Periplus CD

30. ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ – βιογραφικό

Posted by michales loukovikas on 2022/06/09
Posted in: MEDITERRANEAN periplus. Tagged: Amália Rodrigues, Amélia Muge, André Santos, Armando Soares, Carla Pires, Fernando Lopes-Graça, Filipe Raposo, Hélia Correia, Άρης Αλεξάνδρου, Αρχιπέλαγος, Ανδρέας Καρακότας, Βασίλης Τσιτσάνης, Γιώργος Ανδρέου, Γιώργος Μητσάκης, Ευρυδίκη, Ευριπίδης, Ελένη Τσαλιγοπούλου, Ζοζέ Σαραμάγκου, Θωμάς Κοροβίνης, Κυριάκος Γκουβέντας, Κωστής Παλαμάς, Κωνσταντίνος Καβάφης, Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Μεσογείου παράπλους, Μετατροπία, Μιχάλης Λουκοβίκας, Νίκος Βεργίτσης, Ουγκαρίτ, Πάρις Παρασχόπουλος, Παναγιώτης Τούντας, Περίπλους, Ροσαλία δε Κάστρο, Σαπφώ, Τρόπος, Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, Φρήντριχ Χαίλντερλιν, Φερνάντο Πεσσόα, Χάρης Λαμπράκης, Χουρρίτες, João de Deus, José Gomes Ferreira, José Mário Branco, José Niza, Maria Monda, Martín Codax, Rio de Janeiro, Ross Daly, Sofia Vitória, University of Brazil, Violeta Parra. Leave a comment

30. ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ – βιογραφικό

/ENGLISH/ Χρονικά 1830. MICHALES LOUKOVIKAS – bio


ΩΣ ΓΟΝΟΣ ΜΙΑΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ της Ξάνθης, διδάχθηκα μουσική από τον πατέρα μου, Γιάννη. Στο πλευρό του έκανα και τα πρώτα μου επαγγελματικά βήματα, στα 15 μου, ως μουσικός (ακορντεόν, κιθάρα και τραγούδι), ασχολούμενος κατόπιν με διάφορα είδη: ποικίλη μουσική τού κόσμου, rock, μελοποιημένη ποίηση, τραγουδοποιία, μουσική για θέατρο και κινηματογράφο, ρεμπέτικο, ιδίως σμυρναίικο, και τροπική (modal) μουσική.

Σπουδάζοντας στην Θεσσαλονίκη, διηύθυνα φοιτητικά μουσικά σχήματα, και συμμετείχα σε ρεμπέτικα και λαϊκά συγκροτήματα. Υπήρξα μέλος τής ομάδας Ευρυδίκη, που έγραφε και ανέβαζε έργα για ποικίλα θεατρικά είδη (θέατρο, κουκλοθέατρο, θέατρο σκιών), επιμελούμενος και τη μουσική τους (σύνθεση ή επιλογή μουσικών θεμάτων). Συνέβαλα επίσης στην ηχητική υπόκρουση της ταινίας Ιστορίες μιας κερήθρας (1981), του Νίκου Βεργίτση, ως ο δημιουργός τού μουσικού θέματος, τραγουδιστής και μουσικός.

radio

Πτυχιούχος τού Αριστοτελείου Πανεπιστημίου στην Αγγλική Φιλολογία, δούλεψα ως καθηγητής αγγλικών, μεταφραστής, εκδότης (Έρευνα), και δημοσιογράφος (εφημερίδες Μακεδονία, Θεσσαλονίκη, και Αγγελιοφόρος, ραδιοσταθμοί ΕΡΤ3), με ειδικότητα τη διεθνή σκηνή, την ιστορία, τον πολιτισμό και τη μουσική.

Μια σειρά άρθρων για τις πολιτισμικές ανταλλαγές (Μεσογείου παράπλους, εφημερίδα Θεσσαλονίκη), μετεξελίχθηκε σε μια ραδιοφωνική εκπομπή μακράς διάρκειας (πάνω από δώδεκα χρόνια: 1998-2010, 9,58 fm, ΕΡΤ-3) και μεγάλης ακροαματικότητας. Συνέπραξα με τους άλλους παραγωγούς τού σταθμού στο CD, Ραδιο…+θέσεις, και με τον συγγραφέα-τραγουδοποιό Θωμά Κοροβίνη, ή και με τον συνθέτη Πάρι Παρασχόπουλο, στη μουσική τού θεατρικού έργου Αλεξάνδρεια-Αθήνα, με τους Βίους παραλλήλους των ποιητών Κωνσταντίνου Καβάφη και Κωστή Παλαμά.

Επιθυμώντας να εμβαθύνω στις διαφορές τής μουσικής Δύσης και Ανατολής, εστίασα την προσοχή μου στην τροπική παράδοση, λαϊκή ή κλασική. Κρίσιμοι σταθμοί στην έρευνά μου ήταν η γνωριμία μου με τον Ross Daly το 1987, και η συμμετοχή μου στη Διεθνή Μουσικολογική Συνάντηση των Δελφών περί τη μεσογειακή μουσική το 1988.

Αποτέλεσμα της έρευνας γύρω από την τροπική μουσική ήταν Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού (2008), ένα ταξίδι Δύσης-Ανατολής, σε ποίηση Άρη Αλεξάνδρου, με τη συμμετοχή 35 κορυφαίων μουσικών (όπως οι Ross Daly, Γιώργος Ανδρέου, Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Κυριάκος Γκουβέντας, Κώστας Θεοδώρου, Ανδρέας Καρακότας, Χάρης Λαμπράκης κι Ελένη Τσαλιγοπούλου). Υπογράφω το έργο αυτό ως συνθέτης, ενορχηστρωτής και παραγωγός, ενώ συμμετέχω και ως τραγουδιστής ή μουσικός, καθώς και στην απαγγελία των ποιημάτων.

Ouro do Ceu_cover

Η γνωριμία με την Amélia Muge στην θάλασσα του Διαδικτύου οδήγησε σε μια καρποφόρα συνεργασία, αρχικά με την επανέκδοση του Χρυσαφιού ως ένα δίγλωσσο βιβλίο με CD, O OURO DO CÉU / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas (2011). Δουλεύοντας on line, συνθέτοντας, μα και διασκευάζοντας αρχαία ή παραδοσιακά κομμάτια, φέραμε σε πέρας μιαν ελληνοπορτογαλική περιήγηση: PERIPLUS / deambulações luso-gregas – Luso-Hellenic Wanderings (Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις) στη διεθνή έκδοση (2012), με προσκεκλημένη την λογοτέχνιδα Hélia Correia. Ο Περίπλους περιελήφθη στα τρία κορυφαία album τής χρονιάς από την Ένωση Πορτογάλων Δημιουργών (Sociedade Portuguesa de Autores)· μας ταξίδευσε, μάλιστα, μέχρι το Rio de Janeiro, στο Πανεπιστήμιο της Βραζιλίας, παίζοντας μελοποιημένη ποίηση, ή μιλώντας για την σχέση τής μουσικής με την ποίηση, κι επιχειρώντας μιαν ιστορική αναδρομή (βλέπε Χρονικό 15. Πλώρη για Rio de Janeiro). Συνεχίσαμε μελοποιώντας στίχους τής Amália Rodrigues (Amélia com versos de Amália, 2014).

Amelia - Amalia

Σ’ ένα ακόμη εγχείρημά μας, ARCHiPELAGOS / Passages, (2017), παρελαύνουν πολλοί και ποικίλοι δημιουργοί: Γιώργος Ανδρέου, Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Ludwig van Beethoven (1770 – 1827), Rosalía de Castro (1837 – 1885), Hélia Correia, João de Deus (1830 – 1896), Εὐριπίδης (±480 – ±406 ΠΚΧ), José Gomes Ferreira (1900 – 1985), Friedrich Hölderlin (1770 – 1843), Fernando Lopes-Graça (1904 – 1994), Μιχάλης Λουκοβίκας, Martín Codax (13ος αιώνας ΚΧ), Γιώργος Μητσάκης (1921 – 1993), Amélia Muge, José Niza (1938 – 2011), Violeta Parra (1917 – 1967), Fernando Pessoa (1888 – 1935), Σαπφώ (±630 – ±570 ΠΚΧ), José Saramago (1922 – 2010), Armando Soares (1920 – 2007), Παναγιώτης Τούντας (1886 – 1942), Βασίλης Τσιτσάνης (1915 – 1984), κι ένας ανώνυμος Χουρρίτης τής Ουγκαρίτ (±1400 ΠΚΧ) – πρόκειται για ένα Αρχιπέλαγος δημιουργών!

Amélia Muge & Μιχάλης Λουκοβίκας: Periplus & Archipelagos

Στην Πορτογαλία, εκτός από την Amélia Muge και τον σύντροφό της, τον José António Martins (τελευταία μας συνεργασία: Amélias, 2022), συνέπραξα με, ή συνέθεσα για, άλλους μουσικούς και τραγουδιστές: José Mário Branco, Filipe Raposo, Maria Monda, Sofia Vitória, Carla Pires, και André Santos. Στην Ελλάδα, επεξεργάστηκα κι ένα αφιέρωμα στον Παναγιώτη Τούντα: Προσωπογραφίες γυναικών τού ρεμπέτικου / Η τέχνη τής μετατροπίας.

Ο περίπλους στο αρχιπέλαγος συνεχίζεται….

● Όσοι επιθυμείτε να επιστρέψετε στην αφετηρία μας:

  • >> Αγκυροβόλι. ΠΡΟ ΤΟΥ ΑΠΟΠΛΟΥ
  • << 29. ΒΙΒΛΙΟ – ΔΙΣΚΟ – ΓΡΑΦΙΑ
Guim

Ο Περίπλους στο Guimarães με τους: Μάνο Αχαλινωτόπουλο (κλαρίνο, φωνή), Κυριάκο Γκουβέντα (βιολί πεντάχορδο, μαντολίνο), Χάρη Λαμπράκη (νέυ, φλογέρα με ράμφος), Ricardo Parreira (πορτογαλική κιθάρα), António Quintino (κοντραμπάσο), Filipe Raposo (πιάνο), José Salgueiro (κρουστά), και τη μαζική συμμετοχή τής χορωδίας Outra Voz.

Advertisement

Share this:

  • Click to share on Facebook (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Pinterest (Opens in new window)
  • Click to share on LinkedIn (Opens in new window)
  • Click to share on Reddit (Opens in new window)
  • Click to share on Tumblr (Opens in new window)
  • Click to print (Opens in new window)
  • Click to email a link to a friend (Opens in new window)

Like this:

Like Loading...

29. Β Ι Β Λ Ι Ο – Δ Ι Σ Κ Ο – Γ Ρ Α Φ Ι Α

Posted by michales loukovikas on 2022/06/09
Posted in: MEDITERRANEAN periplus. Tagged: Alain Daniélou, Alexander Brailowsky, Amélia Muge, Andréia Pedroso, Anoushka Shankar, Antônio Jardim, Armando Zeferino Soares, Artur Gouvêa, B. B. King, Beatles, Bernarda de Utrera, Bibliography, Camarón de la Isla, Carla Pires, Curt Sachs, Darius Milhaud, Dine Doneff, Donn Pohren, El Lebrijano, El Turronero, Enrique de Melchor, Enrique Morente, Felip Pedrell, Fernando Lopes-Graça, Hormoz Farhat, Hugo Riemann, Iégor Reznikoff, Όμηρος, Απόλλων, Απολλώνιος ο Ρόδιος, Αράμ Χατσατουριάν, Αριστόξενος, Αριστείδης ο Κοϊντιλιανός, Αριστοφάνης, Αγάπιος Τομπούλης, Αθήναιος, Αισχύλος, Αλέκος Ξένος, Αμάλια Ροντρίγκες, Αμβρακία, Αντόνιο Βιβάλντι, Ανέστος Δελιάς, Ανακρέων, Ανδρέας Καρακότας, Βόλφγκανγκ Αμαντέους Μότσαρτ, Βασίλης Τσιτσάνης, Βαγγέλης Παπάζογλου, Βιθέντε Εσπινέλ, Γεχούντι Μενουχίν, Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, Γιώργος E. Παπαδάκης, Γιώργος Ανδρέου, Γιώργος Μπάτης, Γιώργος Μπατζανός, Γιώργος Μητσάκης, Γιάννης Μπερνιδάκης, Γιάννης Παπαϊωάννου, Γιοχάνες Μπραμς, Γιοβάν Τσαούς, Γκέοργκ Φρίντριχ Χαίντελ, Δόμνα Σαμίου, Δαλιδά, Δημόδοκος, Δημήτρης Μυστακίδης, Δημήτριος Καντεμίρης, Δισκογραφία, Διονύσης Σαββόπουλος, Επίγονος, Επιτάφιος του Σείκιλου, Ερμιόνη, Ευριπίδης, Ευγάμμονας ο Κυρηναίος, Εύμολπος, Εκτόρ Μπερλιόζ, Ελένη Τσαλιγοπούλου, Ενρίκε Γκρανάδος, Ζόλταν Κόνταϊ, Ζoρζ Μπιζέ, Ηρόδοτος, Ησίοδος, Θωμάς Κοροβίνης, Θάμυρις, Θουκυδίδης, Ισαάκ Αλμπένιθ, Κρίστοφ Βίλιμπαλντ Γκλουκ, Κυρήνη, Κυριάκος Γκουβέντας, Κέα, Κιναίθων, Κουρτ Βάιλ, Λυκόφρων, Λάσος, Λάμπρος Λεονταρίδης, Λάμπρος Σαββαΐδης, Λιμένιος, Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, Μπέλα Μπάρτοκ, Μωρίς Ραβέλ, Μάρκος Βαμβακάρης, Μάγδις, Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Μάνος Χατζιδάκις, Μίκης Θεοδωράκης, Μίλητος, Μαρσύας, Μαρινέλλα, Μανώλης Καλομοίρης, Μανώλης Χιώτης, Μεσομήδης, Μελπομένη, Μελανιππίδης, Μιχάλης Λουκοβίκας, Μουσαίος, Μοντέστ Μουσόργκσκι, Ντιονίσιο Αγουάδο, Ντμίτρι Σοστακόβιτς, Νίκος Ξυλούρης, Νίνα Σιμόν, Νικολό Παγκανίνι, Ορφέας, Ουτρέρα, Πυθαγόρας, Πάρις Παρασχόπουλος, Πάκο ντε Λουθία, Πίνδαρος, Παντελής Καβακόπουλος, Παναγιώτης Τούντας, Ρότζερ Γουώτερς, Ραβί Σανκάρ, Ρος Ντέιλι, Στράτος Παγιουμτζής, Στέλιος Φουσταλιεράκης, Στησίχορος, Σωτηρία Μπέλλου, Σάκης Παπαδημητρίου, Σίμων Καράς, Σαπφώ, Σεργκέι Προκόφιεφ, Σελεύκεια Καρίας, Σιμωνίδης, Σοφοκλής, Τάραντας, Τέρπανδρος, Τέως, Τζίμι Χέντριξ, Τζορτζ Μάρτιν, Φρυγία, Φρύνις, Φραντς Λιστ, Φρεντερίκ Σοπέν, Φήμιος, Φαίακες, Φερεκράτης, Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα, Φοίβος Ανωγειανάκης, Χάρης Λαμπράκης, José Mário Branco, José Niza, Kaygusuz Abdal, La Niña de los Peines, Lole y Manuel, Manuel de Falla, Manuel Torre, Marchena, Martin Codax, Matar Muhammad, Música Surda, Melchor de Marchena, Munir Bashir, Paco Peña, Periklís Papapetrópoulos, Pink Floyd, Pir Sultan Abdal, Rodolphe d'Erlanger, Sakadas of Argos, Salah El Mahdi, Sofia Vitória, Solon Michaelides, Thelonius Monk, Violeta Parra, Ziryab. Leave a comment

29. Β Ι Β Λ Ι Ο – Δ Ι Σ Κ Ο – Γ Ρ Α Φ Ι Α

/ENGLISH/ BIBLIO – DISCO – GRAPHY

του Μιχάλη Λουκοβίκα

ΣΤΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ ΤΟΥ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥ, θυμάμαι, ήμουν πολύ τυπικός (υπερβολικά τυπικός, θα έλεγα): ετοίμασα δυο λίστες, βιβλιογραφίας και δισκογραφίας, για να τις διαβάσω στο τέλος, ώστε να ενημερώσω τους ακροατές για τις πηγές των πληροφοριών μου, και για τα κομμάτια που είχαν ακουστεί στην εκπομπή (τότε δεν ήξερα πώς ν’ αναγγέλλω τις μουσικές, χωρίς να διακόπτεται η ροή τής αφήγησης). Ποτέ δεν θα ξεχάσω την αμηχανία μου, την ώρα που διάβαζα εκείνο το κατεβατό: ήταν εντελώς αντιραδιοφωνικό· ή μάλλον: ραδιο-φονικό! “Δεν πρόκειται να ξανακάνω αυτήν την βλακεία!”, είπα μέσα μου. Να γιατί, φίλτατοι συνταξιδιώτες, δεν υπάρχει βιβλιογραφία εδώ. Αν στύψω το μυαλό μου, ώστε να καταγράψω ό,τι μπορέσω να θυμηθώ από όσα διάβασα, ή και άκουσα, όλα αυτά τα χρόνια, θα αδικήσω τις άλλες πηγές μου. Τα όσα αναφέρω, ἐν τῇ ῥύμῃ τοῦ λόγου, νομίζω πως είναι υπεραρκετά. Η εμπιστοσύνη, όπως επεσήμανα στο Χρονικό 14 (Τι είναι γλώσσα; Ποια η προέλευσή της;), υπήρξε καθοριστική για την εμφάνιση της γλώσσας. Κανείς, υποθέτω, δεν θα σκεφτεί πως όλα όσα παραθέτω εδώ αποτελούν αποκυήματα της φαντασίας μου! Και αν υπάρχει κάτι που με καθησυχάζει κάπως, είναι πως… Ἡρόδοτος και Θουκυδίδης δεν είχαν βιβλιογραφίες στις Ιστορίες τους!

    ● Νιώθω, πάντως, την υποχρέωση ν’ αναφερθώ ιδίως στη Wikipedia, επειδή της είμαι όντως υπόχρεος, παρότι (ή επειδή ακριβώς) συχνά την επέκρινα, ή ακόμη και την περιέπαιξα. Ἐπὶ τῆς οὐσίας, ο πραγματικός στόχος δεν υπήρξε ποτέ η ίδια η Wikipedia, αλλά κάποιοι συγγραφείς της. Όποιος πηγαίνει εκεί, υποθέτω, πρέπει να έχει: α) κριτική σκέψη, και β) σχετική γνώση τού θέματος. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, η Wikipedia αποτελεί έναν εξαιρετικό θησαυρό πληροφοριών. Δόξα… τῷ Διί, που υπάρχει για να τη συμβουλευόμαστε!

Σε ό,τι αφορά τη δισκογραφία, ούτε που μου πέρασε ποτέ από το μυαλό πως θα ήταν απαραίτητη εδώ. Άλλωστε, οι λίστες με τα κομμάτια που έπαιζα ήταν πάντα σε χωριστό χαρτάκι, για να μην μπερδεύονται με τις άλλες σημειώσεις μου. Η ιδέα κάποιων φίλων για… προτεινόμενη δισκογραφία, με τις μουσικές που θα μπορούσε ίσως ν’ απολαμβάνει κανείς διαβάζοντας το βιβλίο, είναι, θα έλεγα, υπερβολική. Άλλωστε, αναφέρω τόσους μουσικούς, ή αριστουργήματά τους (ιδίως στο Α΄ μέρος τού παράπλου), που θα μπορούσε ν’ ακούει κανείς διαβάζοντας. Φοβάμαι όμως πως τότε δεν θα είχα καμιά τύχη: οι αναγνώστες πολύ γρήγορα θα μετατρέπονταν σε… ακροατές μουσικής! Μα οπωσδήποτε, ό,τι και να κάνουμε, αποκλείεται ν’ αναβιώσουμε τον Μεσογείου παράπλου: οι ακροατές του θα έχουν πάντοτε αυτό το προνόμιο στις αναμνήσεις τους…

Μουσικοί που μνημονεύονται στον Μεσογείου παράπλου

.

