελη ιδέα μου στην Αμέλια. Καθώς δεν μιλώ πορτογαλικά, κατάλαβα πως διάφορες λέξεις ή φράσεις ήταν αταίριαστες, όχι καλά προσαρμοσμένες στη μουσική. Η βοήθειά της σε αυτόν τον τομέα ήταν καθοριστική. Κι έπειτα ήταν η σειρά μου να την πείσω πως δεν ήθελα κάποια οπερατική φωνή, θα μου ήταν απεχθής μια τέτοια φωνή, και ίσως ακόμη και ο Ludwig θα ενοχλούνταν – γιατί, άλλωστε, έγραψε Sotto voce κάτω από τον τίτλο; Ἐν ὀλίγοις, ήθελα τη δική της φωνή. Ὅπερ καὶ ἐγένετο! Είμαι πολύ περήφανος για το αποτέλεσμα – κι ας ενοχληθούν κάποιοι πουρίστες…

Μπορώ εδώ να πω ό,τι είπα και για τον Ευριπίδη: ελπίζω, αν μας ακούσει ο Ludwig, να χαμογελάσει και να χειροκροτήσει με επιδοκιμασία – κι άσε τούς πουρίστες να εξαπολύουν μύδρους! Συμμετέχουν εδώ, μεταξύ άλλων, στα φωνητικά οι Maria Monda, Rui Vaz, José Manuel David και Pedro Casaes, ο Filipe Raposo στο πιάνο, καθώς και ο φίλος Κοσμάς Παπαδόπουλος με το κλαρινέτο του.

Τι να συνθέσει κανείς μετά από μια τέτοια μουσική; Η Αμέλια, υποθέτω, ούτε που το σκέφτηκε – και καλά έκανε· παρουσιάζοντας μιαν απέριττη, υπέροχη μελωδία για το finale (Μια αρχή), ώστε στάθηκε δίπλα στον Ludwig ως ίση! Θεωρώ αυτήν τη σύνθεσή της ως την καλύτερη στο Αρχιπέλαγός μας.

17. Hélia Correia | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. Muge, A. J. Martins, Μ. Λουκοβίκας
18. Hélia Correia | Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
19. Hélia Correia (A. Muge) | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, F. Raposo
20. Hélia Correia | Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Amélia Muge | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
Ελεύθερος αυτοσχεδιασμός: Χ. Λαμπράκης, Μ. Αχαλινωτόπουλος, A. Muge, Κ. Γκουβέντας
21. Hélia Correia | Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
22. Hélia Correia | Ludwig van Beethoven (Τρίτη Συμφωνία, Ηρωική, 1804, Δεύτερη κίνηση, πρώτο μέρος: Marcia funebre, Adagio assai, Sotto voce) | Προσαρμογή-Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
23. Hélia Correia | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, F. Raposo

IX. JÁ SE DÃO AS VOLTAS TODAS | ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΚΑΙ ΝΟΣΤΟΣ
24. Νοσταλγία: Το παράπονο του μετανάστη | Nostalgia: A queixa do imigrante
25. Nostalgia: Cantar de emigração | Νοσταλγία: Τραγουδώντας την ξενιτιά
(α. Sodade / β. Run-Run se fue pa’l norte / γ. Cantar de emigração / δ. Το παράπονο του μετανάστη)
26. Alegria | Ευθυμία (Αλεγρία)

Rosalía de Castro (Α) και Violeta Parra (Δ)

Η ενότητά μας για την Ξενιτιά και τον Νόστο. Υιοθετώντας διάφορες ιδέες τής Αμέλιας, συνδύασα ένα ρεμπέτικο του Βασίλη Τσιτσάνη (γνωστό και με τον τίτλο Σαν απόκληρος γυρίζω), με τα Run-Run se fue pa´l norte, της Βιολέτας Parra, Cantar de emigração, της Ροζαλίας de Castro και του José Niza, και Sodade, του Αρμάνδου Soares. Η Αμέλια, ακούγοντάς με να τραγουδώ αυτό το ρεμπέτικο, μου έστειλε μια διασκευή της που μου θύμισε fado, κι ενσωματώθηκε ως οργανικό μέρος. Είμαι πανευτυχής καθώς έχουμε εδώ εκπροσώπους και των τεσσάρων γυναικείων χορωδιών που επέλεξε η Αμέλια για το εγχείρημα De Viva Voz (συγκινήθηκα τόσο σ’ εκείνη τη συναυλία!): οι Cramol (σε απαρτία), Maria Monda, Catarina Moura των Segue-me à Capela, και Teresa Campos των Sopa de Pedra, συν τους Rita, Rui, David και Pedro, Paló και Mariana Abrunheiro, Amélia κι εμένα – που ξεκινώ αυτήν την περιπέτεια “Σαν απόκληρος”…

José Saramago,
του Carlos Botelho

Η ενότητα καταλήγει σε μια προσαρμογή τής Αμέλιας, όπου η Alegria τού José Saramago συνυπάρχει με μιαν ωραία μελωδία τού φίλου μας, Γιώργου Ανδρέου, που διευθύνει εδώ την Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων τής Πάτρας.⁽⁶⁾

24. Βασίλης Τσιτσάνης | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
25. α. Armando Soares (διασκευή Μ. Λουκοβίκα) / β. Violeta Parra / γ. Rosalía de Castro (απόδοση στα πορτογαλικά: J. Niza) | José Niza / δ. Βασίλης Τσιτσάνης (διασκευή A. Muge) | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, A. Muge
26. José Saramago | Γιώργος Ανδρέου | Προσαρμογή: A. Muge, A. J. Martins. Ενορχήστρωση: Γ. Ανδρέου

X. O QUE AS ONDAS CONTAM | ΜΥΘΟΙ ΤΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ
27. Κύματα μύρια τού πελάγου | Ondas do mar de Vigo
28. Contas do mar (Bulería de Sines) | Μύθοι των κυμάτων (Bulería τού Sines)

Έξω καρδιά, της Penny Warden

Η τελευταία μας ενότητα αρχίζει με μιαν άλλη διασκευή τής Αμέλιας, όπου “παντρεύει” μια Cantiga de amigo τού Martín Codax, μ’ ένα σμυρναίικο ρεμπέτικο του Παναγιώτη Τούντα, που αποδίδουμε και στις δυο γλώσσες. Δούλευα τότε πάνω στα τραγούδια τού Τούντα, στα Πορτραίτα Γυναικών τού Ρεμπέτικου, που τα φιλοτέχνησε με την εξαίρετή του Τέχνη τής Μετατροπίας, ενημερώνοντας σχετικά την Αμέλια· κι εκείνη μ’ ευχαρίστησε, στέλνοντάς μου ευχές για τα γενέθλιά μου, με αυτήν την ωραία διασκευή.

Το finale είναι μια ιδιόμορφη Bulería που συνέθεσα στο Sines το 2012. Είχαμε πάει εκεί για να κανονίσουμε σχετικά με την εμφάνισή μας στο Festival Músicas do Mundo, παρουσιάζοντας τον Περίπλου. Σε κείνη τη συναυλία παίξαμε και την Bulería στην αρχική της μορφή. Αυτό που άλλαξε από τότε είναι το εμβόλιμο τραγούδι: το τωρινό είναι πιο κατάλληλο για bulerías αφού έχει και ισπανικό άρωμα – γι’ αυτό το θεωρώ πανιβηρικό, συνδυάζοντας την πορτογαλική κιθάρα τού Ricardo Parreira με την κιθάρα flamenco τού Θωμά Νάτση. Ερμηνεύεται υπέροχα από την Catarina Moura και την Teresa Campos, μαζί με τους Maria Monda και Αμέλια, κι ἐν τέλει, μια παιδική χορωδία. Όπως εύστοχα παρατήρησε η Maria Graciete Besse, αναλύοντας το Αρχιπέλαγος:

“Ο δίσκος αρχίζει με μια φωνή σοφίας που απαγγέλει τους στίχους τού Hölderlin (η μητέρα τής Αμέλιας, στα 98 της) και τελειώνει με μια παιδική χορωδία, διαγράφοντας ένα δρομολόγιο που προεκτείνεται στο μέλλον.”

Καλή ακρόαση!

27. Martín Codax (και σε ελληνική απόδοση του Μιχάλη Λουκοβίκα) | Παναγιώτης Τούντας | Διασκευή: A. Muge. Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
Cantiga de amigo ενός σπουδαίου μεσαιωνικού Γαλικιανού βάρδου με μια μελωδία τού κορυφαίου συνθέτη τού σμυρναίικου ρεμπέτικου
28. Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας, πορτογαλικό παραδοσιακό | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, A. Muge

Οκτώβρης 2017

● Δες επίσης: ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ | Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις | Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για το ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ | Η MARIA GRACIETE BESSE για το ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

ARCHiPELAGOS
Πυρήνας
Amélia Muge: φωνή, κιθάρα braguesa, κρουστά | Μιχάλης Λουκοβίκας: φωνή, ακορντεόν, ηχητικά εφέ
Μάνος Αχαλινωτόπουλος: κλαρίνο, φωνή | Κυριάκος Γκουβέντας: βιολί, βιόλα (5χορδο βιολί) | Χάρης Λαμπράκης: νέυ, φλογέρα με ράμφος | Maria Monda τρίο: Sofia Adriana Portugal, Susana Quaresma, Tânia Cardoso | Δημήτρης Μυστακίδης: κιθάρα, μπουζούκι, μπαγλαμά, τζουρά | Ricardo Parreira: πορτογαλική κιθάρα | António Quintino: κόντρα μπάσο | Filipe Raposo: πιάνο, ακορντεόν, συνθετητές | José Salgueiro: κρουστά
Special Guests
Hélia Correia & Maria José Muge: απαγγελία
Άλλοι μουσικοί (αφιλοκερδώς προσφερθέντες)
Mariana Abrunheiro: φωνή | Catarina Anacleto: τσέλο, φωνή | Teresa Campos: φωνή | Pedro Casaes: φωνή | José Manuel David: φωνή | Ana Dias: άρπα | Ανδρέας Καρακότας: φωνή | António José Martins: μουσικό κουτί, κρουστά | Catarina Moura: φωνή | Νιόβη Μπένου: παλαμάκια | Θωμάς Νάτσης: κιθάρα flamenco, παλαμάκια | Paló: φωνή | Κοσμάς Παπαδόπουλος: κλαρινέτο | Rita Maria: φωνή | Rui Vaz: φωνή | Κώστας Χανής: βιμπράφωνο
Επιπροσθέτως
Cramol, γυναικεία χορωδία τής Εργατικής Βιβλιοθήκης τής Oeiras | Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων ‘Θανάσης Τσιπινάκης’ Δήμου Πατρέων | Παιδική χορωδία, διεύθ. Catarina Anacleto: Santiago Fantasia, Gabriel Leite, Sophia Van Epps, Ana Pita, Marta Semblano, Patrícia Arens Teixeira
Δημιουργοί
Γιώργος Ανδρέου | Μάνος Αχαλινωτόπουλος | Ludwig van Beethoven (1770 – 1827) | Rosalía de Castro (1837 – 1885) | Martín Codax (13ος – 14ος αι.) | Hélia Correia | João de Deus (1830 – 1896) | Ευριπίδης (±480 – ±406 ΠΚΧ) | José Gomes Ferreira (1900 – 1985) | Friedrich Hölderlin (1770 – 1843) | Fernando Lopes-Graça (1904 – 1994) | Μιχάλης Λουκοβίκας | Γιώργος Μητσάκης (1921 – 1993) | Amélia Muge | José Niza (1938 – 2011) | Violeta Parra (1917 – 1967) | Fernando Pessoa (1888 – 1935) | Σαπφώ (±630 – ±570 ΠΚΧ) | José Saramago (1922-2010) | Armando Soares (1920 – 2007) | Παναγιώτης Τούντας (1886-1942) | Βασίλης Τσιτσάνης (1915 – 1984) | Ανώνυμος Χουρρίτης (±1400 ΠΚΧ)

ARCHiPELAGOS | Passages (Chronicle)

ARCHiPELAGOS | Passages (Chronicle)

Amélia Muge | Michales Loukovikas

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ | Δίαυλοι (Χρονικό)
/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS | Passagens (Crónica)

Over the Aegean islands | – come out and see! –
angels are flapping their wings | scattering roses…

Michales Loukovikas

I. REVISITANDO O ARQUIPÉLAGO | THE ARCHIPELAGO REVISITED
1. O arquipélago | The Archipelago
(a. Is Ionia in Bloom? / b. Where Is Athens?)
2. Κατολοφύρομαι (Katolophýromae) | I’m Wailing in Lament (Orestes)

Hélia Correia is in our hearts; she’s also in the heart of our Archipelagos! Our longest sequence is mainly based on her long poem, The Third Misery, which she begins citing Friedrich Hölderlin (from his poem Bread and Wine: What’s the use, what is the purpose of a poet in times of such indigence?). We followed in her steps and chose to have as a starting point his poem, The Archipelago. Then, during a trip up north, Amélia Muge convinced her old mother, Maria José, to recite with her some parts of the poem, and José Martins was there to record them. Good material to begin with… Now that I’m thinking about it, I feel it was a pity that Amélia’s daughter, Cristiana, did not take part, as well: we would have three generations reciting together!

The Archipelago, as Hölderlin reminded us, was originally the Aegean Sea and its islands. Therefore we had to start with Aegean music. I think we could find no better melody as an introduction than the beautiful traditional song whose first stanza you can read above. Yet, we felt that some Portuguese flavour was needed. So, next to Kyriakos Gouventas’ violin, we added the guitarra of Ricardo Parreira. Excellent combination!

Then we had to solve the problem of the sea. Initially, I added sea sounds (waves, seagulls, etc.) but Amélia objected: Too realistic, she said. And then she had an excellent idea: What about voices instead of waves? José and me replied in chorus: Yes! That’s it! Well, these choral waves, designed by José, and sung by Maria Monda (Sofia, Susana, Tânia), Cramol and Teresa Campos, made me feel they’re not only sea waves, but also those angels flying over the Aegean, scattering roses…

Euripides

That was the first, bright, rosy part of the poem (Is Ionia in Bloom?). In the second part, the dark, gloomy one (Where Is Athens?), I rearranged an old composition of mine (from The Gold in the Sky, on poetry by Ares Alexandrou) to pave the way to Euripides and Orestes, his tragedy. The stasimon Katolophýromae, introduced by Harris Lambrakis on the ney and recorder, is performed in ancient Greek by a chorus composed by Amélia, Andreas Karakotas, Manos Achalinotópoulos, and me as the coryphaeus. (We write about Euripides and Orestes in our Archipaedia, in the eBook accompanying the CD, where there is a wealth of information around Archipelagos. Much of this information is also presented here in our blog, following the links you see in the titles of each sequence).

1. Friedrich Hölderlin (Der Archipelagus, 1800-1801, excerpts, adapted into Portuguese by Amélia Muge) | a. Aegean traditional / b. Michales Loukovikas | Arranged by M. Loukovikas, A. J. Martins
2. Euripides (Orestes, 408 BCE, fragments: strophe–antistrophe) | Adapted-Arranged by M. Loukovikas

II. CANTOS DA ARGILA | SONGS OF CLAY
3. Embalar meninos, acordar adultos | Lullabying Children, Waking Up Adults
11. Μάγισσα Θάλασσα (Νέοι Λαοί τής θάλασσας) | Sorceress Sea (New Sea Peoples)

Hurrian hymn to Nikkal, Ugarit (13th century BCE)

Entering a time/space ship, we voyaged a millennium back, from Athens in 408 BCE to Ugarit, Syria, ca. 1400, listening to a Hurrian hymn. To tell you the truth, after Euripides, I was not so much fascinated; but Amélia was amazed, struck by its similarity to a Portuguese anti-fascist hymn: José Gomes Ferreira and Fernando Lopes-Graça’s Acordai! (Wake Up!). My oriental heart, on the other hand, was moved by some renditions of the Hurrian hymn in the chromatic genus. The problem was that these renditions moved away from Acordai. That’s why we decided to have the hymn in two variations, as a diatonic lullaby close to Acordai, and as a diatonic-chromatic lament about the refugees’ tragedy.

Weeping Woman’s Head with handkerchief (1937, possibly a study on Guernica),
by Pablo Picasso

I was so shocked when I saw by the seaside the body of an infant who drowned while his family tried to pass from Turkey to Greece. My lyrics begin with a phrase I heard from another refugee in Morocco, who could not cross the Gibraltar Strait to Spain: Every time I turn and see the sea, tears start falling down… My friend Andreas Karakotas interpreted the song so well tele-directed by me: I was in Lisbon, he was in Salonica! Ana Dias with her harp created the proper background here, as well as in the Imaginary Island of Utopia.

3. Amélia Muge / José Gomes Ferreira (excerpt from Acordai!) | Ancient Hurrian hymn (fragment) / Fernando Lopes-Graça (excerpt from Acordai!) | Adapted by A. Muge. Αrranged by A. J. Martins
11. Michales Loukovikas | Ancient Hurrian hymn (fragment) | Adapted-Arranged by M. Loukovikas

III. MACARONÉSIA | MACARONESIA (Macárōn Nẽsoe: Fortunate Isles)
4. Ali no meio do mar | Out There Amid the Sea
5. Dança do trigo | Wheat Dance
6. Um gingado lamento | Swinging Lament

Cesária Évora

Macaronesia consists of four archipelagos in the North Atlantic: the Azores and Madeira (Portugal), the Canaries (Spain), and Cape Verde. The name is derived from the Hellenic term Μακάρων Νῆσοι (Macárōn Nẽsoe, or Fortunate Isles, Isles of the Blessed), used by geographers for the Elysian islands to the west of the Pillars of Heracles (Strait of Gibraltar), a winterless earthly paradise, which according to Hesiod were the Elysian Fields, inhabited by heroes. Strabo identified them with the isles of the Hesperides.

Amélia’s Swinging Lament, dedicated to Cesária Évora, has this magic touch: I’ve loved it since the first time I listened to it. As the finale of a Macaronesian saga, it’s even better! Featured in this sequence is Amélia in the lead voice – together with Rita Maria who sings the Castilian part of the Wheat Dance – as well as Maria Monda and me in the vocals.

4. Traditionals of the Canaries & the Azores, Amélia Muge | Arranged by A. J . Martins, A. Muge
5. Traditional of the Canaries, Amélia Muge | Arranged by A. J. Martins, A. Muge
6. Amélia Muge | Arranged by M. Loukovikas, A. J. Martins

IV. PENAS DE AMOR O QUE SÃO? | WHAT IS TO SUFFER FROM LOVE?
7. A tentação | Temptation
8. Δέδυκε ἀ σελάννα / Lua desceu, mergulhou | The Moon Has Set Down
(a. The Moon Has Set Down / b. Meanings Are Divided / c. Eros)

Sappho of Eresos, Roman copy of a 5th-century-BCE Greek original

Temptation, written by Hélia, is for me one of Amélia’s best songs. I told her many times it’s a pity it’s not in one of her own albums. So, here it is! And in a good company: that of Sappho’s.

Thanks to Amélia, who had the idea about her, I searched a lot, reading Sapphic poetry, and combined three fragments to compose:(*) The Moon Has Set Down, Meanings Are Divided, Eros. Moreover, I convinced Amélia she can also sing in ancient Hellenic (something that she described as… jumping into the abyss)! In this “jump” here, she is accompanied by Rita Maria, Catarina Anacleto and Maria Monda.

(*) Although her poetry was well-known and greatly admired in antiquity, most of it survives only in fragments, mainly because the Christian Church disapproved of her morals and the ecclesiastical authorities loved to burn her anthologies…

7. Hélia Correia | Amélia Muge | Arranged by F. Raposo
8. Sappho (in ancient Greek – and in Portuguese adapted by Amélia Muge) | Michales Loukovikas | Adapted-Arranged by M. Loukovikas

V. CANSAÇO DE SER | WEARINESS OF BEING
9. Sono de ser | Slumber of Being
10. The Hours

Fernando Pessoa

This sequence is dedicated to Fernando Pessoa. Slumber of Being is another favourite song of mine composed by Amélia. Her singing here is one of those rare moments; she’s accompanied excellently by Filipe Raposo.

The Hours, one of Pessoa’s English Poems, stands out, as well. I composed it for Sofia Vitória’s Echoes. I’m happy it was finally left out, so we can have it here with my… heavy metal arrangement reinforced by Kostas Hanís’ vibraphone and António Quintino’s double bass! Amélia and I synchronized our voices while the girls (Maria Monda) tuned themselves in chorus with us.

Amélia was fascinated by the way I composed this song. It was during one of my afternoon walks around my neighbourhood and I had The Hours stuck in my mind. I remembered Pink Floyd’s Time and the clocks ringing as soon as it started, and I decided to begin with clocks clicking the seconds, the minutes, The Hours… I walked that fast murmuring Fernando’s words and, all of a sudden, the bass line appeared! I kept on repeating this line, as I had nothing on me to record it, lest I forgot it until I reached home. By the time I arrived there, Fernando also offered me the basic melodic line! I worked furiously for Hours; I stopped only when I had even the arrangement ready. Overjoyed, I sent it immediately to Amélia…

9. Fernando Pessoa | Amélia Muge | Arranged by F. Raposo
10. Fernando Pessoa | Michales Loukovikas | Arranged by M. Loukovikas

VI. NA TAVERNA DO PORTO | IN A HARBOUR’S TAVERN
12. Versos quaisquer (Pedidos com instância) | Verses Whatever (Insistent Requests)
13. Ο Νικόλας ο ψαράς | Nicolas, the Fisherman

That’s the sequence of… fadobetiko (a term coined by Amélia). Her song, à la fado corrido, is based on a satiric poem by João de Deus, one of the greatest Portuguese poets of the 19th century. The intro to the song, played by Kyriakos Gouventas, has North Balkan flavour, because the poem starts with a reference to Transylvania.

Giorgos Mitsakis (L) and Vasilis Tsitsanis (R)

The tragic Nicolas, the Fisherman combines two of the greatest rebetiko composers: Vasilis Tsitsanis, one of the founders of modern rebetiko (paving the way for great composers such as Manos Hadjidakis and Mikis Theodorakis); and Giorgos Mitsakis, a skillful composer and lyricist, nicknamed the master as a bouzouki player.

With throbbing emotion (I burst out in tears while singing in the studio; Amélia and the sound engineer, Christos Megas, thought I was laughing…), I present the tragic figure of a black-dressed mother who is standing for months by the seaside, waiting for her son, Nicolas, to return to shore, as no one has the courage to tell her he drowned… This song moved the Portuguese, as well. I was told of black-dressed women who are still standing by the seaside gazing at the sea with empty eyes…

12. João de Deus | Amélia Muge | Arranged by A.J. Martins
13. Giorgos Mitsakis | Vasilis Tsitsanis | Arranged by M. Loukovikas

VII. ILHAS IMAGINÁRIAS | IMAGINARY ISLANDS
14. Uma ilha, Utopia | An Island, Utopia
15. Penélope de Ítaca | Penelope of Ithaca
16. Meninos perdidos | Lost Kids

Ulysses among the Phaeacians, by Jean Broc. Odysseus shows his physical arete by winning the discus-throwing contest after being taunted by a Phaeacian athlete. Long before Plato, Homer seems to be the first to describe Utopia, or even Atlantis, which he calls Scheria, the Phaeacians’ land.

Our fascination with imaginary and mythic places. So good that musically it ends up in Thrace, where I was born, with a… legendary zonarádikos dance, sung by Amélia and Maria Monda, and played by Manos Achalinotópoulos and Harris Lambrakis on the clarino (folk clarinet) and ney. But before that, we voyage to the islands of Thomas More’s Utopia (with Amélia also recalling Ares Alexandrou’s empty Mission Box), Odysseus and Penelope’s Ithaca, until, finally, we run aground on J. M. Barrie’s Neverland, finding not Peter Pan and Tinker Bell there, but some very peculiar Lost Kids.

14. Amélia Muge | Arranged by A. J. Martins, F. Raposo | Dedicated to Ares Alexandrou
15. Amélia Muge | Arranged by A. J. Martins, F. Raposo
16. Amélia Muge | Thracian traditional, A. Muge | Arranged by A. J. Martins, M. Loukovikas

VIII. EM TEMPO DE INDIGÊNCIA | IN TIMES OF INDIGENCE
17. Sem Deuses | Without Gods
18. Nós | We
19. Feitiço (Experimentos) | Spell (Experiments)
20. As ilhas do Egeu | The Aegean Islands
21. A ruína da Grécia | The Ruin of Hellas
22. Falamos de sombras (Democracia) | We Talk About Shadows (Democracy)
23. Um início | A Beginning

Hélia’s sequence based on excerpts from her poems The Third Misery and Indignation (We and Spell are from Indignation; the rest are from The Third Misery). As I have said, she begins citing Hölderlin: What’s the use, what is the purpose of a poet in times of such indigence? She also refers to him several times, especially when she speaks about Athens, as her poem is dedicated to Greece.(*) I was flattered when I saw the Parthenon on the cover of the book; Amélia was left speechless when she read the poem. We both decided this would be our main sequence.