Dionisio Aguado | Ἀθήναιος ὁ Ἀθηναῖος | Αἰσχύλος ὁ Ἀθηναῖος | Isaac Albéniz | Ἀνακρέων ὁ Τήιος | Γιώργος Ανδρέου | Φοῖβος Ἀνωγειανάκης | Φοῖβος Ἀπόλλων | Ἀπολλώνιος ὁ Ῥόδιος | Ἀριστείδης ὁ Κοϊντιλιανός | Ἀριστόξενος ὁ Ταραντίνος | Ἀριστοφάνης ὁ Ἀθηναῖος | Μάνος Αχαλινωτόπουλος | Johann Sebastian Bach | Μάρκος Βαμβακάρης | Béla Bartók | Munir Bashir | The Beatles | Ludwig van Beethoven | Hector Berlioz | Bernarda de Utrera | Georges Bizet | Johannes Brahms | Alexander Brailowsky | José Mário Branco | Camarón de la Isla | Frédéric Chopin | Γιοβάν Τσαούς | Παντελής Γκίνης | Κυριάκος Γκουβέντας | Dalida | Ross Daly | Alain Daniélou | Ανέστος Δελιάς | Δημόδοκος ὁ Φαίαξ | Emilio de Diego | Enrique de Melchor | Ἐπίγονος ὁ Ἀμβρακιώτης | Rodolphe d’Erlanger | Vicente Espinel | Εὐγάμμων ὁ Κυρηναῖος | Εὔμολπος ὁ Θρᾷξ | Εὐριπίδης ὁ Ἀθηναῖος | Manuel de Falla | Hormoz Farhat | Miguel García | Federico García Lorca | Eduardo Gatto | Ζιρυάμπ | Christoph Willibald Gluck | Artur Gouvêa | Enrique Granados | Georg Friederich Händel | Jimi Hendrix | Ἡσίοδος ὁ Βοιωτός | Θάμυρις ὁ Θρᾷξ | Δημήτρης Θέμελης | Μίκης Θεοδωράκης | Κώστας Θεοδώρου | Antônio Jardim | Παντελής Καβακόπουλος | Μανώλης Καλομοίρης | Δημήτριος Καντεμίρης | Ανδρέας Καρακότας | Σίμων Καράς | Kaygusuz Abdal | Κιναίθων ὁ Λακεδαιμόνιος | B.B. King | Zoltán Kodály | Θωμάς Κοροβίνης | Adrien de La Fage | Χάρης Λαμπράκης | Λάσος ὁ Ἑρμιονεύς | Juan Lebrijano | Λάμπρος Λεονταρίδης | Λιμένιος ὁ Ἀθηναῖος | Franz Liszt | Lole & Manuel | Fernando Lopes-Graça | Γιάννης & Μιχάλης Λουκοβίκας | Louis Lucas | Paco de Lucía | Λυκόφρων ὁ Χαλκιδεύς | Μάγδις ὁ Θρᾷξ | Μαρινέλλα | Μαρσύας ὁ Φρύξ | Martín Codax | George Martin | José António Martins | Ματάρ Μουχάμαντ | Μελανιππίδης ὁ Μήλιος | Melchor de Marchena | Μούσα Μελπομένη | Yehudi Menuhin | Μεσομήδης ὁ Κρής | Γιώργος Μητσάκης | Darius Milhaud | Σόλων Μιχαηλίδης | Maria Monda | Thelonius Monk | Enrique Morente | Μουσαῖος ὁ Ἀθηναῖος | Μόδεστος Μουσόργσκη | Wolfgang Amadeus Mozart | Γιῶργος Μπατζανός | Γιῶργος Μπάτης | Σωτηρία Μπέλλου | Γιάννης Μπερνιδάκης | Amélia Muge | Música Surda | Δημήτρης Μυστακίδης | José Niza | Ἀλέκος Ξένος | Νίκος Ξυλούρης | Ὅμηρος ὁ Ἴων | Ὀρφεύς ὁ Θρᾷξ | Στράτος Παγιουμτζής | Nicolò Paganini | Γιῶργος Παπαδάκης | Σάκης Παπαδημητρίου | Βαγγέλης Παπάζογλου | Γιάννης Παπαϊωάννου | Περικλῆς Παπαπετρόπουλος | Πάρις Παρασχόπουλος | Parisā | Violeta Parra | Pastora Pavón | Felip Pedrell | Andréia Pedroso | Paco Peña | Πίνδαρος ὁ Θηβαῖος | Pink Floyd | Pir Sultan Abdal | Carla Pires | Donn Pohren | Σεργκέι Προκόφιεφ | Πυθαγόρας ὁ Σάμιος | Filipe Raposo | Maurice Ravel | Iégor Reznikoff | Hugo Riemann | Amália Rodrigues | Λάμπρος Σαββαΐδης | Διονύσης Σαββόπουλος | Curt Sachs | Σακάδας ὁ Ἀργεῖος | Σαλάχ ελ Μαχντί | Δόμνα Σαμίου | André Santos | Σαπφώ ἡ Λεσβία | Σείκιλος ὁ Τράλλειος | Βησσαρίων Σεμπάλιν | Ravi & Anoushka Shankar | Silverio Franconetti | Nina Simone | Σιμωνίδης ὁ Κεῖος | Armando Soares | Ντμίτρι Σοστακόβιτς | Σοφοκλῆς ὁ Ἀθηναῖος | Σοφία Σπανούδη | Νίκος Στεφανίδης | Στησίχορος Τισίας | Τέρπανδρος ὁ Λέσβιος | Τιμόθεος ὁ Μιλήσιος | Ἀγάπιος Τομπούλης | Manuel Torre | Παναγιώτης Τούντας | Ελένη Τσαλιγοπούλου | Βασίλης Τσιτσάνης | Μοχάμεντ Τσκαρά | Joaquín Turina | El Turronero | Φερεκράτης ὁ Ἀθηναῖος | Ashik Veysel | Φήμιος ὁ Ἰθάκειος | Sofia Vitória | Antonio Vivaldi | Στέλιος Φουσταλιέρης | Φρῦνις ὁ Μυτιληναῖος | Roger Waters | Kurt Weill | Μάνος Χατζιδάκις | Αράμ Χατσατουριάν | Μανώλης Χιώτης | Yunus Emre.

  • >> 30. ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ – βιογραφικό
  • << 28. ΠΩΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ Ο ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ

Η αλληγορία τής μουσικής, του Laurent de La Hyre

Share this:

  • Click to share on Facebook (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Pinterest (Opens in new window)
  • Click to share on LinkedIn (Opens in new window)
  • Click to share on Reddit (Opens in new window)
  • Click to share on Tumblr (Opens in new window)
  • Click to print (Opens in new window)
  • Click to email a link to a friend (Opens in new window)

Like this:

Like Loading...

28. ΠΩΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ Ο ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ

Posted by michales loukovikas on 2022/06/08
Posted in: MEDITERRANEAN periplus. Tagged: Amélia Muge, Donn Pohren, Άρης Αλεξάνδρου, Όμηρος, Αρχιπέλαγος, Ανδαλουσία, Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, Γιώργος Ανδρέου, Ηρόδοτος, Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, Μεσογείου παράπλους, Νίνα Σιμόν, Ορφέας, Ούτι, Περίπλους, Ραβί Σανκάρ, Ρεμπέτικο, Σωτηρία Μπέλλου, Τζίμι Χέντριξ, Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, Φλαμένκο, World music. Leave a comment

iii) ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

.

28. ΠΩΣ ΓΕΝΝΗΘΗΚΕ Ο ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ ΠΑΡΑΠΛΟΥΣ

/ENGLISH/ 28. THE MAKING OF THE MEDITERRANEAN PERIPLUS

του Μιχάλη Λουκοβίκα

    “… ΞΕΚΙΝΑΕΙ ΑΠΟ ΤΗΝ ΙΝΔΙΑ με τον Ravi Shankar, πάει στους Άραβες με τα ούτια τους, ακολουθεί μετά η Ανδαλουσία και το flamenco – και, άμα λάχει, ρίχνει και κανέναν Jimi Henrdix!”…

Ravi Shankar

Αυτή ήταν η απάντηση ενός στελέχους τού 9,58 fm, στην ερώτηση ενός νέου διευθυντή ραδιοφωνίας τής ΕΡΤ3 για το τι παίζω στον Μεσογείου παράπλου, αφού είχε εντυπωσιαστεί από τις επιδόσεις ακροαματικότητας της εκπομπής, έχοντας ἀνὰ χεῖρας τ’ αποτελέσματα σχετικής έρευνας: αν το στέλεχος αυτό είχε περιλάβει τους… Πέρσες, τον Bach και τον Beethoven, τη Λατινική Αμερική και την jazz, θα ήταν πιο κοντά σε μια εύστοχη συνοπτική περιγραφή!

Ο Μεσογείου παράπλους γεννήθηκε το 1998, όταν μου ανακοινώθηκε ότι στο εξής θα έχω καθημερινή εκπομπή (την προηγούμενη διετία είχα εβδομαδιαίες: Αναζητώντας τον Ὀρφέα, και Flamenco: το ρεμπέτικο της Ανδαλουσίας, όπου μετέφραζα το βιβλίο τού Donn Pohren, Η τέχνη τού flamenco, συγκρίνοντας τα δυο είδη). Προβληματίστηκα για το τι ακριβώς επρόκειτο να κάνω στη νέα καθημερινή εκπομπή, κι αποφάσισα να… κάνω την τρέλα μου, συνεχίζοντας κατά κάποιον τρόπο την στήλη μου στην εφημερίδα Θεσσαλονίκη, Μεσογείου παράπλους, παίζοντας αποκλειστικά μουσική απ’ το προσωπικό μου αρχείο.

Αποφάσισα, ἐν ὀλίγοις, να παρουσιάσω στο κοινό το υλικό που συγκέντρωνα χρόνια τώρα, όχι μόνον αγοράζοντας δίσκους (περιορισμένες οι δυνατότητες: τότε έκοβα από το φαγητό, για ν’ αποκτήσω μουσική τροφή), αλλά κι επίσης αντιγράφοντας από φίλους (σε όποιο σπίτι πήγαινα, έψαχνα τη δισκοθήκη, κι έπειτα δανειζόμουν κάποιους δίσκους). Μιλάμε, σημειωτέον, για την π.Δ. (προ Διαδικτύου) εποχή, όταν όχι μόνον δεν υπήρχε free downloading, αλλά και οι πληροφορίες γύρω από τη “μουσική τού κόσμου” ήταν πράγματι δυσεύρετες. Με αυτόν τον τρόπο, κατάφερα να συγκεντρώσω ένα αξιοσέβαστο αρχείο.

Χώρισα το αρχείο σε δυο κατηγορίες (Ανατολή / Δύση), και αρίθμησα δίσκους και κασέτες (με ελληνικούς αριθμούς η Ανατολή, με αραβικούς η Δύση). Μετά επινόησα τρόπους να βγαίνουν τυχαία κάποιοι αριθμοί, για να εξαλείψω το υποκειμενικό στοιχείο στην επιλογή τής μουσικής: αυτοί οι… τυχεροί αριθμοί αντιστοιχούσαν σε κομμάτια και των δυο κατηγοριών (έτσι ώστε να υπάρχει ισορροπία ανάμεσά τους), ενώ τέλος τσέκαρα οτιδήποτε έπαιζα για να μην το ξαναπαίξω – εκτός και αν ήταν επιθυμία ακροατών. (Δεν νομίζω πως υπάρχει κανείς άλλος τρελός στον κόσμο που να κάνει εκπομπές με αυτόν τον τρόπο! Ούτε και, φυσικά, αν κάποιος άλλος ακολουθήσει την παραπάνω συνταγή, να μπορέσει να δημιουργήσει έναν νέο Μεσογείου παράπλου)…

Nina Simone και Σωτηρία Μπέλλου

Ο καθείς αντιλαμβάνεται πως, ἐν πολλοῖς, τα μουσικά κομμάτια που έβγαζε η “κληρωτίδα” κάθε άλλο παρά σχετικά ήταν μεταξύ τους. Τότε, λοιπόν, άρχιζε η διαδικασία “εκλογίκευσης”: έπρεπε να δημιουργηθούν δρομολόγια, γέφυρες, και να βρεθούν οι πληροφορίες για κάθε κομμάτι, έτσι ώστε να είναι το ταξίδι απρόβλεπτο, μα και ουσιαστικό, γοητευτικό και ψυχαγωγικό (απεχθανόμουν, βλέπετε, το “στυλάκι” να παίζω Nina Simone μετά από τη Σωτηρία Μπέλλου). Προσθέστε σε όλα αυτά την ψηφιοποίηση των κομματιών που δεν ήταν σε φόρμα CD. Πρέπει εδώ να ευχαριστήσω δημόσια – για τη συμβολή του στον τομέα αυτόν – τον Γιώργο Ανδρέου (που όταν άκουσε κάποιες εκπομπές μου, γύρισε και μου είπε: “Είσαι πολύ μπροστά…” – κι εγώ τον κοίταζα σαν χαζός, γιατί δεν καταλάβαινα τότε τι εννοούσε).(1)

  • (1) Είναι εντυπωσιακό πως η δουλειά μου ως ραδιοφωνικός παραγωγός βελτίωσε την εργασία μου ως παραγωγός μουσικής! Η πείρα που αποκόμισα, δημιουργώντας γέφυρες ανάμεσα στις διάφορες κουλτούρες και τα είδη μουσικής στην εκπομπή, κεφαλαιοποιήθηκε κατά την τελική επεξεργασία τής μελοποίησής μου της ποίησης του Άρη Αλεξάνδρου (Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού): η δουλειά μου, διαρκείας 78 λεπτών, είναι ουσιαστικά ένα κομμάτι, άσχετα αν πρόκειται για ένα ταξίδι από τη Δύση στην Ανατολή, όπου εμπλέκονται πολλές τεχνοτροπίες. Με δυο λόγια, το ραδιόφωνο μ’ έκανε καλύτερο μουσικό! Είμαι πάλι υπόχρεος στον Γιώργο Ανδρέου, επειδή με βοήθησε στην χρήση τού προγράμματος Finale, κατά την τελική επεξεργασία τής μουσικής μου… Κι όταν άρχισε η περιπέτειά μου στην Πορτογαλία, σε συνεργασία με την Amélia Muge, είχα την άνεση να περιηγούμαι σε τρόπους και κουλτούρες, με Περίπλους στο Αρχιπέλαγος…

Όλη αυτή η προεργασία ήταν απαραίτητη για κάθε Μεσογείου παράπλου. Αν τυχόν αναρωτιέστε ποιες ήταν οι προσδοκίες μου, περίμενα – να σας πω την αλήθεια – να με σταματήσουν σε δυο-τρεις μήνες, λόγω… έλλειψης ακροατών! Εξάλλου, είχα “κοπεί” δυο φορές στον 102 fm (ΕΡΤ3). Φανταστείτε την έκπληξή μου όταν έμαθα πως η εκπομπή είχε “μεγάλο σουξέ”! Οφείλω να ευχαριστήσω όλους τους ακροατές για την πολύχρονη συμπαράστασή τους και τη μεγάλη χαρά που μου χάρισαν. Όπως, μάλιστα, διεπίστωσα από τηλεφωνήματά τους, ο Μεσογείου παράπλους είχε απήχηση σε όλες τις ηλικίες (από μαθητές ως και συνταξιούχους), ή σε όλα τα κοινωνικά και μορφωτικά στρώματα (από τους απλούς εργαζόμενους του δημοτικού ως τους διανοούμενους).(2)

  • (2) Ό Μεσογείου παράπλους, σημειωτέον, είναι αφιερωμένος στον Ὅμηρο, τον Ἡρόδοτο, και τους ακροατές τής εκπομπής.

Ludwig van Beethoven

Έχω να θυμάμαι πάρα πολλά: καθηγητές πανεπιστημίου να χειροκροτούν την ικανότητά μου στην εκλαΐκευση, ή σπουδαστές μουσικολογίας να ζητούν την γνώμη μου για διάφορα μουσικολογικά θέματα· λάτρεις τής δυτικής κλασικής μουσικής να μ’ ευχαριστούν, επειδή τους είχα ανοίξει την πόρτα ενός άλλου, τεράστιου μουσικού σύμπαντος, αυτού της Ανατολής, ή και της γήινης, αδρής λαϊκής τέχνης· κάποιους που επισκέφθηκαν χώρες τής Ανατολής και είπαν σε όσους συνάντησαν εκεί: “Ξέρετε, στην Ελλάδα ακούμε μουσική τής πατρίδας σας στο ραδιόφωνο”· ακόμη και άλλους με σοβαρά ψυχικά προβλήματα, που βρήκαν κάποια λύση ακούγοντας Μεσογείου παράπλου… Όμως, αυτό που θα θυμάμαι πάντα είναι το τηλεφώνημα ενός απλού, λαϊκού ανθρώπου ο οποίος, έχοντάς μου πια μεγάλη εμπιστοσύνη, μου είπε:

    “Ρε, φίλε, πολύ σε πάω! Για χάρη σου, γουστάρω ως και τον Beethoven!”…

  • >> 29. Β Ι Β Λ Ι Ο – Δ Ι Σ Κ Ο – Γ Ρ Α Φ Ι Α
  • << Χρονικό 27. ΤΟ ΒΑΤΕΡΛΩ ΕΝΟΣ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΟΥ

Share this:

  • Click to share on Facebook (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Pinterest (Opens in new window)
  • Click to share on LinkedIn (Opens in new window)
  • Click to share on Reddit (Opens in new window)
  • Click to share on Tumblr (Opens in new window)
  • Click to print (Opens in new window)
  • Click to email a link to a friend (Opens in new window)

Like this:

Like Loading...

Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ

Posted by michales loukovikas on 2022/06/03
Posted in: CASSITERIDES archipelago. Tagged: Abby Norman, Academy of Gundishapur, Angelo Carletti, Arnold, Big Brother, Brent Shaw, Bronze Age collapse, Caelestis, Caesareum of Alexandria, Catherine Nixey, Charles Kingsley, Circumcellions, Commune of Rome, Cultural genocide, Edward Gibbon, History of human rights, Hulagu, Itzcoatl, Άρτεμις, Άβδηρα, Άλωση της Κωνσταντινούπολης, Άμων, Έφεσος, Έδεσσα, Έλγιν, Έξοδος, Ίσις, Απόλλων, Αποικιοκρατία, Αρχιπέλαγος, Αριστοτέλης, Αυγουστίνος, Αέτωμα, Αββασίδες, Αβελάρδος, Αγαθίας, Αδόλφος Χίτλερ, Αζτέκοι, Αθηνά, Ακρόπολη, Ακαδημία Πλάτωνος, Αλ Μασουντί, Αλέξανδρος, Αλεξάνδρεια, Αναστάσιος, Ανδαλουσία, Ανεξιθρησκία, Ανθρωποθυσίες, Βόρειες Σταυροφορίες, Βαγδάτη, Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας, Βοκάκιος, Βολταίρος, Γρανάδα, Γάγγρα, Γεώργιος, Γενοκτονία, Γκουντεσαπούρ, Δ΄ Σταυροφορία, Δίας, Δευτερονόμιο, Δεκαήμερο, Δημόκριτος, Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, Διοσκουρίδης Πεδάνιος, Δουλεμπόριο, Επιστολή προς Εφεσίους, Επιστολή προς Κολοσσαείς, Επιστολή προς Τίτο, Εποχή του Σιδήρου, Ερνάν Κορτές, Ετρούσκοι, Ελλάς Ελλήνων Χριστιανών, Ζήνων, Ησίοδος, Θράκη, Θωμάς Ακινάτης, Θέων, Θεόφιλος, Θεοφάνης Βυζάντιος, Θεοδόσιος, Ισαβέλλα, Ιωάννης της Εφέσου, Ιωάννης Μαλάλας, Ιωάννης Νικίου, Ιωάννης Χρυσόστομος, Ιβηρική, Ιερά Εξέταση, Ιννοκέντιος, Ιουστινιάνειος Κώδικας, Ιουστινιανός, Ιουδαιοχριστιανισμός, Κτησιφών, Κυκλαδικός πολιτισμός, Κωνστάντιος, Κωνσταντίνος, Κύριλλος, Καρχηδόνα, Καρλ Σαγκάν, Καλβίνος, Κιλικία, Κλαύδιος Πτολεμαίος, Κλεοπάτρα, Κοινωνία των Εθνών, Λέων, Λαοί της Θάλασσας, Λεβάντες, Λητώ, Λουκάς Νοταράς, Μπιχάρ, Μυστικισμός, Μωάμεθ, Μάρκος Αντώνιος, Μάρμαρα του Παρθενώνα, Μάγια, Μάλαγα, Μαρτίνος, Μαρτίνος Λούθηρος, Μασσαλιώτικος περίπλους, Ματθαίος, Μαυριτανοί, Μεσοποταμία, Μεσοαμερική, Μελανοχίτωνες, Μεξικό, Μηδέν, Μιχάλης Λουκοβίκας, Μιχαήλ Σερβέτος, Μινωικός πολιτισμός, Μονοθεϊσμός, Νίσιβις, Ναλάντα, Νεστοριανισμός, Νεοπλατωνισμός, Νικόλαος, Ουρβανός, Οίκος της Σοφίας, Οβίδιος, Οκταβιανός Αύγουστος, Ολμέκοι, Ονώριος, Πόλη του Μεξικού, Παπική βούλα, Παραβαλανείς, Παρθενώνας, Παύλος, Παν, Περίπλους, Πλάτων, Πουλχερία, Πογκρόμ, Ρατσισμός, Ρεκονκίστα, Ρηνανία, Ρούντολφ Στάινερ, Σταυροφορία των Αλβιγηνών, Σταυροφορία της Αραγωνίας, Σταυροφορίες, Συριακή γλώσσα, Σχίσμα, Σύλλας, Σασσανίδες, Σαβοναρόλα, Σιμπλίκιος, Τίγρης, Τενοτστιτλάν, Τζον Χόκινς, Τιμόθεος, Τολτέκοι, Τολέδο, Υπατία, Φάρος, Φίλαι, Φερδινάνδος, Χριστόφορος Κολόμβος, Χάινριχ Χάινε, Χαρράν, Χοσρόης, John Pollini, John Toland, Lateran, Mexica, Middle Persian, Orestes, Pink Floyd, Rûm, Robert Drews, Roger Waters, School of Nisibis, Slavery Convention, Sturmabteilung, The Darkening Age, The Wall, Thomas Lewis, Tomás de Torquemada. Leave a comment

Χρονικό 24. ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΟΥ ΚΡΕΤΙΝΙΣΜΟΥ

/ENGLISH/ Chronicle 24. THE TRIUMPH OF CRETINISM

● Η Γενοκτονία των Ἑλλήνων (Β) ● Η Δολοφονία τής Ὑπατίας
● Χριστιανισμός και Δουλεία ● Αποικιοκρατία και Ρατσισμός

.

We don’t need no education…

We don’t need no thought control!

Roger Waters (Pink Floyd, The Wall)

του Μιχάλη Λουκοβίκα

    “ΔΕΝ ΗΤΑΝ ΚΑΙΡΟΣ ΝΑ ΦΙΛΟΣΟΦΟΥΝ οι φιλόσοφοι. ‘Ο τύραννος’, όπως έλεγαν, έκανε κουμάντο… Έμπαινε σε σπίτια κι έψαχνε για βιβλία και πράγματα που έκρινε ως απαράδεκτα. Αν έβρισκε κάποια, γίνονταν παρανάλωμα θριαμβευτικών πυρών στις κεντρικές πλατείες… Όποιος έκανε θυσίες στους παλιούς θεούς ήταν, βάσει νόμου, προς εκτέλεση. Σε όλη την αυτοκρατορία, αρχαίοι… ναοί δέχονταν επιθέσεις, απογυμνώνονταν από στέγες, έλιωναν τους θησαυρούς τους, έσπαζαν τ’ αγάλματά τους. Για να διασφαλίσει την τήρηση των κανόνων της, η κυβέρνηση άρχισε ν’ απασχολεί σπιούνους… και πληροφοριοδότες, που έδιναν αναφορά για το τι γινόταν στους δρόμους… και πίσω από τις κλειστές πόρτες στα σπίτια των ανθρώπων.
    “Οι συνέπειες της παρέκκλισης από τους κανόνες ήταν πολλές φορές άσχημες, ενώ η φιλοσοφία είχε γίνει επικίνδυνη ασχολία. Είχαν συλλάβει [έναν λόγιο] και τον βασάνιζαν για να τον κάνουν ν’ αποκαλύψει τα ονόματα άλλων φιλοσόφων… Έναν συνάδελφό του… τον είχαν γδάρει ζωντανό. Χτυπούσαν κάποιον άλλον μπροστά στον δικαστή, ώσπου το αίμα άρχισε να τρέχει από την πλάτη του. Ο βάναυσος ‘τύραννος’ ήταν ο χριστιανισμός… Οι χριστιανοί ήταν ‘τα όρνεα’.”

Αποκαλυπτικά στοιχεία, που μας αφήνουν άναυδους, καθώς διαβάζουμε το συγκλονιστικό βιβλίο τής Catherine Nixey, The Darkening Age / The Christian Destruction of the Classical World. Ας την παρακολουθήσουμε:

    “Όταν οι σύγχρονες Ιστορίες περιγράφουν αυτήν την περίοδο, την χαρακτηρίζουν συνήθως ‘θρίαμβο του χριστιανισμού’.(1) Αξίζει να θυμηθούμε, όμως, την αρχική ρωμαϊκή σημασία τής λέξης ‘θρίαμβος’. Ένας πραγματικός ρωμαϊκός θρίαμβος δεν αφορούσε απλώς τη νίκη τού νικητή. Αφορούσε την πλήρη και απόλυτη υποταγή τού νικημένου. Σ’ έναν πραγματικό ρωμαϊκό θρίαμβο επεδείκνυαν την ηττημένη πλευρά καθώς παρήλαυνε στην πρωτεύουσα, ενώ η νικήτρια πλευρά επιθεωρούσε έναν εχθρό που οι στρατιώτες του είχαν σκοτωθεί, οι περιουσίες του λεηλατηθεί, και οι ηγέτες του ταπεινωθεί. Ένας θρίαμβος δεν ήταν απλώς μια ‘νίκη’. Ήταν μια εκμηδένιση.” Που δεν απείχε και πολύ από μια διαπόμπευση, θα προσέθετα.
  • (1) Χρίω (αρχαία ελληνικά): αλείφω > Χριστός > χριστιανός > christianus (λατινικά) > crétin (γαλλικά) > κρετίνος· άρα χριστιανισμός και κρετινισμός (ετυμολογικά) ταυτίζονται!

Ρωμαϊκός θρίαμβος, του Peter Paul Rubens (±1630)

Ήταν ό,τι ακριβώς επεδίωκαν οι χριστιανοί ηγέτες: “ότι όλες οι δεισιδαιμονίες των παγανιστών και ειδωλολατρών πρέπει να εκμηδενιστούν είναι αυτό που ο Θεός θέλει, ο Θεός προστάζει, ο Θεός υποδεικνύει”, διακήρυξε ο Αυγουστίνος, ο “άγιος”, στο εκκλησίασμά του στην Καρχηδόνα – προφανώς, αμέσως μετά από συνάντησή του με τον… “Πανάγαθο” αυτοπροσώπως!

    “Οι χριστιανοί”, προσθέτει η Nixey, “παρατηρούσαν με έκπληξη την ανεκτικότητα των μη χριστιανών γειτόνων τους. Ο Αυγουστίνος απορούσε με το γεγονός πως οι παγανιστές μπορούσαν να λατρεύουν πολλούς θεούς χωρίς διαφωνίες, ενώ οι χριστιανοί, που λάτρευαν μόνον τον έναν, διασπάζονταν σε αμέτρητες εμπόλεμες φατρίες. Ἐν τούτοις, δεν είχε καμιά πρόθεση να ενεργήσει ο ίδιος με ανεκτικότητα. Καθήκον τού χριστιανού, είχε καταλήξει, είναι να προσηλυτίζει τους αιρετικούς – διὰ τῆς βίας, αν είναι αναγκαίο… Ο μονοθεϊσμός δίνει πανίσχυρα όπλα σε όσους δεν θέλουν να είναι ανεκτικοί. Υπάρχει πλήθος βιβλικών χωρίων που δικαιολογούν τους διωγμούς όσων δεν πιστεύουν. Η Βίβλος… είναι πολύ σαφής στο θέμα τής ειδωλολατρίας… Τι ακριβώς συνέστησε ο Θεός ως τιμωρία για την ειδωλολατρία; Το Δευτερονόμιο είναι σαφές: πρέπει να λιθοβολείται μέχρι θανάτου το άτομο που επιδίδεται σε αυτήν. Και αν μια ολόκληρη πόλη έχει υποπέσει σε τέτοιο αμάρτημα; Πάλι, η απάντηση είναι σαφής: ‘ορίζεται η καταστροφή’.” (!)

ΟΙ ΡΩΜΑΙΟΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΕΣ κυβερνούσαν την Ἀλεξάνδρεια μέσω ενός Ρωμαίου νομάρχη, που συνεργαζόταν με το πολιτικό προσωπικό, το οποίο απαρτιζόταν κυρίως από Ἕλληνες. Το σχήμα λειτούργησε καλά, ως την στιγμή που ο Κωνσταντίνος εγκαθίδρυσε “Χριστιανική μοναρχία”. Τότε εμφανίστηκε μια δεύτερη ιεραρχία αξιωματούχων, που ήταν σε σύγκρουση με την πρώτη. Τότε η “ανορθόδοξη” σκέψη έγινε έγκλημα, και αυτή η δεύτερη (η ολοένα διογκούμενη) εκκλησιαστική ιεραρχία, μ’ επικεφαλής έναν επίσκοπο, άρχισε να αστυνομεύει τους πολίτες για τις πεποιθήσεις τους. Η διαρχία αυτή αποτελούσε εκρηκτικό μίγμα, αφού ο μεν νομάρχης ήταν, φυσικά, υπόλογος στον αυτοκράτορα, ο δε επίσκοπος θεωρούσε πως είναι υπόλογος στον Θεό – άρα, ήταν ανεξέλεγκτος. Η ρήξη ήταν αναμενόμενη, αν επρόκειτο για κάποιον φιλόδοξο και φανατικό επίσκοπο, όπως ο Κύριλλος, που είχε απέναντί του έναν μορφωμένο και πολιτισμένο νομάρχη, τον Ὀρέστη. Ήταν μια σύγκρουση ανάμεσα στην διαλλακτικότητα της κλασικής αρχαιότητας και την αδιαλλαξία τής “Νέας Τάξης” τού χριστιανισμού. Επιπλέον, ήταν και αναπόφευκτη, καθώς η ατμόσφαιρα, κυρίως στην Αλεξάνδρεια, ήταν εδώ και καιρό εκρηκτική.

Ο Φάρος τής Αλεξάνδρειας, στην ομώνυμη νησίδα, ένα από τα 7 θαύματα της αρχαιότητας.

    ● “Οι Παραβαλανεῖς τής Αλεξάνδρειας”, εξηγεί η Nixey, “έχουν χαρακτηριστεί ως ‘τρομοκρατική φιλανθρωπία’ – ένα παράξενο οξύμωρο… Κάποιες φορές, αυτοί οι άνδρες έκαναν καλές πράξεις, μα ταυτόχρονα έσπερναν τον φόβο. ‘Τρόμος’ είναι η λέξη που τους περιγράφει σε ρωμαϊκά νομικά έγγραφα… Η πόλη είχε τώρα νέον επίσκοπο, τον Κύριλλο, ανιψιό τού ζηλωτή Θεόφιλου. Και, πιστός στα οικογενειακά πρότυπα, ήταν τραμπούκος. Μέχρι και χριστιανοί είχαν επιφυλάξεις γι’ αυτόν τον φιλόδοξο και στυγνό άνθρωπο: σύμφωνα μ’ ένα συμβούλιο επισκόπων, ήταν ‘ένα τέρας’” – όμως, “ένα τέρας” που, ανά πάσα στιγμή, μπορούσε να θέσει σε δράση τούς τραμπούκους παραβαλανείς, ή ακόμη και τις εφεδρείες του: τις σπείρες των φανατικών μελανοχιτώνων μοναχών. Πολύ σύντομα βασίλευε η βία.
    Άλλη μια τρομοκρατική σπείρα τής Βόρειας Αφρικής, και κυρίως της Καρχηδόνας, ήταν οι Circumcellions, ή οι Ἀγωνιστικοί, που “έγιναν διαβόητοι όχι μόνο για τις αυτοκτονίες τους, αλλά και για τις βάναυσες επιθέσεις τους εναντίον όσων δεν συμμερίζονταν τις ιδιαίτερες χριστιανικές τους πεποιθήσεις”, λέει η Nixey. “Η ‘ιερή’ τους βία τρόμαξε μέχρι και την Εκκλησία”, αφού στρεφόταν όχι μόνον ενάντια στις γιορτές των παλαιών θεών (ο αγαπημένος τους στόχος), μα και σε ιερείς, που βασανίζονταν και σκοτώνονταν με φριχτό τρόπο, ως “προδότες”. “Η Εκκλησία, όμως, θέριζε ό,τι είχε σπείρει. Λίγες δεκαετίες νωρίτερα, όπως… επεσήμανε ο Brent D. Shaw, οι χριστιανοί ιεροκήρυκες χαιρέτιζαν τη βία των Circumcellions και την υπέθαλπαν: στις επιθέσεις εναντίον των ναών, τέτοιοι εθελοντές καταστροφείς ήταν εξαιρετικά χρήσιμοι και τους είχαν στρατολογήσει για βαριά χειρωνακτική εργασία, ώστε να γκρεμίζουν αυτά τα κτήρια… ‘Όπου υπάρχει τρόμος, υπάρχει σωτηρία… Ω, φιλεύσπλαχνη βαναυσότητα!’,” είχε διακηρύξει σε ανύποπτο χρόνο ο Αυγουστίνος, που τώρα δήλωνε σοκαρισμένος με τους Αγωνιστικούς. Του ήταν αδιανόητο πως τέτοια αυτάρεσκα οξύμωρα μπορούσαν να γίνουν boomerang, εναντίον χριστιανών ιερωμένων! Αυτή ήταν η “ατμόσφαιρα” της εποχής…

Ὑπατία, του Ραφαήλ, από το αριστούργημά του Η σχολή
των Αθηνών
(λεπτομέρεια)

Κράτος Τρόμου: Η δολοφονία τής Ὑπατίας

● 415. Το “Κράτος Τρόμου” στην Αλεξάνδρεια έφτασε στο αποκορύφωμά του με την στυγερή δολοφονία τής Ὑπατίας, κορυφαίας αστρονόμου, φιλοσόφου, και μαθηματικού, “της τόσο όμορφης, τόσο ενάρετης, τόσο μορφωμένης, και παντοιοτρόπως ολοκληρωμένης Κυρίας”, όπως επεσήμανε ο φιλόσοφος John Toland, “που την κομμάτιασε ο Κλήρος τής Αλεξανδρείας, για να ικανοποιήσει την υπεροψία, φιλοδοξία, και σκληρότητα, του Αρχιεπισκόπου του, του συνήθως, αλλ’ αδίκως, καλουμένου Αγίου Κυρίλλου”. Ο αστρονόμος Carl Sagan συνέδεσε τη δολοφονία με την καταστροφή τής περιώνυμης Βιβλιοθήκης Αλεξανδρείας. Άλλοι θεωρούν πως ο θάνατος της Υπατίας συμβόλισε το τέλος τής πόλης τού Ἀλεξάνδρου ως κέντρο σοφίας, καλλιέργειας, γνώσης. Ηθικός αυτουργός ήταν ο Κύριλλος, ανιψιός και διάδοχος του Θεόφιλου, προβεβλημένος ως “Πυλώνας τής Πίστεως” και “Πατέρας τής Εκκλησίας”, αλλά και ως… “Άγιος” – όλων των χριστιανικών δογμάτων! Ποιοι, πράγματι, διατελούν σε οικτρή πλάνη; Όλες οι χριστιανικές Εκκλησίες τού κόσμου, ή όσοι τον περιέγραψαν ως “τραμπούκο”, “τέρας”, ή “αλαζόνα Φαραώ”, όπως τον είχε χαρακτηρίσει ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος Β΄;

Μόλις αναρριχήθηκε στον θώκο, ο Κύριλλος θέλησε να εκκαθαρίσει τον “Οἶκο του”. Έβλεπε ζηλόφθονα τον πλούτο των Νοβατιανών, ενός καθιερωμένου σχίσματος χριστιανών πουριτανών. Κατά τον Edward Gibbon, ήταν “οι πιο αθώοι και άκακοι των σχισματικών.” Δεν επρόκειτο, όμως, να τον στηρίξουν, και είχαν ήδη συνταχθεί με τους αντιπάλους του. Μια από τις πρώτες πράξεις τού Κυρίλλου, λοιπόν, ήταν να κλείσει τις εκκλησίες τους και να κατασχέσει τα ιερά σκεύη και τον διάκοσμό τους. Ακολούθησαν οι εβραίοι.(2)

  • (2) Ιωάννης “Χρυσόστομος”: “‘η συναγωγή δεν είναι απλώς πορνείο… είναι και άντρο ληστών και φωλιά άγριων θηρίων… οίκος δαιμόνων… χώρος ειδωλολατρίας’. Αργότερα τα λόγια τού Αγίου Χρυσοστόμου θ’ ανατυπώνονταν μ’ ενθουσιασμό στη ναζιστική Γερμανία.” (C. Nixey)
    “Η απόπειρα των χριστιανών”, γράφει η Nixey, “να ρυθμίσουν τις χορευτικές και θεατρικές παραστάσεις – που φαίνεται πως αγαπούσαν πολύ οι εβραίοι τής πόλης – υπήρξε η αφετηρία μιας περίπλοκης αλυσίδας αντιποίνων που κορυφώθηκαν με μια επίθεση εβραίων σε χριστιανούς. Κάποιοι σκοτώθηκαν – και ο Κύριλλος είχε το πρόσχημα που χρειαζόταν. Στρατολογώντας έναν όχλο παραβαλανών, καθώς και μερικούς βάναυσους κι ενθουσιώδεις, ‘πορεύτηκε… προς τις συναγωγές… τις έθεσε υπό την κατοχή του, τις εξάγνισε και τις μετέτρεψε σ’ εκκλησίες’. ‘Εξάγνισε’, σε τέτοια κείμενα, είναι συχνά ευφημισμός που σημαίνει έκλεψε, αυτοδικαίως. Μετά, οι χριστιανοί τέλειωσαν το έργο τους, εξαγνίζοντας τους εβραίους ‘δολοφόνους’ από τις περιουσίες τους: στερώντας τους απ’ ό,τι είχαν… τους έδιωξαν από την πόλη στην έρημο.”
    “Χωρίς καμιά δικαστική καταδίκη, χωρίς βασιλική εντολή, ο πατριάρχης… οδήγησε ένα πλήθος στασιαστών στην επίθεση κατά των συναγωγών. Απροετοίμαστοι και άοπλοι, οι εβραίοι δεν μπόρεσαν ν’ αντισταθούν: ισοπεδώθηκαν οι οίκοι προσευχής τους, και ο πολέμαρχος επίσκοπος αντάμειψε τα στρατεύματά του με το πλιάτσικο των αγαθών τους”, παρατήρησε από την πλευρά του ο Gibbon.

Αλεξάνδρεια: η Κανωπική Οδός (νῦν Ṭarīq al-Ḥurriyyah), η κεντρική λεωφόρος, διασταυρωνόταν με την άλλη κύρια αρτηρία, το Σῶμα, τον τάφο τού Ἀλεξάνδρου, έχοντας στο κέντρο την ἀγορά.

    “Ο Ορέστης,” αφηγείται η Nixey, “παρακολουθούσε αηδιασμένος… Φαινομενικά ο πιο ισχυρός άνθρωπος της πόλης, ήταν ἐν τούτοις ανήμπορος να σταματήσει την εξέγερση: μόνον η ακολουθία τού κυβερνήτη δεν μπορούσε ν’ αντιπαρατεθεί σε 800 μυώδεις λεηλατητές παραβαλανείς. Χώρια που οι αριθμοί τής πολιτοφυλακής τού Κυρίλλου είχαν διογκωθεί. Καμιά πεντακοσαριά μοναχοί κατέβηκαν από… τις σπηλιές τους στους κοντινούς λόφους, αποφασισμένοι να πολεμήσουν για τον επίσκοπό τους. Άπλυτοι, αμόρφωτοι, αλύγιστοι στην πίστη τους, ήταν άνδρες με ‘πολύ εκρηκτική προδιάθεση’, όπως αναγνωρίζει και ο χριστιανός συγγραφέας, Σωκράτης [Σχολαστικός]. Μια μέρα περικύκλωσαν τον Ορέστη και άρχισαν να τον προσβάλλουν, κατηγορώντας τον πως ήταν ‘παγανιστής ειδωλολάτρης’… Ένας μοναχός πέταξε μια πέτρα και χτύπησε τον Ορέστη στο κεφάλι. Από το τραύμα άρχισε να τρέχει αίμα. Οι περισσότεροι φρουροί του… σκορπίστηκαν… Ο Ορέστης έμεινε ολομόναχος σχεδόν.”

Ο Ορέστης γλύτωσε. Η εντολή θα πρέπει να ήταν “Τρομοκρατήστε τον!”, όχι “Σκοτώστε τον!” Παρενέβησαν και ορισμένοι περαστικοί. Απευθύνθηκε στον αυτοκράτορα, τον ανήλικο Θεοδόσιο Β’, που υποκαθιστούσε η θρησκόληπτη αδερφή του, Πουλχερία. Ήταν μια “χριστιανή παρθένος”, που διεξήγαγε τη δική της σταυροφορία για τον Χριστό, και είχε μετατρέψει τ’ ανάκτορα σε μοναστήρι. Αργότερα ανακηρύχτηκε (και αυτή) “αγία”! Η έκκληση έπεσε στο κενό. Ο μοναχός, ὀνόματι Ἀμμώνιος, εκτελέστηκε για την επίθεση, ο Κύριλλος αμέσως τον ανακήρυξε “μάρτυρα”, αλλά οι Αλεξανδρινοί χριστιανοί αηδίασαν με τη σειρά τους: η εκτέλεση είχε γίνει γι’ απόπειρα δολοφονίας τού νομάρχη, όχι για την πίστη τού δράστη. Παρενέβησαν διάφοροι, και ο μάστορας στην αναδίπλωση και το παρασκήνιο, Κύριλλος, αναγκάστηκε να κλείσει το θέμα – ἐπὶ τοῦ παρόντος. Για να ησυχάσει, όμως, επιζητούσε μια θυσία αίματος…

Ὑπατία, του Charles William Mitchell· θύμα στυγερής δολοφονίας από τραμπούκους τού “αγίου” Κυρίλλου!