(*) As I explained talking about Periplus, our previous work, Hélia is an enthusiastic hellenist and philhellene, who reinterpreted Hellenic myths from the point of view of female heroines, such as Antigone, Helen, and Medea. In her major poem, The Third Misery, and also in Indignation, both dedicated to Greece, she refers to Jason’s Argonauts, to the ancient Agora of the Hellenic poleis, to Homer’s Odyssey, to The Aegean Islands and The Ruin of Hellas, to the ancient gods, Pan and Alexandria, to Pericles and democracy. When she was awarded the Camões Prize (2015), the most prestigious literary distinction in the Lusophone world, she dedicated it to Hellas, where poetry comes from, without which we would be nothing and have nothing, as she said, concluding her speech with the exclamation Long live Greece! Therefore it’s a double pity that no one is interested in publishing The Third Misery in Greece. Well, this is a fourth misery on the modern Greeks’ part!

The Philhellene poet Friedrich Hölderlin, by Johanna Ebertz (1979)

Hölderlin’s citation in Without Gods is repeated in The Aegean Islands, in a completely different soundscape. Here, after many experiments, I used as a model the introduction to Echo, a composition by Manos Achalinotópoulos, developing it further as a free improvisation. As Manos is in our team, I was able to work on my idea with him. Harris Lambrakis, Amélia and Kyriakos Gouventas improvised, as well. So good, Hélia recited her own poetry!

We and The Ruin of Hellas are twin songs; Hélia’s poems here are also twins! I remember hearing inside me the melody of the Ruin already from the first time I read “Nós, os ateus, nós, os monoteístas,” (We, the atheists, we, the monotheists)… Then, changing the rhythm from five beats to six, I rearranged it to the verses of We.

I admit I knew almost nothing about Hölderlin. Trying to learn more in Wikipedia, I saw the card with the basic information: “Born – 20 March…” (Oh, I thought, same day with me!) “… 1770” (Gee, same year with Ludwig!!) At once, I thought of something that was more than crazy: Well, how about it? Third Misery… Third Symphony! Let me see… To tell you the truth, I didn’t expect much. I started humming the Misery to Beethoven’s Marcia funebre, in the Second Movement of his Eroica. I began with the 25th part of the poem, “Yes, we talk about shadows”… as it seemed to me more suitable. I was amazed! But there was more melody. So, now let’s go back and try the 23rd part, “The third misery is this one”… I was astonished!! A little more and we finish the first part of the Marcia, I thought. This little more was found in the 32nd part of the Misery: “All the squares seem like agoras of yore”… Most fantastic of all: Ludwig’s melody finished with Hélia’s “fervent word of democracy” – incredible!!! IT’S A MIRACLE!..

I searched for Beethoven’s score. I had adapted by heart the same melody in a previous work of mine (The Gold in the Sky); but this time I wanted to be precise. I meticulously rearranged his score, assigning his melodic lines to other instruments, leaving nothing out (I hope). The final crash test came when I presented my loucura to Amélia. As I don’t speak Portuguese, I realized that several words or phrases were out of place, not well adapted with the music. Her help in this matter was crucial. And then it was my turn to convince her that I did not want an operatic voice, I would hate such a voice, and perhaps even Ludwig might not like it – or else, why did he write Sotto voce under the title? I meant to say, I wanted her voice. Done! I’m very proud of the result – even if some purists will moan…

I can say here what I said before about Euripides: I do hope that if Ludwig listened to us, he would smile and applaud approvingly, despite the brickbats thrown by such purists! Featured also here, except Maria Monda, are Rui Vaz, José Manuel David and Pedro Casaes in the vocals, Filipe Raposo on the piano, as well as my friend Kosmás Papadópoulos with his clarinet.

What can anybody compose after such music? I guess Amélia did not even think about it – and she did very well; and presented such a graceful melody for A Beginning, standing next to Ludwig as equal! I consider this composition of hers as the best in our Archipelagos.

17. Hélia Correia | Amélia Muge | Arranged by A. Muge, A. J. Martins, M. Loukovikas
18. Hélia Correia | Michales Loukovikas | Arranged by M. Loukovikas
19. Hélia Correia (A. Muge) | Amélia Muge | Arranged by A. J. Martins, F. Raposo
20. Hélia Correia | Manos Achalinotópoulos, Amélia Muge | Arranged by M. Loukovikas
A free improvisation by H. Lambrakis, M. Achalanitópoulos, A. Muge, K. Gouventas
21. Hélia Correia | Michales Loukovikas | Arranged by M. Loukovikas
22. Hélia Correia | Ludwig van Beethoven (The Third Symphony, Eroica, 1804, Second Movement, first part: Marcia funebre, Adagio assai, Sotto voce) | Adapted-Arranged by M. Loukovikas
23. Hélia Correia | Amélia Muge | Arranged by A. J. Martins, F. Raposo

IX. JÁ SE DÃO AS VOLTAS TODAS | NOSTALGIA AND NOSTOS
24. Νοσταλγία: Το παράπονο του μετανάστη | Nostalgia: A Migrant’s Yearning
25. Nostalgia: Cantar de emigração | Nostalgia: Singing of Emigration
(a. Sodade / b. Run-Run se fue pa’l norte / c. Cantar de emigração / d. A Migrant’s Yearning)
26. Alegria | Jubilation (Alegria)

Rosalía de Castro (L) and Violeta Parra (R)

Our sequence about Migrations and Homecomings. Embracing several ideas of Amélia’s, I combined a rebetiko by Vasilis Tsitsanis (also known with the title Like an outcast I’m drifting about), with Rosalía de Castro and José Niza’s Cantar de emigração, Violeta Parra’s Run-Run se fue pa´l norte, and Armando Soares’ Sodade. Amélia had listened to me singing this rebetiko and sent me an adaptation of hers that reminded me of a fado. This was also included as an instrumental part. Moreover, I’m so happy to have here representatives of all four female choirs that Amélia invited for the project De Viva Voz (I was so deeply moved in that concert!): Cramol en masse, Maria Monda, Catarina Moura from Segue-me à Capela, and Teresa Campos from Sopa de Pedra, plus Rita, Rui, David and Pedro, Paló and Mariana Abrunheiro, Amélia and me – starting off in this adventure Like an outcast drifting about…

José Saramago,
by Carlos Botelho

An Amélia’s adaptation sums up this sequence, where José Saramago’s Alegria coexists with a fine melody by our friend, Giorgos Andreou, who is directing here the Plucked Strings Orchestra of Patras.

24. Vasilis Tsitsanis | Arranged by M. Loukovikas
25. a. Armando Soares (adapted by M. Loukovikas) / b. Violeta Parra / c. Rosalía de Castro (adapted into Portuguese by J. Niza) | José Niza / d. Vasilis Tsitsanis (adapted by A. Muge) | Arranged by M. Loukovikas, A. Muge
26. José Saramago | Giorgos Andreou | Adapted by A. Muge, A.J. Martins. Arranged by G. Andreou

X. O QUE AS ONDAS CONTAM | SEA WAVES TELLING TALES
27. Κύματα μύρια τού πελάγου / Ondas do mar de Vigo | Myriad Waves of the Sea of Vigo)
28. Contas do mar (Bulería de Sines) | Sea Tales of Pearls (Bulería of Sines)

Exuberance, by Penny Warden

Our last sequence begins with another adaptation of Amélia’s, combining a Cantiga de amigo by Martín Codax, with a rebetiko of Smyrna by Panaiotis Tountas, sung in both languages. Working at that time on Tountas’ songs, Women’s Portraits of Rebetiko, “painted” with his excellent Art of Modulation, I used to send copies of my work to Amélia; she thanked me, and wished me well on my birthday, with this beautiful adaptation.

Our finale is a peculiar Bulería I composed in Sines in 2012. We had gone there to arrange for our performance, presenting Periplus in the Festival Músicas do Mundo. We played the Bulería in its initial form in that concert. Since then we have changed the interposed song; what we have now is more suitable for a bulería as it also has a Spanish flavour, and I consider it Pan-Iberian; that’s why I combine Ricardo Parreira’s guitarra portuguesa with Thomás Natsis’ guitarra flamenca. It is sung so beautifully by Catarina Moura and Teresa Campos, together with Maria Monda, Amélia and, at last, a children’s choir. As Maria Graciete Besse aptly remarked analyzing Archipelagos:

“The disc begins with a voice of wisdom that recites Hölderlin’s verses (Amélia’s mother, aged 98) and ends with a children’s choir, thus designing an itinerary that is projected into the future.”

Enjoy!

27. Martín Codax (also adapted into Greek by Michales Loukovikas) | Panaiotis Tountas | Adapted by A. Muge. Arranged by M. Loukovikas (A major medieval Galician minstrel’s Cantiga de amigo combined with a melody by the greatest composer of the rebetiko of Smyrna)
28. Amélia Muge | Michales Loukovikas, Portuguese traditional | Arranged by M. Loukovikas, A. Muge

October 2017

● See also: PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings (Chronicle) | GIORGOS ANDREOU on “ARCHiPELAGOS”
| MARIA GRACIETE BESSE on “ARCHiPELAGOS” | MARIA DO ROSÁRIO PESTANA on “ARCHiPELAGOS”

ARCHiPELAGOS
Nucleus
Amélia Muge: voice, guitarra braguesa, percussion | Michales Loukovikas: voice, accordion, sound effects
Manos Achalinotópoulos: clarino (folk clarinet), voice | Kyriakos Gouventas: violin, viola (5-string violin) | Harris Lambrakis: ney, recorder (pipes) | Maria Monda trio: Sofia Adriana Portugal, Susana Quaresma, Tânia Cardoso | Dimitris Mystakidis: guitar, bouzouki, baglamás, tzourás (the bouzouki family) | Ricardo Parreira: guitarra portuguesa | António Quintino: double bass | Filipe Raposo: piano, accordion, synthesizers | José Salgueiro: percussion
Guests (pro-bono)
Mariana Abrunheiro: voice | Catarina Anacleto: cello, voice | Niovi Benou: claps | Teresa Campos: voice | Pedro Casaes: voice | José Manuel David: voice | Ana Dias: harp | Kostas Hanís: vibraphone | Andreas Karakotas: voice | António José Martins: music box, percussion | Catarina Moura: voice | Thomás Natsis: flamenco guitar, claps | Paló: voice | Kosmás Papadópoulos: clarinet | Rita Maria: voice | Rui Vaz: voice
Plus
Hélia Correia & Maria José Muge: recitation | Cramol: female vocal group of the Workers’ Library of Oeiras | PSO: Plucked Strings Orchestra ‘Thanasis Thipinakis’ of the Patras Municipality | Children’s Choir, dir. Catarina Anacleto: Santiago Fantasia, Gabriel Leite, Sophia Van Epps, Ana Pita, Marta Semblano, Patrícia Arens Teixeira.
Authors
Manos Achalinotópoulos | Giorgos Andreou | Ludwig van Beethoven (1770 – 1827) | Rosalía de Castro (1837 – 1885) | Martín Codax (13th – 14th centuries) | Hélia Correia | João de Deus (1830 – 1896) | Euripides (c. 480 – 406 BCE) | José Gomes Ferreira (1900 – 1985) | Friedrich Hölderlin (1770 – 1843) | Anonymous Hurrian (c. 1400 BCE) | Fernando Lopes-Graça (1904 – 1994) | Michales Loukovikas | Giorgos Mitsakis (1921 – 1993) | Amélia Muge | José Niza (1938 – 2011) | Violeta Parra (1917 – 1967) | Fernando Pessoa (1888 – 1935) | Sappho (c. 630 – 570 BCE) | José Saramago (1922-2010) | Armando Soares (1920 – 2007) | Panaiotis Tountas (1886-1942) | Vasilis Tsitsanis (1915 – 1984)

PERIPLUS | Deambulações luso-gregas (Crónica)

PERIPLUS | Deambulações luso-gregas (Crónica)

Amélia Muge | Michales Loukovikas

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ | Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις (Χρονικό)
/ENGLISH/ PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings (Chronicle)

O Periplus não é um cruzeiro. É uma tentativa de construção de
pontes interculturais e de pesquisar o passado a bem do futuro.
A viagem continua… (Michales Loukovikas)

A. DAS AUSÊNCIAS
1. Uma pena que me coube
2. Όσο βαρούν τα σίδερα | Pesado como ferro

Periplus, edição portuguesa

Periplus levanta âncora da “Terra das Ausências” com (quem sabe) a “Menina Lisboa” cantando uma composição de Amélia Muge dedicada à Grécia, um país julgado in absentia que quanto mais se contacta mais falta nos faz. São “Penas de Ausência”, semelhantes às da viúva de “Pesado como ferro”. Musicalmente, a viagem começa com o acompanhamento “característico” das canções portuguesas – quando um “estranho” som emerge: o clarino (clarinete tradicional) tocado por Manos Achalinotópoulos com a técnica peculiar, tradicional, usada pelos músicos dos Balcãs e da Ásia Menor, combinado com a guitarra portuguesa de Ricardo Parreira. ● Manos, que gravou em Atenas, fez dois improvisos que editei usando ambas as gravações.

As “Deambulações luso-gregas” tornam-se mais evidentes na segunda canção de origem cretense marcada por uma forte influência da Ásia Menor. No nosso período de pesquisa, enquanto trocávamos materais relacionados com as nossas músicas tradicionais, enviei esta canção como um exemplo excelente da canção cretense urbana. O que aconteceu a seguir foi qualquer coisa de extraordinário: Amélia respondeu com um… mp3, interpretando esta canção da forma como “se apropriou dela”, adaptando a letra para português e a música como se fosse um tema medieval, ocidental. Fiquei espantado! Era como se me tivesse ouvido a cantar a canção nalguma corte medieval e depois, ao regressar a casa, tentasse recriá-la; mas de facto, o que fez foi expressá-la à sua maneira, criando uma variação. Foi praticamente deste modo que a música se desenvolveu durante milénios, até começarem a ser usadas as partituras e os registos fonográficos. E foi esta a razão porque fiz o arranjo da canção mantendo estas duas variações.

1. Amélia Muge | Arranjo: F. Raposo
2. Tradicional, versão de Creta | Adaptação para português e para música antiga ocidental: A. Muge; arranjo: M. Loukovikas

B. DOS CAMINHOS
3. Caminhos de seda
4. Caminhos pentatónicos africanos
5. Caminhos pentatónicos epiróticos

Quando Amélia compôs esta espécie de morna desafiou-me: “Agora continua até à Grécia a partir de Cabo Verde!” A minha resposta deu-me a chave para continuar: “Como é que eu vou daqui até à Grécia? Temos a África pelo meio!” Só aí pensei na escala pentatónica que caracteriza alguma da música africana e da região do Épiro, na Grécia. Os dados estavam lançados! Harris Lambrakis deu-me depois “uma mãozinha” com a sua “flauta mágica” (ney)…

Parafraseando, como ponto de partida, algumas das frases quer da melodia quer da lírica do tema de Amélia, o meu trabalho nos “Caminhos pentatónicos” foi mais racional que o resultado da inspiração, baseado num ritmo de 10 tempos, coros e linhas melódicas cíclicas que funcionaram muito bem.

Chegados à Grécia, escolhi combinar esta paisagem sonora com uma canção de emigração do Épiro, “Ξενιτεμένο μου πουλί (Meu pássaro emigrante)”, baseada num ritmo de 4 tempos. Como acrescento pedi a Manos Achalinotópoulos, que não é apenas um excelente tocador de clarino mas também um cantor maravilhoso, para interpretar a canção, dotando-a do seu refinado “toque vocal” tradicional.

3. Amélia Muge | Arranjo: F. Raposo
4. Amélia Muge | Michales Loukovikas | Arranjo: M. Loukovikas e A. Muge
5. Tradicional, versão do Épiro | Arranjo: M. Loukovikas

C. DOS CANTOS
6. Φαίνου | Deixa brilhar (Ἐπιτάφιος | Epitáfio)
7. Canto em periplus

Amélia é amiga de longa data de Hélia Correia, compondo para poemas seus desde os anos 90 – de que é um excelente exemplo “A tentação”. Quando me encontrei pela primeira vez com Hélia estávamos no processo de construção do nosso Periplus. Depois de uma conversa sobre a antiga Hélade, como ela é uma helenista e filelena, ao falarmos do nosso trabalho disse-lhe: “Sabes, Hélia, também vamos ter no Periplus o Epitáfio de Seikilos”. A sua completamente inesperada resposta deixou-me de boca aberta. Sem qualquer comentário, começou a cantar em Grego antigo: “Ὅσον ζῇς φαίνου | μηδὲν ὅλως σὺ λυποῦ· | πρὸς ὀλίγον ἔστι τὸ ζῆν· | τὸ τέλος ὁ χρόνος ἀπαιτεῖ.” (Deixa brilhar a tua vida enquanto dura; não te entregues de nenhum modo à tristeza; a vida é curta e o tempo cobra o que lhe é devido). Foi uma reacção que eu só esperaria vir de um entre mil músicos gregos: os outros não conheceriam esta canção (!) a mais antiga encontrada completa, datada ca. séc. I (algures entre 200 AEC e um pouco depois de 200 EC). Mais tarde, disse à Amélia: “O Seikilos tem de ser cantado pela Hélia!” E de facto ela cantou-o maravilhosamente!

A Amélia encontrou-me na Net em 2009 graças ao meu trabalho baseado na poesia de Ares Alexandrou, Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, editado em Portugal em livro-cd O Ouro do Céu / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas. Desapontado com a desatenção e não valorização com que o meu trabalho foi recebido na Grécia, tinha decidido não compor mais nada. A Amélia esforçou-se bastante para me convencer do contrário. Depois de repetidos falhanços teve uma ideia brilhante: fez um poema e compôs uma primeira parte pedindo-me para lhe dar seguimento. Não podia continuar dizer não; seria ingrato da minha parte. ● Quando ouvi o que ela compôs fiquei impressionado pela semelhança com o Epitáfio de Seikilos, que a Amélia, é claro, desconhecia. Assim, quando fiz o arranjo do “Canto em Periplus”, utilizei a composição do Seikilos como introdução (“Deixa brilhar”), bem como uma citação dentro do canto, adaptada para português por Hélia Correia: Ó mortal, deixa brilhar, | a luz da vida no teu rosto; | que a morte vai cobrar imposto | e a todos abate, sem dó por igual.

6. Seikilos | Adaptação para português: H. Correia; arranjo: M. Loukovikas
7. Amélia Muge | Amélia Muge e Michales Loukovikas | Arranjo: M. Loukovikas

D. DAS ILHAS
8. Παράνομο σημείωμα | Nota ilegal
9. Calma / Ἰθάκη | Ítaca

Ares Alexandrou, Constantine Cavafy, Fernando Pessoa

O Ouro do Céu, nosso ponto de encontro, está em destaque no Periplus com três temas arranjados desta vez por Filipe Raposo, para que houvesse um outro tipo de abordagem às minhas composições. Recordo-me como se fosse ontem como fiquei deliciado quando ouvi pela primeira vez a Nota ilegal, adaptada e cantada para português pela Amélia. “Compus um fado!”, fantasiei sorrindo, enquanto assobiava a minha composição com as ornamentações vocais feitas por ela…

Se “Nota ilegal” é uma ilha-pesadelo de exílio, “Calma”, de Fernando Pessoa, composta por Amélia, é uma ilha de sonho, onde inserimos um excerto do poema “Ítaca” de Constantine Cavafy. Há uma probabilidade dos dois grandes poetas se terem encontrado num barco que se dirigia para Londres e que continuaria depois para os Estados Unidos, mesmo antes da Grande Depressão de 1929.

8. Ares Alexandrou | Michales Loukovikas | Adaptação para português: A. Muge; arranjo: F. Raposo
9. Fernando Pessoa e Constantine Cavafy | Amélia Muge | Arranjo: F. Raposo

E. DAS VOZES
10. Cântico do país emerso
11. Palavra dada

Esta composição de Amélia para o poema (excerto) de Natália Correia, estava para ser, quando fiz o seu arranjo, a primeira do Periplus (mais tarde escolhemos “Uma pena que me coube” para uma abertura mais “calma”). Optei por começar com um tributo à colaboração entre Carlos Paredes e Charlie Haden, propondo uma improvisação entre o contrabaixo de Kostas Theodorou e a guitarra portuguesa de Ricardo Parreira com o piano de Filipe Raposo. Além disso, quando Amélia me mostrou a melodia num teclado, encontrei semelhanças com o primeiro Hino délfico feito provavelmente por Ateneu em 138 AEC. Assim, entre os versos de Natália, juntei três Interlúdios, adaptando este hino (no I e III) e a canção “Não sou daqui” de Amélia (no II), do seu álbum homónimo (que considero a sua obra-prima). A utilização deste tema surgiu porque as palavras do seu título são iguais às primeiras palavras do excerto do Cântico de Natália.

“Palavra dada”, a mais complicada em termos de arranjo e edição de todo o Periplus, começa pelo fascínio e interacção da Amélia com um Syrtós cretense. A origem desta dança levou-me a um músico heleno da antiguidade, Mesomedes de Creta (séc. II) e ao seu Ὕμνος εἰς Νέμεσιν (Hino a Némesis), a deusa que exerce represálias contra os que são arrogantes (húbris [ὕβρις]: arrogância perante os deuses). Começando com o ritmo original de 15 tempos, muda-se a meio para os 4 tempos do Syrtos, adoptando a versão adaptada por Ross Daly, combinando-a com as Pragas algarvias. À medida que a música cresce, com o violino de Kyriakos Gouventas, passamos para a tradicional portuguesa Cantiga de rega; quando regressamos a Creta, o finale é apimentado com mais pragas ditas por Teresa Muge (irmã de Amélia) e Margarida Guerreiro.

10. Natália Correia | Amélia Muge | Arranjo: M. Loukovikas > Ateneu (Interlúdios I e III); Amélia Muge (Interlúdio II)
11. Mesomedes (Némesis); Tradicional de Creta (Syrtós, adaptação: R. Daly); Tradicional portuguesa e Amélia Muge (Cantiga de rega); Amélia Muge (Pragas) | Arranjo: M. Loukovikas e A. Muge

F. DOS EMBALOS
12. Νανούρισμα | Canção de embalar
13. Dorme, dorme

Noite estrelada, de Vincent Van Gogh

Outra canção no Periplus com poesia de Ares Alexandrou é a “Canção de embalar”, adaptada para português por Amélia. Na sua forma original (O Ouro do Céu), está dividida em seis partes, à semelhança de um sonho. Na versão do Periplus ouvimos a primeira parte da canção antecedida por excertos de canções tradicionais de embalar e lenga-lengas.

Em ligação com o tema anterior está uma tocante canção de embalar composta por Amélia e arranjada por José Martins e Filipe Raposo. Este “embalo” é cantado a uma menina e não a um menino, como é usual nas canções de embalar tradicionais.

12. Ares Alexandrou | Michales Loukovikas | Αdaptação para português: A. Muge; arranjo: F. Raposo (introdução: A. Muge e M. Loukovikas)
13. Amélia Muge | Arranjo: J. Martins e F. Raposo

G. DOS AMORES
14. Της τριανταφυλλιάς τα φύλλα | A folha da rosa
15. Da folhinha de uma rosa

Uma rosa em Mi sustenido, de Ernie Benton

Quando lhe enviei esta tradicional canção de amor da Ásia Menor e Esmirna, a Amélia reconheceu, espantada, que o poema era idêntico ao de uma canção tradicional galega que tinha gravado anteriormente com o ensemble de Vigo, Camerata Meiga. Não podemos ter a certeza se alguns gregos e iberos tiveram a mesma ideia (“vou vestir-me com a folha [pétala] de uma rosa”), ou se foi uma ideia que viajou de um lugar para o outro. Em Periplus, convidei Ziad Rajab, um músico amigo Sírio-Palestiniano, para tocar o oud. Cantei a primeira parte do tema em grego, enquanto o resto foi adaptado e cantado por Amélia em português.

Aqui a canção da Ásia Menor ecoa na Galiza através de uma “ponte” em Guimarães. Esta “ponte” é uma versão simplificada da canção grega (o ritmo de 9 tempos de uma dança de pares – antikrystós – passa para um ritmo de 4 tempos) adaptada por Amélia para o Outra Voz, um coro local com quem tivemos uma intensa e especial colaboração. Ainda lembro a minha enorme emoção quando os ouvi pela primeira vez cantando esta adaptação, que o grupo acabou por adoptar como parte do seu repertório. Quando se entra na canção galega, juntam-se outras vozes convidadas e a canção termina num improviso onde no fim se entrecruzam novamente os dois temas tradicionais do Ocidente e do Oriente.