Η Υπατία, η κόρη τού Θέωνος, του αστρονόμου, είχε αναδειχθεί σε κορυφαία μορφή τής αλεξανδρινής σχολής φιλοσοφίας, που υστερούσε μόνον έναντι της αθηναϊκής. Τ’ όνομά της προσήλκυε σπουδαστές (μέχρι και χριστιανούς θεολόγους) απ’ όλη τη Μεσόγειο. Επίσης, την σεβόταν πολύ ο Ορέστης, που πολύ συχνά την συμβουλευόταν. Όλα αυτά έκαναν τον Κύριλλο έξω φρενών. Η φήμη και τα χαρίσματα της Υπατίας χάριζαν στον ἑλληνισμὸ “επικίνδυνο κύρος” και, συνεπώς, εμπόδιζαν την “πρόοδον τῆς Πίστεως”. Ο επίσκοπος δεν είχε κανέναν ενδοιασμό να παρομοιάζει την σχέση Υπατίας και Ορέστη, μ’ εκείνην της Κλεοπάτρας με τον Μάρκο Αντώνιο. “Αν μπορούσε,” τόλμησε να πει, “θα είχε εγκαθιδρύσει Αιγυπτιακή Αυτοκρατορία”! Και καθώς ο Κύριλλος καταφερόταν από άμβωνος εναντίον τής “πόρνης”, συνέρρεαν ολοένα και περισσότεροι φανατικοί από την έρημο, ανταποκρινόμενοι στο κάλεσμά του.

● Ήταν Μάρτης τού 415, όταν ο Κύριλλος διέταξε ένα “Τάγμα Εφόδου”, έναν όχλο 500 μελανοχιτώνων μοναχών, δαιμονισμένων

    “από λυσσαλέο, μισαλλόδοξο ζήλο, με πρωτεργάτη κάποιον αναγνώστη [κατώτερο κληρικό] ὀνόματι Πέτρο”, σύμφωνα με την περιγραφή τού Σωκράτη Σχολαστικού. “Της έστησαν ενέδρα [της Υπατίας] την ώρα που επέστρεφε σπίτι και, σέρνοντάς την από την άμαξά της, την οδήγησαν στην εκκλησία που ονομάζεται Καισάρειον, όπου την ξεγύμνωσαν, και στη συνέχεια τη δολοφόνησαν με ὄστρακα [θραύσματα αγγείων]. Αφού έκαναν το σώμα της κομμάτια, πήραν τα κατακρεουργημένα της μέλη σ’ ένα μέρος που λέγεται Κιναρών, κι εκεί τα έκαψαν”…(3) “Οὐδεὶς τιμωρήθηκε για τη δολοφονία της. Υπήρξε συγκάλυψη”, συμπληρώνει η Catherine Nixey.
  • (3) Μάλλον το κάψιμο των “εχθρών” (των σορών τους, ή ενώ ήταν ακόμη ἐν ζωῇ) αποτελούσε ανέκαθεν την τελική φάση τού “τυπικού” τής αφιονισμένης βίας. Οι Αλεξανδρινοί, ή και άλλοι εκείνα τα χρόνια, μετέφεραν “κατά παράδοση” τις σορούς των “απεχθέστερων εγκληματιών” εκτός των ορίων τού ἄστεως για να τις αποτεφρώσουν, εξαγνίζοντας συμβολικά την πόλη. Το κάψιμο εμπόδιζε και την εμφάνιση “μαρτύρων”, ή “ηρώων”. Οι Γεώργιος, Μάρκελλος και Μάρκος είχαν αυτήν την “τύχη” – και τώρα η Υπατία. Άρα, ενδέχεται ο “Μάρκος” ο… “Ενετός” να είναι τελικά ο Μέγας Αλέξανδρος! (Βλέπε την κατάληξη του προηγούμενου Χρονικού).

● Η στυγνή δολοφονία συγκλόνισε ολόκληρη την αυτοκρατορία. Ο Κύριλλος, προς τον οποίον έβλεπαν όλοι ως υπαίτιο, είχε κάνει κάτι πρωτοφανές, ακόμη και με τα standard τής εποχής, βάζοντας στο στόχαστρό του μια διανοούμενη περιωπής, και τώρα κινδύνευε άμεσα. Πανικόβλητο με τη συμπεριφορά τού Κυρίλλου, το αλεξανδρινό συμβούλιο επισκόπων έστειλε αντιπροσωπία στην Κωνσταντινούπολη, που ξεκίνησε έρευνα για να διαπιστωθεί ο ρόλος του στη δολοφονία. Το φθινόπωρο τού 416, οι αυτοκράτορες Θεοδόσιος και Ὁνώριος εξέδωσαν διάταγμα, αφαιρώντας τούς παραβαλανείς από τη δικαιοδοσία τού Κυρίλλου και θέτοντάς τους στη διάθεση του Ορέστη. Ο επίσκοπος απέφυγε, μάλλον, βαρύτερη τιμωρία, δωροδοκώντας αυτοκρατορικούς συμβούλους. Τα περιοριστικά μέτρα στους παραβαλανείς (ως προς τον αριθμό τους, και για την προστασία των “δημοσίων θεαμάτων… δικαστηρίων… και του δημοτικού συμβουλίου”) δείχνουν ότι κρίθηκαν εξίσου ένοχοι. Ωστόσο, ο Κύριλλος έδειξε την μαεστρία του στην ίντριγκα: σε δυο χρόνια οι παραβαλανείς επέστρεψαν στη δικαιοδοσία του, ενώ σε λίγο κατόρθωσε να κυριαρχεί στο αλεξανδρινό συμβούλιο. Έτσι άνοιξε ο δρόμος του προς την… “αγιοσύνη”!(4)

  • (4) Αυτά λέει η μια εκδοχή των γεγονότων. Επειδή, αν κι έχουν περάσει από τότε 1600 χρόνια, ακόμη δεν ξέρουμε τι ακριβώς συνέβη. Σύμφωνα με μιαν άλλη εκδοχή, ο Ορέστης διέταξε την εκτέλεση του μοναχού Ιέρακα (του προβοκάτορα στην εκδίωξη των εβραίων), για συνενοχή στη δολοφονία τής Υπατίας. Σε λίγες μέρες, κατ’ αυτήν την εκδοχή, ο Ορέστης δολοφονήθηκε επίσης. Απόλυτος θριαμβευτής, ο Κύριλλος διακήρυξε πως “η Υπατία πήγε στην Αθήνα”, ενώ ο νομάρχης παραιτήθηκε κι έφυγε. Ούτε οχλοκρατία υπήρξε ποτέ, ούτε και καμιά τραγωδία. Ο επίσκοπος κατόπιν, επέλεξε και διόρισε ο ίδιος τον διάδοχο του Ορέστη. Έτσι έπαψε η διαρχία, και η θρησκευτική τυραννία θρονιάστηκε στην πάλαι ποτέ πρωτεύουσα του πνεύματος. Είναι εντυπωσιακό ότι, ψάχνοντας στο διαδίκτυο για την τύχη τού Ορέστη, διαβάζεις παντού την παραπάνω εκδοχή τού Κύριλλου: “ο νομάρχης (έπαρχος) παραιτήθηκε κι έφυγε”… Αν όντως “παραιτήθηκε κι έφυγε” την άνοιξη του 415, μετά από τη δολοφονία τής Υπατίας, πώς ήταν δυνατόν να τεθούν υπό τη δικαιοδοσία του οι παραβαλανείς το φθινόπωρο του 416;

Η Κλεοπάτρα στην είσοδο του
Αιγυπτιακού Μουσείου στο Κάιρο

Καμιά φορά η ιστορία δεν γράφεται από τους νικητές. Μπορεί η προπαγάνδα τού Κύριλλου να λειτούργησε για αιώνες. Ο απόηχος των φημών δυσφήμισης της Υπατίας (“ήταν διαρκώς αφιερωμένη στη μαγεία, τους αστρολάβους και τα όργανα μουσικής, και σαγήνευσε πολλούς με τις Σατανικές της πονηριές”) βρίσκεται στα γραπτά τού κόπτη επισκόπου, Ιωάννη Νικίου, του 7ου αιώνα. Στον μεσαίωνα, η Υπατία παρουσιαζόταν ως σύμβολο… χριστιανικής αρετής ή εξίσωναν τον θάνατό της μ’ εκείνον των χριστιανών μαρτύρων. Ο τελευταίος απολογητής που τάχθηκε ανοιχτά “υπέρ τού Αγίου Κυρίλλου και του Κλήρου τής Αλεξανδρείας” υπήρξε ίσως ο Thomas Lewis το 1721. Από τότε, όλο και πιο πολλά βιβλία κι έργα τέχνης εκθειάζουν την Υπατία και στρέφονται εναντίον τού Κυρίλλου. Το 1853, ο Charles Kingsley, στο μυθιστόρημά του, Υπατία, την παρουσίασε ως την “τελευταία των Ελλήνων”, ενώ το 1884 δόθηκε τ’ όνομά της σε μια κύρια ζώνη αστεροειδών, καθώς και σ’ έναν κρατήρα τής Σελήνης. “Δυστυχώς για τον Κύριλλο κ.ά.”, έγραψε η Abby Norman, “σκοτώνοντας την Υπατία, την κατέστησαν αθάνατη. Αν την είχαν αφήσει ήσυχη, το έργο και τ’ όνομά της θα είχαν πιθανόν χαθεί στην ιστορία”…

● Όσο για το Καισάρειον, τον τόπο τής ειδεχθούς δολοφονίας, δεν ήταν μια οποιαδήποτε εκκλησία: ήταν το αρχηγείο τού Κυρίλλου! Και, εξυπακούεται, δεν ήταν εκκλησία, αλλ’ αρχαίος ναός, που… “καθαγιάστηκε” περί τα τέλη τού 4ου αιώνα, όταν οι χριστιανοί άρχισαν να ιδιοποιούνται τις περιουσίες των άλλων θρησκειών, για να εξαφανίσουν κάθε τους ίχνος σε όλον τον κόσμο. Το Καισάρειον το ξεκίνησε η Κλεοπάτρα, ώστε να το αφιερώσει στον αγαπημένο της, Μάρκο Αντώνιο. Το αποτελείωσε ο άνθρωπος που τους “αποτελείωσε”, ο Οκταβιανός, ή Αύγουστος – ο οποίος, αφού εξάλειψε κάθε ίχνος τού Μάρκου Αντώνιου σε όλη την Αλεξάνδρεια, το… αφιέρωσε στον εαυτό του!

    ● Δεκαετία 420. Οι ταραχές στην Καρχηδόνα αναζωπυρώθηκαν, επανέρχεται η Nixey. “Ο ναός τής Ρωμαίας θεάς Caelestis, μήκους ενός μιλίου, και όλα τα διπλανά ιερά ισοπεδώθηκαν… Συγκρούσεις ξεσπούσαν στη διάρκεια των καταστροφών και, στην πορεία τους, σκοτώνονταν μερικές φορές [και] χριστιανοί – γεγονός που στο μυαλό ορισμένων χριστιανών δεν ήταν απαραίτητα αρνητικό”…

Ερειπωμένος Παρθενώνας και οθωμανικό τέμενος (κτίστηκε
μετά από το 1715), του Pierre Peytier (αρχές δεκαετίας 1830)

● 429. Ένας μεγάλος διωγμός Ελλήνων, που θεωρούνταν οπαδοί δαιμόνων, συνοδεύτηκε από την λεηλασία τού Παρθενώνα. Ο ναός τής Ἀθηνᾶς έζησε για μια χιλιετία περίπου, ως το 435, όταν ο Θεοδόσιος Β΄ διέταξε το κλείσιμο των αρχαίων ναών σε όλη την αυτοκρατορία. Στην τελευταία δεκαετία τού 6ου αιώνα μετατράπηκε σ’ εκκλησία τής Παρθένου Μαρίας. Έτσι μεταμφιεσμένος ο Παρθενώνας (ως… Παρθένος), έγινε ο τέταρτος σπουδαιότερος προορισμός χριστιανικού προσκυνήματος, μετά από την Κωνσταντινούπολη, την Ἔφεσο, και την Θεσσαλονίκη.

    ● “Δεν γλύτωσε ούτε η Ἀκρόπολις”, σχολιάζει η Nixey: “το κολοσσιαίο άγαλμα της Αθηνάς, ένα από τα περιφημότερα έργα τέχνης στην αυτοκρατορία, αποσπάστηκε από το σημείο όπου στεκόταν φρουρός για χίλια σχεδόν χρόνια και στάλθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Πολλά γλυπτά τού Παρθενώνα δέχθηκαν επιθέσεις. Πρόσωπα ακρωτηριάστηκαν, χέρια και μέλη κόπηκαν με τσεκούρια, θεοί αποκεφαλίστηκαν.”

Ανατολικό αέτωμα: τα ακρωτηριασμένα από τους χριστιανούς μάρμαρα είναι “του Παρθενώνα” μόνο για την ελληνική Βικιπαίδεια. Οπουδήποτε αλλού στη Wikipedia, είναι “Έλγίνεια”! Όχι μόνο
για τις βρετανικές αρχές, αλλά για όλον τον κόσμο, ανήκουν (ακόμα) στον συλητή…

    “Πηγαίνετε στην αίθουσα 18 τού Βρετανικού Μουσείου”, μας προκαλεί. “Εκεί θα βρεθείτε μπροστά στα Μάρμαρα του Παρθενώνα, που πήρε από την Ελλάδα ο λόρδος Elgin στον 19ο αιώνα. Τ’ αγάλματα με την εκπληκτική ζωντάνια είναι τώρα σε θλιβερή κατάσταση: πολλά είναι ακρωτηριασμένα, ή τους λείπουν άκρα. Αυτό, υποτίθεται συχνά, οφείλεται στην αδεξιότητα των εργατών τού Elgin, ή στις μάχες κατά τη διάρκεια του οθωμανικού ζυγού… Όμως, σε μεγάλο μέρος, αποτελεί έργο ζηλωτών χριστιανών που εφόρμησαν στον ναό με αμβλεία εργαλεία, επιτιθέμενοι σε ‘δαιμονικούς’ θεούς, ακρωτηριάζοντας κάποια από τα ωραιότερα αγάλματα που δημιουργήθηκαν ποτέ στην Ελλάδα… Το ανατολικό αέτωμα υπέστη τις πιο μεγάλες καταστροφές. Οι θεοί έχουν αποκεφαλιστεί στην τεράστια πλειονότητά τους… Σπρώχτηκαν… κι έσπασαν κάτω στο έδαφος, και τα κομματιασμένα τους υπολείμματα κονιορτοποιήθηκαν και χρησίμευσαν ως κονίαμα για μια χριστιανική εκκλησία.”
    “Σήμερα, οι Ιστορίες σχετικά μ’ εκείνην την περίοδο, αν τυχόν μνημονεύουν αυτήν την καταστροφή, διστάζουν να την καταδικάσουν απερίφραστα. Η έκδοση τού The Penguin Dictionary of Saints, το 1965, καταγράφει με μάλλον διασκεδαστική επιείκεια πως ο Μαρτίνος τής Tours ‘δεν είχε αντίρρηση να καταστρέφει βίαια τα ειδωλολατρικά ιερά’. Στις σύγχρονες Ιστορίες, εκείνοι που πραγματοποιούσαν ή ενθάρρυναν τις επιθέσεις σπάνια χαρακτηρίζονται βίαιοι, βάναυσοι, ή τραμπούκοι: ήταν απλώς ‘ζηλωτές’, ή ‘θεοσεβούμενοι’, ή ‘ενθουσιώδεις’, και, στην χειρότερη περίπτωση, ‘υπερβολικοί’. Όπως… το έθεσε ο John Pollini: ‘οι σύγχρονοι λόγιοι, υπό την επιρροή τής ιουδαιοχριστιανικής πολιτιστικής μεροληψίας’, παραβλέπουν ή υποβαθμίζουν πολύ συχνά τέτοιες επιθέσεις και ακόμα, κάποιες φορές ‘επιδιώκουν να παρουσιάσουν τις ιεροσυλίες των χριστιανών από θετική σκοπιά’.”

Ο Βιασμός τού Παρθενώνα, 31 Ιούλη, 1801: Ο Elgin αφαιρεί τα Μάρμαρα (αναπαράσταση)

● Το 457, η πολιτική υποκλίθηκε στην θρησκεία, και ο Λέων Α’ έγινε ο πρώτος αυτοκράτορας που στέφθηκε από τον πατριάρχη τής Κωνσταντινούπολης. Το 491, ολοκληρώθηκε η υποταγή τής αυτοκρατορίας στον χριστιανισμό, όταν ο Αναστάσιος Α’ υποχρεώθηκε να υπογράψει έγγραφη διακήρυξη ορθοδοξίας πριν από την στέψη του.

● 5ος αιώνας. Τα ετρουσκικά βιβλία λατρείας και μαντείας, Etrusca Disciplina, που κανένας αρχαίος πολιτισμός δεν άγγιξε, συγκεντρώθηκαν και κάηκαν, μια χιλιετία σχεδόν αφότου οι Ετρούσκοι έπαψαν να υφίστανται ως φυλή…

Ιουστινιανός: Γενοκτονίας Πράξη Γ΄ – Ιουστινιάνειος Κώδιξ

Η Λητώ με τον Απόλλωνα αγκαλιά, από τον ναό τού Portonaccio στους Βήιους της Ετρουρίας (510–500 ΠΚΧ)

● 529. Αυτήν την χρονιά, που συχνά ορίζεται ως το τέλος τής αρχαιότητας, ο Ιουστινιανός αποφάσισε να κλείσει την περίφημη Ἀκαδημία Πλάτωνος, που είχε επαναλειτουργήσει το 410 ως κέντρο νεοπλατωνισμού και μυστικισμού. Η παλαιά Ακαδημία είχε μάλλον καταστραφεί από τον Ρωμαίο δικτάτορα Σύλλα το 86 ΠΚΧ. Σύμφωνα με τον Έλληνα ποιητή και ιστορικό Ἀγαθία Σχολαστικό, οι ακαδημαϊκοί ζήτησαν την προστασία τού Σασσανίδη βασιλιά, Χοσρόη Α’ (531-579), στην πρωτεύουσά του, Κτησιφώντα, μεταφέροντας εκεί πολύτιμους πάπυρους, με λογοτεχνικά, φιλοσοφικά, επιστημονικά, κ.ά. κείμενα. Τότε το Χαρράν (Κάρραι, ή Ἑλληνόπολις), κοντά στην Ἔδεσσα της Άνω Μεσοποταμίας, απέκτησε μιαν εξόριστη Ακαδημία, που ίσως ίδρυσε ο Σιμπλίκιος ὁ Κίλιξ, μαζί με άλλους ακαδημαϊκούς τής Αθήνας. Η σχολή θα λειτουργούσε ως τον 9ο αιώνα, συμβάλλοντας στην αναβίωση της νεοπλατωνικής παράδοσης και στη Βαγδάτη, με την ίδρυση του Οίκου τής Σοφίας, το 832. Δυο σπουδαία κέντρα παιδείας στο μεταξύ διάστημα (5ος – 8ος αιώνας) ήταν η Σχολή τής Νισίβιδος (Nusaybin, κοντά στο Χαρράν) στη Μικρά Ασία, που ήταν υπό περσικό έλεγχο, και η Ακαδημία τού Gondeshapur, που ίδρυσε ο Χοσρόης, όπου υπήρχε επίσης Ιατρική σχολή-νοσοκομείο και Βιβλιοθήκη. Κατά τον Αυστριακό φιλόσοφο και παιδαγωγό, Rudolf Steiner, η κουλτούρα τού Gondeshapur υπήρξε μια πρώιμη άνθιση που υπονόμευσαν κι εξάλειψαν τα ισλαμικά στρατεύματα κατοχής τον 7ο αιώνα (Βίοι παράλληλοι μονοθεϊστικών θρησκειών).

Οι Έλληνες εκβαρβαρίζονταν, ενώ οι “βάρβαροι” εξελληνίζονταν

Η “διαρροή εγκεφάλων” προς ανατολάς άρχισε το 489, όταν ο αυτοκράτορας Ζήνωνας έκλεισε με διάταγμά του το νεστοριανό θεολογικό κι επιστημονικό κέντρο στην Έδεσσα. Η Νίσιβις και η σχολή της επωφελήθηκαν άμεσα, αφού απορρόφησαν τους λογίους του. Οι τελευταίοι, από κοινού με τους Ελληνιστές φιλοσόφους που εξορίστηκαν από την Αθήνα, διεξήγαγαν σημαντικές έρευνες στους τομείς τής ιατρικής, της αστρονομίας, των μαθηματικών, ή και άλλων επιστημών. Η Ακαδημία τού Gondeshapur απέκτησε φήμη ως κέντρο ιατρικής και σοφίας. Ο Χοσρόης προσέφερε άσυλο σε πλήθος Ελλήνων φιλοσόφων και νεστοριανών χριστιανών που γνώριζαν τη συριακή γλώσσα, κι έφυγαν για να γλυτώσουν από τους διωγμούς των ορθοδόξων, αναθέτοντάς τους το πολύ σημαντικό έργο τής μετάφρασης των ελληνικών και συριακών κειμένων, περί αστρονομίας, ιατρικής, φιλοσοφίας, και ποικίλων τεχνών, στην παχλαβί (μέση περσική γλώσσα). Θλιβερό συμπέρασμα: οι Έλληνες εκβαρβαρίζονταν, ενώ οι “βάρβαροι” εξελληνίζονταν!

Η Σχολή των Αθηνών (1510-1511), του Raffaello Sanzio da Urbino (Ραφαήλ)

● Ο Ιουστινιάνειος Κώδιξ ολοκληρώθηκε το 529, ἤτοι όταν ο αυτοκράτορας έκλεισε τη νεοπλατωνική Ακαδημία φιλοσοφίας ως αντιχριστιανική. Μπορεί να ήταν ο Θεοδόσιος εκείνος που εγκαινίασε την υπογραφή διαταγμάτων, ή την θέσπιση νόμων, κατά του ελληνισμού, όμως αυτός που πυροδότησε τους διωγμούς σε μαζική κλίμακα κατά των εθνικών ήταν ο Ιουστινιανός, με την κωδικοποίηση της νομοθεσίας. Καθώς ήταν πεπεισμένος πως η ενότητα της αυτοκρατορίας προϋπέθετε την ενότητα της πίστης, θεώρησε δεδομένο πως αυτή η πίστη δεν μπορούσε παρά να είναι η “ορθόδοξη”. Όσοι, λοιπόν, είχαν διαφορετική πίστη, υπέστησαν διωγμούς, όπως το επέβαλλε η νομοθεσία από την εποχή τού Κωνστάντιου, και οι οποίοι συνεχίζονταν με ακόμη μεγαλύτερη ένταση. Το Corpus Juris Civilis περιείχε δυο σημαντικά άρθρα για την πλήρη εξάλειψη του ελληνισμού, ακόμη και στην ιδιωτική ζωή, που επιβλήθηκαν με υπερβάλλοντα ζήλο. Σύγχρονες πηγές (λ.χ. οι Ιωάννης Μαλάλας, Θεοφάνης ο Βυζάντιος, και Ιωάννης τής Εφέσου) μιλούν για σκληρούς διωγμούς, ακόμη κι εναντίον πάρα πολλών υψηλά ισταμένων, που αντιμετώπιζαν τους άτεγκτους Ιεροεξεταστές, τις εξορίες, ή ακόμη την εσχάτη των ποινών, ενώ οι εκτελέσεις τους πραγματοποιούνταν επίσης και παρόντος τού αυτοκράτορα: ορισμένοι στην πυρά, άλλοι με πνιγμό. Η εναλλακτική λύση, η μόνη διέξοδος διαφυγής, ήταν ο εκχριστιανισμός. Και οι ορθόδοξες Σταυροφορίες δεν είχαν τελειωμό. Μόνον στη Μικρά Ασία, ο Ιωάννης τής Εφέσου, κατά δήλωσή του, ανάγκασε 70.000 εθνικούς ν’ αλλαξοπιστήσουν. Εκχριστιανίζονταν και άλλοι λαοί που βρίσκονταν υπό βυζαντινό ζυγό. Στη Λιβύη καταργήθηκε τότε η λατρεία τού Άμμωνα· το ίδιο συνέβη επίσης με τα τελευταία κατάλοιπα της λατρείας τής Ίσιδας στην Αίγυπτο.(5) Με την κρατική καταστολή τού ελληνισμού, όλοι οι μη χριστιανοί ήταν πλέον δημόσια απειλή. Η λέξη Ἕλλην δεν ήταν απλώς ὕβρις, αλλά θανάσιμη κατηγορία. Με αυτό το νομικό οπλοστάσιο ἀνὰ χεῖρας, που κάθε τόσο “εμπλουτιζόταν” με νέες διατάξεις, οι αυτοκράτορες, σε αγαστή συνέργεια με την Εκκλησία, συνέχιζαν τη Γενοκτονία των Ελλήνων…

  • (5) “Ο Ιουστινιανός αποφάσισε να καταστρέψει την ζωφόρο τού ωραίου ναού τής Ίσιδος στο νησί Φίλαι τής Αιγύπτου.” (C.N.)

Ἄρτεμις, ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνικού αγάλματος (1ος αι. ΚΧ)

● Αν προέκυπταν νομικά κενά, ή σαν κάτι διέλαθε της προσοχής των πάντοτε άγρυπνων επισκόπων, οι “απλοί” χριστιανοί αναλάμβαναν δράση: στα μέσα τής δεκαετίας τού 530, άρχισαν να καίνε, ή να κόβουν, τα δάση τής Ελλάδας, γιατί εκεί πέρα υπήρχαν… κατοικίες δαιμόνων! Ο τυφλός φανατισμός αφάνισε κι εξαφάνισε τα δρυοδάση τού Δία, τα ελατοδάση τής Ἀρτέμιδος ή του Πάνα, τους ελαιώνες τής Αθηνάς. Τ’ αποτελέσματα ήταν τρομακτικά, αφού όλη αυτή η αποδάσωση προκάλεσε την ξήρανση των ποταμών και των πηγών, και την πλήρη διαταραχή τού οικοσυστήματος της χώρας…

    ● “Οι νόμοι έπεσαν σαν σφυριές”, παρατηρεί η Catherine Nixey, αναφερόμενη στον Ιουστινιάνειο Κώδικα: “Όποιος προσφέρει θυσίες θα εκτελείται. Όποιος λατρεύει αγάλματα θα εκτελείται… Οι νόμοι προχωρούσαν ακόμη πιο πολύ. Δεν επρόκειτο πλέον για μιαν απλή απαγόρευση άλλων θρησκειών. Ήταν η ενεργός επιβολή τού χριστιανισμού και στον τελευταίο… παγανιστή τής αυτοκρατορίας… Όλοι έπρεπε να γίνουν τώρα πλέον χριστιανοί… Όσοι αρνούνταν, θα στερούνταν όλη τους την περιουσία… θα έχαναν τα πολιτικά τους δικαιώματα, θα έμεναν πένητες, και ‘επιπλέον θα υφίσταντο την αρμόζουσα τιμωρία’, [;!] ενώ τέλος θα εξορίζονταν. Το ‘παράλογο σφάλμα’ τού παγανισμού θα εξαλειφόταν ἀπὸ προσώπου γῆς… Ήταν αυτός ο νόμος που έκανε τον Edward Gibbon να διακηρύξει πως οι βαρβαρικές εισβολές στο σύνολό τους προκάλεσαν μικρότερη ζημιά στην αθηναϊκή φιλοσοφία από τον χριστιανισμό… Ήταν από εκείνην την στιγμή, είπαν και μεταγενέστεροι ιστορικοί, που οι Σκοτεινοί Χρόνοι άρχισαν να σκεπάζουν την Εὐρώπη.”
    “Αιώνες αργότερα, ο Άραβας περιηγητής, Al Mas’udi, επισκέφτηκε μια πόλη στις παρυφές τής Ευρώπης και προβληματίστηκε για το τι είχε συμβεί στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. ‘Στις πρώτες ημέρες τής Αυτοκρατορίας των Ρουμ [των Ρωμιών]’, έγραψε… ‘οι επιστήμες ἐτιμῶντο και απολάμβαναν καθολικό σεβασμό. Από τα θεμέλιά τους, που ήταν ήδη στερεά και μεγαλοπρεπή, υψώνονταν καθημερινά σε ολοένα και ανώτερα επίπεδα, ώσπου έκανε την εμφάνισή της στους κόλπους των Ρουμ η χριστιανική θρησκεία: αυτό ήταν ένα θανάσιμο πλήγμα στο οικοδόμημα της μάθησης. Τα ίχνη της εξαφανίστηκαν και τα μονοπάτια της εξαλείφθηκαν’.”

● Η πρώτη χιλιετία τού χριστιανισμού συνεχίστηκε και ολοκληρώθηκε κάπως έτσι – δεν υπάρχει λόγος να επαναλαμβανόμαστε. Ἰδοὺ η “άρρηκτη συνέχεια” του αρχαιοελληνικού και του βυζαντινού πολιτισμού – με “κακοήθη απόφυση” εκείνην την άναρθρη φασιστική ὑλακή: “Ἑλλάς Ἑλλήνων Χριστιανῶν”!

Σταυροφορίες, αποικιοκρατία και δουλεμπόριο

Α΄ Σταυροφορία: πολιορκία τής Αντιόχειας (1097-98), λεπτομέρεια μεσαιωνικής μινιατούρας τού Jean Colombe

ΟΙ ΣΤΑΥΡΟΦΟΡΙΕΣ, μετά από το Μεγάλο Σχίσμα, διεξήχθησαν υπό την αιγίδα τού Βατικανού. Η Α’ Σταυροφορία ξεκίνησε με προτροπή τού πάπα Ουρβανού Β΄, το 1095, με την αποκατάσταση της πρόσβασης των χριστιανών στην Ιερουσαλήμ ως διακηρυγμένο της στόχο. Ακολούθησαν άλλες έξι μεγάλες Σταυροφορίες κατά των μουσουλμανικών εδαφών, μα και πολλές άλλες, μικρότερης εμβέλειας, στο πλαίσιο του αγώνα για τον έλεγχο των “Αγίων Τόπων”, που κράτησε 200 χρόνια, και κατέληξε σε αποτυχία. Με την πτώση και του τελευταίου χριστιανικού οχυρού, το 1291, οι πάπες δεν εκδήλωσαν καμιάν άλλη συντονισμένη αντίδραση στην Ανατολή. Ανάλογες στρατιωτικές εκστρατείες έγιναν και στη Δύση, με τις ευλογίες τού πάπα, κατά “ειδωλολατρών”, “αιρετικών” και “αφορισμένων”, για διάφορους πολιτικούς, οικονομικούς, ή θρησκευτικούς λόγους, όπως η Σταυροφορία των Αλβιγηνών, η Σταυροφορία τής Αραγονίας, οι Βόρειες Σταυροφορίες, και η Reconquista στην Ιβηρία. Το “κάψιμο βιβλίων κι αιρετικών ή απίστων” ήταν στην ημερήσια διάταξη όλων των Σταυροφοριών. Η συμπεριφορά των σταυροφόρων ήταν εξοργιστική, όχι μόνο με βάση τις σύγχρονες ευαισθησίες, αλλά και για την εποχή εκείνη, αφού οι σταυροφόροι, από όπου περνούσαν, επιδίδονταν σε λεηλασίες, ενώ κατεγράφη και τουλάχιστον ένα κρούσμα κανιβαλισμού στο Λεβάντε! Η Α’ Σταυροφορία οδήγησε στο πρώτο πογκρόμ στην Ευρώπη, στην Ρηνανία, με θύματα 8.000 εβραίους. Είχε επίσης ως αποτέλεσμα την σφαγή 70.000 αμάχων κατά την πτώση τής Ιερουσαλήμ. Οι “ευγενείς” κρατούσαν για λογαριασμό τους τα εδάφη που κατακτούσαν, αντί να τ’ αποδώσουν στους Βυζαντινούς, όπως είχαν ορκιστεί. Επίσης, αποτέλεσμα της Δ’ Σταυροφορίας ήταν η Άλωση και λεηλασία τής Κωνσταντινούπολης, αλλά και ο διαμελισμός τού Βυζαντίου. Περί Σταυροφοριών βλέπε Χρονικό 9 (αναλογίες Ουρβανού-Hitler) και Χρονικό 11 (ευρωπαϊκές σταυροφορίες).

Η είσοδος των σταυροφόρων στην Κωνσταντνούπολη, του Eugène Delacroix (1840)

● 1193. Η Nalanda, αρχαίο κέντρο ανωτέρων σπουδών με μεγάλη βιβλιοθήκη, στο Μπιχάρ τής Ινδίας, λεηλατήθηκε από Τουρκαφγανούς μουσουλμάνους. Το πανεπιστήμιο ήταν τόσο μεγάλο, ώστε λέγεται πως καιγόταν επί τρεις μήνες από τον εμπρησμό του…

● 1258. Ο Οίκος τής Σοφίας στη Βαγδάτη των Αββασιδών ήταν βιβλιοθήκη και κέντρο μετάφρασης κι έρευνας. Οι λόγιοι, που ήταν κυρίως Πέρσες κι Έλληνες, μετέφραζαν τα διαθέσιμα κείμενα της ελληνικής γραμματείας – επιστημονικά, φιλοσοφικά, και ό,τι άλλο έπεφτε στην αντίληψή τους. Στο μεγαλύτερο μέρος τους, τα συγγράμματα διασώθηκαν κι έγιναν γνωστά στην Ευρώπη, χάρη στις μεταφράσεις τους στην αραβική. Ο Οίκος και όλες οι βιβλιοθήκες τής πόλης καταστράφηκαν από τον Μογγόλο ηγεμόνα Χουλεγκού. Λέγεται πως τα νερά τού Τίγρη ήταν μαύρα επί έξι μήνες, εξαιτίας της μελάνης, από τις τεράστιες ποσότητες βιβλίων που πετάχτηκαν στο ποτάμι…

Περὶ ὕλης ἰατρικῆς (Materia medica), του Διοσκουρίδη Πεδάνιου, στ’ αραβικά

● 1452. Έναν χρόνο πριν από την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς, ο πάπας Νικόλαος Ε΄ προσπάθησε ν’ αναβιώσει το πνεύμα των παλαιών Σταυροφοριών στην Ανατολή, καθώς μάλιστα ο ανιψιός του, Λουκάς Νοταράς, ήταν ο Βυζαντινός Μέγας Δουξ. Η προσοχή των Ευρωπαίων, όμως, ήταν στραμμένη στις πιο ευοίωνες προοπτικές που ξανοίγονταν στην Δύση. Έτσι, η παπική βούλα του, που ανανεώθηκε επανειλημμένα από μελλοντικούς ποντίφικες, παραχωρούσε αρχικά στην Πορτογαλία, έπειτα και στην Ισπανία, “πλήρη κι ελεύθερη άδεια να εισβάλλει, αναζητήσει, αιχμαλωτίσει, υποτάξει τους Σαρακηνούς, ειδωλολάτρες, και άλλους άπιστους, ή εχθρούς τού Χριστού, όπου κι αν βρίσκονται, ή και τα βασίλειά τους… και όποιαν άλλην ιδιοκτησία… και να υποβιβάσει τα πρόσωπά τους στην αιώνια δουλεία.” Με τις ἐν λόγῳ “γεωγραφικά απεριόριστες” βούλες, οι Σταυροφορίες εξαπλώθηκαν σε όλον τον κόσμο, εγκαινιάζοντας την αποικιοκρατία. Επίσης, “άνοιξε ο δρόμος στο δυτικοαφρικανικό δουλεμπόριο”, που θ’ απογειωνόταν λίαν συντόμως, με τη μεταφορά Αφρικανών δούλων στην Αμερική – ενώ το Βατικανό θα συνέχιζε να εκδίδει “βούλες” για να εξασφαλίζει… “δούλες” (συν το μερίδιό του)!

● 15ος αιώνας. Οι Ισπανοί καίνε τόνους αραβικών μουσουλμανικών βιβλίων. Το 1499, περίπου 5.000 αραβικά ποιητικά χειρόγραφα τυλίχθηκαν στις φλόγες σε πλατεία τής Γρανάδας, με διαταγή τού αρχιεπισκόπου τού Τολέδου. Την ίδια περίοδο κάηκαν αρκετές εβραϊκές Βίβλοι και άλλα ιουδαϊκά βιβλία, κατ’ ἐντολὴν τής ισπανικής “Ἱερᾶς” Εξέτασης.

● Ο Αζτέκος αὐτοκράτωρ Ιτζκόατλ, που ήταν στον θρόνο από το 1427-28 ως το 1440, διέταξε το κάψιμο των ιστορικών κωδίκων, με το σκεπτικό πως “δεν είναι συνετό όλοι οι άνθρωποι να γνωρίζουν”… Αυτό επέτρεψε την καθιέρωση μιας εγκεκριμένης από το κράτος “ιστορίας” και μυθολογίας – αλλ’ όμως δεν απέτρεψε την κατάκτηση του Μεξικού από τον Hernán Cortés το 1521. Ήταν η αφετηρία για νέες γενοκτονίες, με δράστες χριστιανούς, που κρατούσαν τον σταυρό στο ένα χέρι, και το σπαθί στο άλλο. Αποικιοκράτες, δουλέμποροι, και ιεροεξεταστές, είχαν νέες μεγάλες προκλήσεις ν’ αντιμετωπίσουν, νέα σύνορα να κατακτήσουν, ή και νέα “βιβλία να κάψουν και άπιστους να θάψουν”, στον “Νέο Κόσμο”, υπό την αιγίδα και διαιτησία τής παλαιάς, καλής “Ἁγίας Ἕδρας” – με το αζημίωτο, όπως πάντα!

Ρίξτε μια ματιά στην Τενοτστιτλάν (αναπαράσταση): με πληθυσμό σχεδόν 300.000, ήταν πιθανότατα η μεγαλύτερη πόλη τού κόσμου, πρωτεύουσα μιας αυτοκρατορίας σχεδόν 5.000.000 ψυχών. Σε σύγκριση μ’ ευρωπαϊκές πόλεις, μόνον το Παρίσι, η Βενετία και η Κωνσταντινούπολη ίσως θα μπορούσαν να τη συναγωνιστούν. Ήταν πενταπλάσια του Λονδίνου τής εποχής. Οι Ισπανοί, μπαίνοντας στην πόλη, νόμιζαν πως έβλεπαν όνειρο. Αυτοί ήταν οι “άγριοι” που έπρεπε να “εκπολιτίσουν” και να εκχριστιανίσουν…

    ● Φυσικά και δεν έπεσαν από τον ουρανό οι Μέξικα, η κυρίαρχη φυλή των Αζτέκων (που έδωσαν το όνομα στο Μεξικό), με έδρα την Τενοτστιτλάν, τη σημερινή Πόλη τού Μεξικού. Ο πολιτισμός στη Μεσοαμερική εμφανίζεται κατά την 3η χιλιετία ΠΚΧ – στην εποχή τού κυκλαδικού και μινωικού πολιτισμού στο Αἰγαῖον, πριν από την έλευση των Ελλήνων στην Ελλάδα. Πρώτος μεγάλος πολιτισμός τού Μεξικού ήταν οι Ολμέκοι (1500 – 400 ΠΚΧ). Προϋπήρχαν, όμως, παλαιότερες κουλτούρες ήδη από το 2500 ΠΚΧ, που σταδιακά εκτοπίστηκαν. Ως ο αρχαιότερος πολιτισμός της Κεντρικής Αμερικής, επηρέασε σημαντικά όσους ακολούθησαν. Ανάμεσα στις επιρροές αυτές είναι και ό,τι εμείς θεωρούμε ως το “μελανό σημείο” τους: οι ανθρωποθυσίες. Οι πιο χαρακτηριστικές καλλιτεχνικές δημιουργίες των Ολμέκων είναι οι γλυπτές κολοσσιαίες κεφαλές τους, με ύψος ως 3 μέτρα, και βάρος από 25 έως 55 τόνους.

Πυραμίδα Kukulkan, στο Chichen Itza τού Γιουκατάν (Μεξικό, Μάγια)

    Ο λαμπρότερος και μακράς διάρκειας πολιτισμός τού Δυτικού Ημισφαιρίου αναπτύχθηκε από τους Μάγια. Είχαν την πιο αναπτυγμένη γραφή τής προκολομβιανής Αμερικής, ενώ καλλιεργούσαν τις τέχνες, τα μαθηματικά, την αστρονομία. Ήταν κι εξαίρετοι αρχιτέκτονες χτίζοντας πυραμίδες, ναούς και άλλα περίτεχνα οικοδομήματα. Ο πολιτισμός τους έφτασε στο επίπεδο των πιο γνωστών πολιτισμών της αρχαιότητας. Η αρχαϊκή τους περίοδος ξεκινά πριν από το 2000 ΠΚΧ. Ακολουθεί η προκλασική περίοδος (2000 ΠΚΧ – 250 ΚΧ), η κλασική (ως το 1000 ΚΧ), και τέλος η μετακλασική περίοδος. Οι Μάγια είχαν επίσης γνώση της έννοιας του αριθμού 0 (που… προβλημάτιζε τους αρχαίους Έλληνες), αν και πρώτοι διδάξαντες πιθανόν να ήταν οι Ολμέκοι. Οι Μάγια πρέπει να είχαν στενές σχέσεις με τους Τολτέκους, όπως διαπιστώνουμε από τις αλληλεπιδράσεις τους. Οι Τολτέκοι (10ος – 12ος αιώνας ΚΧ) ήταν οι προπομποί των Αζτέκων (14ος – 16ος αιώνας). Οι τελευταίοι θεωρούσαν τους Τολτέκους ως τους πνευματικούς τους προγόνους και την κουλτούρα τους ως την επιτομή τού πολιτισμού.

Ο αστικός πυρήνας τού Tikal, ή Yax Mutal, στη Γουατεμάλα
(Μάγια, 8ος αι. ΚΧ, αναπαράσταση).