14. Tradicional, versão da Asia Menor e de Esmirna | Adaptação para português: A. Muge; arranjo: M. Loukovikas
15. Tradicional grega e galaico-portuguesa | Adaptação musical e poética em português: A. Muge; arranjo: F. Raposo

H. DA ALMA | DE PROFUNDIS
16. Se o lamento apenas fosse
17. Τα ἔνδον ῥήματα | Os meus ditames

Um emocionante e pungente lamento composto por Amélia começando no Épiro, com uma dupla improvisão à moda tradicional feita ao clarino por Manos Achalinotópoulos. Criou-se sobre esta sonoridade a atmosfera da tragédia grega, com o coro da Outra Voz (arranjo de José Martins e Filipe Raposo), usando basicamente o ritmo de um solene zeibékiko. É de facto incrível ela conseguir compor para este peculiar ritmo de 9 tempos logo que se familiarizou com ele, pela sua proximidade à cultura helénica.

“Sejas amigo ou inimigo não o reveles em parte alguma. | Aqui me encontro prisioneiro obedecendo aos meus próprios ditames.” Ares Alexandrou usou este couplet como nota de rodapé (este é o seu título original) ou como post scriptum no seu último livro de poesia, parafraseando Simónides, que compôs para os espartanos caídos na batalha das Termópilas o famoso epitáfio-epigrama: “Ó, estrangeiro, vai dizer aos Lacedemónios que nós aqui | jazemos em obediência aos seus ditames”. No Periplus, a nota de rodapé de Ares tem, musicalmente, um ostinato menor que no meu original (O Ouro do Céu), mas Amélia cria o contraste com as suas vocalizações soando como as das Erínias, estendendo o trágico elemento do “Lamento” a “Os Meus ditames” que adapta e recita em português.

16. Amélia Muge | Arranjo: J. Martins e F. Raposo
17. Ares Alexandrou | Michales Loukovikas | Adaptação para português: A. Muge; arranjo: F. Raposo

I. DAS TASCAS E TAVERNAS
18. Um qualquer quê
19. Abertura da taverna
20. Τα μαγκάκια τής ταβέρνας | Os mangas da taverna

O Fado, de José Malhoa (1910)

Esta sequência acontece como se fosse uma gravação ao vivo da transformação do ambiente de uma tasca de fado no de uma taverna de rebético. É a realização de uma nossa ideia fixa para uma cena fantástica algures numa taverna de um porto durante um tempestuoso mau tempo, e onde as tripulações dos navios imobilizados se reúnem cantando cada uma delas as suas canções até que acontece começarem a cantar em conjunto. Tentámos dar vida a esta cena começando com uma canção de amor da Amélia evocando o fado. Segue-se depois uma necessária “ponte” com um instrumental de cortar a respiração ligando um improviso de fado e rebético com Ricardo Parreira (guitarra portuguesa) e Dimitris Mystakidis (bouzouki), que nos leva ao rebético finale.

Panaiotes Tountas, que se afirma como compositor deste rebético, chamou-lhe “Menor da taverna (Vlamáquia)” (diminutivo de vlames, um sinónimo de mangas). Indirectamente, Tountas refere-se claramente ao instrumental “Menor do tekke” que Iohannes Chalkiás (ou Jack Gregory) gravou nos EUA com um longo e fantástico taqsim (improvisação) no começo. Por isso a melodia parece ser tradicional. Existem várias teorias sobre a etimologia de vlames e mangas. Escolhemos como título “Os mangas da taverna” porque a palavra pode ter vindo do ibérico manga, lembrando que os antigos manges gregos costumavam vestir apenas uma manga do seu casaco. Uma boa combinação com a canção tradicional portuguesa “A mangar” cantada pelos manganões, parecidos com os manges gregos.

Panaiotes Tountas

A sessão de gravação em Lisboa da “Entrada na taverna” é algo que nunca esquecerei. Expliquei ao Ricardo e ao Pedro Pinhal (viola), que deviam tocar criando “ondas”, deixando espaços “abertos”, para o Dimitris, que gravaria mais tarde em Salónica. Por fim fi-los escutar o taqsim de Chalkiás, como fonte de inspiração. O resultado foi magia pura – um dos melhores solos de fado que alguma vez ouvi – ainda por cima em diálogo com um bouzouki! Quando regressei a Salónica, Dimitris juntou-se na perfeição ao duo português. Finalmente transferi o trio para… a taverna do porto de forma a pudermos ouvi-los tocar em conjunto! Esta é a magia chamada edição…

18. Amélia Muge | Arranjo: F. Raposo
19. Improviso instrumental de fado e de rebético por Ricardo Parreira e Dimitris Mystakidis | Arranjo: M. Loukovikas
20. Panaiotis Tountas | Rebético tradicional | Arranjo: M. Loukovikas

J. TÃO LONGE, TÃO PERTO
21. Dolor, ai dolor
22. Το βλέμμα σου πού να τελειώνει; | O teu olhar onde acaba? (Versão grega )
23. O teu olhar onde acaba? | Το βλέμμα σου πού να τελειώνει; (Versão portuguesa)
24. Zum zum

As primeiras três partes da sequência final são de facto uma única e longa canção. Na altura em que Amélia tentava em vão que eu voltasse a compor, mandou-me este poema. Passaram-se meses até que numa noite tive um sonho onde tinha rearranjado a sua canção “Arena” (Não sou daqui) como se fosse um rebético! Enfim, tive de passar horas ao piano para chegar à conclusão que o que se passa num sonho não quer necessariamente dizer que possa acontecer na vida real. No entanto o meu tempo não foi gasto em vão. Gradualmente fui deixando para trás a “Arena”, improvisando num outro aliciante modo musical! Felizmente, gravei este improviso e mandei-o para a Amélia, que por sua vez adaptou o seu poema à minha melodia e musicou a sua versão original (“Dolor, ai, Dolor”). Do meu lado, adaptei o seu poema para grego e convidei Eleni Tsaligopoulou para cantar a versão grega; convidei também Zoe Tiganouria para tocar acordeão. No fim da versão portuguesa Eleni e Amélia cantam “Dolor” em conjunto! Na opinião do compositor e pianista grego, Giorgos Andreou: “Um momento de excepção do ponto de vista emocional (e que considero ser o climax do CD) é a interpretação paralela da canção ‘O teu olhar onde acaba?’ por Eleni Tsaligopoulou em grego e Amélia Muge em português.”

Embora seja um tema composto por Amélia e a mim dedicado como prenda de aniversário, “Zum zum” é mais do que isso. Evoca “Run run se fué pa’l norte” de Violeta Parra, como uma espécie de tributo ao seu trabalho enraizado na canção tradicional chilena, exprimindo a vida e os problemas do seu povo. Zum zum significa em português uma espécie de rumor, passando de boca em boca, de uma pessoa para outra. Acorda, diz, porque “Todas as flores do campo / Todas as aves do céu / Todos os peixes do mar / Vieram à tua porta / P’ra te saudar / P’ra te cantar / Que há um zum zum / Que vem do sul”… É uma espécie de canção ibérico-latino-americana, que se liga com a melodia de “O teu olhar onde acaba?” – usada aqui como introdução. O ritmo de 9 tempos no fim da canção anuncia a chegada do Zum zum à Grécia – algo que também é validado pelas… cigarras!

Anel de prata com uma cigarra em latão, inspirado num antigo anel grego (séc. V AEC)

● Eu e Amélia estávamos em Escópelos, Grécia, de férias. Fomos um dia para uma praia cheia de gente e por isso sentámo-nos à sombra, debaixo de uma árvore, perto do bar da praia. Um altifante, instalado num ramo, tocava sobre as nossas cabeças. “Elas estão a tempo”, disse Amélia. Perante a minha perplexidade, explicou: “As cigarras ‘cantam’ a tempo, não saem do ritmo!” “Nem pensar!”, respondi. Mas rapidamente admiti que ela tinha razão! De facto elas seguiam muito facilmente o ritmo das canções pop. Tinham algum problema em acertar quando o ritmo mudava para alguma canção brasileira mas depressa se adaptavam… Eu estava fascinado! ● De volta a Lisboa tive uma ideia completamente louca enquanto trabalhava no “Zum zum”. Procurei sons de cigarra na net, mas o que encontrei foram “coros” de cigarras. Procurei então por cicadas, cigales, cigalas, mas continuava a não encontrar o que procurava – até que experimentei pela palavra grega τζιτζίκια: apareceu uma enorme abundância de sons e entre eles de cigarras solitárias (o que eu estava à procura), para que pudessem ser “amestradas” (através da “magia da edição”) para “‘cantar’ em conjunto” com o coro, mantendo os ritmos do “Zum zum”! Quando acabei, convidei a Amélia e o José Martins para escutarem o coro das minhas cigarras especialmente “amestradas”. O que nos rimos! É o significado da frase “amostras de cigarras gregas amestradas” mencionada no livrinho do Periplus em referência a mais esta minha contribuição para o trabalho. ● E as cigarras não apareceram apenas no CD: no fim dos nossos concertos do Periplus, a audiência saía dos teatros ouvindo as τζιτζίκια gregas!

21. Amélia Muge | Arranjo: M. Loukovikas
22. Amélia Muge | Michales Loukovikas | Adaptação para grego e arranjo: M. Loukovikas
23. Amélia Muge | Michales Loukovikas – e Amélia Muge (finale) | Adaptação para grego e arranjo: M. Loukovikas
24. Amélia Muge | Amélia Muge – e Michales Loukovikas (introdução) | Arranjo: J. Martins e M. Loukovikas

● Ver também: MARIA DO ROSÁRIO PESTANA sobre “PERIPLUS” | GIORGOS ANDREOU sobre “PERIPLUS”

Periplus, edição internacional

TROUPE MUSICAL do PERIPLUS: Amélia Muge: voz, guitarra braguesa, coros, fala, sons de ambiente. | Michales Loukovikas: voz, coros, fala, amostras de vozes e sons, estalos, percussão, acordeão, palmas.
António Quintino: contrabaixo. | Filipe Raposo: piano, teclados, acordeão. | Harris Lambrakis: ney (flauta oriental), flauta de bisel. | José Martins: percussão, kalimba, sintetizador, sons, palmas. | José Salgueiro: percussão, palmas. | Kyriakos Gouventas: violin, viola, bandolim. | Manos Achalinotopoulos: clarino (clarinete folk), voz, coros. | Ricardo Parreira: guitarra portuguesa.

CONVIDADOS ESPECIAIS: Hélia Correia, escritora: voz. | Eleni Tsaligopoulou, cantora: lengalengas, risos, coros, voz. | Outra Voz, coro dos cidadãos de Guimarães: sons de água, de vento, de mar, de ambiente, coros, lengalengas, respirações, falas.

OUTROS PARTICIPANTES: André Maia: fala. | Catarina Anacleto: violoncelo, coros. | Cristina Benedita: coros. | Dimitris Mystakidis: bouzouki, djurá, guitarra de rebético. | Eduardo Salgueiro: palmas. | Francisco e Sofia Van Epps: lengalengas, risos. | Irene Bakalopoulou: harpa. | José Barros: bandolim, cavaquinho, guitarra braguesa, coros. | José Manuel David: kalimba, voz, trompa, gaita, coros. | Kostas Theodorou: contrabaixo, percussão. | Mariana Abrunheiro: coros. | Margarida Guerreiro: pragas. | Pedro Pinhal: viola de fado. | Rui Vaz: fala, coros. | Teresa Muge: voz, pragas. | Ziad Rajab: oud. | Zoe Tiganouria: acordeão.

AUTORES: Amélia Muge | Ares Alexandrou (1922 – 1979) | Athenaeus (séc. II AEC) | Constantine Cavafy (1863 – 1933) | Fernando Pessoa (1888 – 1935) | Hélia Correia | Mesomedes (início do séc. II EC) | Michales Loukovikas | Natália Correia (1923 – 1993) | Panaiotis Tountas (1886 – 1942) | Seikilos (ca séc. I EC)

As damas do rebético, de A. Tassos (1970)

ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ | Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις (Χρονικό)

ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ | Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις (Χρονικό)

Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας

(PERIPLUS | Deambulações luso-gregas / Luso-Hellenic Wanderings)

/ENGLISH/ PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings (Chronicle)
/PORTUGUÊS/ PERIPLUS | Deambulações luso-gregas (Crónica)

Ο Περίπλους δεν είναι καμιά κρουαζιέρα. Είναι η προσπάθεια να οικοδομηθούν διαπολιτισμικές γέφυρες και να διερευνηθεί το παρελθόν χάριν του μέλλοντος.
Ο Περίπλους συνεχίζεται… (Μιχάλης Λουκοβίκας)

A. DAS AUSÊNCIAS | ΑΠΟΥΣΙΕΣ
1. Uma pena que me coube | Ένας καημός που μού ’λαχε
2. Όσο βαρούν τα σίδερα | Pesado como ferro

PERIPLUS | Deambulações luso-gregas:
η πορτογαλική έκδοση του Περίπλου

Αποπλέοντας από την “Γη των Απόντων”, η “Κυρά τής Λισαβόνας” μάς τραγουδά μια σύνθεση της Amélia Muge, ένα πορτογαλικό τραγούδι αφιερωμένο στην Ελλάδα, μια χώρα απούσα, δικαζόμενη ερήμην, ένας τόπος που νοσταλγείς όλο και πιο πολύ, όσο περισσότερο συνδέεσαι μαζί του. Είναι ένας “Καημός των Απουσιών”, παρόμοιος με τον πόνο μιας χήρας, που είναι “Βαρύς σαν σίδερο”. Ως προς τη μουσική, το ταξίδι μας ξεκινά με “χαρακτηριστικό” πορτογαλικό ήχο – αν και αναδύεται ένα ηχόχρωμα “παράξενο”: το κλαρίνο που παίζει ο Μάνος Αχαλινωτόπουλος, με την ιδιόμορφη, παραδοσιακή τεχνική των λαϊκών μουσικών Βαλκανίων και Μικρασίας, παράλληλα με την πορτογαλική κιθάρα τού Ricardo Parreira. ● Ο Μάνος, που ηχογράφησε στην Αθήνα, αυτοσχεδίασε δυο φορές ακούγοντας το τραγούδι, κι εγώ επέλεξα τελικά να επεξεργαστώ ξεχωριστά και τα δύο ηχογραφήματα.

Οι “Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις” γίνονται προφανέστατες στο επόμενο κρητικό τραγούδι με τις έντονες μικρασιάτικες επιρροές. Στην περίοδο της έρευνάς μας, όταν ανταλλάσσαμε παραδοσιακό υλικό, το έστειλα στην Αμέλια ως ένα εξαιρετικό δείγμα κρητικού αστικού τραγουδιού. Είναι εκπληκτικό το τι επακολούθησε: η απάντησή της ήταν ένα… mp3, όπου ερμήνευε αυτό το τραγούδι με τον τρόπο που το “κατανόησε”, προσαρμόζοντας στίχους και μουσική στα πορτογαλικά ως δυτικό μεσαιωνικό άσμα. Έμεινα άναυδος! Ήταν σαν να με άκουσε να τραγουδώ το “Όσο βαρούν τα σίδερα” σε κάποια μεσαιωνική βασιλική αυλή, κι έπειτα, γυρνώντας σπίτι της, δοκίμασε να το ερμηνεύσει και η ίδια. Στην ουσία, όμως, ό,τι τραγούδησε ήταν ό,τι αποκόμισε από το τραγούδι αυτό, δημιουργώντας παραλλαγή. Να πώς αναπτύχθηκε κυρίως η μουσική επί χιλιετίες, ώσπου άρχισε να εκδίδεται (σε παρτιτούρες ή δίσκους γραμμοφώνου). Να γιατί ενορχήστρωσα το τραγούδι διατηρώντας και τις δυο παραλλαγές.

1. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
2. Παραδοσιακό, παραλλαγή Κρήτης | Απόδοση στα πορτογαλικά & διασκευή ως παλαιό δυτικό τραγούδι: A. Muge. Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας

B. DOS CAMINHOS | ΔΡΟΜΟΙ
3. Caminhos de seda | Δρόμοι τού μεταξιού
4. Caminhos pentatónicos africanos | Δρόμοι αφρικάνικοι πεντατονικοί
5. Caminhos pentatónicos epiróticos | Δρόμοι ηπειρώτικοι πεντατονικοί (Ξενιτεμένο μου πουλί)

Όταν η Αμέλια συνέθεσε αυτό το τραγούδι που μοιάζει με morna, μου έριξε το γάντι: “Τώρα πήγαινέ το από το Πράσινο Ακρωτήρι στην Ελλάδα!” Το κλειδί για τον δρόμο που έπρεπε ν’ ακολουθήσω υπήρχε στην απάντησή μου: “Μα πώς μπορώ να το πάω στην Ελλάδα; Ανάμεσά τους υπάρχει ολόκληρη Αφρική!” Τότε φυσικά σκέφτηκα την πεντατονική κλίμακα που χαρακτηρίζει ἐν πολλοῖς τόσο την αφρικανική όσο και την ηπειρώτικη μουσική. Ὁ κύβος ἐρρίφθη! Άλλωστε, είχα και τον Χάρη Λαμπράκη για να μου δώσει χεῖρα βοηθείας – με τον δικό του “μαγικό αυλό” (νέυ) ἀνὰ χεῖρας…

Παραφράζοντας μερικές φράσεις τής Αμέλιας, από τους στίχους και τη μουσική, ως αφετηρία, η δουλειά μου στους “Δρόμους πεντατονικούς” ήταν ορθολογική μάλλον, παρά απόρροια έμπνευσης, με βάση έναν δεκάσημο ρυθμό, φωνητικά, και κυκλικές μελωδικές γραμμές, που όλα λειτούργησαν άψογα.

Φτάνοντας στην Ελλάδα, θέλησα να συνδυάσω το ίδιο ηχόχρωμα μ’ ένα ηπειρώτικο τραγούδι τής ξενιτιάς, “Ξενιτεμένο μου πουλί”, που έχει τετράσημο ρυθμό. Επιπλέον, ζήτησα από τον Μάνο Αχαλινωτόπουλο, που είναι όχι μόνον εξαίρετος κλαρινίστας, αλλά και υπέροχος τραγουδιστής, να ερμηνεύσει το τραγούδι, χαρίζοντάς του την ιδιαίτερη παραδοσιακή του χροιά.

3. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
4. Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας & A. Muge
5. Παραδοσιακό, παραλλαγή Ηπείρου | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας

Γ. DOS CANTOS | ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ
6. Φαίνου | Deixa brilhar / Ἐπιτάφιος | Epitáfio
7. Canto em periplus | Τραγούδι τού περίπλου

Η Αμέλια έχει παλιά φιλία με την Hélia Correia, μελοποιώντας στίχους της ήδη από τη δεκαετία τού ‘90 – ένα εξαίρετο παράδειγμα είναι το “A tentação (Ο πειρασμός)”. Εγώ γνώρισα την Hélia ενώ δουλεύαμε πάνω στον Περίπλου. Αφού συζητήσαμε για την αρχαία Ελλάδα, καθώς είναι ελληνίστρια, μα και φιλέλληνας, η κουβέντα γύρισε γύρω από τη δουλειά μας και τότε της είπα: “Ξέρεις, Hélia, στον Περίπλου έχουμε και τον Επιτάφιο του Σείκιλου.” Η εντελώς απροσδόκητη απάντησή της με άφησε με ανοιχτό το στόμα. Χωρίς να πει λέξη, άρχισε να τραγουδά στα αρχαία ελληνικά: “Ὅσον ζῇς φαίνου, | μηδὲν ὅλως σὺ λυποῦ· | πρὸς ὀλίγον ἔστι τὸ ζῆν· | τὸ τέλος ὁ χρόνος ἀπαιτεῖ.” Ήταν όντως μια απάντηση που θα περίμενα ν’ ακούσω από μόλις έναν στους χίλιους Έλληνες μουσικούς: οι υπόλοιποι θα είχαν πλήρη άγνοια (!) για το αρχαιότερο διεθνώς ολόκληρο τραγούδι που σώζεται και ανάγεται γύρω στον 1ο αιώνα (κάποια στιγμή ανάμεσα στο 200 ΠΚΧ και λίγο μετά από το 200 ΚΧ). Αργότερα είπα στην Αμελία: “Τον Σείκιλο πρέπει να τον τραγουδήσει η Hélia!” Και όντως τον τραγούδησε υπέροχα!

Η Αμέλια με εντόπισε στο διαδίκτυο το 2009, χάρη στη δουλειά μου, σε ποίηση Άρη Αλεξάνδρου, Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, που εκδόθηκε και στην Πορτογαλία, με τίτλο O Ouro do Céu / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas (Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού / Ο Α. Αλεξάνδρου από τον Μ. Λουκοβίκα). Μα στην Ελλάδα αντιμετωπίστηκε με αδιαφορία και σιωπή, γεγονός που με απογοήτευσε τόσο, ώστε αποφάσισα να μη συνθέτω πια. Η Αμέλια έκανε τα πάντα για να με μεταπείσει, αλλά χωρίς επιτυχία. Ώσπου της ήρθε μια ιδέα καταπληκτική: έγραψε τους στίχους και συνέθεσε το πρώτο μέρος ενός τραγουδιού, και κατόπιν μου ζήτησε να το ολοκληρώσω. Δεν μπορούσα πλέον να αντιστέκομαι, γιατί θα ήμουν αγνώμονας. ● Όταν άκουσα το μέρος που συνέθεσε, εντυπωσιάστηκα από την ομοιότητά του με τον Επιτάφιο του Σείκιλου, για τον οποίο ως τότε η Αμέλια είχε επίσης πλήρη άγνοια. Έτσι, όταν ενορχήστρωσα το “Τραγούδι τού περίπλου”, χρησιμοποίησα τη σύνθεση του Σείκιλου ως εισαγωγή (“Φαίνου”), καθώς και ως παραπομπή, σε προσαρμογή της στα πορτογαλικά από την Hélia Correia, εμβόλιμη στο τραγούδι: “Ó mortal, deixa brilhar, | a luz da vida no teu rosto; | que a morte vai cobrar imposto | e a todos abate, sem dó por igual.” (Ω, θνητέ, άσε το φως | το ζωογόνο να σε λούσει· | φόρο ο Χάρος θα ζητήσει, | τότε όλους θα μας σβήσει δίχως έλεος).

6. Σείκιλος | Απόδοση στα πορτογαλικά: H. Correia. Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
7. Amélia Muge | Amélia Muge & Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας

Δ. DAS ILHAS | ΝΗΣΙΑ
8. Παράνομο σημείωμα | Nota ilegal
9. Calma | Κάλμα / Ἰθάκη | Ítaca

Άρης Αλεξάνδρου, Κωνσταντίνος Καβάφης, Fernando Pessoa

Καθώς απετέλεσε το σημείο τής συνάντησής μας, Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, του Άρη Αλεξάνδρου, δίνει το παρών στον Περίπλου με τρία τραγούδια σ’ ενορχήστρωση του Filipe Raposo, καθώς επιθυμούσα να έχω κάποια νέα προσέγγιση στις συνθέσεις μου. Ακόμη θυμάμαι πολύ έντονα τον ενθουσιασμό μου όταν άκουσα για πρώτη φορά την Αμέλια να τραγουδά την προσαρμογή της στα πορτογαλικά: “Συνέθεσα fado!”, φαντασιώθηκα χαμογελώντας, καθώς σφύριζα το κομμάτι μου χρησιμοποιώντας τα δικά της ποικίλματα…

Αν το “Παράνομο σημείωμα” μιλά για κάποιο εφιαλτικό νησί τής εξορίας, η “Κάλμα” τού Fernando Pessoa, μελοποιημένη από την Αμέλια, περιγράφει ένα ονειρικό νησί, όπου παρεμβάλλεται κι ένα απόσπασμα της “Ιθάκης” τού Κωνσταντίνου Καβάφη. Ενδέχεται μάλιστα οι δυο μεγάλοι ποιητές να συναντήθηκαν σε πλοίο που πήγαινε στην Αγγλία και τις ΗΠΑ, λίγο πριν από το μεγάλο κραχ τού 1929.

8. Άρης Αλεξάνδρου | Μιχάλης Λουκοβίκας | Απόδοση στα πορτογαλικά: A. Muge. Ενορχήστρωση: F. Raposo
9. Fernando Pessoa & Κωνσταντίνος Καβάφης | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo

E. DAS VOZES | ΦΩΝΕΣ
10. Cântico do país emerso | Ωδή σε αναδυόμενη χώρα
11. Palavra dada | Λόγος τιμής

Αυτό το μεγάλο ποίημα (ένα απόσπασμα) της Natália Correia, μελοποιημένο από την Αμέλια, προοριζόταν ως αφετηρία τού Περίπλου όταν το ενορχήστρωσα (αργότερα επιλέξαμε ένα πιο “ομαλό” ξεκίνημα με τον “Καημό που μού ’λαχε”). Θέλησα λοιπόν ο Περίπλους ν’ αποτίει, κατ’ αρχάς, φόρο τιμής στη συνεργασία των Carlos Paredes και Charlie Haden, μ’ έναν ελεύθερο αυτοσχεδιασμό τού Κώστα Θεοδώρου στο κόντρα μπάσο και του Ricardo Parreira στην πορτογαλική κιθάρα, προσθέτοντας το πιάνο τού Filipe Raposo. Εκτός αυτού, ακούγοντας την Αμέλια να παίζει τη μελωδία της στα πλήκτρα, διέκρινα κάποιες ομοιότητες με τον πρώτο Δελφικὸ Ὕμνο, που συνέθεσε μάλλον ο Ἀθήναιος περί το 138 ΠΚΧ. Γι’ αυτό, ανάμεσα στους στίχους τής Ναταλίας, παρενέβαλα τρία Ιντερλούδια, διασκευάζοντας τον ύμνο (στα Ιντερλούδια I και III), και το τραγούδι “Não sou daqui (Δεν είμαι από εδώ”), της Αμέλιας (στο Ιντερλούδιο II), από τον ομώνυμο δίσκο της (το αριστούργημά της, κατά την άποψή μου), αφού έτσι ακριβώς αρχίζει αυτό το απόσπασμα της Ωδής τής Ναταλίας.

Ο “Λόγος τιμής”, το πιο περίπλοκο κομμάτι στην ενορχήστρωση κι επεξεργασία στον Περίπλου, ξεκίνησε από την αγάπη τής Αμέλιας και τους πειραματισμούς της πάνω σ’ έναν Κρητικό συρτό. Εγώ πάλι, λόγω της προέλευσης του χορού αυτού, κατέληξα να τον συνδυάσω με τον Ὕμνο εἰς Νέμεσιν, του αρχαίου Έλληνα συνθέτη, Μεσομήδους τοῦ Κρητός (2ος αιώνας ΚΧ), αφιερωμένο στην θεά που τιμωρεί όσους υποκύπτουν στην ὕβρι – λόγω αλαζονείας έναντι των θεών. Με βάση τον αρχικό 15σημο ρυθμό, στρεφόμαστε ενδιάμεσα στον τετράσημο συρτό, υιοθετώντας τη διασκευή τού Ross Daly, και συνδυάζοντάς τον με Pragas (Αναθέματα, Κατάρες) τού Algarve. Καθώς η μουσική φτάνει σε κορύφωση, με καθοριστικό τον ρόλο τού Κυριάκου Γκουβέντα με το βιολί του, περνούμε σε μια παραδοσιακή πορτογαλική Cantiga de rega (Τραγούδι τού ποτίσματος)· ώσπου τελικά επιστρέφουμε στην Κρήτη για το φινάλε, που είναι διανθισμένο με περισσότερες pragas από την αδερφή τής Αμέλιας, Teresa Muge, και τη Margarida Guerreiro.

10. Natália Correia | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας > Αθήναιος (Ιντερλούδια I & III) / Amélia Muge (Ιντερλούδιο II)
11. Μεσομήδης (Νέμεσις) / Παραδοσιακό Κρήτης (Συρτός, διασκευή R. Daly) / Παραδοσιακό Πορτογαλίας & Amélia Muge (Τραγούδι ποτίσματος) / Amélia Muge (Pragas) | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας & A. Muge

Ζ. DOS EMBALOS | ΝΑΝΟΥΡΙΣΜΑΤΑ
12. Νανούρισμα | Canção de embalar
13. Dorme, dorme | Νάνι, νάνι

Έναστρη νύχτα, του Vincent Van Gogh

Ένα άλλο τραγούδι σε ποίηση Άρη Αλεξάνδρου στον Περίπλου είναι το “Νανούρισμα” που προσάρμοσε η Αμέλια στα πορτογαλικά. Στην αρχική του μορφή (Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού), είχε συνολικά έξι μέρη κι έμοιαζε με όνειρο. Εδώ ακούμε το πρώτο μέρος τού τραγουδιού με πρόσθετα νανουρίσματα και παιδικά τραγούδια στην αφετηρία.

Η προέκταση του “Νανουρίσματος” είναι το “Νάνι, νάνι”, μια σύνθεση της Αμέλιας, σ’ ενορχήστρωση των José Martins και Filipe Raposo. Σημειωτέον ότι το νανούρισμα αυτό έχει αποδέκτη ένα κορίτσι (και όχι αγόρι, όπως συμβαίνει με τα παραδοσιακά νανουρίσματα).

12. Άρης Αλεξάνδρου | Μιχάλης Λουκοβίκας | Απόδοση στα πορτογαλικά: A. Muge. Ενορχήστρωση: F. Raposo (εισαγωγή: A. Muge & M. Λουκοβίκας)
13. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: J. Martins & F. Raposo

Η. DOS AMORES | ΑΓΑΠΕΣ
14. Της τριανταφυλλιάς τα φύλλα | A folha da rosa
15. Da folhinha de uma rosa | Μιας τριανταφυλλιάς τα φυλλαράκια

Τριαντάφυλλο σε ΜΙ#,
του Ernie Benton

Όταν έστειλα αυτό το παραδοσιακό μικρασιάτικο και σμυρναίικο τραγούδι αγάπης στην Αμέλια, έμεινε άναυδη επειδή έχει παρόμοιους στίχους μ’ ένα παραδοσιακό τής Γαλικίας, που είχε ηχογραφήσει παλιότερα με το ντόπιο σύνολο Camerata Meiga. Δεν μπορούμε να ξέρουμε αν κάποιοι Έλληνες και Ίβηρες είχαν την ίδιαν ακριβώς ιδέα (“Της τριανταφυλλιάς τα φύλλα θα τα βάλω φορεσιά”), ή αν η ἐν λόγῳ ιδέα ταξίδεψε με ναυτικούς από το ένα μέρος στο άλλο. Στον Περίπλου, ζήτησα από τον φίλο μου, Ziad Rajab, να παίξει το ούτι του, και τραγούδησα το πρώτο μέρος στα ελληνικά, ενώ η Αμέλια ερμήνευσε το υπόλοιπο στα πορτογαλικά, σε δική της προσαρμογή.

Στην περίπτωσή μας, το μικρασιάτικο τραγούδι αντήχησε στη Γαλικία, περνώντας πάνω από μια “γέφυρα” στο Γκιμαράες τής Πορτογαλίας. Η εν λόγω “γέφυρα” είναι η απλοποιημένη διασκευή τού ελληνικού τραγουδιού από την Αμέλια για την ντόπια χορωδία Outra Voz, με την οποία είχαμε μια καρποφόρα συνεργασία (ο εννεάσημος αντικρυστός εξελίσσεται σ’ έναν ευκολότερο τετράσημο ρυθμό). Η συγκίνησή μου ήταν πολύ μεγάλη όταν άκουσα για πρώτη φορά την χορωδία να ερμηνεύει αυτήν τη διασκευή, που τελικά την υιοθέτησε κι αποτελεί πλέον μέρος τού ρεπερτορίου της. Φτάνοντας στη Γαλικία, προσκεκλημένοι τραγουδιστές συνόδευσαν την Αμέλια ἐν χορῷ, ενώ τα παραδοσιακά θέματα Δύσης και Ανατολής εναλλάσσονταν κατά τον αυτοσχεδιασμό τού φινάλε.

14. Παραδοσιακό, παραλλαγή Μικρασίας & Σμύρνης | Απόδοση στα πορτογαλικά: A. Muge. Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
15. Παραδοσιακά Ελλάδας & Γαλικίας | Απόδοση στα πορτογαλικά & διασκευή: A. Muge. Ενορχήστρωση: F. Raposo

Θ. DA ALMA (DE PROFUNDIS) | ΕΚ ΒΑΘΕΩΝ
16. Se o lamento apenas fosse | Αν το μοιρολόι ήταν απλώς αυτό
17. Τα ἔνδον ῥήματα | Os meus ditames

Ένα συγκλονιστικό και σπαραχτικό μοιρολόι, σύνθεση της Αμέλιας, με αφετηρία την Ήπειρο, ἤτοι έναν διπλό παραδοσιακό αυτοσχεδιασμό τού Μάνου Αχαλινωτόπουλου στο κλαρίνο. Η Αμέλια δημιούργησε την ατμόσφαιρα ελληνικής τραγωδίας, συνοδείᾳ χορού (σ’ ενορχήστρωση των José Martins και Filipe Raposo), με βάση κυρίως έναν τελετουργικό ζεϊμπέκικο. Είναι πράγματι εντυπωσιακό πως χρησιμοποίησε αυτόν τον ιδιόμορφο εννεάσημο ρυθμό, μόλις εξοικειώθηκε με αυτόν, λόγω της επαφής της με την ελληνική κουλτούρα.

“Φίλε ἤ ἀντίπαλε μὴν τ’ ἀναγγείλεις πουθενά. | Δεσμώτης τῇδε ἵσταμαι τοῖς ἔνδον ῥήμασι πειθόμενος.” Ο Άρης Αλεξάνδρου παρέθεσε αυτό το δίστιχο ως υποσημείωση (ο τίτλος που χρησιμοποίησε), ή υστερόγραφο, στην τελευταία ποιητική ανθολογία του, παραφράζοντας τον Σιμωνίδη, που συνέθεσε ένα περίφημο επιτάφιο επίγραμμα για τους πεσόντες Σπαρτιάτες κατά την μάχη των Θερμοπυλών: “Ὦ ξεῖν’, ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις, | ὅτι τῇδε κείμεθα τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι.” Στον Περίπλου, η υποσημείωση του Άρη δεν είναι τόσο ostinato όσο στην πρώτη εκτέλεση (Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού), μα η Αμέλια έκανε τη διαφορά με τους βοκαλισμούς της, που θυμίζουν Ερινύες, επεκτείνοντας το τραγικό στοιχείο τού “Μοιρολογιού” στα “Ἔνδον ῥήματα”, που επίσης προσάρμοσε και απήγγειλε στα πορτογαλικά.

16. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: J. Martins & F. Raposo
17. Άρης Αλεξάνδρου | Μιχάλης Λουκοβίκας | Απόδοση στα πορτογαλικά: A. Muge. Ενορχήστρωση: F. Raposo

I. DAS TASCAS E TAVERNAS | ΤΑΒΕΡΝΕΣ ΤΟΥ FADO & ΤΟΥ ΡΕΜΠΕΤΙΚΟΥ
18. Um qualquer quê | Κάτι τις
19. Abertura da taverna | Η είσοδος της ταβέρνας
20. Τα μαγκάκια τής ταβέρνας | Os mangas da taverna

Αυτή η ενότητα παρουσιάζεται ως ζωντανή ηχογράφηση, καθώς μια tasca τού fado μετατρέπεται σε ρεμπέτικη ταβέρνα. Μας προέκυψε λόγω της εμμονής μας με μια φανταστική σκηνή στην ταβέρνα κάποιου λιμανιού, κατά τη διάρκεια κακοκαιρίας, όπου μαζεύονται τα πληρώματα των ακινητοποιημένων πλοίων, τραγουδώντας το καθένα με τη σειρά του τα δικά του τραγούδια, ώσπου τελικά όλοι μαζί τραγουδούν ἐν χορῷ. Προσπαθήσαμε ν’ αναβιώσουμε την σκηνή, με αφετηρία ένα τραγούδι τής αγάπης, σύνθεση της Αμέλιας, που προσομοιάζει στο fado. Ακολουθεί η απαραίτητη “γέφυρα”, μ’ έναν συναρπαστικό οργανικό αυτοσχεδιασμό που μας οδηγεί από το fado στο ρεμπέτικο, με τον Ricardo Parreira (πορτογαλική κιθάρα) και τον Δημήτρη Μυστακίδη (μπουζούκι), εισάγοντάς μας στο ρεμπέτικο φινάλε.

Ο Παναγιώτης Τούντας, που υπογράφει αυτό το ρεμπέτικο, το ονόμασε “Το μινόρε τής ταβέρνας (τα βλαμάκια)” (1939): η λέξη βλάμης είναι συνώνυμη της λέξης μάγκας. Εμμέσως πλην σαφώς, ο Τούντας μάς παραπέμπει στο οργανικό “Μινόρε τού τεκέ” (1932), που ο Ιωάννης Χαλκιάς (ή Jack Gregory) ηχογράφησε στις ΗΠΑ, παίζοντας στην αρχή ένα καταπληκτικό ταξίμι διαρκείας. Άρα, ο σκοπός, κατά τα φαινόμενα, είναι παραδοσιακός. Υπάρχουν ποικίλες θεωρίες για την ετυμολογία των λέξεων βλάμης και μάγκας. Ο τίτλος που επιλέξαμε ήταν “Τα μαγκάκια τής ταβέρνας”, επειδή η λέξη ίσως προέρχεται από την ιβηρική manga (μανίκι· οι παλιοί μάγκες φορούσαν μόνον το ένα μανίκι τού σακακιού τους), και συνδυάζεται ωραία με το παραδοσιακό πορτογαλικό τραγούδι “A mangar”, των ντόπιων manganões, που μοιάζουν με τους Έλληνες μάγκες.

Παναγιώτης Τούντας

Η ηχογράφηση της “Εισόδου τής ταβέρνας” στη Λισαβόνα έχει χαραχθεί ανεξίτηλα στην μνήμη μου. Είχα εξηγήσει στον Ricardo και τον Pedro Pinhal, που τον συνόδευε στη viola (κιθάρα), ότι το παίξιμό τους έπρεπε να είναι σε “κύματα”, ώστε ν’ αφήνουν “ελεύθερο” χώρο στον Δημήτρη που θα ηχογραφούσε αργότερα στη Σαλονίκη. Μετά, για να τους “φορτίσω”, τους έβαλα ν’ ακούσουν προσεκτικά το ταξίμι τού Χαλκιά ως πηγή έμπνευσης. Το αποτέλεσμα ήταν απόλυτη μαγεία: ένα από τα καλύτερα σόλο fado που άκουσα ποτέ – και μάλιστα συνδυασμένο με μπουζούκι! Επιστρέφοντας στη Θεσσαλονίκη, ο Δημήτρης προστέθηκε άψογα στο πορτογαλικό ντουέτο. Κι εν τέλει, μετέφερα το τρίο στην… ταβέρνα τού λιμανιού, για να τους απολαύσουμε να παίζουν παρέα! Αυτή είναι η μαγεία που λέγεται μοντάζ…

18. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
19. Οργανικός αυτοσχεδιασμός fado & ρεμπέτικου των Ricardo Parreira & Δημήτρη Μυστακίδη | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
20. Παναγιώτης Τούντας | Παραδοσιακό ρεμπέτικο | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας

Κ. TÃO LONGE, TÃO PERTO | ΤΟΣΟ ΜΑΚΡΙΑ, ΤΟΣΟ ΚΟΝΤΑ
21. Dolor, ai dolor | Καημός, αχ ο καημός
22. Το βλέμμα σου πού να τελειώνει; | O teu olhar onde acaba? (στα ελληνικά)
23. O teu olhar onde acaba? | Το βλέμμα σου πού να τελειώνει; (στα πορτογαλικά)
24. Zum zum | Ζουμ ζουμ

Τα πρώτα τρία μέρη της τελευταίας ενότητας απαρτίζουν επί της ουσίας ένα ενιαίο μεγάλο τραγούδι. Η Αμέλια μου έστειλε τους στίχους όταν προσπαθούσε μάταια να με “ενεργοποιήσει” ως συνθέτη. Πέρασαν μήνες, ώσπου ονειρεύτηκα ένα βράδυ πως είχα διασκευάσει το τραγούδι της, “Arena” (από το υπέροχο CD της, Não sou daqui), ως ρεμπέτικο! Χρειάστηκε, δυστυχώς, να περάσω ώρες στο πιάνο για ν’ αντιληφθώ πως ό,τι συμβαίνει σ’ ένα όνειρο δεν σημαίνει απαραίτητα ότι μπορεί να συμβεί στην πραγματική ζωή. Και όμως, δεν ήταν σπατάλη χρόνου. Σιγά-σιγά, απομακρύνθηκα από την “Arena”, αυτοσχεδιάζοντας με διαφορετική διάθεση, που ήταν όντως τόσο ελκυστική! Ευτυχώς, ηχογράφησα την έμπνευσή μου, στέλνοντάς την στην Αμέλια, που με τη σειρά της προσάρμοσε τους στίχους της στη μελωδία μου, ενώ παράλληλα μελοποίησε την αρχική εκδοχή των στίχων της (“Καημός, αχ ο καημός”). Εγώ, πάλι, απέδωσα τους στίχους στα ελληνικά, ζητώντας από την Ελένη Τσαλιγοπούλου να ερμηνεύσει την ελληνική βερσιόν, και την Ζωή Τηγανούρια να παίξει με το ακορντεόν της, ενώ στο τέλος τής πορτογαλικής βερσιόν, η Ελένη και η Αμέλια απέδωσαν μαζί και με τρόπο μαγικό την αρχική μελωδία (Καημός). Κατά τον συνθέτη και πιανίστα Γιώργο Ανδρέου (στην παρουσίαση του Περίπλου στην Αθήνα): “Κορυφαία στιγμή συγκινησιακά για μένα (που την θεωρώ και ως κορυφαία στιγμή τού CD), είναι η παράλληλη ερμηνεία τού ίδιου τραγουδιού, ‘Το βλέμμα σου πού να τελειώνει;’, από την Ελένη Τσαλιγοπούλου στα ελληνικά, και από την Amélia Muge στα πορτογαλικά.”

Αν και η Αμέλια συνέθεσε το “Ζουμ ζουμ” ως δώρο για τα γενέθλιά μου, το τραγούδι έχει ευρύτερη σημασία. Απηχεί το “Run run se fué pa’l norte”, της Violeta Parra, για να αποτίσει φόρο τιμής στο έργο της, με ρίζες στην παράδοση της Χιλής, όπου εκφράζει την ζωή και τα προβλήματα του λαού. Ζουμ ζουμ στα πορτογαλικά σημαίνει κάποια φήμη, που περνά από τον έναν στον άλλον, από στόμα σε στόμα. Ξυπνήστε, λέει, γιατί “Όλα τα άνθη των αγρών | ή τα πουλιά τού ουρανού | μα και της θάλασσας τα ψάρια | στην πόρτα σου μαζεύονται | για να σε χαιρετήσουν, | να σου τραγουδήσουν, | ακούγεται ένα ζουμ ζουμ | που έρχεται απ’ τον νότο”… Είναι ένα είδος ιβηρικού-λατινοαμερικάνικου άσματος, που συνδέεται με “Το βλέμμα σου πού να τελειώνει;” μέσω της μελωδίας του – που εδώ αποτελεί την εισαγωγή. Η κατάληξη του “Ζουμ ζουμ” σε εννεάσημο ρυθμό αναγγέλλει την άφιξή του στην Ελλάδα – γεγονός που επικυρώνουν και τα… τζιτζίκια!

Ασημένιο δαχτυλίδι με ορειχάλκινο τζιτζίκι, εμπνευσμένο από αρχαιοελληνικό
(5ος αι. ΠΚΧ)

● Με την Αμέλια βρισκόμασταν στην Σκόπελο για διακοπές. Μια μέρα πήγαμε σε μια πολυσύχναστη παραλία, οπότε καθίσαμε στην σκιά ενός δένδρου, δίπλα στο beach bar. Ένα μεγάφωνο έπαιζε σ’ ένα κλαδί πάνω από τα κεφάλια μας. “Είναι a tempo”, είπε κάποια στιγμή η Αμελία. Βλέποντας το ερωτηματικό μου βλέμμα, εξήγησε: “Τα τζιτζίκια ηχούν ρυθμικά, κρατούν τον ρυθμό!” “Αποκλείεται!”, απάντησα. Σύντομα, όμως, αναγνώρισα πως είχε δίκιο! Τους ήταν μάλιστα πολύ εύκολο να κρατούν τον ρυθμό σε τραγούδια pop. Ένα τόσο δα προβληματάκι αντιμετώπιζαν όταν άλλαζε η ροή τού ήχου και ακουγόταν κάποιο βραζιλιάνικο τραγούδι, αλλά πολύ γρήγορα προσαρμόζονταν… Ήταν απίστευτο! ● Επιστρέφοντας στη Λισαβόνα, μου ήρθε μια τρελή ιδέα ενώ επεξεργαζόμουν το “Ζουμ ζουμ”. Άρχισα να ψάχνω ήχους τζιτζικιών στο διαδίκτυο – πρώτα στ’ αγγλικά: cicadas. Το μόνο που έβρισκα ήταν τζιτζίκια ἐν χορῷ. Περνούσα από γλώσσα σε γλώσσα (cigarras, cigales, cigalas, κλπ.), αλλά τίποτε, αδύνατο να βρω αυτό που αναζητούσα – ώσπου τελικά έψαξα για ελληνικά τζιτζίκια: υπήρχαν τα πάντα, ανάμεσά τους μεμονωμένα τζιτζίκια (ό,τι έψαχνα δηλαδή), ώστε να τα “εκπαιδεύσω” (με τη “μαγεία τού μοντάζ”) να “τερετίζουν ἐν χορῷ” μαζί με την χορωδία, κρατώντας τούς ρυθμούς τού “Ζουμ ζουμ”! Όταν τέλειωσα, φώναξα την Αμέλια και τον José Martins ν’ ακούσουν την ειδικά “εκπαιδευμένη” χορωδία των τζιτζικιών μου! Ξεκαρδιστήκαμε στα γέλια! Αυτό λοιπόν είναι το νόημα της φράσης “δείγματα εκπαιδευμένων ελληνικών τζιτζικιών”, στο βιβλιαράκι τού CD, ανάμεσα σε όλα τα άλλα που συνεισέφερα στον Περίπλου. ● Και τα τζιτζίκια δεν τερέτιζαν μόνον στον δίσκο: στο τέλος των συναυλιών μας για τον Περίπλου, το κοινό αποχωρούσε από το θέατρο ακούγοντας ελληνικά τζιτζίκια!

21. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
22. Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας | Απόδοση στα ελληνικά & ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
23. Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας – & Amélia Muge (finale) | Απόδοση στα ελληνικά & ενορχήστρωση: M. Λουκοβίκας
24. Amélia Muge | Amélia Muge – & Μιχάλης Λουκοβίκας (εισαγωγή) | Ενορχήστρωση: J. Martins & M. Λουκοβίκας

● Βλέπε επίσης: Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για τον “ΠΕΡΙΠΛΟΥ”

PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings:
η διεθνής έκδοση του Περίπλου

ΤΟ ΠΛΗΡΩΜΑ ΤΟΥ ΠΕΡΙΠΛΟΥ: Amélia Muge: φωνή, φωνητικά, ομιλία, κιθάρα braguesa, ηχητικά εφέ. | Μιχάλης Λουκοβίκας: φωνή, φωνητικά, ισοκράτημα, ομιλία, ακορντεόν, δακτυλισμοί (finger-snaps), παλαμάκια, κρουστά, δείγματα φωνών και ήχων.
Μάνος Αχαλινωτόπουλος: κλαρίνο, φωνή, φωνητικά. | Κυριάκος Γκουβέντας: βιολί, βιόλα, μαντολίνο. | Χάρης Λαμπράκης: νέυ, φλογέρα με ράμφος. | José Martins: κρουστά, synthesizer, παλαμάκια, kalimba, ηχητικά εφέ. | Ricardo Parreira: πορτογαλική κιθάρα. | António Quintino: κόντρα μπάσο. | Filipe Raposo: πιάνο, πλήκτρα, ακορντεόν. | José Salgueiro: κρουστά, παλαμάκια.

SPECIAL GUESTS: Hélia Correia, συγγραφέας: φωνή. | Ελένη Τσαλιγοπούλου, τραγουδίστρια: φωνή, φωνητικά, παιδικά τραγούδια, γέλια. | Outra Voz, χορωδία πολιτών τού Γκιμαράες: ήχοι θάλασας, νερού, ανέμου, χώρου, φωνητικά, παιδικά τραγούδια, ανάσες, ομιλία.

ΑΛΛΟΙ ΜΕΤΕΧΟΝΤΕΣ: Mariana Abrunheiro: φωνητικά. | Catarina Anacleto: φωνητικά, τσέλο. | José Barros: φωνητικά, μαντολίνο, cavaquinho, κιθάρα braguesa. | Cristina Benedita: φωνητικά. | José Manuel David: φωνή, φωνητικά, ισοκράτημα, kalimba, γκάιντα, κόρνο. | Margarida Guerreiro: αναθέματα. | Κώστας Θεοδώρου: κρουστά, κόντρα μπάσο. | André Maia: ομιλία. | Ειρήνη Μπακαλοπούλου: άρπα. | Teresa Muge: φωνή, αναθέματα. | Δημήτρης Μυστακίδης: μπουζούκι, τζουρά, ρεμπέτικη κιθάρα. | Pedro Pinhal: viola (κιθάρα) τού fado. | Ziad Rajab: ούτι. | Eduardo Salgueiro: παλαμάκια. | Ζωή Τηγανούρια: ακορντεόν. | Francisco & Sofia Van Epps: παιδικά τραγούδια, γέλια. | Rui Vaz: φωνητικά, ομιλία.