● Ως κατακλείδα, μια φευγαλέα ματιά στο “μέλλον”: Ο Αβελάρδος, στον 12ο αιώνα, υποχρεώθηκε να κάψει ο ίδιος την Θεολογία του. Αργότερα, κρίθηκε ως αιρετικός, αφού, μεταξύ άλλων, εγκωμίαζε τους φιλοσόφους τής κλασικής αρχαιότητας. Ο πάπας τον αφόρισε, του επέβαλε αιώνια σιωπή κι εγκλεισμό σε μοναστήρι, ενώ διέταξε να καούν τα βιβλία του. Ο μαθητής του, Αρνόλδος, δεν απαρνήθηκε τις απόψεις του, παρά την καταδίκη τους σε σύνοδο, και στη συνέχεια τέθηκε επικεφαλής τής Κομμούνας τής Ρώμης κατά του πάπα, αλλά τελικά εκτελέστηκε. Η Εκκλησία διέταξε να καούν όλα του τα έργα – και όντως δεν έχει μείνει ούτε ένα! Τέλη 15ου αιώνα, ο Σαβοναρόλα διέταξε να καούν όλα τα έργα τού Ὀβιδίου και Το δεκαήμερον του Βοκακίου. Στον 16ο αιώνα, ο Μιχαήλ Σερβέτος κάηκε στη Γενεύη, με εισήγηση του Καλβίνου, επειδή μια παρατήρηση, στη μετάφρασή του της Γεωγραφίας τού Πτολεμαίου, κρίθηκε ως αιρετική! Το θεολογικό έργο τού Angelo Carletti εξόργισε τόσο πολύ τον Μαρτίνο Λούθηρο, ώστε το έκαψε δημόσια. Στον 17ο αιώνα, κάηκε με εντολή τού πάπα η γερμανική μετάφραση της Βίβλου από τον Λούθηρο, στα μέρη τής Γερμανίας που ελέγχονταν από τους καθολικούς. Στον 18ο αιώνα τα έργα τού Βολταίρου κάηκαν επανειλημμένα στην προεπαναστατική Γαλλία. Το 1821, ο Heinrich Heine, στο θεατρικό του έργο, Almansor, μιλώντας για το κάψιμο του Κορανίου από την ισπανική “Ιερή” Εξέταση, έγραψε: “Όπου καίνε βιβλία, στο τέλος θα κάψουν και ανθρώπινα όντα.” Είναι το επεισόδιο της αφετηρίας μας σε τούτα τα εμβόλιμα Χρονικά, με “το κάψιμο βιβλίων και το θάψιμο λογίων”, στην Κίνα. Όσο για τις “θριαμβευτικές πυρές”, ως “θεάρεστον έργον”, μάλλον δεν σταμάτησαν ποτέ. Καιρός να “γκρεμίσουμε το Τείχος” τού χριστιανικού Σιδηροῦ Παραπετάσματος: “Tear down the Wall!” (Pink Floyd).(6)

Χιλιάδες βιβλία γίνονται στάχτη σε μια τεράστια ναζιστική “θριαμβευτική πυρά” στη διάρκεια ενός κύματος αναλόγων
επεισοδίων που είχε εξαπλωθεί σε ολόκληρη την Γερμανία

  • (6) Κατά τον Robert Drews, “πρόκειται για την ‘χειρότερη καταστροφή τής αρχαίας ιστορίας, ακόμα πιο ολέθρια από την πτώση τής δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας’. Αρκετοί τότε αναπόλησαν νοσταλγικά την ‘χρυσή εποχή που χάθηκε’, ανακαλώντας τις μνήμες από τους χρόνους τής καταστροφής, όταν ‘έσβησε ο πολιτισμός’. Ο Ἡσίοδος περιέγραψε τις Εποχές Χρυσοῦ, Ἀργύρου, και Ὀρειχάλκου, αλλά και την ενδιάμεση Ἐποχὴ τῶν Ἡρώων, που προηγήθηκε του σύγχρονου σκληρού, απάνθρωπου κόσμου τής Ἐποχῆς τοῦ Σιδήρου”… (Βλέπε κατάληξη Χρονικού 18. Αἰγαῖον: Κνωσός, Μυκῆναι, Ἴλιον).

Πολωνοί καθολικοί ιερείς καίνε τώρα (2020) βιβλία και ό,τι κρίνουν ως “μεμπτόν”: “Ιερά Εξέταση” στην Πολωνία!

    Έτσι περιγράψαμε την κατάρρευση της εποχής τού μπρούντζου· μια περιγραφή που ταιριάζει “γάντι” στην κατάρρευση της αρχαιότητας. Οι χριστιανοί βρέθηκαν στον ρόλο των Λαών τής Θάλασσας. Αν τότε ήταν ο λιμός αυτός που πυροδότησε τις δραματικές εξελίξεις, τι οδήγησε στον “Θρίαμβο του κρετινισμού”; Η πείνα και η δίψα για εξουσία; Η απληστία; Για μιαν ακόμη φορά, ο χριστιανισμός βρέθηκε στον αντίποδα του ανθρωπισμού.
    (Για τους Λαούς τής Θάλασσας, βλέπε Χρονικά 18. Αἰγαῖον: Κνωσός, Μυκῆναι, Ἴλιον· 19. Φοινίκη: η εύνοια της τύχης· και 20. Οι αινιγματικοί Λαοί τής Θάλασσας).

Χριστιανισμός, δουλεία και ρατσισμός

Η ΣΥΜΒΑΣΗ ΠΕΡΙ ΔΟΥΛΕΙΑΣ (για την καταστολή τού δουλεμπορίου και της δουλείας) αποτελεί πρωτοβουλία τής Κοινωνίας των Εθνών, το 1926. Η Γενική Συνέλευση του διάδοχου σχήματος της ΚτΕ, του ΟΗΕ, υιοθετεί την Οικουμενική Διακήρυξη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, το 1948, απαγορεύοντας απερίφραστα τη δουλεία. Η χριστιανική Εκκλησία; Ακολουθεί ασθμαίνουσα: μόλις το 1965, η Δεύτερη Σύνοδος του Βατικανού διακηρύσσει χωρίς επιφυλάξεις, πως η δουλεία αποτελεί “όνειδος”, που δεν αρμόζει στον Δημιουργό και δηλητηριάζει την κοινωνία. Η Ορθόδοξη Εκκλησία; Οι άλλες;

Η Βίβλος (η Παλαιά και Καινή Διαθήκη) εγκρίνει τη δουλεία. Οι απαγορεύσεις της αναφέρονται σε όλα τ’ άλλα θέματα, πλην του σκλαβώματος ανθρώπων (βλέπε προηγούμενο Χρονικό). Στην Παλαιά, ο Θεός (ἤτοι ο άνθρωπος που μιλά ἐξ ὀνόματός του) όχι μόνον την εγκρίνει, αλλά ρυθμίζει επιπλέον κανόνες αγοραπωλησίας (Έξοδος) – καθώς τότε δεν υπήρχε… υπουργείο Εμπορίου! Και όχι μόνον αυτό: οι άνθρωποι είναι ελεύθεροι να πωλούν και… τις κόρες τους (Έξοδος)! Η Καινή δίνει εντολή στους δούλους ν’ αποδέχονται την θέση τους με ταπεινότητα (Επιστολή προς Εφεσίους, του Παύλου), μα και να ικανοποιούν τους κυρίους τους παντοιοτρόπως (;!) (προς Τίτο, προς Κολοσσαείς). Ειδικά αν πρόκειται για χριστιανούς δουλοκτήτες, οι δούλοι τους έχουν την εντολή να τους υπηρετούν καλύτερα από τους παγανιστές αφέντες τους (Τιμόθεος), “για να δοξαστεί το όνομα του Κυρίου και η διδασκαλία του”! Ο ίδιος ο Ιησούς είχε αναφερθεί αρκετές φορές στη δουλεία, αλλά ποτέ δεν την επέκρινε, έστω και υπαινικτικά. Αντιθέτως, εξιδανίκευσε την σχέση αφέντη-δούλου ως πρότυπο της σχέσης Θεού και ανθρώπων – των “δούλων τού Θεού” (Ματθαίος). Η ιδέα τού “αγίου” Αυγουστίνου πως η δουλεία ορίζεται από τον Θεό ως τιμωρία για τις αμαρτίες, υιοθετήθηκε από την Εκκλησία. “Η δουλεία μεταξύ ανθρώπων είναι φυσική,” είπε ένας άλλος “άγιος”, ο Θωμάς Ακινάτης, “αφού κάποιοι είναι από την φύση τους δούλοι, σύμφωνα με τον Φιλόσοφο” (τον Αριστοτέλη). Το 362, η Εκκλησιαστική Σύνοδος στην Γάγγρα τής Μικράς Ασίας αφόρισε όσους παρότρυναν τους δούλους να μισούν τους αφέντες τους, ή να εγκαταλείπουν την “υπηρεσία” τους. Αυτό κατόπιν ενσωματώθηκε στο Εκκλησιαστικό Δίκαιο, όπου παρέμεινε ενεργό ως τον 20ό αιώνα.

O Σαούλ τής Ταρσού, ο πρώτος διδάξας, σε δυο παραλλαγές πάνω στο ίδιο θέμα – κάψιμο βιβλίων – από τον Eustache Le Sueur: Το κήρυγμα του Αγ. Παύλου στην Έφεσο (1649).
Το επεισόδιο εκθειάστηκε τόσο (βλέπε ανάλογους πίνακες στο προηγούμενο Χρονικό),
ώστε ήταν επόμενο να πάρουν την σκυτάλη από τους χριστιανούς οι Ναζί.

Η Τρίτη Σύνοδος του Λατερανού, το 1179, επέβαλε δουλεία σε οποιονδήποτε αντιτασσόταν στην “Αγία Έδρα”. Οι Βενετοί καταδικάστηκαν σε δουλεία τρεις φορές: το 1309, το 1482, και το 1506. Το ίδιο συνέβη και με τους κατοίκους όλης τής Αγγλίας, το 1508. Πολύ σύντομα, η Εκκλησία έγινε ο μεγαλύτερος δουλοκτήτης στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.(7) Οι ποντίφικες και οι επίσκοποι είχαν δούλους υπηρέτες. Ο πάπας Ιννοκέντιος Η’ πήρε ως δώρο πάμπολλους δούλους από το βασιλικό ζεύγος τής Ισπανίας: η θρησκόληπτη Ισαβέλλα τού έστειλε, το 1487, πολυάριθμους δούλους από τη Μάλαγα. Την άλλη χρονιά, ο Φερδινάνδος, για να μην υστερήσει, του έστειλε εκατό Μαυρούσιους δούλους, που ο πάπας τούς μοίρασε σε διάφορους καρδινάλιους κι “ευγενείς”. Η “Ιερή” Εξέταση ήταν φανατική σε όλα – και στην υποδούλωση ανθρώπων. Ένας και μόνον ιεροεξεταστής, ο διαβόητος Torquemada, είχε καταδικάσει σε δουλεία 97.371 άτομα! Ο πάπας Αλέξανδρος ΣΤ’, το 1493 (την επόμενη χρονιά από την “ανακάλυψη” της Αμερικής από τον Κολόμβο), αποσαφήνισε τα δικαιώματα των “κονκισταδόρων” τής Αμερικής· κι εξουσιοδότησε τον Ισπανό βασιλιά να υποδουλώνει τούς αλλόπιστους που πολεμούν εναντίον των καθολικών – με άλλα λόγια, όσους αντιστέκονται στην εισβολή και κατοχή της γης τους. Ο πάπας Παύλος Γ’ επιβεβαίωσε το 1548 πως όλοι οι χριστιανοί, ανάμεσά τους και οι κληρικοί, έχουν το δικαίωμα να κατέχουν δούλους. Παπικές γαλέρες έκαναν εξορμήσεις στις αφρικανικές ακτές, κυνηγώντας μαύρους για να τους υποδουλώσουν! Ο πιο διαβόητος Άγγλος δουλέμπορος, ο “Sir” John Hawkins, ήταν τόσο “ευσεβής”, ώστε ονόμασε τα σκλαβοκάραβά του Άγγελος, Ιησούς, και Χάρις τού Θεού…

  • (7) Έλληνες και Ρωμαίοι πολυθεϊστές συνήθιζαν ν’ απελευθερώνουν τους δούλους τους. Αυτό κρίθηκε αδύνατο για τους δούλους τής Εκκλησίας με το επιχείρημα ότι δουλοκτήτης δεν ήταν ο εκάστοτε κληρικός, αλλά… ο ίδιος ο Θεός, και συνεπώς μόνον ο δουλοκτήτης είχε το νόμιμο δικαίωμα να διαθέσει κατά πώς επιθυμούσε τα… “αγαθά” του.

Το δουλεμπόριο (Δούλοι στη δυτική ακτή τής Αφρικής), του François-Auguste Biard (±1833)

Ως την ανακάλυψη της Αμερικής, οι δούλοι ήταν κυρίως αιχμάλωτοι πολέμου, χρεώστες, ή θύματα θρησκευτικών διωγμών. Ωστόσο, οι μαύροι Αφρικανοί, που υποδουλώθηκαν, δεν ανήκαν σε καμιά από τις παραπάνω κατηγορίες. Η αιτία ήταν οι ανάγκες για εργατικό δυναμικό στην Αμερική, αφού απέτυχαν οι προσπάθειες για την υποδούλωση των γηγενών Αμερικανών. Οι Αφρικανοί, επιπλέον, είχαν αγροτικές γνώσεις και διάφορες δεξιότητες· είχαν και σχετική ανοσία στην ελονοσία, αφού ζούσαν για αιώνες στους τροπικούς. Αυτές ήταν οι αιτίες τού αφρικανικού Ολοκαυτώματος. Το στυγνό σύστημα δουλείας και το σκλάβωμα εκατομμυρίων ανθρώπων έπρεπε να δικαιολογηθεί με κάποιαν ιδεολογία. Μετά από τον χριστιανισμό, η ιδεολογία αυτή ήταν ο ρατσισμός. Οι ρατσιστές διακηρύσσουν (και αυτοί πολύ “ευλαβικά”) πως η “λευκή φυλή” είναι η “περιούσια”, που “επελέγη” να κυβερνά τη γη “ἐν ὀνόματι” του Θεού.

aztec-double-serpent-jim-pavelle

Ἐν κατακλεῖδι…

ΤΟΥΤΑ ΤΑ ΔΥΟ ΕΜΒΟΛΙΜΑ “ΧΡΟΝΙΚΑ ΜΕΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΚΑ”, θυμίζω, είχαν ως αφετηρία τα Ἄβδηρα της Ανδαλουσίας, στην πορεία τής αναβίωσης ενός αρχαίου Περίπλου τής Ιβηρίας, στο προπερασμένο Χρονικό. Μετά ταξιδέψαμε στα Άβδηρα της Θρᾴκης, όπου και γνωρίσαμε τον περιφημότερο πολίτη τους, τον Δημόκριτο. Η εχθρότητα του Πλάτωνα προς τον “ατομικό” φιλόσοφο, μα και η σύσταση προς τους μαθητές του να καταστρέφουν κάθε δημοκρίτειο έργο που θα έπεφτε στα χέρια τους, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι κανένα έργο του δεν έχει διασωθεί, ήταν κάτι παραπάνω από πρόκληση, για έναν “Περίπλου μες στο Αρχιπέλαγος”, πλέοντας σε θάλασσες που οι “Big Brothers” έσβησαν όπως-όπως από τους χάρτες. Υπάρχουν κρυμμένοι εκεί ωκεανοί παραβιάσεων… Προσωπικά, απλώς σταχυολόγησα κάποια στοιχεία σχετικά με την αρχική περίοδο (και ως την στιγμή που οι πρώτες καραβέλες διέσχισαν τον Ατλαντικό), περιοριζόμενος μόνον σε περιπτώσεις εσκεμμένων εγκλημάτων, οι οποίες υπέπεσαν στην αντίληψή μου. Μια μελέτη σε βάθος – είμαι βέβαιος – θ’ αποκάλυπτε τον Πρίγκιπα του Σκότους αυτοπροσώπως…

Τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε; Κάποιος απονήρευτος θα περίμενε να βρει τα πρώτα ψήγματα της ιδέας περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων στις θρησκείες, ιδιαίτερα τις μονοθεϊστικές, που θα όφειλαν να ταχθούν υπέρ τού απαραβίαστου της ανθρώπινης ύπαρξης. Στην πραγματικότητα, η ιστορία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων βρίσκει κάποια ίχνη σε νομικούς κώδικες της αρχαιότητας (Μεσοποταμία, Περσία, Ινδία, Ελλάδα, Ρώμη), αλλά όχι στη Βίβλο, παρακάμπτοντας ιουδαϊσμό και χριστιανισμό. Ο λόγος είναι πως αυτοί που νοιάζονταν για τα ἐν λόγῳ δικαιώματα, ήταν οι φιλόσοφοι, όχι οι προφήτες (μ’ εξαίρεση τον Μωάμεθ, λόγω ειδικών συνθηκών). Οι βασιλιάδες που ήθελαν να κυριεύσουν τον κόσμο, και οι ιερείς που ήθελαν να κυριεύσουν το μυαλό τού κόσμου, παραβίαζαν συστηματικά τ’ ανθρώπινα δικαιώματα. Και νομίζω πως αν η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είχε υιοθετηθεί στην αυγή τής Κοινής Χρονολογίας (μετά Χριστόν), και αν η ανεξιθρησκία γινόταν σεβαστή, οι μόνοι μονοθεϊστές στον κόσμο σήμερα θα ήταν ίσως οι εβραίοι…

Χρονικό εμπρησμών βιβλιοθηκών

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΕΙΝΑΙ ΘΑΝΑΣΙΜΟΙ ΕΧΘΡΟΙ ΤΩΝ “BIG BROTHERS”. Οι εμπρησμοί των βιβλιοθηκών αποτελούν μορφή πολιτισμικής γενοκτονίας ή εκκαθάρισης:

    ●Κρατικά Αρχεία τού Xianyang (Κίνα, 206 ΠΚΧ): τ’ ανάκτορα κάηκαν, κατά την εξέγερση του Xiang Yu, που πυροδότησε το “κάψιμο βιβλίων και θάψιμο λογίων”.
    ● Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας (Αίγυπτος, 48 ΠΚΧ, 272 ΚΧ, κ.ο.κ.), Ιούλιος Καίσαρας, Αυρηλιανός, κ.ά.: πολλαπλοί εμπρησμοί – όμως όχι εσκεμμένοι…
    ● Βιβλιοθήκη Αντιοχείας (Συρία, 364): την έκαψε ο Ιοβιανός, επειδή ο Ιουλιανός, ο “παραβάτης”, την είχε προικίσει με πληθώρα νέων… “παραβατικών” τόμων!
    ● Βιβλιοθήκη Σεραπείου, με ό,τι είχε απομείνει από την Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας (Αίγυπτος, 391): το Σεραπεῖον λεηλατήθηκε συστηματικά, κάηκε και ισοπεδώθηκε από τον Θεόφιλο, βάσει διατάγματος του Θεοδοσίου.
    ● Βιβλιοθήκη τής Κόρδοβας (Ανδαλουσία, 976): ο Αλμανζόρ, ο de facto ηγεμόνας τής Al-Andalus, και ιερωμένοι, σε μιαν έξαρση “υπερ-ορθοδοξίας”, έκαψαν όλα τα βιβλία “αρχαίας επιστήμης”.

Τζαμί τού Σάχη, Ισφαχάν, του Pascal Coste,
το 1841 που επισκέφθηκε την Περσία.

    ● Βιβλιοθήκη τού Ρέι (των Ραγών, Τεχεράνη, Ιράν, 1029): κάηκε από τον Τουρανό σουλτάνο Μαχμούτ τής Γάζνας, επειδή τα βιβλία της θεωρήθηκαν “αιρετικά”.
    ● Βιβλιοθήκη τού Αβικέννα στο Ισφαχάν (Ιράν, 1034): κάηκε όταν ο Μασούντ Α’, ο Τουρανός σουλτάνος τής Γάζνας, κατέλαβε την πόλη.
    ● Βιβλιοθήκη Τριπόλεως (Λίβανος, 1109): τμήμα τής πόλης λεηλατήθηκε και κάηκε από τους σταυροφόρους και μισθοφόρους τού Βαλδουίνου Α’ τής Ιερουσαλήμ.
    ● Βιβλιοθήκη Γάζνας (Αφγανιστάν, 1151): ο Τουρκαφγανός Γκουρίδης βασιλιάς, ο Αλαντίν Χουσεΐν, λεηλάτησε για επτά μέρες την πόλη, ερειπώνοντας παλάτια, και καίγοντας βιβλιοθήκες των Γαζναβιδών.
    ● Βιβλιοθήκη τού Νισαπούρ (Ιράν, 1154): Ογούζοι Τούρκοι κατέστρεψαν ἐν μέρει την πόλη, λεηλατώντας και καίγοντας βιβλιοθήκες.
    ● Nalanda (Ινδία, 1193): ο Τουρκαφγανός Χαλτζί λεηλάτησε το πανεπιστήμιο που ήταν τότε το κορυφαίο βουδιστικό ίδρυμα στον κόσμο. Η καταστροφή αποτελεί ορόσημο στην πορεία παρακμής τού βουδισμού στις Ινδίες.
    ● Αυτοκρατορική Βιβλιοθήκη Κωνσταντινουπόλεως (Βυζάντιο, 1204): οι Φράγκοι και Βενετοί σταυροφόροι λεηλάτησαν και λαφυραγώγησαν τη μεγάλη βιβλιοθήκη, καίγοντας ή πουλώντας τα βιβλία της.