ΔΗΜΙΟΥΡΓΟΙ: Αθήναιος (2ος αιώνας ΠΚΧ) | Άρης Αλεξάνδρου (1922 – 1979) | Hélia Correia | Natália Correia (1923 – 1993) | Κωνσταντίνος Καβάφης (1863 – 1933) | Μιχάλης Λουκοβίκας | Μεσομήδης (αρχές 2ου αιώνα ΚΧ) | Amélia Muge | Fernando Pessoa (1888 – 1935) | Σείκιλος (περί τον 1ο αιώνα ΚΧ) | Παναγιώτης Τούντας (1886 – 1942)

Οι αρχόντισσες του ρεμπέτικου, του Α. Τάσσου (1970)

PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings (Chronicle)

PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings (Chronicle)

Amélia Muge | Michales Loukovikas

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ | Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις (Χρονικό)
/PORTUGUÊS/ PERIPLUS | Deambulações luso-gregas (Crónica)

Periplus is not a cruise. It’s an effort to construct intercultural bridges
and explore the past for the future’s sake. The voyage goes on…

Michales Loukovikas

A. DAS AUSÊNCIAS (ON ABSENCES)
1. Uma pena que me coube (A Pain That Has Fallen to My Lot)
2. Όσο βαρούν τα σίδερα | Pesado como ferro (Heavy as Iron)

Periplus, the Portuguese edition

Periplus sails out from the “Land of Absences” with “Lady Lisbon” singing a composition by Amélia Muge, a Portuguese song dedicated to Greece, a country tried in absentia, a land that the more someone is linked to, the more he misses it. It’s a “Pain of Absences”, like that of a widow’s pain, which is “Heavy as Iron”. Musically, our voyage starts with a “normal” Portuguese accompaniment – though a “strange” sound emerges: the clarino (folk clarinet) played by Manos Achalinotopoulos with the peculiar, traditional technique used by folk musicians in the Balkans and Asia Minor, combined with Ricardo Parreira’s guitarra portuguesa. ● Manos, who recorded in Athens, improvised twice on the song and I finally chose to edit separately both “takes”.

The “Luso-Hellenic Wanderings” become far more obvious in the following Cretan song marked by strong Anatolian influence. In our period of research, when we exchanged traditional material, I sent it to Amélia as an excellent example of a Cretan urban song. What followed was quite extraordinary: she answered with… an mp3, interpreting this song the way she “understood” it, adapting both its music and lyrics into Portuguese as a medieval Occidental song. I was amazed! It was as if she listened to me singing the song in some medieval royal court, and then, back at home, tried to recreate it; but in fact, what she sang was her own impression of the song, creating a variation. That’s how music mostly developed for millennia until it started being published (with sheet music and phonograph records). That’s why I arranged the song keeping these two versions together.

1. Amélia Muge | Arranged by F. Raposo
2. Traditional, version of Crete | Adapted into Portuguese & as an old occidental song by A. Muge; arranged by M. Loukovikas

B. DOS CAMINHOS (ON ROUTES)
3. Caminhos de seda (Silk Routes)
4. Caminhos pentatónicos africanos (African Pentatonic Routes)
5. Caminhos pentatónicos epiróticos (Epirotic Pentatonic Routes)

After Amélia had composed this morna-like song, she challenged me: “Now take it from Cape Verde to Greece!” My answer gave me the key to continue: “But how can I take it to Greece? We have Africa in between!” And then, I thought of the pentatonic scale that mostly characterizes both the African and the Epirotic music. The die was cast! Besides, I had Harris Lambrakis to give me a hand – with his “magic flute” (ney) in hand…

Paraphrasing some of Amélia’s phrases, from either lyrics or music, as a starting point, my work on the “Pentatonic Routes” turned out to be more rational than inspirational, based on a 10-beat rhythm, vocals, and cycling melodic lines, which all worked well.

Entering Greece, I decided to combine this soundscape with the Epirotic migrant song “Ξενιτεμένο μου πουλί (My Migrant Bird)”, based on a 4-beat rhythm. And additionally, I asked Manos Achalinotópoulos, who is not only an excellent clarino player but also a wonderful singer, to interpret the song, endowing it with his fine traditional “touch”.

3. Amélia Muge | Arranged by F. Raposo
4. Amélia Muge | Michales Loukovikas | Arranged by M. Loukovikas & A. Muge
5. Traditional, version of Epirus | Arranged by M. Loukovikas

C. DOS CANTOS (ON SONGS)
6. Φαίνου | Deixa brilhar (Shine) / Ἐπιτάφιος | Epitáfio (Epitaph)
7. Canto em periplus (Song in Periplus)

Amélia is an old friend of Hélia Correia’s, setting lyrics of hers to music since the 90s – an excellent example is “A tentação (Temptation)”. When I first met Hélia, we were in the process of working on our Periplus. After a discussion about ancient Hellas, as she is a Hellenist and a philhellene, we started talking about our work and then I told her: “You know, Hélia, in Periplus we also have Seikilos Epitaph”. Her quite unexpected answer left me with my mouth open. She said nothing at all, but started singing in ancient Hellenic: “Ὅσον ζῇς φαίνου, | μηδὲν ὅλως σὺ λυποῦ· | πρὸς ὀλίγον ἔστι τὸ ζῆν· | τὸ τέλος ὁ χρόνος ἀπαιτεῖ.” (While you live, shine; | have no grief at all; | life exists only for a short while, | and time demands his due). That was an answer I would expect to hear from only one out of one thousand Greek musicians: the rest would know nothing (!) about the oldest extant complete song in the world, dating to ca 1st century (sometime between 200 BCE and a little after 200 CE). Later on, I told Amélia: “Seikilos must be sung by Hélia!” She did sing it wonderfully!

Amélia spotted me in the Net in 2009 thanks to my work based on Ares Alexandrou’s poetry, Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού (The Gold in the Sky), issued in Portugal as O Ouro do Céu / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas. Disappointed by the lack of feedback and appreciation in Greece, I had decided to compose no more. Amélia tried hard to convince me otherwise. After failing repeatedly, she had a bright idea: she wrote the lyrics and composed the first part of a song, asking me to finish it. I could resist no more; I would be ungrateful. ● When I listened to her part of the composition, I was struck by its resemblance to Seikilos Epitaph. Until then, of course, Amélia also knew nothing about it. So when I arranged our “Song in Periplus”, I used Seikilos’ composition as an intro (“Shine”), as well as a citation within the canto, adapted into Portuguese by Hélia Correia: “Ó mortal, deixa brilhar, | a luz da vida no teu rosto; | que a morte vai cobrar imposto | e a todos abate, sem dó por igual.” (Mortal man, you need to shine, | having the light of life on your face; | death shall levy heavy taxes | and all men will perish without leniency).

6. Seikilos | Adapted into Portuguese by H. Correia; arranged by M. Loukovikas
7. Amélia Muge | Amélia Muge & Michales Loukovikas | Arranged by M. Loukovikas

D. DAS ILHAS (ON ISLANDS)
8. Παράνομο σημείωμα | Nota ilegal (Illegal Note)
9. Calma (Calm) / Ἰθάκη | Ítaca (Ithaca)

Ares Alexandrou, Constantine Cavafy, Fernando Pessoa

Being our meeting point, Ares Alexandrou’s The Gold in the Sky is featured in Periplus with three songs, arranged by Filipe Raposo, for I wished to have some fresh approach to my compositions. I still remember quite vividly how delighted I was when I listened to Amélia for the first time singing her own adaptation into Portuguese: “I composed a fado!”, I fantasized smiling, while whistling my composition with her own ornaments…

If “Illegal Note” is a nightmarish isle of exile, Fernando Pessoa’s “Calm”, set to music by Amélia, is a dreamy island, where she inserted an excerpt from Constantine Cavafy’s “Ithaca”. There’s a chance that the two great poets met on a ship sailing to England and the USA, just before the Great Depression of 1929.

8. Ares Alexandrou | Michales Loukovikas | Adapted into Portuguese by A. Muge; arranged by F. Raposo
9. Fernando Pessoa & Constantine Cavafy | Amélia Muge | Arranged by F. Raposo

E. DAS VOZES (ON VOICES)
10. Cântico do país emerso (Ode to an Emersed Land)
11. Palavra dada (Word of Honour)

This poem (excerpt) of Natália Correia’s, set to music by Amélia, was meant to be the first track of Periplus when I arranged it (later we chose to have a “smoother” start with “A Pain That Has Fallen to My Lot”). I opted to start with a tribute to the collaboration of Carlos Paredes and Charlie Haden, with a free improvisation on Kostas Theodorou’s double bass and Ricardo Parreira’s guitarra portuguesa, adding Filipe Raposo’s piano. Besides, when Amélia played her melody for me on a keyboard, I found similarities with the first Delphic Hymn composed probably by Athenaeus ca 138 BCE. Thence, among Natália’s verses, I added three Interludes, adapting this hymn (in I and III), and Amélia’s song “Não sou daqui (I’m Not From Here”, in Interlude II), from her homonymous album (that I consider to be her masterpiece), because these are exactly the first words in the excerpt from Natália’s Cântico.

“Word of Honour”, the most complex track to arrange and edit in Periplus, began with Amélia’s fascination and experimentation with a Cretan Syrtos. The origin of this dance led me to an ancient Hellene musician, Mesomedes of Crete (2nd century CE), and his composition Ὕμνος εἰς Νέμεσιν (Hymn to Nemesis), the goddess enacting retribution against those who succumb to hubris (ὕβρις: arrogance before the gods). Starting off with the original 15-beat rhythm, we turn in the middle to the four beats of the Syrtos, adopting a version that was adapted by Ross Daly, and also combining it with Algarvian Pragas (Anathemas, Curses). As the music builds up, when Kyriakos Gouventas’ role with his violin is instrumental, we pass to a traditional Portuguese Cantiga de rega (Watering Song); and then we return to Crete for the finale that is peppered with more pragas by Amélia’s sister, Teresa Muge, and Margarida Guerreiro.

10. Natália Correia | Amélia Muge | Arranged by M. Loukovikas > Athenaeus (Interludes I & III); Amélia Muge (Interlude II)
11. Mesomedes (Nemesis); Cretan Traditional (Syrtos, adapted by R. Daly); Portuguese traditional & Amélia Muge (Watering Song); Amélia Muge (Pragas) | Arranged by M. Loukovikas & A. Muge

F. DOS EMBALOS (ON LULLABIES)
12. Νανούρισμα | Canção de embalar (Lullaby)
13. Dorme, dorme (Sleep, Sleep)

Starry Night, by Vincent Van Gogh

Another song on poetry by Ares Alexandrou in Periplus is “Lullaby”, adapted by Amélia into Portuguese. In its original form (The Gold in the Sky), it consisted of six parts, and resembled a dream. Here we listen to the first part of the song with additional lullabies and children’s songs in the beginning.

Connected with it is a lullaby composed by Amélia and arranged by José Martins and Filipe Raposo. The peculiar thing here is that the lullaby is sung to a girl (and not to a boy, as it is “normal” in traditional lullabies).

12. Ares Alexandrou | Michales Loukovikas | Adapted into Portuguese by A. Muge; arranged by F. Raposo (intro: A. Muge & M. Loukovikas)
13. Amélia Muge | Arranged by J. Martins & F. Raposo

G. DOS AMORES (ON LOVES)
14. Της τριανταφυλλιάς τα φύλλα | A folha da rosa (The Leaves of a Rose)
15. Da folhinha de uma rosa (The Foliage of a Rose)

A Rose in E Sharp, by Ernie Benton

When I sent this traditional love song from Asia Minor and Smyrma to Amélia, she was astonished since its lyrics are identical with a traditional Galician song she had recorded before with the local ensemble Camerata Meiga. We can’t be sure if some Greeks and Iberians had the same idea (“I’ll get dressed with the foliage of a rose”), or if it’s an idea that voyaged with sailors from one place to the other. In Periplus, I invited Ziad Rajab, my Syro-Palestinian friend, to play the oud, and sang half the Greek song, while Amélia adapted the rest into Portuguese.

In our case, the Anatolian song echoed in Galicia passing over a “bridge” in Guimarães, Portugal. This “bridge” is a simplified version of the Hellenic song (the 9-beat rhythm of the antikrystós couple dance becomes an easier 4-beat rhythm) adapted by Amélia for Outra Voz, a local choir we had a special and fruitful collaboration. I was overwhelmed with emotion, I remember, when I first listened to them singing this adaptation, which they eventually adopted as part of their repertoire. In the Galician part, guest singers join in chorus, while the Oriental and Occidental traditional themes intersect during the improvisation of the finale.

14. Traditional, version of Asia Minor & Smyrma | Adapted into Portuguese by A. Muge; arranged by M. Loukovikas
15. Traditional of Greece & Galicia | Adapted in music & lyrics by A. Muge; arranged by F. Raposo

H. DA ALMA | DE PROFUNDIS
16. Se o lamento apenas fosse (If the Lament Were Just That)
17. Τα ἔνδον ῥήματα | Os meus ditames (The Inner Dictates)

An enthralling and poignant lament composed by Amélia, starting off in Epirus, with a double traditional improvisation by Manos Achalinotópoulos on the clarino. Moreover, Amélia created the atmosphere of a Greek tragedy, accompanied by a chorus (arranged by José Martins and Filipe Raposo), using mainly the rhythm of a solemn zeibekiko. It is amazing, indeed, that she was able to compose on this peculiar 9-beat rhythm as soon as she was familiarized with it through her exposure to Hellenic culture.

“Be you a friend or an enemy, do not announce it anywhere. | I stand here as a prisoner induced by all my inner dictates.” Ares Alexandrou used this couplet as a footnote (this is its original title) or a post scriptum in his last poetry book, paraphrasing Simonides, who composed a famous epitaph–epigram for the fallen Spartans in the Battle of Thermopylae: “Oh, stranger, tell the Lacedaemonians that here | we lie obedient to their dictates.” In Periplus, Ares’ footnote is less ostinato than my original (The Gold in the Sky), but Amélia made a difference with her Erinyes-like vocalisms, extending the tragic element of the “Lament” to “The Inner Dictates”, which she adapted and recited in Portuguese.

16. Amélia Muge | Arranged by J. Martins & F. Raposo
17. Ares Alexandrou | Michales Loukovikas | Adapted into Portuguese by A. Muge; arranged by F. Raposo

I. DAS TASCAS E TAVERNAS (FADO & REBETIKO TAVERNS)
18. Um qualquer quê (Something Like That)
19. Abertura da taverna (The Entrance to the Tavern)
20. Τα μαγκάκια τής ταβέρνας (The Manges of the Tavern)

This sequence appears as a live recording of the transformation of a fado tasca into a rebetiko tavern. It’s due to our obsession by a fantastic scene in some harbour’s tavern during tempestuous weather, where the crews of stranded ships gather, each singing their own songs in turn, until eventually they all sing in chorus. We tried to revive this scene, beginning with an Amélia’s love song evocating fado. Then a necessary “bridge” followed, with a breathtaking instrumental fado and rebetiko improvisation by Ricardo Parreira (guitarra portuguesa) and Dimitris Mystakidis (bouzouki), introducing us to the rebetiko finale.

Panaiotes Tountas, who signed this rebetiko, entitled it “The Tavern Minor (Vlamákia)” (diminutive of vlames, a synonym of mangas). Indirectly but clearly, Tountas referred to the instrumental “Tekke Minor” that Iohannes Chalkiás (or Jack Gregory) recorded in the USA with a fantastic long taqsim (improvisation) in the beginning. So the tune seems to be traditional. There are several theories on the etymology of vlames and mangas. We have chosen “The Manges of the Tavern” as a title, because the word may come from the Iberian manga (sleeve; the old manges used to wear only one sleeve of their jacket), and it combines well with the traditional Portuguese song “A mangar” sung by the local manganões, who are similar to the Greek manges.

Panaiotes Tountas

The recording session in Lisbon for “The Entrance to the Tavern” has been engraved into my memory. I had explained to Ricardo and the viola (guitar) player, Pedro Pinhal, that they should play “in waves”, so as to leave “free” space for Dimitris, who would record later in Salonica. Then, in order to “charge” them, I obliged them to listen to the taqsim of Chalkiás as a source of inspiration. The result was pure magic: one of the best fado solos I’ve ever listened to – and moreover, in dialogue with a bouzouki! Back to Salonica, Dimitris added himself perfectly on the Portuguese duet. At last, I transferred the “trio” to the… harbour’s tavern, so that we could listen to them playing all together! This is the magic called editing…

18. Amélia Muge | Arranged by F. Raposo
19. Instrumental fado & rebetiko improvisation by Ricardo Parreira & Dimitris Mystakidis | Arranged by M. Loukovikas
20. Panaiotis Tountas | Traditional rebetiko | Arranged by M. Loukovikas

J. TÃO LONGE, TÃO PERTO (SO DISTANT, SO NEAR)
21. Dolor, ai dolor (Dolor, ah, Dolor)
22. Το βλέμμα σου πού να τελειώνει; | O teu olhar onde acaba?
(How Far Can Your Eyes Reach?) / Greek version
23. O teu olhar onde acaba? | Το βλέμμα σου πού να τελειώνει;
(How Far Can Your Eyes Reach?) / Portuguese version
24. Zum zum

The first three parts of the final sequence are in fact one long song. Amélia sent me the lyrics when she tried in vain to “reactivate” me as a composer. Months had passed, until I dreamed one night that I had rearranged her song “Arena” (from her wonderful album Não sou daqui) as a rebetiko! Alas, I had to spend hours on the piano before I realized that what happens in a dream doesn’t necessarily mean it can happen in real life. Yet, my time was not wasted. Gradually, I left “Arena” behind improvising in another mood that was so appealing! Luckily, I recorded it and sent it to Amélia, who in turn adapted the lyrics to my melody, and set to music her original version (“Dolor, ah, Dolor”). On my part, I adapted her lyrics into Greek, inviting Eleni Tsaligopoulou to sing the Greek version, and Zoe Tiganouria to play the accordion, while at the end of the Portuguese version, Eleni and Amélia sang “Dolor” together! According to the Greek composer and pianist, Giorgos Andreou: “A prime moment emotionally for me (which I consider to be the climax of the CD) is the parallel interpretation of the song ‘How Far Can Your Eyes Reach?’ by Eleni Tsaligopoulou in Greek and Amélia Muge in Portuguese.”

Although composed by Amélia as a gift for my birthday, “Zum zum” is more than that. It evokes Violeta Parra’s “Run run se fué pa’l norte”, as a tribute to her work, rooted in Chilean tradition and expressing the people’s lives and problems. Zum zum in Portuguese means a kind of rumour, passing from one person to another, by word of mouth. Wake up, it says, because “All the flowers in the fields | All the birds in the sky | All the fish in the sea | Are gathering at your door | To greet you and sing for you | That there is a zum zum | Coming from the South”… It is a kind of an Iberian-Latin American song, connected with “How Far Can Your Eyes Reach?” through its melody – adapted here as an intro. The conclusion of the song in a 9-beat rhythm announces the arrival of Zum zum in Greece – something that is also validated by the… cicadas!

Silver ring with a brass cicada, inspired by an ancient Greek ring from the 5th century BCE

● Amélia and I were on Skópelos, Greece, for vacation. One day we went to a crowded beach, so we sat under a tree in the shade, next to the beach bar. A loudspeaker played on a branch over our heads. “They are a tempo”, Amélia said. As she saw me puzzled, she explained: “The cicadas sound in time, keeping the rhythm!” “No way!”, I answered. But soon I admitted she was right! In fact, it was quite easy for them to follow rhythms of pop songs. They had a little problem when the stream of sound changed into some Brazilian song but they soon adapted… I was fascinated! ● Back to Lisbon, I had a crazy idea while working on “Zum zum”. I searched for cicada sounds in the Net, but what I found were cicadas in chorus. I then searched for cigarras, cigales, cigalas, but I could still not find what I was looking for – until I searched for Greek τζιτζίκια: there was a plethora of sounds, among them of lone cicadas (what I was looking for), so that they could be “trained” (through the “magic of editing”) to “sound in chorus” with the choir, keeping the rhythms of “Zum zum”! When I finished, I invited Amélia and José Martins to listen to my specially “trained” cicada choir! How we laughed! That’s the meaning of the phrase “samples of trained Greek cicadas”, mentioned in the Periplus booklet, with everything else I contributed to our work. ● And the cicadas sounded not only in the CD: at the end of our Periplus concerts, the audience left the theatre listening to Greek τζιτζίκια!

21. Amélia Muge | Arranged by M. Loukovikas
22. Amélia Muge | Michales Loukovikas | Adapted into Greek & arranged by M. Loukovikas
23. Amélia Muge | Michales Loukovikas – & Amélia Muge (finale) | Adapted into Greek & arranged by M. Loukovikas
24. Amélia Muge | Amélia Muge – & Michales Loukovikas (intro) | Arranged by J. Martins & M. Loukovikas

● See also: GIORGOS ANDREOU on “PERIPLUS” | MARIA DO ROSÁRIO PESTANA on “PERIPLUS”

Periplus, the international edition

PERIPLUS MUSICAL TROUPE: Amélia Muge: voice, vocals, talk, guitarra braguesa, sound-effects. | Michales Loukovikas: voice, vocals, drone, talk, accordion, finger-snaps, hand-claps, percussion, samples of voices and sounds.
Manos Achalinotopoulos: clarino (folk clarinet), voice, vocals. | Kyriakos Gouventas: violin, viola, mandolin. | Harris Lambrakis: ney (oriental flute), recorder. | José Martins: percussion, synthesizer, hand-claps, kalimba, sound-effects. | Ricardo Parreira: guitarra portuguesa. | António Quintino: double bass. | Filipe Raposo: piano, keyboards, accordion. | José Salgueiro: percussion, hand-claps.

SPECIAL GUESTS: Hélia Correia, writer: voice. | Eleni Tsaligopoulou, singer: voice, vocals, children’s songs, laughs. | Outra Voz, a Guimarães citizens’ choir: sounds of the sea, water, wind, space, vocals, children’s songs, respirations, talk.

OTHER PARTICIPANTS: Mariana Abrunheiro: vocals. | Catarina Anacleto: vocals, cello. | Irene Bakalopoulou: harp. | José Barros: vocals, mandolin, cavaquinho, guitarra braguesa. | Cristina Benedita: vocals. | José Manuel David: voice, vocals, drone, kalimba, bagpipe, horn. | Margarida Guerreiro: anathemas. | André Maia: talk. | Teresa Muge: voice, anathemas. | Dimitris Mystakidis: bouzouki, djura, rebetiko guitar. | Pedro Pinhal: fado viola (guitar). | Ziad Rajab: oud. | Eduardo Salgueiro: hand-claps. | Kostas Theodorou: percussion, double bass. | Zoe Tiganouria: accordion. | Francisco & Sofia Van Epps: children’s songs, laughs. | Rui Vaz: vocals, talk.

AUTHORS: Ares Alexandrou (1922 – 1979) | Athenaeus (2nd century BCE) | Constantine Cavafy (1863 – 1933) | Hélia Correia | Natália Correia (1923 – 1993) | Michales Loukovikas | Mesomedes (early 2nd century CE) | Amélia Muge | Fernando Pessoa (1888 – 1935) | Seikilos (ca 1st century CE) | Panaiotis Tountas (1886 – 1942)

The ladies of rebetiko, by A. Tassos (1970)

MARIA DO ROSÁRIO PESTANA sobre “ARCHiPELAGOS”

MARIA DO ROSÁRIO PESTANA sobre “ARCHiPELAGOS”

/ENGLISH/ MARIA DO ROSÁRIO PESTANA on ARCHiPELAGOS

Archipelagos – de Amélia Muge e Michales Loukovikas

Um projecto musical de relacionalidade e convivialidade

Maria do Rosário Pestana, Universidade de Aveiro

Instituto de Etnomusicologia – Centro de Estudos em Música e Dança

 
Cinco anos depois de PERIPLUS deambulações luso-gregas, Amélia Muge e Michales Loukovikas apresentam um novo projeto artístico intitulado ARCHiPELAGOS Passagens. Partem do território comum que ambos construíram em 2012 com Periplus, desde logo, ao proporem uma experiência musical assente na prática cognitiva da viagem, que desconstrói a referência ao mundo, ou seja, às visões unitárias da música local/nacional. Durante os quatro anos que medeiam os dois projetos artísticos, Amélia Muge e Michales Loukovikas desenvolveram uma extensa investigação na música, na canção, na poesia, percorrendo pontes de coexistência, de conexão entre pessoas, de alteridade, de pertencimento e de identificação pela música que os levaram a outras cartografias fora das fronteiras territoriais e étnicas que definem os espaços hegemónicos contemporâneos. Assim, nos termos da música e da poesia, Archipelagos compromete a nossa experiência com evocações de diferentes geografias, domínios linguísticos e subjetividades, num possível novo humanismo.