Μέγα Παλάτιον Κωνσταντινουπόλεως, περιστύλιον, 5ος ή 6ος αιώνας

    ● Βιβλιοθήκη τού Κάστρου τού Αλαμούτ (Ιράν, 1256): κάηκε όταν κατελήφθη το κάστρο από φιλοχριστιανούς Μογγόλους.
    ● Οίκος τής Σοφίας στη Βαγδάτη (Ιράκ, 1258): καταστράφηκε στη διάρκεια της πολιορκίας τής πόλης, επίσης από τους Μογγόλους.
    ● Βιβλιοθήκες Κωνσταντινουπόλεως (Βυζάντιο, 1453): αποτέλεσμα της δεύτερης άλωσης της Πόλης, αυτήν την φορά από τους Οθωμανούς Τούρκους, υπήρξε και η λεηλασία των βιβλιοθηκών της. Εκατοντάδες χιλιάδες χειρόγραφα αρπάχτηκαν, πουλήθηκαν, ή κάηκαν τότε.
    ● Βιβλιοθήκη τού Μεντρεσέ τής Γρανάδας (Ανδαλουσία, 1499): λεηλατήθηκε από τον καρδινάλιο Jiménez de Cisneros, και τα βιβλία της κάηκαν σε κεντρική πλατεία τής πόλης.
    ● Κορβινιανή Βιβλιοθήκη τής Βούδας (Ουγγαρία, 1526): καταστράφηκε από τους Οθωμανούς Τούρκους, μετά από την ήττα των Μαγυάρων στη μάχη τού Μόχατς.
    ● Μοναστικές βιβλιοθήκες (Αγγλία, δεκαετία 1530): τα βιβλία τους κάηκαν, ή και διασκορπίστηκαν, όταν τα μοναστήρια διαλύθηκαν, και τα περιουσιακά στοιχεία τους δημεύθηκαν, από τον βασιλιά Ερρίκο Η΄.
    ● Κολλέγια Glasney και Crantock τής Κορνουάλλης (Αγγλία, 1548): η διάλυση και η λεηλασία των κολλεγίων από τον διάδοχο του Ερρίκου, Εδουάρδο ΣΤ’, κατέφερε καίριο πλήγμα στις προσπάθειες διατήρησης της γλώσσας ή και της πολιτισμικής κληρονομιάς τής Κορνουάλλης.

Οι κώδικες των Μάγια στην πυρά

    ● Κώδικες Μάγια στο Γιουκατάν (Μεξικό, 1562): μεταξύ των Μάγια, δεν υπήρξε κανένας Ιτζκόατλ, με την “φαεινή ιδέα” να κάψει τους κώδικές τους. Ο εμπρηστής βρέθηκε στο πρόσωπο του επισκόπου Diego de Landa. Ο βάναυσος και φανατικός ιερέας, όπως τον περιγράφουν οι ιστορικοί, εξαπέλυσε βίαιη εκστρατεία κατά της ειδωλολατρίας, κι έκρινε σκόπιμο να κάψει όσους κώδικες των Μάγια έπεσαν στα χέρια του, λέγοντας: “Βρήκαμε μεγάλο αριθμό βιβλίων με αυτούς τους χαρακτήρες [τα ιερογλυφικά τους] και, καθώς δεν περιείχαν τίποτα που να μην θεωρηθεί ως δεισιδαιμονία ή και σατανικό ψέμα, τα κάψαμε όλα”… Έχουν διασωθεί μόλις τρεις αυθεντικοί κώδικες. Τα χειρόγραφα θα ήταν χρήσιμα για την αποκρυπτογράφηση της γραφής των Μάγια, για την γνωριμία μας με την θρησκεία και τον πολιτισμό τους, αλλά και ως πηγή πληροφοριών για την ιστορία τής αμερικανικής ηπείρου. Περιτό να προσθέσουμε, ίσως, πως οι Ισπανοί κατέστρεψαν χιλιάδες χειρόγραφα πολλών άλλων μεσοαμερικανικών φυλών, όχι μόνον των Μάγια.

Αζτέκικο ημερολόγιο

Το Χρονικό εμπρησμών βιβλιοθηκών σταματά εδώ. Όχι πως δεν υπήρξαν άλλοι εμπρησμοί. Ο κατάλογος, δυστυχώς, είναι ελλιπέστατος και ατελείωτος. Απλώς, αυτό ήταν το χρονικό της πλαίσιο: ως την στιγμή που οι καραβέλες άρχισαν να διασχίζουν τον Ατλαντικό. Και αντί να μεταφέρουν προϊόντα και άλλα αγαθά, κουβαλούσαν φονιάδες, λάφυρα, και σκλάβους…

Ως προς αυτά τα δυο εμβόλιμα Χρονικά, Η γενοκτονία των Ελλήνων και Θρίαμβος του κρετινισμού, είναι αφιερωμένα σ’ εκείνον τον πιτσιρικά, με τις απορίες του, στην παραλία τής Θεοτόκου, του ακρωτηρίου Σηπιάδος, στο ΝΑ Πήλιο, που ρώτησε: “Γιατί, μπαμπά, χτίσανε το εκκλησάκι πάνω στ’ αρχαία;”

Έλα μου, ντε! Μα γιατί, κατά κάποιον τρόπο, η γενοκτονία των Ελλήνων δεν σταμάτησε ποτέ… Θα μπορέσουμε, άραγε, να υπολογίσουμε κάποια μέρα τις εκατόμβες των θυμάτων;

Δημογραφική συρρίκνωση Ελλήνων λόγω και της γενοκτονίας

TΟ 500 ΠΚΧ, σε Ασία, Ευρώπη κι Αφρική ζούσαν ±100.000.000 άνθρωποι. Τον 5ο αιώνα, οι Έλληνες, πέριξ του Αἰγαίου, αριθμούσαν 3.000.000. Τον 4ο αιώνα, προσθέτοντας και τις αποικίες, έφταναν τα 8-10 εκατομμύρια. Άρα, ήταν 5-10% τού συνόλου, χωρίς να υπολογίζουμε όσους εξελληνίστηκαν στα ελληνιστικά χρόνια. Τώρα όλοι οι Έλληνες, συν τους απόδημους, φτάνουν τα 16 εκατομμύρια, ενώ ο παγκόσμιος πληθυσμός έχει εκτιναχτεί θεαματικά στα 7,7 δισεκατομμύρια: αποτελούν δηλαδή ένα ισχνό ποσοστό μόλις 0,21%.

Επόμενο Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!” ● Φοίνικες και Καρχηδόνιοι ● Αποικισμός ● Αντίκτυπος της Περσικής Επέκτασης ● Ταρτησσός: τὸ Μῆλον τῆς Ἔριδος ● Ναυμαχία Ἀλαλίας ● Αφανισμός Ταρτησσού και Καρχηδόνας ● Μακεδονία και Ρώμη

  • >> Χρονικό 25. “CARTHAGO DELENDA EST!”
  • << Χρονικό 23. Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ”
library of Alexandria

Η Βιβλιοθήκη Αλεξανδρείας ακμάζουσα…

Share this:

  • Click to share on Facebook (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Pinterest (Opens in new window)
  • Click to share on LinkedIn (Opens in new window)
  • Click to share on Reddit (Opens in new window)
  • Click to share on Tumblr (Opens in new window)
  • Click to print (Opens in new window)
  • Click to email a link to a friend (Opens in new window)

Like this:

Like Loading...

Χρονικό 3. ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

Posted by michales loukovikas on 2022/05/10
Posted in: MEDITERRANEAN periplus. Tagged: Ain Ghazal, Alan Simmons, Alexander Peev, Banjica, Curtis Runnels, David Begun, DNA, Gradeshnitsa, Homo, Homo erectus, Homo erectus trigliensis, Homo heidelbergensis, Homo sapiens, Άρης Πουλιανός, Άρθουρ Έβανς, Άλμπα Ιούλια, Άνθρωπος, Έλληνες, Όστρακο, Όμηρος, Απολιθωμένο δάσος, Αρχάνθρωπος, Αυτόχθονες, Αχαιοί, Αβραάμ Ορτέλιους, Αγάλματα Ain Ghazal, Αγγειογραφία, Αδαμάντιος Σάμψων, Αιγαίο, Ακρωτήρι Θήρας, Ανθρωπίδες, Ανθρωπίνοι, Ανθρωπολογία, Αξιός, Βέρβεροι, Βίντσα, Γραφή, Γραικοπίθηκος, Γραμμική Α, Γραμμική Β, Γεώργιος Σταματογιαννόπουλος, Γιώργος Χουρμουζιάδης, Γιούρα, Γκεμπεκλί Τεπέ, Γονιδίωμα, Δυναστεία Τανγκ, Δίας, Δισπηλιό, Εποχή μπρούντζου, Ερυθρά θάλασσα, Ευρώπη, Ελένη Παναγοπούλου, Ελληνικό αλφάβητο, Ενδογαμία, Ζάκρος, Θεσσαλονίκη, Ιππάριον, Ιωσήφ Λαζαρίδης, Ιβηρική, Ιερογλυφικά, Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, Ιορδανία, Κρόκος, Κυκλαδικός πολιτισμός, Κυνηγός-συλλέκτης, Κόλπος του Άντεν, Κόλιν Ρένφριου, Καταμερισμός εργασίας, Καλλιγραφία, Μυκηναίοι, Μάικλ Βέντρις, Μίνωας, Μακεδονία, Μεσόγειος, Μεσολιθική, Μειόκαινο, Μιχάλης Λουκοβίκας, Μικροκεφαλία, Μινωίτες, Μινωική έκρηξη, Νωπογραφία, Νεάντερταλ, Νεολιθική, Νεολιθική επανάσταση, Νικολάι Σπάσοφ, Οψιανός, Οδυσσέας, Πρωτεύοντα, Πρίγκιπας των Κρίνων, Παλαιολιθική, Περδίκκας, Πετράλωνα, Πινακίδα Δισπηλιού, Πλάτων, Πλακιάς, Πλειστόκαινο, Πολ Φορ, Πολιτισμός του Λάγυνου, Ραδάμανθυς, Ραδιοχρονολόγηση, Σπήλαιο Πετραλώνων, Σπηλιά του Κύκλωπα, Στόουνχεντζ, Σφηνοειδής, Σαρπηδόνας, Σαβάνα, Σανλιούρφα, Σημίτες, Σουλαουέζι, Σουμερία, Τρίγλια, Τουταγχαμών, Φράγχθι, Φιλιππούπολη, Φλόρες, Φλογέρα τού Divje Babe, Φοίνικες, Χαλκιδική, Χετταίοι, John Cherry, Kristian Kristiansen, Nature, Nature Ecology and Evolution, New Scientist, Sitovo, Thomas Strasser, Turdaș, Tărtăria, Vratsa, Wiltshire. Leave a comment

Χρονικό 3. ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ

/ENGLISH/ Chronicle 3. A CHRONICLE OF THE HUMANS

● Ακαδημαϊκός Σχολαστικισμός ● Άρης Πουλιανός: Αρχάνθρωπος και
Όρθιος Άνθρωπος ● Κοιτίδα Ανθρώπου: Βόρειο Αιγαίο και Μακεδονία
● Αναλύσεις DNA: Μινωίτες, Μυκηναίοι ● Παλαιολιθική Ὀδύσσεια
● Stonehenge… Αιγαιοπελαγίτικο! ● Πρώιμη Γραφή Βαλκανίων

του Μιχάλη Λουκοβίκα

Τ’ Αγάλματα του Ain Ghazal, στην Ιορδανία, θεωρούνται από τις παλαιότερες ανθρώπινες παραστάσεις μεγάλης κλίμακας (± 7250 ΠΚΧ)

Η ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, η αγροτική, είναι έργο των γυναικῶν, έλεγα στο προηγούμενό μας Χρονικό, εφόσον, σύμφωνα με τον καταμερισμό εργασίας τής εποχής, αυτές συνέλεγαν τους καρπούς, ενώ οι ἄνδρες κυνηγούσαν. Επομένως, οι γυναίκες θα πρέπει να διέβλεψαν τις προοπτικές αύξησης της διαθέσιμης τροφής, με την καλλιέργεια των καρπών. Ήταν μια λογική υπόθεση, που έκανα ἐν παρόδῳ, υποσημειώνοντας πως αγνοώ εάν κάτι σχετικό έχει ειπωθεί από κάποια ερευνήτρια. Επεσήμανα, πάντως, την ανάγκη να μην εμπλακούμε περαιτέρω σε τέτοιες εικοτολογίες, μένοντας ἐπὶ τοῦ παρόντος στα γενικώς παραδεκτά – εφόσον δεν σχετίζονται άμεσα με τα υπό διερεύνηση θέματά μας. Τέτοιες είναι οι παραδοχές σε συνάρτηση με τις θεωρίες περί αφρικανικής προέλευσης του ἀνθρώπου, περί της καταγωγής των κατοίκων τού ελλαδικού χώρου, περί των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών, αλλά και των φορέων τους, ή περί της φοινικικής προέλευσης του ελληνικού αλφαβήτου, ανάμεσα σε διάφορα ζητήματα που είναι συναφή, ή αρκούντως ασαφή. Όλα αυτά, όπως προείπα, δεν είναι παρά θεωρίες…

Η κατάσταση που επικρατεί στους ακαδημαϊκούς κύκλους είναι, δυστυχώς, πολύ “στενόχωρη”, ενώ – κανονικά – τα πανεπιστήμια θα έπρεπε να είναι ναοί ελεύθερης διακίνησης ιδεών, διαλόγου, γνώσης και μάθησης. Τόσες και τόσες θεωρίες, που τις θεωρούσαμε ως “δεδομένες”, έχουν κιόλας ανατραπεί. Τόσο αίμα έχει ήδη χυθεί, “εἰς τὸ ὄνομα” ηλιθιοτήτων, που πλασαρίστηκαν ως “θέσφατα”, για το αν λ.χ. “η γη γυρίζει”, ή αναφορικά με την φύση τής “Ἁγίας Τριάδος”, θαρρείς και οι “άγιοι πατέρες” είχαν ακτινογραφήσει τα συστατικά της μέρη! Ο επιστήμονας που, αντί ν’ αναζητά την κατά τον Πλάτωνα “δόξα ἀληθῆ μετὰ λόγου”, υποκλίνεται στο δόγμα (για να προτάξει και το εγώ του), δεν είναι παρά ένας σχολαστικός τσαρλατάνος.

Κρανίο τού Αρχανθρώπου: βρέθηκε το 1960 στο Σπήλαιο Πετραλώνων

ΣΟΚΑΡΙΣΤΗΚΑ ΤΟΣΟ ΠΟΛΥ ΣΑΝ ΕΜΑΘΑ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ τού ανθρωπολόγου Άρη Πουλιανού, που μας αποκάλυψε τον Αρχάνθρωπο των Πετραλώνων στην Χαλκιδική, μελετώντας παράλληλα την προέλευση των Ἑλλήνων: Εκδιώχθηκε διὰ τῆς βίας από το σπήλαιο και το μουσείο που – σημειωτέον – είχε δημιουργήσει με δικά του χρήματα (περίοδος κατά την οποία ορισμένα από τα σημαντικά του ευρήματα “εξαφανίστηκαν”…), και υποχρεώθηκε να περάσει ώρες ατελείωτες μες στις αίθουσες δικαστηρίων, παρά στους χώρους ανασκαφών, για να βρει το δίκιο του – έχοντας απέναντί του και το κράτος, αντί να είναι αρωγός του. Κι αυτό επειδή τόλμησε ν’ ανατρέψει “δεδομένες” αντιλήψεις, ή “θέσφατα”: πως κοιτίδα τού ανθρώπου δεν είναι η Αφρική, μα η περιοχή τής Μακεδονίας και του βορείου Αἰγαίου. Και αφού εξαπλώθηκε στη Μεσόγειο, κινήθηκε κατόπιν προς Βορρά και Νότο, Ανατολή και Δύση. Άρα, οι κάτοικοι στον ελλαδικό χώρο είναι κυρίως αυτόχθονες, και οι θεωρίες περί καθόδου Ινδοευρωπαίων, ή και όποιων άλλων, από τα βόρεια στα νότια, θα πρέπει παρομοίως ν’ απορριφθούν. Σύμφωνα, λοιπόν, με την αιγαιοκεντρική θεωρία (είναι κι αυτή μια θεωρία), το Χρονικό τού Ανθρώπου έχει ὡς ἑξῆς:

Άρης Πουλιανός

● Πριν από 12-11 εκατομμύρια χρόνια εμφανίζεται ο αρχαιότερος ἐπὶ τῆς γῆς Όρθιος άνθρωπος. Οστά και εργαλεία του εντόπισε ο Πουλιανός στην Τρίγλια, επίσης στην Χαλκιδική, όχι μακριά από τα Πετράλωνα, κι έτσι τον ονόμασε Homo erectus trigliensis (Όρθιο άνθρωπο της Τρίγλιας). Στην ίδια περιοχή, ο Πουλιανός ανακάλυψε προγόνους τού αλόγου, ηλικίας εννέα εκατομμυρίων ετών. Ιππάρια θα εντοπισθούν στην Ισπανία και την Αφρική 500.000 χρόνια αργότερα. Στην Ασία και την Αφρική, ο Homo erectus εμφανίστηκε μετά από 10 εκατομμύρια χρόνια(!), πριν από μόλις δυο εκατομμύρια χρόνια, ενώ πριν από 2,5 ως 3 εκατομμύρια φτιάχτηκαν τ’ αρχαιότερα αφρικανικά εργαλεία.

    “Πριν από είκοσι έως επτά εκατομμύρια χρόνια, η γη ήταν πράγματι ο πλανήτης των πιθήκων”, γράφει ο ανθρωπολόγος David Begun στoν New Scientist. “Πάνω από εκατό είδη τριγύριζαν στον κόσμο πριν να εμφανιστούν οι πρώτοι άνθρωποι. Όμως, πιο συναρπαστικό είναι το τι μας λένε για τη δική μας προέλευση. Βασικά ανθρώπινα χαρακτηριστικά, όπως είναι οι μεγάλοι εγκέφαλοι, τα επιδέξια χέρια, η όρθια στάση και η μακρά παιδική ηλικία, ανάγονται μάλλον σε αυτήν την περίοδο. Και το όντως εντυπωσιακό είναι πως αυτά τα χαρακτηριστικά εμφανίστηκαν όλα τους στους Ευρωπαίους πιθήκους.”

“Γη: ο πλανήτης των πιθήκων, που στην Ευρώπη αναπτύσσουν
ανθρώπινα χαρακτηριστικά”. “Γένεση ανθρώπων λόγω μεγάλων
γεωλογικών αλλαγών στο Αιγαίο”. (David Begun, Άρης Πουλιανός)

    “Πίθηκοι και άνθρωποι, στο πολύ απώτερο παρελθόν, είχαν κοινούς προγόνους”, σχολιάζει από την πλευρά του ο Πουλιανός. “Η γραμμή, όμως, αυτή της εξέλιξης σπάει απότομα γύρω στα είκοσι εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα, με τις πολύ μεγάλες γεωλογικές και κλιματικές αλλαγές, που συμβαίνουν στον χώρο τού βόρειου Αιγαίου. Σε όλη τη βόρεια Ελλάδα… συναντάμε τα περίφημα Απολιθωμένα Δάση… (με απολιθωμένους κορμούς ηλικίας πάνω από δεκαεφτά εκατομμυρίων ετών), ως αποτέλεσμα ηφαιστειακών εκρήξεων, που μαρτυρούν τις μεγάλες και απότομες γεωλογικές ανακατατάξεις στον χώρο. Εκείνη την εποχή… αρχίζει αυτή η γεωλογική αλλαγή, η οποία προετοίμασε την εξέλιξη των Πρωτευόντων. Ένα από αυτά ήταν και ο άνθρωπος των δώδεκα εκατομμυρίων ετών.”

Γραικοπίθηκος (El Graeco)

● “Την περίοδο εκείνη πρέπει να συνυπήρχαν οι άνθρωποι και τα ανθρωποειδή,” γράφει ο Μάριος Δημόπουλος, αναφερόμενος στον λεγόμενο Ουρανοπίθηκο τον μακεδονικό, ηλικίας δέκα εκατομμυρίων ετών, που βρέθηκε σε Χαλκιδική, Θεσσαλονίκη, και κοιλάδα τού Αξιού. Επίσης, ανθρωποειδή τής ίδιας εποχής ανασκάφηκαν και σε άλλες περιοχές τής Ελλάδας, άλλα τετράποδα, και άλλα δίποδα, σε “ημιόρθια” στάση (κατά 65% σε σχέση με τον άνθρωπο).

● Πριν από 7,2 εκατομμύρια χρόνια θα πρέπει να έζησε ο Γραικοπίθηκος (ή El Graeco), δόντια τού οποίου βρέθηκαν στην Ἑλλάδα και τη Βουλγαρία. Έχουμε, λοιπόν, βάσιμα στοιχεία πως η εξέλιξη για τη γένεση του ανθρώπου άρχισε στη Μεσόγειο, 200 χιλιάδες χρόνια πριν από την Αφρική. Κατά τον καθηγητή Νικολάι Σπάσοφ: “Ο Γραικοπίθηκος δεν είναι πίθηκος. Είναι μέλος τής φυλής των ανθρωπίνων και άμεσος πρόγονος του homo”, που στάθηκε μάλλον στα δυο του πόδια για να βρίσκει ευκολότερα τροφή στη βαλκανική σαβάνα. Ένα άρθρο, που δημοσίευσε σχετικά το περιοδικό New Scientist, έφερε τον τίτλο: Κοιτίδα τού ανθρώπου η Ελλάδα και όχι η Αφρική.