O sentido do termo Archipelagos é ambivalente: por um lado, remete-nos para a ideia de “mar primordial”, grande mar ou mar fundador, do étimo Arkhi-Pelagos, um espaço líquido (por isso descentrado), flutuante, de travessia e imersão; por outro lado, refere o conjunto de sequências temporais, musicais (as faixas sonoras do CD), entendidas pelos músicos tanto como “ilhas” na relação entre si, como também outros arquipélagos.

O processo criativo parte frequentemente de um conceito. Arquipélago é um desses conceitos nucleares, patente na escolha dos versos de A Terceira Miséria de Hélia Correia, de O Arquipélago de Johann Hölderlin e nas referências musicais às ilhas da Macaronésia; utopia é outro conceito central que os compositores exploram a partir de Thomas More, dialogando com A Caixa de Ares Alexandrou, com Os Meninos Perdidos de James Matthew Barrie ou com a Utopia de Zeca Afonso. O diálogo criativo estende-se às vivências e às memórias de um e de outro compositor, aos poetas e músicos que definem a sua humanidade. Essas vivências e memórias referem-se a pessoas, a vidas sociais, a outros indivíduos. Assim, trazem para este arquipélago The Hours de Fernando Pessoa, Ondas do mar de Vigo de Martín Códax, Cantar da emigração de Rosalía de Castro e José Niza, o Hino a Nikkal encontrado em Ugarit, na Síria, os poemas de Safo, ou géneros musicais como o rebético grego. Estas presenças múltiplas ligam o passado remoto ao presente, o longe ao perto, os músicos a cada um de nós ouvintes. E em cada nova sequência, ou faixa, os músicos percorrem novas ‘passagens’ através de diferentes recursos composicionais como a citação de Acordai de Fernando Lopes-Graça e José Gomes Ferreira, ou de Rema, rema lanchinha popular dos Açores, entre tantas outras, o recurso à retórica musical como acontece na mimetização das ondas do mar pelo coro composto pelo Cramol, Maria Monda e Teresa Campos, a recitação poética, a distensão do ritmo da bulería, etc. Musicalmente este espaço é construído por um manancial de referências a paisagens sonoras, canções, instrumentos musicais, sonoridades, que desafiam a perceção e o conhecimento de cada um dos ouvintes. Estas referências são feitas de “passagem” e são postas em conexão ao longo de um processo criativo em que os dois músicos participam. Parafraseando Deleuze e Guatarri em Mil Planaltos, este projecto artístico é conectável em todas as suas dimensões, desmontável, invertível, tem entradas múltiplas e pode ser percebido como uma obra de arte e como uma mediação, mas também como uma ação política, uma dimensão que irei explorar adiante.

PERIPLUS deambulações luso-gregas

Em Archipelagos, percebe-se a intenção de criar um espaço ambivalente (líquido e sólido), com múltiplos e mutantes centros, onde os músicos reagregam memórias. O arquipélago foi a metáfora escolhida pelos músicos para representar uma visão-de-mundo, o projeto (materializado no CD) e o processo de criação dos dois indivíduos músicos. Neste sentido, podemos dizer que é um conceito fundador e nuclear, como referi atrás, ao mesmo tempo que é uma metodologia de trabalho criativo que permitiu aos dois músicos construir um espaço de ação horizontal inter-individual, ou seja, inter-subjetivo.

Amélia Muge refere-se a esse processo de construção de um território de conexão que é simultaneamente de partilha e de definição da expressão individual:

Nós criámos um território comum, aquilo que era o desconhecimento do outro. No início fazíamos tudo juntos, eu ia buscar uma frase dele e juntava com ele, era tudo em conjunto. [Neste novo projeto começámos por questionar] o que é isto de continuar a fazer um trabalho com um Outro com o qual já temos um terreno comum? Curiosamente, levou a que cada um de nós percebesse que precisava de mais espaço para si. Espaço para compreender que nos tínhamos transformado com esta experiência, que tínhamos adquirido coisas. A reação, a sensibilidade que tínhamos em relação à cultura do outro também já era diferente. Eu neste vou cantar em grego antigo uma composição de Michales para fragmentos de poemas de Safo. E, curiosamente, ele diz: “A Amélia é melhor do que eu a cantar em grego antigo!”

Criado este território comum, os compositores convidaram músicos para dar som a Archipelagos. São músicos de diferentes partes do globo cujos percursos se cruzaram em projetos e vivências anteriores de Amélia Muge e Michales Loukovikas e que agora criam novas interdependências, compromissos, conexões. Devo referir que reunir os músicos e concretizar o projecto em estúdio de gravação implicou da parte de Amélia Muge um desdobramento a solicitar apoios e fundos parcelares a diferentes instituições públicas e privadas.

Amélia Muge e Michales Loukovikas com António Quintino contrabaixo, Catarina Anacleto violoncelo, José Salgueiro percussão, Manuel Maio violino e bandolim, Miguel Tapadas piano, Nikos Paraoulakis ney (flauta oriental) e flauta de bisel, apresentando Periplus no Festival Músicas do Mundo, Sines.

Atrás sustentei que este projeto pode ser percebido como uma ação política. Desde 2012, com Periplus que Amélia Muge e Michales Loukovikas definem um espaço crítico de produção artística, resistente às produções culturais de massa homogeneizantes, às geopolíticas do conhecimento e aos seus discursos dominantes. Na verdade, como referi noutro lugar, o acolhimento que Periplus teve por parte do público, tendo sido um assunto introduzido num congresso sobre a transposição das fronteiras do conhecimento, ilustra a possibilidade do poder criador e de participação dos indivíduos músicos na construção de um Outro conhecimento, um conhecimento sensível aberto ao diálogo, à partilha, assente no valor da alteridade, na ética do respeito pelo outro. Partindo de outro mapa conceptual, Amélia Muge e Michales Loukovikas criam agora, em Archipelagos, um espaço sónico multicêntrico de relacionalidade e convivialidade musical, social, entre indivíduos, aberto a múltiplas focalizações.

Outubro de 2017
Maria do Rosário Pestana
etnomusicóloga

● Ver também: MARIA DO ROSÁRIO PESTANA sobre “PERIPLUS”
● Assim como: MARIA GRACIETE BESSE sobre “ARCHiPELAGOS”

ARCHiPELAGOS Autores: Amélia Muge | Anónimo Hurrita | Armando Soares | Eurípides | Fernando Lopes-Graça | Fernando Pessoa | Friedrich Hölderlin | Giorgos Andreou | Giorgos Mitsakis | Hélia Correia | João de Deus | José Gomes Ferreira | José Niza | José Saramago | Ludwig van Beethoven | Manos Achalinotópoulos | Martín Codax | Michales Loukovikas | Panaiotis Tountas | Rosalía de Castro | Safo | Vasilis Tsitsanis | Violeta Parra
Núcleo: Amélia Muge: voz, braguesa, percussão | Michales Loukovikas: voz, percussão, acordeão | António Quintino: contrabaixo | Dimitris Mystakidis: guitarra, bouzouki, baglamás, tzourás | Filipe Raposo: piano, acordeão, teclados | Harris Lambrakis: ney (flauta oriental), flauta de bisel | José Salgueiro: percussão | Kyriakos Gouventas: violino, viola | Manos Achalinotópoulos: clarino (clarinete folk), voz | Maria Monda (Sofia Adriana Portugal, Susana Quaresma e Tânia Cardoso): trio vocal | Ricardo Parreira: guitarra portuguesa
Convidados especiais: Hélia Correia e Maria José Muge: voz falada
Convidados (pro-bono): Ana Dias: harpa | Andreas Karakotas: voz | António José Martins: caixa de música, percussão | Catarina Anacleto: violoncelo, voz | Catarina Moura: voz | José Manuel David: voz | Kosmás Papadópoulos: clarinete | Kostas Hanís: vibrafone | Mariana Abrunheiro: voz | Niovi Benou: palmas | Paló: voz | Pedro Casaes: voz | Rita Maria: voz | Rui Vaz: voz | Teresa Campos: voz | Thomás Natsis: guitarra de flamenco, palmas
Em especial: Cramol, Grupo de Canto Tradicional de Mulheres da Biblioteca Operária Oeirense | Orquestra de Cordas Palhetadas “Thanassis Tsipinakis” do Município de Patras | Coro de Crianças, dir. Catarina Anacleto: Santiago Fantasia, Gabriel Leite, Sophia Van Epps, Ana Pita, Marta Semblano, Patrícia Arens Teixeira

MARIA DO ROSÁRIO PESTANA on “ARCHiPELAGOS”

MARIA DO ROSÁRIO PESTANA on “ARCHiPELAGOS”

/PORTUGUÊS/ MARIA DO ROSÁRIO PESTANA sobre ARCHiPELAGOS

Maria do Rosário Pestana: professor in the University of Aveiro, and researcher of the Institute of Ethnomusicology – Centre of Studies on Music and Dance. She developed ethnomusicological studies on musical associativism, processes of documentation of music of rural matrix and music of local expression. She coordinated the book SINGING IN ALENTEJO – the land, the past and the present (2017).

Archipelagos – by Amélia Muge & Michales Loukovikas

A musical project of relationality and conviviality

Maria do Rosário Pestana, University of Aveiro

Institute of Ethnomusicology – Centre of Studies on Music and Dance

 
Five years after PERIPLUS Luso-Hellenic Wanderings, Amélia Muge and Michales Loukovikas present a new artistic project entitled ARCHiPELAGOS Passages. They start off from the common territory that they both constructed in 2012 with Periplus, proposing right away a musical experience based on the cognitive practice of voyage, which deconstructs the reference to the world, that is, the unitary visions of local/national music. During the four years that separate the two artistic projects, Amélia Muge and Michales Loukovikas embarked on an extensive research in music, songs, poetry, crossing bridges of coexistence, of connection among people, of alterity, of belonging and identifying with the music that took them to other cartographies outside the territorial and ethnic boundaries which define contemporary hegemonic spaces. Thus, in terms of music and poetry, the CD Archipelagos commits our experience to evocations from different geographies, linguistic domains and subjectivity, in a possible new humanism.

The meaning of the term Archipelagos is ambivalent: on the one hand, it leads us to the idea of “primordial sea”, grand sea or founder sea, from the etymon Arkhi-Pelagos, a liquid space (therefore off-centre), floating, to cross and immerse; on the other hand, it refers to the set of temporal, musical sequences (the CD tracks), regarded by the musicians as both “islands” in the relationship among themselves, as well as other archipelagos.

The creative process often starts off from a concept. Archipelago is one of those nuclear concepts, evident in the choice of verses from Hélia Correia’s The Third Misery, Johann Hölderlin’s The Archipelago and in the musical references to the Macaronesian islands; utopia is another central concept that the composers explore with Thomas More as a starting point, engaging in a dialogue with Ares Alexandrou’s Mission Box, with James Matthew Barrie’s Lost Kids, or with Zeca Afonso’s Utopia. The creative dialogue extends to the experiences and memories of each one of the composers, to the poets and musicians that define their humanity. These experiences and memories refer to people, to social lives, to other individuals. Thus, they bring to this archipelago Fernando Pessoa’s The Hours, Martín Códax’s Waves of the Sea of Vigo, Rosalía de Castro and José Niza’s Singing of Emigration, the Hymn to Nikkal found in Ugarit, in Syria, Sappho’s poems, or musical genres such as the Greek rebetiko. These multiple presences connect the remote past with the present, the distant with the near, the musicians with each of us listeners. And in each new sequence, or track, the musicians cross new ‘passages’ through different compositional resources such as the quotation from Fernando Lopes-Graça and José Gomes Ferreira’s Acordai, or from the Azorian popular song Rema, rema lanchinha (Row in a row, rowing boat), among many others, the recourse to musical rhetoric as it occurs in the mimicry of sea waves by the choir constituted of Cramol, Maria Monda and Teresa Campos, the poetic recitation, the distension of the rhythm of the bulería, etc. Musically, this space is constructed by a wealth of references to soundscapes, songs, musical instruments, sonorities, which challenge the perception and knowledge of each one of the listeners. These references are made in “passing” and are posted in connection along a creative process in which the two musicians participate. To paraphrase Deleuze and Guatarri in A Thousand Plateaus, this artistic project is connectable in all its dimensions, demountable, invertible, has multiple entries and can be perceived as a work of art and as a mediation, but also as a political act, a dimension that I will shortly explore.

PERIPLUS Luso-Hellenic Wanderings

In Archipelagos, there is an intention to create an ambivalent space (liquid and solid), with multiple and mutating centres, where the musicians reassemble memories. The archipelago has been the metaphor chosen by the musicians to represent a worldview, the project (materialized on the CD) and the creation process of the two individual musicians. In this sense, we can say that it is a founding and nuclear concept, as I mentioned before, at the same time that it is a methodology of creative work that allowed the two musicians to construct a space of horizontal inter-individual action, that is, inter-subjective.

Amélia Muge refers to this process of constructing a connecting territory that is simultaneously of sharing and of defining individual expression:

We have created a common territory out of what was the ignorance of the other. In the beginning we did everything together. I would get a phrase of his and we would conclude it together, everything was done in common. [In this new project we started off asking] why should we continue working with an Other with whom we have already a common ground? Curiously, we both realized that we needed more space for each one of us. Space to understand that we had been transformed through this experience, that we had achieved something. The reaction, the sensitivity we had towards the other’s culture was also different. I am going to sing in ancient Greek a composition by Michales on fragments of Sappho’s poems. And, curiously, he says: “Amelia is better than me in singing in ancient Greek!”

Having created this common territory, the composers invited musicians to give sound to the Archipelagos. They are musicians from different parts of the globe whose paths have crossed in previous projects and performances of Amélia Muge and Michales Loukovikas and who are now creating new inter-dependencies, commitments, connections. I need to say that bringing together the musicians and carrying out the project in a recording studio implied on Amélia Muge’s part a parallel task of soliciting several public and private institutions for sponsorship contributing funds.

Amélia Muge and Michales Loukovikas with Catarina Anacleto cello, Manuel Maio violin and mandolin, Nikos Paraoulakis ney and recorder, António Quintino double bass, José Salgueiro percussion, Miguel Tapadas piano, presenting Periplus at the Festival Músicas do Mundo, Sines.

Previously, I maintained that this project can be seen as a political act. Since 2012, with Periplus, Amélia Muge and Michales Loukovikas have defined a critical space of artistic production, resistant to homogenizing productions of mass culture, the geopolitics of knowledge and its dominant discourses. In fact, as I mentioned elsewhere, the acceptance that Periplus enjoyed by the public, being a subject-matter introduced in a congress on broadening the frontiers of knowledge, illustrates the possibility of the creative power and participation of individual musicians in the construction of Another knowledge, a sensitive knowledge open to dialogue, to sharing, based on the value of alterity, on the ethics of respect for the other. Starting off from another conceptual map, Amélia Muge and Michales Loukovikas now, in Archipelagos, create a multicentric sonic space of relationality and musical, social conviviality, between individuals, open to multiple focalizations.

October of 2017
Maria do Rosário Pestana
ethnomusicologist

● See also: MARIA DO ROSÁRIO PESTANA on “PERIPLUS”
● As well as: MARIA GRACIETE BESSE on “ARCHiPELAGOS”
● Or even: GIORGOS ANDREOU on “ARCHiPELAGOS”

ARCHiPELAGOS Authors: Manos Achalinotópoulos | Giorgos Andreou | Ludwig van Beethoven | Rosalía de Castro | Martín Codax | Hélia Correia | João de Deus | Euripides | José Gomes Ferreira | Friedrich Hölderlin | Anonymous Hurrian | Fernando Lopes-Graça | Michales Loukovikas | Giorgos Mitsakis | Amélia Muge | José Niza | Violeta Parra | Fernando Pessoa | Sappho | José Saramago | Armando Soares | Panagiotis Tountas | Vasilis Tsitsanis
Nucleus: Amélia Muge: voice, guitarra braguesa, percussion | Michales Loukovikas: voice, accordion, sound effects | Manos Achalinotópoulos: clarino (folk clarinet), voice | Kyriakos Gouventas: violin, viola (5-string violin) | Harris Lambrakis: ney, recorder (pipes) | Maria Monda trio: Sofia Adriana Portugal, Susana Quaresma, Tânia Cardoso | Dimitris Mystakidis: guitar, bouzouki, baglamás, tzourás (the bouzouki family) | Ricardo Parreira: guitarra portuguesa | António Quintino: double bass | Filipe Raposo: piano, accordion, synthesizers | José Salgueiro: percussion
Special Guests: Hélia Correia & Maria José Muge: recitation
Guests (pro-bono): Mariana Abrunheiro: voice | Catarina Anacleto: cello, voice | Niovi Benou: claps | Teresa Campos: voice | Pedro Casaes: voice | José Manuel David: voice | Ana Dias: harp | Kostas Hanís: vibraphone | Andreas Karakotas: voice | António José Martins: music box, percussion | Catarina Moura: voice | Thomás Natsis: flamenco guitar, claps | Paló: voice | Kosmás Papadópoulos: clarinet | Rita Maria: voice | Rui Vaz: voice
Plus: Cramol: female vocal group of the Workers’ Library of Oeiras | PSO: Plucked Strings Orchestra ‘Thanasis Thipinakis’ of the Patras Municipality | Children’s Choir, dir. Catarina Anacleto: Santiago Fantasia, Gabriel Leite, Sophia Van Epps, Ana Pita, Marta Semblano, Patrícia Arens Teixeira

MARIA DO ROSÁRIO PESTANA sobre “PERIPLUS”

MARIA DO ROSÁRIO PESTANA sobre “PERIPLUS”

/ENGLISH/ MARIA DO ROSÁRIO PESTANA on PERIPLUS

Maria do Rosário Pestana: Este texto foi lido no Colóquio Internacional “Espaços Literários e Territórios Críticos. Para
uma abordagem do espaço literário: geopoética e geocrítica
na transposição das fronteiras do conhecimento”, realizado
na Faculdade de Letras da Universidade do Porto, entre 29
de junho e 1 de julho de 2017. Agradeço à Organização do Colóquio – Instituto de Literatura Comparada Margarida
Losa (ILCML) – o convite para participar no evento.

Música e interlocução

“Tão longe, tão perto:

PERIPLUS –

deambulações
luso-gregas”

de Amélia Muge e Michales Loukovikas

Maria do Rosário Pestana

Universidade de Aveiro

Instituto de Etnomusicologia

– Centro de Estudos
em Música e Dança

Periplus, edição portuguesa

O projeto musical Periplus / deambulações luso-gregas foi concebido por dois músicos do sul da Europa: Amélia Muge, cantora, compositora, instrumentista, e autora de inúmeras letras, uma referência da música portuguesa desde os anos 90 do século passado; e Michales Loukovikas músico, compositor, produtor de rádio e jornalista grego. Este trabalho artístico, materializado num belíssimo fonograma, foi apresentado ao público português em 2012, nos palcos da Culturgest, do Centro Cultural Vila Flor ou do Festival Músicas do Mundo.

Periplus é um projeto exemplar do papel das artes, e da música em particular, em 2012 e no século XXI: surge num contexto cultural pautado por “valores” neoliberais, valores esses que segundo Castoriadis orientam os seres humanos “dans un mode de socialisation où coopération et communauté ne sont considérées et n’existent que sous le point de vue instrumental et utilitaire” (Castoriadis 1979, 36);(*) e no ponto alto da crise económica e financeira que assolou e fraturou a Europa em norte e sul e relegou para a periferia dos assuntos a vida social e os indivíduos.

• (*) Castoriadis, Cornelius (1979), Transformation sociale et création culturelle. Sociologie et sociétés. 111: 33–48.

Proposta para um novo dracma com Castoriadis no centro (e Sócrates no fundo à esquerda )
– só se os políticos gregos os tivessem no seu lugar e não fossem eunucos…

O acolhimento que teve por parte do público – sendo agora um conteúdo introduzido pelos organizadores deste congresso sobre geopoética e geocrítica na transposição das fronteiras do conhecimento – ilustra a possibilidade do poder criador e de participação dos indivíduos músicos na construção de um Outro conhecimento, um conhecimento sensível aberto ao diálogo, à partilha, assente no valor da alteridade, na ética do respeito pelo outro.

Periplus faz-nos imergir numa história de circum-navegação, num espaço recortado pelos mares do Mediterrâneo, do Índico, do Atlântico, atravessando territórios de memórias de viagem e também de dominação. No contexto social e político que referi, este périplo introduz um novo assunto a propósito de Portugal e da Grécia – a partilha ancestral de músicas e de conhecimentos – e propõe um novo lugar de enunciação, dando visibilidade a outra geografia relacional: o Mediterrâneo. Na verdade, a costa e o mar Mediterrâneo estão no centro da música – nos navios que o atravessaram, que dele partiram e a ele regressaram – um perímetro de comunicação e de vida social que rompe com as fronteiras territoriais e étnicas que definem os estados-nação, revelando uma outra cartografia da coexistência, da conexão entre pessoas, do pertencimento e da identificação pela música. Aliás, este projeto documenta a sustentação do etnomusicólogo Bruno Nettl de que a música expressa e interpreta relações entre pessoas, entre culturas e entre sociedades, independentemente das barreiras que as separam.

Pausa, de C. Guedez

Os músicos Amélia Muge e Michales Loukovikas começaram o projeto nas redes da Internet num processo de descoberta mútua, o qual passou pela revelação e partilha de canções e poesias de um e outro lado da Europa. A constatação da proximidade e o compromisso intersubjetivo deu-se imediatamente nos primeiros contactos. Michales Loukovikas diz que começaram a trocar e a pesquisar canções e poesias das tradições lusitana e helénica, portuguesa e grega, do passado e do presente. No documentário que podemos ver e ouvir neste site, Amélia Muge referiu: “o que me impressionou muito foi o trabalho [O Ouro do Céu] baseado na poesia do grego Ares Alexandrou: uma poesia imediatamente ligada ao espaço e ao lugar, feita uma parte durante o fim da 2ª guerra mundial, nos campos de concentração da Líbia e uma segunda parte nas ilhas do exílio”. O espaço, a viagem, mas também o tempo, começaram a desenhar a visão de mundo que une estes dois indivíduos músicos e que culminaria em Periplus.

Periplus, edição internacional

Atrás referi que este projeto é exemplar. Defendo que é exemplar na medida em que proporciona uma experiência assente numa prática cognitiva de viagem, que abre uma possibilidade em rutura com o paradigma do mundo atual, desconstruindo criticamente tanto as visões unitárias da música local/nacional – a referência ao mundo – como as visões relativistas ‘pós-modernas’ que indiferenciam as produções musicais e culturais.

Periplus espelha bem a dimensão dialogante, interlocutória e transformadora da música. Por exemplo, em “Dos Caminhos”, percorrendo as rotas da escala pentatónica, os músicos seguem trilhos em África e desenham itinerários em Epiro, num discurso musical em constante transformação. Nessa cartografia as rotas dos caminheiros são densificadas pelo cruzamento com os caminhos do tempo: o longo passado de convivialidade entre grupos, de conexão entre pessoas, de partilha e tensão de conhecimentos e valores.

A cicládica “frigideira” usada
na capa do Periplus

A ideia de transformação autónoma e crítica aparece em inúmeras metáforas musicais e visuais ao longo deste projeto, desconstruindo as conceções unitárias da música e da cultura. Essa ideia é representada também visualmente no disco, com a imagem do fundo de uma frigideira de barro onde se fazia o pão (como metáfora de um neo-humanismo?), que faz parte de um acervo arqueológico. Os círculos concêntricos, trabalhados pela designer Cristiana Serejo transformam-se adquirindo outras formas, inclusive humanas.

Em “Palavra dada” os músicos encontraram na partilha de um mesmo ritmo um ponto de partida e também uma conexão entre duas línguas e diferentes conceitos de justiça e de usos da palavra seja para punir ou salvar, para fazer crescer ou honrar: pragas algarvias, a canção da rega, o hino a Némesis (deusa que personifica o destino e também a vingança divina), a dança cretense Syrtós. Os músicos entrelaçaram estas canções – tão divergentes nos conhecimentos de mundo que veiculam – de modo crítico e autónomo, realçando a conexão de um elemento comum: a palavra. Neste sentido, podemos dizer que a prática destes músicos – a música que fazem em Periplus – define uma geopoética, na acepção de Bertrand Westphal. Considero que este conceito é nuclear do projeto artístico Periplus e que se estende a outras dimensões, sempre críticas. No depoimento que ouvimos, Michales Loukovikas descreveu a surpresa que teve ao encontrar pontos de conexão, proximidades, entre uma canção cretense e uma canção portuguesa, tendo, a partir daí, construído uma história musical dessa canção da idade média aos nossos dias.

Epitáfio de Seikilos

A ideia de pontes, de conexão estende-se a domínios da música como o da chamada música culta – do primeiro documento escrito de música de que há memória, o epitáfio de Seikilos – da música folclórica, da música de intervenção com Zeca Afonso, etc. Esse princípio aplica-se ao tempo passado/presente: também o passado não é neste projeto musical uma determinação que priva estes indivíduos músicos da liberdade de construir o seu presente e pensar o seu futuro. As tradições, os documentos históricos que testemunham as viagens cantadas e tocadas neste disco, são assumidos de modo crítico e emancipado, enunciando passo a passo um Outro passado, aberto à partilha e conexão intersubjetiva, rompendo tanto com a atomização dos indivíduos nos seus egoísmos narcisistas, como com a sua redução a massas ou a coletivos estereotipados. O projeto musical Periplus oferece a cada um de nós essa visão crítica e comprometida através de uma experiência de conexão cultural e musical, nas relações históricas, na valorização da diferença, na horizontalidade das participações e aberta a quem se dispuser a ouvir e a deixar-se mobilizar.

● Ver também: GIORGOS ANDREOU sobre “PERIPLUS”

TROUPE MUSICAL do PERIPLUS: Amélia Muge: voz, guitarra braguesa, coros, fala, sons de ambiente. | Michales Loukovikas: voz, coros, fala, amostras de vozes e sons, estalos, percussão, acordeão, palmas.
António Quintino: contrabaixo. | Filipe Raposo: piano, teclados, acordeão. | Harris Lambrakis: ney (flauta oriental), flauta de bisel. | José Martins: percussão, kalimba, sintetizador, sons, palmas. | José Salgueiro: percussão, palmas. | Kyriakos Gouventas: violin, viola, bandolim. | Manos Achalinotopoulos: clarino (clarinete folk), voz, coros. | Ricardo Parreira: guitarra portuguesa.

CONVIDADOS ESPECIAIS: Eleni Tsaligopoulou, cantora: lengalengas, risos, coros, voz. | Hélia Correia, escritora: voz. | Outra Voz, coro dos cidadãos de Guimarães: sons de água, de vento, de mar, de ambiente, coros, lengalengas, respirações, falas.

OUTROS PARTICIPANTES: André Maia: fala. | Catarina Anacleto: violoncelo, coros. | Cristina Benedita: coros. | Dimitris Mystakidis: bouzouki, djurá, guitarra de rebético. | Eduardo Salgueiro: palmas. | Francisco e Sofia Van Epps: lengalengas, risos. | Irene Bakalopoulou: harpa. | José Barros: bandolim, cavaquinho, guitarra braguesa, coros. | José Manuel David: kalimba, voz, trompa, gaita, coros. | Kostas Theodorou: contrabaixo, percussão. | Mariana Abrunheiro: coros. | Margarida Guerreiro: pragas. | Pedro Pinhal: viola de fado. | Rui Vaz: fala, coros. | Teresa Muge: voz, pragas. | Ziad Rajab: oud. | Zoe Tiganouria: acordeão.

La Justice et la Vengeance divine poursuivant le Crime (A Justiça e a Vingança divina [Némesis] perseguindo o Crime, de Pierre Paul Prud’hon (1808)

MARIA DO ROSÁRIO PESTANA on “PERIPLUS”

MARIA DO ROSÁRIO PESTANA on “PERIPLUS”

/PORTUGUÊS/ MARIA DO ROSÁRIO PESTANA sobre PERIPLUS

Maria do Rosário Pestana: professor in the University of Aveiro, and researcher of the Institute of Ethnomusicology – Centre of Studies on Music and Dance. She developed ethnomusicological studies on musical associativism, processes of documentation of music of rural matrix and music of local expression. She coordinated the book SINGING IN ALENTEJO – the land, the past and the present (2017).

Music and Dialogue

“So Distant, so Near:

PERIPLUS

Luso-Hellenic Wanderings”

by Amélia Muge and Michales Loukovikas

Maria do Rosário Pestana

University of Aveiro

Institute of Ethnomusicology – Centre of Studies on Music and Dance

● Speech at the International Colloquium “Literary Spaces and Critical Territories. Towards an Approach to Literary Space: Geopoetics and Geocriticism on Broadening the Frontiers of Knowledge”, organized by the Institute of Comparative Literature Margarida Losa (ILCML) at the Faculty of Letters of the University of Porto (June 29 to July 1, 2017).

Periplus, the Portuguese edition

The musical project Periplus / Luso-Hellenic Wanderings was conceived by two musicians from southern Europe: Amélia Muge, singer, composer, instrumentalist and author of countless lyrics, a reference in Portuguese music since the 1990s; and Michales Loukovikas, musician, composer, radio producer and journalist in Greece. This artistic work, materialized in a most beautiful phonogram, was presented to the Portuguese public in 2012, on the stages of Culturgest (Lisbon), Centro Cultural Vila Flor (Guimarães), or Festival Músicas do Mundo (Sines).

Periplus is an exemplary project on the role of the arts, and music in particular, in 2012 and in the 21st century: it emerged in a cultural context ruled by neoliberal “values”, values that, according to Castoriadis, orient human beings “dans un mode de socialisation où coopération et communauté ne sont considérées et n’existent que sous le point de vue instrumental et utilitaire” (“in a mode of socialization where cooperation and community are considered and exist only from an instrumental and utilitarian point of view”; Castoriadis, 1979, 36);(*) and at the peak of the economic and financial crisis that devastated and fractured Europe into North and South and relegated social life and the individuals to the periphery of public affairs.

• (*) Castoriadis, Cornelius (1979), Transformation sociale et création culturelle. Sociologie et sociétés. 111: 33–48.

New Drachma proposal with Castoriadis in the centre (and Socrates in the background left)
– if only Hellas had politicians with guts and not eunuchs…

The public’s reception of Periplus – being now a subject-matter introduced by the organizers of this congress on geopoetics and geocriticism on broadening the frontiers of knowledge – illustrates the possibility of the creative power and participation of individual musicians in the construction of Another knowledge, a sensitive knowledge open to dialogue, to sharing, based on the value of alterity, on the ethics of respect for the other.

Periplus makes us immerse in a history of circumnavigation, in a space delineated by the Mediterranean Sea, the Indian and Atlantic Oceans, crossing territories of memories of voyages and also of domination. In the social and political context that I mentioned, this periplus introduces a new approach regarding Portugal and Greece – the ancestral sharing of music and knowledge – and proposes a new place of enunciation, giving visibility to another relational geography: the Mediterranean. In fact, the Mediterranean Coast and Sea are at the centre of music – on the ships that crossed her, departed and returned to her – a perimeter of communication and social life that breaks with the territorial and ethnic borders which define nation-states, revealing another cartography of coexistence, of connection among people, of belonging and identifying through music. Moreover, this project documents the ethnomusicologist Bruno Nettl’s argument that music expresses and interprets relationships among people, among cultures and among societies, regardless of the barriers that separate them.

An abstract musical painting by C. Guedez

The musicians Amélia Muge and Michales Loukovikas started the project on the Internet network in a process of mutual discovery, which involved the acquaintance and sharing of songs and poetry from both sides of Europe. The verification of proximity and the intersubjective commitment took place immediately in the first contacts. As Michales Loukovikas says, they started exchanging and exploring songs and poetry of the Lusitanic and Hellenic, the Portuguese and Greek traditions, past and present. In the documentary that we can watch and listen to in the web, Amélia Muge says: “what impressed me a lot was the work [The Gold in the Sky] based on the Greek poet Ares Alexandrou’s poetry: a poetry immediately linked to space and place, done in part at the end of World War II, in [British] concentration camps in Libya, and in another part on the [Greek] islands of exile”. Space, voyage, but also time, gradually shaped the worldview that these two musicians share, culminating in Periplus.

Periplus, the international edition

I already mentioned that this project is exemplary. I argue that it is exemplary in that it provides an experience based on a cognitive practice of voyage, which opens up a possibility in contrast with the paradigm of the current world, critically deconstructing both the unitary views of local/ national music – a reference to the world – as well as the ‘postmodern’ relativistic views that undifferentiate musical and cultural productions.

Periplus mirrors well the dialogical, interlocutory and transformative dimension of music. For example, in “On Routes”, wandering on the pentatonic scale routes, the musicians follow trails in Africa and plan itineraries in Epirus, in a musical discourse in constant transformation. In this cartography the wayfarers’ routes are densified crossing the routes of time: the long past of conviviality among groups, of connection among people, of sharing and tension of knowledge and values.

The Cycladic “frying pan” used for the Periplus cover

The idea of autonomous and critical transformation appears in countless musical and visual metaphors throughout this project, deconstructing the unitary conceptions of music and culture. This idea is also represented visually on the disc, with the image of the bottom of a clay frying pan where bread was made (as a metaphor for neo-humanism?), which is part of an archaeological collection. The concentric circles, worked by the designer Cristiana Serejo, are transformed acquiring other forms, including human ones.

In “Word of Honour”, sharing the same rhythm, the musicians found a starting point and also a connection between two languages and different concepts of justice and uses of the word, to either punish or save, to grow or honour: Algarvian Anathemas, the Watering Song, the Hymn to Nemesis (the goddess who personifies destiny and also divine revenge), the Cretan dance Syrtos. The musicians intertwined these songs – so divergent in the knowledge of the world they convey – in a critical and autonomous way, enhancing the connection of a common element: the word. In this sense, we can say that the practice of these musicians – the music they made in Periplus – defined a geopoetics, in Bertrand Westphal’s meaning. I believe that this concept is central in the artistic project Periplus and that it extends to other dimensions, always critical. In his testimony, Michales Loukovikas described his surprise when he found connection points, proximities, between a Cretan song and a Portuguese song, and thenceforth he constructed a musical history of that song from the Middle Ages to our days.

Seikilos Epitaph: engraved on a stele, it’s the oldest extant complete musical composition in the world.

The idea of bridges, of connection, extends to areas of music such as the so-called erudite music – of the first written document of music in memory, the Seikilos Epitaph – of folk music, of protest songs by Zeca Afonso, etc. This principle applies to the past/present time: the past in this musical project, as well, is not a determination that deprives these individual musicians of the freedom to construct their present and think about their future. Traditions, historical documents that testify to the voyages sung and played in this disc, are taken over in a critical and emancipated way, enunciating step by step Another past, open to sharing and intersubjective connection, breaking with both the atomization of individuals in their narcissistic egoisms, and with their reduction to masses or to stereotyped collectives. The musical project Periplus offers each one of us this critical and committed vision through an experience of cultural and musical connection, in historical relationships, in the appreciation of difference, in the horizontality of participations and open to anyone willing to listen and let oneself be mobilized.

● This text was read at the International Colloquium “Literary Spaces and Critical Territories. Towards an Approach to Literary Space: Geopoetics and Geocriticism on Broadening the Frontiers of Knowledge”, at the Faculty of Letters of the University of Porto between June 29 and July 1, 2017. I thank the Organization
of the Colloquium for the invitation to participate in the event.
(Maria do Rosário Pestana)

● See also: GIORGOS ANDREOU on “PERIPLUS”

PERIPLUS MUSICAL TROUPE: Amélia Muge: voice, vocals, guitarra braguesa, talk, sound-effects. | Michales Loukovikas: voice, vocals, accordion, finger-snaps, hand-claps, percussion, drone, talk, samples of voices and sounds.
Manos Achalinotopoulos: clarino (folk clarinet), voice, vocals. | Kyriakos Gouventas: violin, viola, mandolin. | Harris Lambrakis: ney (oriental flute), recorder. | José Martins: percussion, synthesizer, hand-claps, kalimba, sound-effects. | Ricardo Parreira: guitarra portuguesa. | António Quintino: double bass. | Filipe Raposo: piano, keyboards, accordion. | José Salgueiro: percussion, hand-claps.

SPECIAL GUESTS: Hélia Correia, writer: voice. | Eleni Tsaligopoulou, singer: voice, vocals, children’s songs, laughs. | Outra Voz, a Guimarães citizens’ choir: sounds of the sea, water, wind, space, vocals, children’s songs, respirations, talk.

OTHER PARTICIPANTS: Mariana Abrunheiro: vocals. | Catarina Anacleto: vocals, cello. | Irene Bakalopoulou: harp. | José Barros: vocals, mandolin, cavaquinho, guitarra braguesa. | Cristina Benedita: vocals. | José Manuel David: voice, vocals, drone, kalimba, bagpipe, horn. | Margarida Guerreiro: anathemas. | André Maia: talk. | Teresa Muge: voice, anathemas. | Dimitris Mystakidis: bouzouki, djura, rebetiko guitar. | Pedro Pinhal: fado viola (guitar). | Ziad Rajab: oud. | Eduardo Salgueiro: hand-claps. | Kostas Theodorou: percussion, double bass. | Zoe Tiganouria: accordion. | Francisco & Sofia Van Epps: children’s songs, laughs. | Rui Vaz: vocals, talk.

Justice and Divine Vengeance [Nemesis] Pursuing Crime, by Pierre Paul Prud’hon (1808)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ στο ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / δίαυλοι

ΕΙΣΑΓΩΓΗ στο “ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / δίαυλοι”

Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας

/PORTUGUÊS/ INTRODUÇÃO a ARCHiPELAGOS / passagens
/ENGLISH/ INTRODUCTION to ARCHiPELAGOS / Passages

ARCHiPELAGOS / passagens: Amélia Muge & Michales Loukovikas, Periplus

Henrique Luís Gomes de Araújo, ανθρωπολόγος και μουσικός

● Ευχαριστώ τη διευθύντρια της Galeria Porto Oriental, Δρα Ana Maria Abrantes, που μου ζήτησε να κάνω αυτήν τη σύντομη εισαγωγή στο “ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / δίαυλοι”, της Amélia Muge και του Μιχάλη Λουκοβίκα, που αποτελεί συνέχεια ενός άλλου έργου, το οποίο κυκλοφόρησε πριν από επτά χρόνια με τίτλο “ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ / ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις”.

● Θα επιθυμούσα κατ’ αρχάς να συγχαρώ τους δυο δημιουργούς:

• για την επιλογή αυτών των δύο βασικών εννοιών που προσδιορίζονται άριστα στο έργο·

• κι επίσης για την ποιότητα της επιλογής και της ερμηνείας τής μουσικής και της ποίησης, που τόσο ωραία δίνουν τον καλλιτεχνικό τόνο τού ανθρωπολογικού χρόνου, όταν άρχισε η δημιουργία τού έργου το 2016: ένδεια, νοσταλγία, χωρίς θεούς, αγανάκτηση, τα παιδιά που χάθηκαν, η κόπωση του είναι, κλπ.

● Θα μπορούσαμε να παρουσιάσουμε το έργο με τη συμπυκνωμένη φράση τού António José Martins ως “καλλιτεχνικό εγχείρημα ενός πιθανού ιστορικού ταξιδιού δια μέσου τής πολιτισμικής κληρονομιάς τού ανθρώπου τής Μεσογείου”.

● Τι σημαίνουν αυτά τα λόγια για μένα που είμαι ανθρωπολόγος;

• Πρώτον. Αποτελούν για μένα πρόκληση να κάνω την εθνογραφία της κρίσης που, από το 2008-2009, συνεπάγεται την εφαρμογή δημοσίων πολιτικών οικονομικής- χρηματοπιστωτικής λιτότητας στην Ελλάδα και την Πορτογαλία. Δεν πρόκειται να μιλήσω γι’ αυτήν τώρα. Όλοι, ως Ευρωπαίοι πολίτες, την γνωρίζουμε, καθώς και τις συνέπειές της. Αυτή η κρίση υπήρξε το αντικείμενο κειμένων που έχω ήδη δημοσιεύσει.

• Δεύτερον. Με συναρπάζει η εικονική αφετηρία αυτού του έργου: οι δημιουργοί του συναντιούνται αρχικά στην θάλασσα του διαδικτύου, ώστε να ξανοιχτούν στη “mare nostrum”, που προσδιορίζουν ως “κλειστή θάλασσα, αλλ’ ανοιχτή στην κοινή μας κληρονομιά, σε διάλογο με τους πολιτισμούς τής Μαύρης και Ερυθράς θάλασσας, του Ατλαντικού και Ινδικού ωκεανού”, στις ομοιότητες και διαφορές τους.

• Τρίτον. Μου φανερώνουν τις διαδικασίες με τις οποίες αρθρώθηκε το έργο: εκείνες ενός “ταξιδιού εντός μας” ώστε ν’ “ανακαλύψουμε τον εαυτό μας” σε αυτό το “θαλασσινό ταξίδι” εντός τής Μεσογείου. Και πώς πραγματοποιήθηκε το “ταξίδι εντός μας” σ’ ένα τέτοιο πλαίσιο; Μέσω ποιών “αλληλεπιδράσεων”, ποιών “καναλιών επικοινωνίας”, ποιών “γεφυρών”;

• Τέταρτον. Με οδηγούν σε μιαν απάντηση: μέσω της “πυξίδας τού Αρχιπελάγους” – από την ποίηση της Σαπφώς, της Hélia Correia και του Hölderlin, τη μουσική τού Ludwig van Beethoven, το χορικό τού Ευριπίδη, τον χουρριτικό Ύμνο στη Νικάλ των 3500 ετών, το Acordai! (Ξυπνήστε!) των José Gomes Ferreira και Fernando Lopes-Graça, την τραγωδία των προσφύγων – καταλήγουμε στα μυθικά νησιά τής Ιθάκης, της Ουτοπίας, ή της Χώρας τού Ποτέ και, στην άλλη πλευρά τής Μεσογείου, διασχίζοντας τις Ηράκλειες Στήλες (Γιβραλτάρ), στα αρχιπελάγη τής Μακαρονησίας (Μαδέρα και Αζόρες, Κανάρια και Πράσινο Ακρωτήρι).

• Τέλος. Μου προκύπτουν τα ακόλουθα ερωτήματα:

Henrique Luís Gomes de Araújo

1. Είναι δυνατόν να ενωθούμε όντως με τον Άλλον, ή θα υπάρχει πάντοτε μια “άβυσσος” ανάμεσά μας, που θα καθιστά “οποιαδήποτε σχέση μια διέξοδο κινδύνου” (A. Muge);

2. Λαμβάνοντας υπόψη αυτό το όμορφο κι επίπονο έργο, με αφετηρία την mare Internet και κατεύθυνση την καλλιτεχνική ιστορία της mare nostrum, πού βρίσκεται η πραγματικότητα του “ανθρώπου τής Μεσογείου”; Ή, ευρύτερα: Τι είναι πραγματικότητα; ή: τι είναι πραγματικό;

Henrique Luís Gomes de Araújo
Galeria Porto Oriental / 22 Νοέμβρη 2019

● Βλέπε επίσης: Η MARIA GRACIETE BESSE για το “ARCHiPELAGOS”
● Καθώς και: Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για το “ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ”

INTRODUCTION to ARCHiPELAGOS / Passages

INTRODUCTION to “ARCHiPELAGOS / Passages”

Amélia Muge | Michales Loukovikas

/PORTUGUÊS/ INTRODUÇÃO a ARCHiPELAGOS / passagens
/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΕΙΣΑΓΩΓΗ στο ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / δίαυλοι

ARCHiPELAGOS / Passages: Amélia Muge & Michales Loukovikas, Periplus

Henrique Luís Gomes de Araújo, anthropologist and musician

● I feel obliged to thank the Galeria Porto Oriental Director, Dr Ana Maria Abrantes, who invited me to make this short introduction to “ARCHiPELAGOS / Passages” by Amélia Muge and Michales Loukovikas, presented as a continuation of another project, made seven years ago: “PERIPLUS / Luso-Hellenic Wanderings”.

● I would like to start expressing my congratulations to the two artists:

• For selecting these two key concepts of the project that they defined very well;

• And also for the quality of the choices and interpretation of the music and poems that so well give the artistic tone of the anthropological time, which triggered the project in 2016: Indigence, Nostalgia, Without Gods, Indignation, Lost Kids, Weariness of Being, etc.

● We can present it through António José Martins’ concise phrase as an “artistic endeavour of a possible historical voyage across the cultural heritage of the Mediterranean human being”.

● What do these words mean for me, as an anthropologist?

• First of all. They challenge me to make the ethnography of the crisis that since 2008-2009 entailed the application of public economic-financial austerity policies to Greece and Portugal. I’m not going to talk about it now. All of us as European citizens know it, as well as its consequences. This crisis has already been the subject of texts I have published.

• Secondly. I am intrigued by the virtual starting point of this project: the artists start by meeting on the Internet Sea to launch themselves onto “Mare Nostrum” they define as a “closed sea, but open to our common heritage, in dialogue with the cultures of the Black and Red Seas, of the Atlantic and Indian Oceans”, in their similarities and differences.

• Thirdly. They reveal to me the processes by which this project was interwoven: from an “inner voyage” to “discover ourselves” in this “open sea voyage”, in the context of the Mediterranean. And how did this “inner voyage” took place in such a context? Through what “interactions”, what “channels of communication”, what “bridges”?

• Fourthly. They lead me to an answer: with the “project’s compass” – made of Sappho’s, Hélia Correia’s and Hölderlin’s poetry, and Ludwig van Beethoven’s music, of Euripides’ chorus, of the 3500-years-old Hurrian Hymn to Nikkal, of Acordai!, by José Gomes Ferreira and Fernando Lopes-Graça, of the refugees’ tragedy – we arrive at the mythical islands of Ithaca, Utopia or Neverland and, across the Mediterranean, sailing through the Pillars of Heracles (Gibraltar), to the archipelagos of Macaronesia (Madeira and the Azores, the Canaries and Cape Verde).

• Lastly. They make me ask the following questions:

Henrique Luís Gomes de Araújo

1. Is it possible for us to unite in fact with the Other or will there always be an “abyss” between us that makes “any relationship an emergency passage” (A. Muge)?

2. Faced with this beautiful and meticulous project that starts in Mare Internet in the direction of the artistic history of Mare Nostrum, where is the reality of the “Mediterranean human being”? Or, more broadly: What is reality, or: what is real?

Henrique Luís Gomes de Araújo
Galeria Porto Oriental / November 22, 2019

 

● See also: MARIA GRACIETE BESSE on “ARCHiPELAGOS”
● As well as: GIORGOS ANDREOU on “ARCHiPELAGOS”

INTRODUÇÃO a ARCHiPELAGOS / passagens

INTRODUÇÃO a “ARCHiPELAGOS / passagens”

Amélia Muge | Michales Loukovikas

/ENGLISH/ INTRODUCTION to ARCHiPELAGOS / Passages
/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΕΙΣΑΓΩΓΗ στο ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ / δίαυλοι

ARCHiPELAGOS / Passagens: Amélia Muge e Michales Loukovikas, Periplus

Henrique Luís Gomes de Araújo, antropólogo e músico

● O meu agradecimento à Directora da Galeria Porto Oriental, Dra Ana Maria Abrantes, pelo convite a fazer esta pequena introdução a “ARCHiPELAGOS / passagens” de Amélia Muge e Michales Loukovikas que nos é apresentado como uma continuação de um outro projecto, realizado sete anos antes: o “PERIPLUS / deambulações luso-gregas”.

● Desejo começar por expressar as minhas felicitações a eles:

• Pela escolha destes dois conceitos-chave do projecto, muito bem definidos no projecto;

• E também pela qualidade da escolha e da interpretação das músicas e dos poemas que tão bem dão o tónus artístico do tempo antropológico que desencadeou o projecto a partir de 2016: a indigência, a nostalgia, sem deuses, a indignação, os meninos perdidos, o cansaço do ser, etc.

● Podíamos apresentá-lo, nas palavras sintéticas de António José Martins, como uma “tentativa artística de uma possível viagem histórica pela herança cultural do ser humano mediterrânico”.

● O que é que estas palavras significam para mim, como antropólogo?

Que, para mim:

• Em primeiro lugar. Me desafiam a fazer a etnografia da crise que a partir de 2008-2009 implicou a aplicação de políticas públicas de austeridade económico-financeiras para a Grécia e para Portugal. Não vou aqui falar dela. Todos nós, como cidadãos europeus, a conhecemos e as suas consequências. Essa crise, foi já objecto de textos que publiquei.

• Em segundo lugar. Me interpelam pelo ponto de partida virtual deste projecto: os seus autores começam por se encontrar no mare da internet para se lançarem no mare nostrum que definem como “mar fechado, mas aberto à nossa herança comum, em diálogo com as culturas dos mares Negro e Vermelho, dos oceanos Atlântico e Índico”, nas suas semelhanças e nas suas diferenças.

• Em terceiro lugar. Me revelam os processos pelos quais foram entretecendo este projecto: os de uma “viagem interior” à “descoberta de si”, nesta “viagem em mar aberto” no contexto do mediterrâneo. E como foi acontecendo esta “viagem interior” em tal contexto? Através de que “interacções”, de que “canais de comunicação”, de que “pontes”?

• Em quarto lugar: Me levam à resposta: com a “bussola do projecto” – feito da poesia de Safo, de Hélia Correia e de Hölderlin, da música de Ludwig van Beethoven, do coro de Eurípides, do Hino Hurrita a Nikkal com 3500 anos, do Acordai! de José Gomes Ferreira e Fernando Lopes-Graça, da tragédia dos refugiados – aporta-se às míticas ilhas de Ítaca, à Utopia ou Terra do Nunca e, do outro lado do mediterrâneo, atravessando os Pilares de Hércules (Gibraltar), aos arquipélagos da Macaronésia (Madeira e Açores, Canárias e Cabo Verde).

• Em último lugar. Me suscitam as seguintes interrogações:

Henrique Luís Gomes de Araújo

1. É possível unirmo-nos na realidade ao Outro ou haverá sempre um “abismo” (A. Muge) entre nós que torna “qualquer relação com ele uma passagem de emergência” (A. Muge)?

2. Perante este belo e dorido projecto que começa no mare da internet em direcção à história artística do mare nostrum, onde fica a realidade do “ser humano mediterrânico”? Ou, dum modo mais abrangente: O que é a realidade, ou: o que é o real?

Henrique Luís Gomes de Araújo
Galeria Porto Oriental / 22 Novembro 2019

 

● Ver também: MARIA GRACIETE BESSE sobre “ARCHiPELAGOS”

Η MARIA GRACIETE BESSE για το “ARCHiPELAGOS”

Η MARIA GRACIETE BESSE για το “ARCHiPELAGOS”

Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας

/PORTUGUÊS/ MARIA GRACIETE BESSE sobre ARCHiPELAGOS
/ENGLISH/ MARIA GRACIETE BESSE on ARCHiPELAGOS

Maria Graciete Besse: Πορτογαλίδα-Γαλλίδα συγγραφέας, ποιήτρια και καθηγήτρια

 
Συνάφεια στην πράξη
 

ARCHiPELAGOS / Passages (Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι), Amélia Muge & Μιχάλης Λουκοβίκας, Periplus (Περίπλους)

Maria Graciete Besse, ομότιμη καθηγήτρια, Université de Paris IV – Σορβόννη

mariagraciete7@aol.com

Ο στοχασμός τού αρχιπελάγους είναι στοχασμός δόνησης, μη προκατάληψης, αλλ’ επίσης δεκτικότητας και κοινοποίησης.

Édouard Glissant

 
Δημιουργός, ερμηνεύτρια και συνθέτρια, η Amélia Muge είναι πολύ γνωστή στο πορτογαλικό πολιτιστικό παρόραμα για την ωραιότητα των στίχων της και των μουσικών της συνθέσεων. Γεννήθηκε στη Μοζαμβίκη κι εγκαταστάθηκε στην Πορτογαλία το 1984. Ο πρώτος της δίσκος, με τίτλο Múgica, κυκλοφόρησε το 1992, και ακολούθησε το Todos os dias μετά από δυο χρόνια. Κατά την καριέρα της, η Amélia Muge συνεργάστηκε τακτικά με τον José Mário Branco, τον Fausto, κ.ά., και της απονεμήθηκε το σπουδαίο βραβείο Zeca Afonso το 1995 για το Maio maduro Maio (από κοινού με τους José Mário Branco και João Afonso). Της ξαναδόθηκε το βραβείο αυτό το 1998 για το album Taco a Taco, κι ακολούθησαν άλλοι δίσκοι (A Monte, 2000; Não sou daqui, 2007), καθώς και πληθώρα συμμετοχών σε εθνικά και διεθνή φεστιβάλ. Στις μέρες μας, η δημιουργός συνεχίζει τις συνεργασίες με διάφορους ερμηνευτές, συνθέτοντας και για διάσημους τραγουδιστές τού fado, όπως τους Mísia, Camané, Ana Moura, Cristina Branco, και πολλούς άλλους.

Το 2009, η Amélia Muge γνωρίστηκε με τον Μιχάλη Λουκοβίκα, ερμηνευτή, συνθέτη και οργανοπαίκτη, καταγόμενο από την Θράκη, ειδικό σχετικά με τη σύγχρονη ελληνική μουσική, ιδίως το ρεμπέτικο.¹ Η συνάντηση αυτή, υπό την αιγίδα τού Internet, αποδείχθηκε αμέσως καρποφόρα και συγκεκριμενοποιήθηκε σε διάφορα πρότζεκτ και στην έκδοση τριών δίσκων: ένα CD-βιβλίο στα πορτογαλικά και ελληνικά (2011), που εκθειάζει το έργο τού ποιητή Άρη Αλεξάνδρου, αναπτύσσοντας περαιτέρω μια προηγούμενη δουλειά τού Μιχάλη Λουκοβίκα, με τίτλο Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού· κατόπιν ο Περίπλους / ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις (Periplus / Luso-Hellenic Wanderings, 2012), που θεωρήθηκε στην Πορτογαλία ως ένας από τους καλύτερους δίσκους τής χρονιάς· και πιο πρόσφατα, το Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι (Archipelagos / Passages, 2018), που περιλαμβάνει ένα CD κι ένα eBook (ηλεκτρονικό βιβλίο), όπου μας αποκαλύπτεται μια μουσική και ποιητική περιπέτεια καθώς ξετυλίγεται μεταξύ Πορτογαλίας και Ελλάδας, αλλ’ ανοιχτή στον απέραντο κόσμο. Σε αυτήν τη δουλειά, οι δυο καλλιτέχνες εκθειάζουν το θέμα τού ταξιδιού διαμέσου διαφορετικών πολιτισμών και τοπίων, σε χρόνο πολλαπλό και χώρο ποικίλο – Πορτογαλία, Ελλάδα, Μακαρονησία, Νότια Αμερική, τα νησιά τής ουτοπίας –, προτείνοντάς μας μια ματιά που διασταυρώνεται, προικισμένη μ’ έναν πρωτότυπο ήχο που προεκτείνει τις συναρπαστικές ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις τού Περίπλου, προσφέροντάς μας τώρα κάποιους διαύλους οι οποίοι μας οδηγούν πέρα από τις περιπλανήσεις σε νέες διαστάσεις τής φαντασίας.

• ¹ Είδος λαϊκού τραγουδιού που το χαρακτηρίζει η μουσική κληρονομιά τής Κωνσταντινούπολης και της Σμύρνης, το οποίο αναπτύχθηκε κυρίως στη δεκαετία τού 1920, ως συνέπεια των προσφυγικών κυμάτων από τη Μικρά Ασία.

Προικισμένος με εξαιρετική λογοτεχνική και μουσική ποιότητα, ο δίσκος Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι απαρτίζεται από 28 διαδρομές σε 10 ξεχωριστές νησιωτικές ενότητες, αποτελώντας ένα έργο στη μορφή αρχιπελάγους. Ο όρος αυτός, όπως αποσαφηνίζεται στο eBook (Αρχιπαιδεία) που συνοδεύει το CD (με κείμενα στα πορτογαλικά, αγγλικά και ελληνικά), παραπέμπει σε μια έννοια που επικρατούσε στην αρχαία Ελλάδα, προσδιορίζοντας το Αιγαίο πέλαγος, υποδηλώνοντας κατόπιν τα Νησιά τού Αιγαίου, και τέλος, οποιαδήποτε συστάδα νήσων. Όμως η ιδέα τού αρχιπελάγους παρουσιάζει εξαιρετική πυκνότητα ποιητικών συνειρμών, καθώς συνδυάζεται, στο δυτικό συλλογικό φαντασιακό, με ουτοπίες περασμένων αιώνων όπου το νησί εμφανίζεται ως απομονωμένο. Μιλώντας περί αρχιπελάγους, ανακαλούμε την αρχαία κουλτούρα και, μετά από τον Hölderlin, όλον εκείνον τον ελληνικό, οικουμενικό και αθάνατο πολιτισμικό πλούτο. Κατά τον Saint-John Perse (1887-1975), έναν άλλο μεγάλο ποιητή που γοητεύτηκε από το νησιωτικό σύμπαν, πίσω από την φωτεινή οθόνη τού μεσογειακού χώρου, υπάρχει ένα ατμοσφαιρικό περιβάλλον και μια ψυχολογική βάση γονιμοποιημένη με αρχαία ιστορία και πολιτισμό. Και με αυτήν τη μαγική διάσταση αρχίζει ο δίσκος των Amelia Muge και Μιχάλη Λουκοβίκα, με την προσαρμογή ενός ποιήματος του Hölderlin.

Édouard Glissant, της Jennifer Dionisio

Στο επίκεντρο του λογοτεχνικού και μουσικού σύμπαντος που προσφέρει αυτή η δουλειά, μπορούμε άνετα να εντοπίσουμε την παραδειγματική ιδέα τής Συνάφειας, που ανέπτυξε ο Γάλλος ποιητής, συγγραφέας και φιλόσοφος Édouard Glissant (1928-2011), προτείνοντας μια ριζωματική ποιητική ανοιχτή στο Διαφορετικό στη συμβολή μεταξύ τόπου και κόσμου.² Αναφορικά με τη διασταύρωση διαφορετικών πολιτισμών, η Συνάφεια αντανακλά έναν στοχασμό τού αρχιπελάγους, όπου τα νησιά δεν σηματοδοτούν πλέον την απομόνωση, καθώς ξανοίγονται στον όλον κόσμο, δηλαδή σε μια δύναμη που ακτινοβολεί, αντικρούοντας την ολοκληρωτική ιδέα τού αποκλεισμού και της μισαλλοδοξίας.³ Παρά τις γεωγραφικές και πολιτισμικές διαφορές, θεωρούμε πως στο Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι υπάρχουν όντως απηχήσεις τού έργου αυτού του μεγάλου ποιητή τής Καραϊβικής, πρωτίστως στην αίσθηση μιας πορείας, μιας διαδρομής και μιας διασταύρωσης, που βρίσκονται στη βάση ενός στοχασμού ο οποίος απορρίπτει το όραμα ενός κλειστού, ενιαίου κόσμου, για να μας προτείνει τη διεγερτική παρουσία τού Διαφορετικού, που χαρακτηρίζεται από την ιδέα της κίνησης. Όμως, όπως έχει τονίσει επανειλημμένα ο Édouard Glissant, Συνάφεια δεν σημαίνει κάποιο συγκεχυμένο και άτακτο μίγμα πολιτισμών, στον βαθμό που το Διαφορετικό κατανοεί τις διαφορές οι οποίες υφίστανται, αλληλοπροσαρμόζονται, εναρμονίζονται. Κατά τον ποιητή, η Συνάφεια έχει αρχιπελαγική διάσταση, ανοιχτή στη δίοδο και τον όλον κόσμο, αντίληψη που επιτρέπει τη σύλληψη όχι μόνον της πολιτικής, αλλά και της ταυτότητας, της ηθικής, της γλώσσας και των διαφορετικών τρόπων στοχασμού. Κατά την άποψη του Glissant, το σχήμα τού στοχασμού τού αρχιπελάγους δεν οδηγεί στην αντίληψη μιας περιοχής οριοθετημένης κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα, επειδή το αρχιπέλαγος είναι ασυνεχές, αποκεντρωμένο. Με αυτήν την προοπτική, ο ποιητής-φιλόσοφος διακρίνει:

● τον ευρωπαϊκό στοχασμό που ταυτίζεται με το σύστημα, αλαζονικό, στηριγμένο στην αιτιώδη λογική που μπορεί να οδηγήσει στον πόλεμο·

● και τον στοχασμό τού αρχιπελάγους, που είναι ένας άλλος τρόπος στοχασμού, πιο διαισθητικός, πιο ευαίσθητος, ριζωματικός, συνδυασμένος με το απρόβλεπτο του χαοτικού κόσμου, νεολογισμός που χαρακτηρίζει όχι την αταξία μα το απρόβλεπτο.⁴

Η Ημέρα του Θεού, του Paul Gauguin

• ² Κατά τον Édouard Glissant, η Συνάφεια είναι οτιδήποτε “συνάπτεται”. Poétique de la Relation. Poétique III, Παρίσι, Gallimard, 1990, σελ. 187.

• ³ Édouard Glissant, Traité du Tout-monde. Poétique IV, Παρίσι, Gallimard, 1997.

• ⁴ Κατά τον Édouard Glissant, η αντίληψη του “χαοτικού κόσμου είναι καλά προσδιορισμένη: πρόκειται για ένα πολιτισμικό μίγμα, που δεν περιορίζεται απλώς σ’ ένα χωνευτήρι, χάρη στο οποίο πραγματώνεται σήμερα ο κόσμος όλος.” Introdução a uma poética da diversidade, σε μετάφραση Enilce do Carmo A. Rocha, Juiz de Fora, Εκδόσεις UFJF, 2005, σελ. 98.

Κατά τον Glissant, ο στοχασμός τού αρχιπελάγους είναι και στοχασμός δόνησης, που ταιριάζει με την περιπλάνηση και ξανοίγεται στο μέλλον. Έτσι, το ρίγος, η δόνηση, είναι ό,τι αντικρούει τον στυγνό, μονοσήμαντο στοχασμό τού εαυτού μας χωρίς τον Άλλον, γράφει ο ποιητής, υπογραμμίζοντας ότι χρειάζεται να ριγούμε, επειδή ασφυκτιούμε εν μέσω συστημικών και αλαζονικών σκέψεων. Να προσθέσουμε πως χρειαζόμαστε, ολοένα και περισσότερο, χώρους επιφανείων, σαν και αυτούς που μας δίνουν για ν’ ακούσουμε οι Amélia Muge και Μιχάλης Λουκοβίκας σε αυτόν τον δίσκο, ο οποίος φιλοτεχνεί αρχιπελάγη πρωτοïδωμένα, κινητοποιεί μικτές κουλτούρες, απευθυνόμενος σε μια δυναμική απρόβλεπτων υποκειμενοποιήσεων που δηλώνουν ένα βλέμμα, μια φωνή, μια ανάσα, μια παράδοση που διατρέχουν πολλαπλοί δίαυλοι, ρευστές και δονούμενες αναμνήσεις, ώστε να στοχαστούμε την περιπλοκότητα του κόσμου, καλώντας μας επίσης να φανταστούμε τη Συνάντηση και να καλλιεργήσουμε την ελπίδα πέρα από κάθε μορφής ουτοπία.

Σουρρεαλιστική ενόραση του Αϊτινού ζωγράφου Vanex Florestant

Κατά τον Glissant, όπως και κατά την Amélia Muge και τον Μιχάλη Λουκοβίκα, το τοπίο δεν είναι απλώς ένα σενάριο αλλά ένας ενεργός χαρακτήρας στην Ιστορία. Χάρη στην ποιητική τής Συνάφειας, ένα μέρος τής φύσης, όπως το βλέπει το ανθρώπινο μάτι, δηλαδή ένα τοπίο που επιλέξαμε σύμφωνα με υποκειμενικές, συγκινησιακές και συναισθηματικές παραμέτρους, δεν υπάρχει μόνο σε οριζόντια προοπτική, αλλά παρουσιάζει κι ένα κάθετο βάθος που μας παρακινεί σε αναστοχασμό. Έτσι, ο πρώτος θεματικός άξονας του δίσκου προτάσσει μια σειρά τοπία που παραπέμπουν στην ωραιότητα της Ελλάδας τραγουδισμένη από τον Hölderlin, σε συνάρτηση με σπαράγματα του Ορέστη, της τραγωδίας τού Ευριπίδη, που συνέθεσε το 408 π.Χ., απηχώντας πόνο, με μια ερμηνεία στ’ αρχαία ελληνικά από τον Μιχάλη Λουκοβίκα και τον χορό. Κατόπιν εντοπίζουμε την παρουσία δυο διαφορετικών μουσικών κόσμων: τον χουρριτικό Ύμνο στη Νικάλ, που ανάγεται στο 1400 π.Χ. – ανεσκάφη στη Συρία στη δεκαετία τού 1950, στον αρχαιολογικό χώρο τής Ουγκαρίτ – και το Acordai (Ξυπνήστε), ένα ποίημα του José Gomes Ferreira, μελοποιημένο από τον Fernando Lopes-Graça στη δεκαετία τού 1940. Η ενότητα αρχίζει ως νανούρισμα που εκτείνεται από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας για να αφυπνίσει την ευαισθησία και την ευφυΐα μας, κι επιβάλλεται ως τραγούδι διαμαρτυρίας. Παράλληλα με τη λογοτεχνική έρευνα γι’ αυτό το σημαντικό μουσικό έργο, μπορούμε να μιλήσουμε για μια ηθική και πολιτική διάσταση με την ευγενέστερη σημασία τού όρου.

Ο Ορέστης σκοτώνοντας τον Αίγισθο και την Κλυταιμνήστρα, ανάγλυφο σε σαρκοφάγο (±150 ΚΧ)

Ο δίσκος αρχίζει με μια φωνή σοφίας που απαγγέλει τους στίχους τού Hölderlin (η μητέρα τής Amélia, στα 98 της) και τελειώνει με μια παιδική χορωδία, διαγράφοντας ένα δρομολόγιο που προεκτείνεται στο μέλλον.

Ο δίσκος Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι μας προσκαλεί σ’ ένα ταξίδι σε πραγματικούς και φανταστικούς κόσμους, προτείνοντάς μας μια γεωγραφική, λογοτεχνική και πολιτισμική ρότα που συγκαλεί φωνές τόσο διαφορετικές όπως της Σαπφώς, του Ευριπίδη, του Hölderlin, του Pessoa, του José Gomes Ferreira, του Saramago, ή ακόμη της Hélia Correia, που βρίσκεται στο επίκεντρο όλου του CD. Αξιοσημείωτο είναι επίσης ότι ο δίσκος αρχίζει με μια φωνή σοφίας που απαγγέλει τους στίχους τού Hölderlin (η μητέρα τής Amélia, στα 98 της) και τελειώνει με μια παιδική χορωδία, διαγράφοντας έτσι ένα δρομολόγιο που προεκτείνεται στο μέλλον. Ο αρχαίος κόσμος και ο χώρος τής Μεσογείου, της κλειστής θάλασσας, ξανοίγονται στον Ατλαντικό και αναμιγνύονται με το σύμπαν τής Μακαρονησίας, που εισάγεται μ’ ένα παραδοσιακό τραγούδι των Καναρίων, σε συνδυασμό μ’ ένα τραγούδι των Αζορών και με ρυθμούς τού Πράσινου Ακρωτηρίου, αποτίοντας φόρο τιμής με ωραίο τρόπο στην Cesária Évora.

Cesária Évora, του Sersun

Παρατηρούμε επιπλέον πως όλην αυτήν τη δουλειά διατρέχει ένα θεμελιώδες ερώτημα του Hölderlin, που επικαλείται η Hélia Correia: “Άραγε τι χρησιμεύουν οι ποιητές μας στης ένδειας τις εποχές;” Αυτό το ερώτημα, γεμάτο μελαγχολία, που έθεσε το 1800 ο Γερμανός ρομαντικός ποιητής, υπογραμμίζει τη διάψευση των προσδοκιών όλων εκείνων που είδαν τα φώτα τής Γαλλικής Επανάστασης να σβήνουν με την τρομοκρατία. Ο Hölderlin, πάντως, δεν απευθύνεται ακριβώς σε όσους απομυθοποίησαν την Ιστορία, αλλά στους “εγκαταλελειμμένους από τον Θεό”, επιφέροντας την πνευματική πτώση, την έκλειψη της υπέρβασης. Καλό είναι, όμως, να θυμόμαστε πως, μετά από τρία χρόνια, ανέκυψε η απάντηση σε αυτό το ερώτημα, όταν ο Hölderlin υπογράμμισε τον ρόλο και την ευθύνη τού καλλιτέχνη, δηλώνοντας πως “οι ποιητές εδραίωσαν ό,τι κρατά στον χρόνο”. Στα μέσα τού 20ού αιώνα, ο Adorno, επικαλούμενος το έγκλημα κατά της ανθρωπότητας, αποφάνθηκε ότι θα ήταν βαρβαρότητα να γράφει κανείς ποίηση μετά από το Auschwitz. Όμως, η ποίηση κράτησε στον χρόνο, όπως ξέρουμε, και όπως καταδεικνύεται στη δουλειά τής Amélia Muge και του Μιχάλη Λουκοβίκα, που εκθειάζει λέξεις προερχόμενες από ποικίλους πολιτισμικούς ορίζοντες, θυμίζοντάς μας ότι το ερώτημα του Hölderlin μπορεί να τεθεί και πάλι στις μέρες μας, λόγω της απώλειας πολλών αξιών που άπτονται του σύγχρονου κόσμου.

Μαρμάρινο άγαλμα του Οδυσσέα που βρήκαν σφουγγαράδες στο ναυάγιο των Αντικυθήρων, μαζί με άλλα αγάλματα, νομίσματα και ποικίλα τέχνεργα (4ος-1ος αι. ΠΚΧ), καθώς και τον μηχανισμό των Αντικυθήρων, τον αρχαιότερο γνωστό αναλογικό υπολογιστή.

Ο δίσκος Αρχιπέλαγος / Δίαυλοι, λοιπόν, εκθειάζει ένα πολλαπλό τοπίο, διασταυρώνει μνήμες, εγκαινιάζει έναν διάλογο με την γραπτή και προφορική παράδοση, μεταφράζει τον ρυθμό γλωσσών (πορτογαλικής, ελληνικής, ισπανικής, αγγλικής, κρεολικής), μας κάνει ν’ ακούμε την ανάσα που αποκαλύπτει την αρμονία, τον πόνο και τη βία τής Ιστορίας – είναι αξιοσημείωτο ότι σε μια από τις ωραιότερες ενότητες του δίσκου, η Amélia Muge βυθίζεται κυριολεκτικά στην μνήμη των λέξεων και τραγουδά Σαπφώ στ’ αρχαία ελληνικά, προσκαλώντας μας να ταξιδέψουμε στον χρόνο και να βρεθούμε αντιμέτωποι με τον πειρασμό τής σιωπής, προτού να επικαλεστεί ένα αγγλικό ποίημα του Fernando Pessoa, εμμένοντας στον ρυθμό των ωρών, δείχνοντας πως ο χρόνος μάs οδηγεί σε ό,τι ο Glissant αποκάλεσε χαοτικό κόσμο, όπου αντιμετωπίζουμε τον κλονισμό των επαφών, τις αναμίξεις πραγματικοτήτων πολύ διαφορετικών, τις ταυτότητες και τις κουλτούρες που αλληλοσχετίζονται, χωρίς να χάνουν κάτι από την πρωτοτυπία τους. Αυτός ο χαοτικός κόσμος κυριαρχείται από τη Μάγισσα Θάλασσα που αποδίδει στα ελληνικά ένας άλλος συνεργάτης τού CD, ο Ανδρέας Καρακότας, επικαλούμενος ένα απόσπασμα από τον προαναφερθέντα χουρριτικό Ύμνο στη Νικάλ και οδηγώντας μας σε μιαν Οδύσσεια, όπου ο Οδυσσέας βρίσκεται καθ’ οδόν από το νησί του, μετά από ένα μεγάλο ταξίδι σε άγνωστους τόπους. “Η Ιθάκη ήταν το παν”, λέει το ποίημα, αλλά δεν υπάρχει πια. Ο Οδυσσέας μεταμορφώθηκε σε αλλοδαπό με τη μορφή ενός ζητιάνου, ενός πρόσφυγα – ίσως θα λέγαμε σήμερα –, ενός μετανάστη, που η Ευρώπη προσβάλλει, αφήνοντάς τον να πεθάνει σε αυτό το τεράστιο νεκροταφείο που λέγεται Μεσόγειος. Μπαίνοντας σ’ έναν νέο θεματικό άξονα του δίσκου, βλέπουμε την αντιπαράθεση ουτοπίας και δυστοπίας, όπου περιλαμβάνεται και το απρόβλεπτο, που δεν αποκλείει τις περιπλανήσεις και μερικές φορές τον θάνατο, όπως συμβαίνει με τον Νικόλα τον ψαρά, που ερμηνεύει ο Μιχάλης Λουκοβίκας – τον ψαρά που περιμένει η μητέρα του, καθώς δεν ξέρει πως ο γιος της πνίγηκε στην θάλασσα.

Σχεδία της Μέδουσας, του Théodore Géricault (1818-19). Το ναυάγιο σόκαρε τους πάντες μια και θύματά του ήταν Ευρωπαίοι· ενέπνευσε ένα ορατόριο (Hans Werner Henze) και μια ταινία (Iradj Azimi). Τώρα που αυτά τα ναυάγια αφορούν μη Ευρωπαίους, κατάντησαν ρουτίνα…

Η ποιητική και μουσική ρότα, πάντως, ξανοίγεται στο όραμα μιας ουτοπίας, παραπέμποντας στο περίφημο νησί που επινόησε ο Thomas More το 1516, οι ρίζες τού οποίου φτάνουν ως τον Αριστοτέλη και τον Πλάτωνα. Η ουτοπία, όπως ξέρουμε, αντιπροσωπεύει κάτι τέλειο, αδιαχώριστο από τον επιδιωκόμενο σκοπό. Το πολιτικό νόημα της ουτοπίας σχετίζεται με κάποια φανταστική διακυβέρνηση που είναι αδύνατον να επιτευχθεί. Ο μετασχηματισμός τής ουτοπίας σε δυστοπία αποκαλύπτει έναν μελαγχολικό τροπισμό σχ