● Σημαντικό εύρημα είναι ο ἐλέφας τού Περδίκκα στην Πτολεμαΐδα, που έζησε πριν από τρία εκατομμύρια χρόνια. Είναι το αρχαιότερο θήραμα κυνηγιού στην Ευρώπη, που σκοτώθηκε και τεμαχίστηκε με δεκάδες αιχμηρά εργαλεία, από πολυμελή ομάδα αρχανθρώπων τής περιοχής τής Κοζάνης.

● Πριν από 1,5 εκατομμύρια χρόνια, ο άνθρωπος καταφεύγει στα σπήλαια για να προφυλαχθεί από τους παγετώνες. Μέσα στο σπήλαιο των Πετραλώνων ο αρχάνθρωπος αφήνει τ’ αρχαιότερα στον κόσμο ίχνη φωτιάς, που την άναψε πριν από 1,1 εκατομμύριο χρόνια. Λίγο αργότερα, πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια, βρίσκουμε ανάλογα ίχνη φωτιάς και στη Νότια Αφρική.

● Ο Archanthropus europaeus petraloniensis, ηλικίας 800-700 χιλιάδων ετών, έχει προσδιοριστεί ποικιλοτρόπως είτε ως Homo erectus, ή Neanderthal, ή και πρώιμη μορφή τού Homo sapiens. Φυσικά, οι λάτρεις τής ορθοδοξίας μιλούν, αντίθετα, για κάποιο αρχαϊκό είδος ανθρωπίδων, που δεν συνδεόταν με τα παραπάνω “κλασικά” είδη homo. Στην σπηλιά βρέθηκαν επίσης δυο σκελετοί ηλικίας 800.000 ετών.

Όπως συνάγεται από τα εργαλεία του, ο αρχάνθρωπος ήταν δεξιόχειρας και από αυτό βγαίνει έμμεσα το συμπέρασμα πως ίσως είχε λαλιά: η δεξιοχειρία συνδέεται με το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου, με τα κέντρα τού λόγου. Αν είχε λαλιά, θα είχε και κάποια στοιχειώδη τότε γλώσσα… Βρέθηκε κι ένα κρανίο ύαινας πάνω στη σιαγόνα της, τοποθετημένο σε κόγχη τής σπηλιάς, ἐν εἴδει “εικονίσματος”. Μπορεί, λοιπόν, ο άνθρωπος να είχε επίσης από τότε και κάποιαν αίσθηση συμβολισμού.

    ● Σπουδαία είναι τα ευρήματα στο σπήλαιο Απήδημα, στη δυτική ακτή τής χερσονήσου τής Μάνης στη νότια Πελοπόννησο. Η συστηματική έρευνα απέδωσε παλαιολιθικά απολιθώματα Homo sapiens και Neanderthal. Το αρχαιότερο κρανίο συνδυάζει σύγχρονα και πρωτόγονα χαρακτηριστικά, και είναι πάνω από 210.000 ετών, αποτελώντας την παλαιότερη απόδειξη Homo sapiens εκτός Αφρικής: προηγείται κατά 150.000 χρόνια και πλέον άλλων ευρημάτων Homo sapiens στην Ευρώπη. “Τ’ αποτελέσματά μας”, συνοψίζουν οι ερευνητές, “υποδηλώνουν ότι τουλάχιστον δύο ομάδες ανθρώπων ζούσαν στο Μέσο Πλειστόκαινο στη νότια Ελλάδα: μια πρώιμη Homo sapiens, ενώ ακολούθησε η άλλη αποτελούμενη από Νεάντερταλ”!

Μυκηναῖοι και Μινωίτες: στενοί συγγενείς, πρόγονοι των Ελλήνων

ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΑΤΑΓΩΓΗ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΟΥ ΕΛΛΑΔΙΚΟΥ ΧΩΡΟΥ, έχω ως δεδομένο πως, κατά κανόνα, οι νεοφερμένοι σ’ έναν τόπο είναι πολύ λιγότεροι των γηγενών και αφομοιώνονται. Οι εξαιρέσεις είναι σπάνιες. Η πεποίθηση αυτή τώρα επιβεβαιώνεται από μιαν ανάλυση αρχαίου DNA, που δείχνει πως οι σημερινοί Έλληνες είναι απόγονοι των Μυκηναίων, μ’ ένα μικρό μόνον ποσοστό να προέρχεται από μεταγενέστερες εγκαταστάσεις πληθυσμών στην Ελλάδα. Γνωρίζουμε πως οι Μυκηναίοι ήταν Έλληνες. Έτσι, θεωρώ πιο εντυπωσιακή την διαπίστωση πως ήταν παράλληλα και στενοί συγγενείς των Μινωιτών, με τον αρχαιότατο πολιτισμό, που άνθησε κυρίως στην Κρήτη, από το 3000 ως το 1400 ΠΚΧ.

Το αρχαίο γονιδίωμα προερχόταν από τα δόντια 19 ατόμων: δέκα Μινωιτών Κρητών (που έζησαν μεταξύ 2900 και 1700 ΠΚΧ), τεσσάρων Μυκηναίων από την ηπειρωτική Ελλάδα (μεταξύ 1700 και 1200 ΠΚΧ), και πέντε αγροτών τής νεολιθικής εποχής, ή εκείνης του μπρούντζου, από τα νοτιοδυτικά τής Μικράς Ασίας και την Ελλάδα (μεταξύ 5400 και 1340 ΠΚΧ). Οι ερευνητές συνέκριναν το υλικό αυτό μ’ εκείνο 334 άλλων αρχαίων ανθρώπων, από διάφορα μέρη τού κόσμου, και 30 συγχρόνων Ελλήνων, για να βγάλουν τα συμπεράσματά τους.

Μινωική Γραμμική A
(2η χιλιετία ΠΚΧ)

Η καταγωγή των Μινωιτών και των Μυκηναίων τής εποχής τού μπρούντζου (Bronze Age) αποτελούσε αρχαιολογικό γρίφο για πάνω από έναν αιώνα. Οι δεύτεροι είχαν πάρει από τους πρώτους τα σύμβολα της γραφής τους, της Γραμμικής Α, και τα προσάρμοσαν στις ανάγκες της δικής τους γλώσσας. Η νέα γραφή, η Γραμμική Β, αποκρυπτογραφήθηκε από τον Michael Ventris, το 1952, και διαπιστώθηκε πως η μυκηναϊκή ήταν αρχαϊκή ελληνική διάλεκτος. Αλλά δεν έχουμε ακόμη μπορέσει να διαβάσουμε τα κείμενα στην Γραμμική Α, προφανώς επειδή η μινωική γλώσσα θα ήταν εντελώς διαφορετική. Το ίδιο συμπεράναμε πως θα ίσχυε και για τους δυο λαούς.

Και όμως, αποδεικνύεται πως υπήρχε ανάμεσά τους πολύ στενή συγγένεια, αφού και οι δυο τους είχαν πάρει πάνω από τα 3/4 του DNA τους από τους πρώτους νεολιθικούς αγρότες τού Αιγαίου και της δυτικής Μικρασίας, ενώ το μεγαλύτερο μέρος τού υπολοίπου προέρχεται από αρχαίους πληθυσμούς συναφείς μ’ εκείνους του Καυκάσου και του Ιράν, σύμφωνα με το πόρισμα της ερευνητικής ομάδας στην επιστημονική επιθεώρηση Nature. Αυτό δείχνει πως υπήρξε μια πρώιμη μετανάστευση ανθρώπων ἐξ ανατολῶν προς τη δυτική Ανατολία και το Αιγαίο, αφού οι πρώτοι αγρότες είχαν εγκατασταθεί εκεί, αλλά προτού οι Μινωίτες ν’ αποσπαστούν από τους Μυκηναίους.

Αν τώρα οι δυο λαοί δεν ήταν “αδέρφια”, αλλά “ξαδέρφια”, αυτό οφείλεται σε μια σημαντική διαφορά που είχαν οι Μυκηναίοι: κάποιο μέρος τού DNA τους (4-16%) προερχόταν από Βόρειους κυνηγούς-καρποσυλλέκτες με καταγωγή την ανατολική Ευρώπη, ή τη Σιβηρία. Φαίνεται, λοιπόν, πως ένα δεύτερο κύμα ανθρώπων τής ευρασιατικής στέπας κατέληξε στην ηπειρωτική Ελλάδα, μέσω της ανατολικής Ευρώπης, ή της Αρμενίας, χωρίς να φτάσει στην Κρήτη, κατά τα λεγόμενα του Ιωσήφ Λαζαρίδη, γενετιστή τού πανεπιστημίου τού Harvard, που ήταν από τους επικεφαλής τής μελέτης.

Κροκοσυλλέκτρια: fresco από το Ακρωτήρι
τής Θήρας (17ος αιώνας ΠΚΧ, αντίγραφο)

Δεν είναι ν’ απορεί κανείς πως Μινωίτες και Μυκηναίοι είχαν παρόμοια εμφάνιση, με καστανά μάτια και μαλλιά, όπως ακριβώς τους παρουσιάζουν οι εικαστικοί στις νωπογραφίες και τις αγγειογραφίες των δυο λαών, άσχετα αν είχαν διαφορετική γλώσσα και γραφή. Υπάρχουν και άλλες διαφορές: όπως παρατηρεί ο Λαζαρίδης, οι Μυκηναίοι ήταν μιλιταριστές, και οι παραστάσεις τους είναι γεμάτες πολεμικές σκηνές – σε αντίθεση με τη μινωική τέχνη. Ως προς την γραφή, επειδή παλιά οι Μινωίτες χρησιμοποιούσαν και ιερογλυφικά, κάποιοι αρχαιολόγοι, ανάμεσά τους και ο Arthur Evans, νόμισαν πως ήταν ἐν μέρει αιγυπτιακής καταγωγής – ιδέα που πια ελέγχεται ως λανθασμένη.

Όταν οι επιστήμονες συνέκριναν το DNA των συγχρόνων Ελλήνων μ’ εκείνο των αρχαίων Μυκηναίων, διεπίστωσαν μεγάλη γενετική αλληλοεπικάλυψη. Οι Νεοέλληνες έχουν ανάλογα ποσοστά DNA από τις ίδιες προγονικές πηγές με τους Μυκηναίους, μολονότι κληρονόμησαν κάπως λιγότερο DNA από τους αρχαίους Μικρασιάτες αγρότες, και κάπως περισσότερο απ’ όλους εκείνους που μετανάστευσαν αργότερα στην Ελλάδα.

Αυτή η συνέχεια που παρατηρείται ανάμεσα στους αρχαίους και τους ἐν ζωῇ κατοίκους τής Ελλάδας είναι “ιδιαίτερα εντυπωσιακή δεδομένου ότι το Αιγαίο υπήρξε ένα σταυροδρόμι πολιτισμών για χιλιάδες χρόνια”, τονίζει ο Γεώργιος Σταματογιαννόπουλος, του πανεπιστημίου τής Washington, στο Seattle, ένας από τους συντάκτες τού πορίσματος. Φαίνεται πως τα κύρια γενεαλογικά συστατικά στοιχεία των Ελλήνων είχαν ήδη διαμορφωθεί κατά την εποχή τού μπρούντζου, με τη μετανάστευση των πρώιμων Μικρασιατών αγροτών, που καθόρισε τη γενετική σύσταση των Ελλήνων, καθώς και των περισσότερων Ευρωπαίων. “Τα πορίσματά μας υποστηρίζουν την ιδέα τής συνέχειας, αλλά όχι της απομόνωσης στην ιστορία των πληθυσμών τού Αιγαίου, πριν και μετά από την εποχή των πρώιμων πολιτισμών του,” προσθέτουν οι ερευνητές.

Τα πορίσματα δείχνουν επίσης ότι μπορείς να εξασφαλίσεις αρχαίο DNA από το ζεστό, ξηρό περιβάλλον τής ανατολικής Μεσογείου, εκτιμά ο αρχαιολόγος Colin Renfrew, στο πανεπιστήμιο του Cambridge τής Βρετανίας, που δεν ήταν μέλος τής ερευνητικής ομάδας. Οι επιστήμονες ελπίζουν τώρα να έχουν στη διάθεσή τους DNA άλλων αρχαίων λαών, όπως λ.χ. οι μυστηριώδεις Χετταίοι, που εμφανίστηκαν στην Ανατολία κάποια περίοδο πριν από το 2000 ΠΚΧ. Δεν αποκλείεται αυτοί να ήταν η πηγή των καυκάσιων γενεαλογικών στοιχείων των Μυκηναίων και των φορέων των πρώιμων ινδοευρωπαϊκών γλωσσών τής περιοχής. Ο Kristian Kristiansen, συνάδελφός του στο πανεπιστήμιο του Göteborg, στη Σουηδία, που επίσης δεν πήρε μέρος στη μελέτη, συμφωνεί: “Με τα πορίσματα αυτά έχει ανοίξει το επόμενο κεφάλαιο της γενετικής ιστορίας τής δυτικής Ευρασίας – εκείνο τής Μεσογείου τής εποχής τού μπρούντζου.”

Μινωικός πολιτισμός: αυτόχθων και αυτόφωτος…

Πρίγκιπας των Κρίνων, Κνωσός (± 1550 ΠΚΧ)

ΜΙΑ ΑΛΛΗ ΣΧΕΤΙΚΗ ΕΡΕΥΝΑ, μ’ επικεφαλής τον Σταματογιαννόπουλο, επικεντρωμένη στους Μινωίτες, ανέλυσε τα δείγματα DNA σκελετών που βρέθηκαν σε σπηλιά στο οροπέδιο Λασιθίου και τα συνέκρινε με δείγματα άλλων 135 συγχρόνων και αρχαίων ανθρώπινων πληθυσμών. Αυτό που επισημαίνουν οι ερευνητές στο Nature, είναι πως ο μινωικός πολιτισμός αναπτύχθηκε από τους απογόνους των πρώιμων αποικιστών, που έφτασαν στο νησί από την Ανατολία πριν από 9.000 χρόνια(;), κι έμοιαζαν γενετικά με τους νεολιθικούς κατοίκους τής ευρύτερης περιοχής. Ανατρέπονται, συνεπώς, οι απόψεις πως οι Μινωίτες κατάγονταν από την Αφρική, ως απόγονοι των αρχαίων Αιγυπτίων, ή και των Βέρβερων. Αντίθετα, εντοπίστηκαν γενετικές ομοιότητες με σύγχρονους και αρχαίους ευρωπαϊκούς πληθυσμούς. Φάνηκε, επίσης, το πολύ υψηλό ποσοστό συγγένειας των Μινωιτών με τον σύγχρονο πληθυσμό τής Κρήτης, αλλά και της Ελλάδας ἐν γένει.

Η γενετική αυτή ανάλυση επιβεβαιώνει τις διαπιστώσεις τού Πουλιανού, αφού μελέτησε 1200 Κρήτες (μεταξύ των οποίων 200 γυναίκες), πως η πλειονότητα του πληθυσμού τού νησιού απαρτίζεται από αυτόχθονες, τουλάχιστον από τη νεολιθική εποχή. Υπήρξαν, φυσικά, μεταναστευτικές επιδράσεις, που όμως δεν τον αλλοίωσαν σε μεγάλο βαθμό. Επικρατεί ακόμη ο ίδιος τύπος ανθρώπου, ο λεγόμενος Καυκασιομεσογειακός (από Καύκασο ως Κρήτη), όπου ανήκουν και οι κάτοικοι των νησιών τού Αιγαίου που βρίσκονται νοτιότερα της Λέσβου. Με βάση τα παραπάνω δεδομένα, απορρίφθηκε και η θεωρία περί σημιτικής καταγωγής των Μινωιτών. Οι κάτοικοι όχι μόνον της Κρήτης, αλλά και όλης τής Ελλάδας, τονίζει ο Πουλιανός, έχουν στην πλειονότητά τους καταγωγή αρχαιότερη της εποχής εμφάνισης των Αχαιών. Τα πορίσματα της έρευνάς του δημοσιεύτηκαν στο βιβλίο του, Η καταγωγή των Κρητών, που εκδόθηκε το 1970 κι επανεκδόθηκε το 1996.

    “Κείνο που λύθηκε για μας στα χρόνια που πέρασαν,” γράφει στον πρόλογό του, “είναι πως η Κρήτη κατοικήθηκε όχι από τη Μεσολιθική εποχή, όπως γράφαμε παλαιά, αλλά από την Κατώτερη Παλαιολιθική, δηλαδή πριν μερικά εκατομμύρια χρόνια. Το μαρτυρούν κυρίως τα λίθινα εργαλεία των πρώτων ανθρώπων που κατοικούσαν σ’ όλο το Αιγαίο ακόμη από το Ανώτερο Μειόκαινο. Υπάρχουν και οστά των κατοίκων τής Κρήτης που χρονολογούνται από τη Μέση Παλαιολιθική εποχή. Η Κρήτη ποτέ δεν ερημώθηκε ολοκληρωτικά από κατοίκους. Ούτε κατά τη μεγάλη καταστροφή που δημιούργησε η έκρηξη του ηφαιστείου τής Σαντορίνης. Ανασκαφές έφεραν στο φως ανθρώπινους σκελετούς όλων των περιόδων και εποχών… Κλειδί για την κατανόηση αυτών των εξελίξεων στάθηκε ο Μινωικός Μικροκέφαλος,(1) που βρήκαμε τυχαία στα υπόγεια του Αρχαιολογικού Μουσείου Ηρακλείου. Ο Μικροκέφαλος, πέραν από την ενδογαμία των Μινωιτών, μαρτυρεί και τη βιολογική εξέλιξη του ανθρωπίνου είδους που είχε αρχίσει από εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια πριν. Μα κυρίως αποδεικνύει το αυτόχθον του Αιγαιακού Τύπου, που έχει την ίδια ηλικία με τον Ηπειρωτικό. Το ίδιο και η γλώσσα των Κρητών ήταν ανέκαθεν ελληνική. Βέβαια, μπορεί να υπήρχαν παραλλαγές της ελληνικής που δημιουργούνται με τη μακροχρόνια απομόνωση σ’ έναν τόπο, ακόμη και διαφορές προφοράς. Αλλά η ελληνική ήταν η κυρίαρχη γλώσσα σ’ όλη τη Βαλκανική και την Ανατολική Μεσόγειο, τουλάχιστον από τη Μέση Παλαιολιθική.”(2)

Κάντια (Κρήτη), του Abraham Ortelius (1584)

  • (1) Κατά την Ανθρωπολογική Εταιρεία Ελλάδος (ΑΕΕ), που ίδρυσε ο Πουλιανός, “το κρανίο (που ανακαλύφθηκε στην Ζάκρο) ανήκε σε άνδρα 20 ετών, πιθανότατα της μινωικής δυναστείας, και ο όγκος τού εγκεφάλου του δεν ξεπερνούσε τα 530 κυβικά εκατοστά. Η γενετική απόκλιση οφείλεται σε μακρά απομόνωση και ενδογαμία των Μινωιτών. Έτσι ούτε οι Κρήτες, ούτε η μινωική δυναστεία, μετανάστευσαν από κάπου αλλού, παρά είναι προϊόν τοπικής εξέλιξης…”
  • (2) Γράφει σχετικά ο Γάλλος αρχαιολόγος Paul Faure, στο βιβλίο του, Η ζωή στη μινωική Κρήτη: “Οι αρχαίοι συγγραφείς δεν θεώρησαν ποτέ τις μινωικές μοναρχίες τελείως διαφορετικές από εκείνες του ομηρικού κόσμου. Και κάτι ακόμη: θεωρούσαν πάντα τον Μίνωα, τον Ραδάμανθυ, τον Σαρπηδόνα [τα παιδιά τού Δία και της Ευρώπης] ως Έλληνες ηγεμόνες και τους διαδόχους τους ως ομοαίματους κληρονόμους, που ανέβηκαν στον θρόνο χωρίς σύγκρουση ή διακοπή.”

Παλαιολιθική Ὀδύσσεια: πανάρχαιοι θαλασσοπόροι τής Μεσογείου

ΔΕΝ ΞΕΡΩ ΑΝ Η ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΚΡΗΤΩΝ ήταν ανέκαθεν ελληνική, κατά τα λεγόμενα του Πουλιανού, αλλά σχετικά με την τολμηρή επέκταση της ιστορίας τους στο απώτερο παρελθόν, υπάρχουν πλέον αρχαιολογικά ευρήματα. Πρόκειται για εκατοντάδες λίθινα εργαλεία που εντοπίστηκαν στην περιοχή τού Πλακιά, στα νότια τής Κρήτης, πηγαίνοντάς μας πίσω κατά 130-190 χιλιάδες χρόνια και πλέον! Το εντυπωσιακό είναι πως εδώ και 5.000.000 χρόνια τουλάχιστον, η Κρήτη είναι νησί. Συνεπώς, οι μάστορες των εργαλείων έφτασαν εκεί διὰ θαλάσσης! Με τέτοια προϊστορία, δεν είναι ν’ απορεί κανείς για τη Μινωική Θαλασσοκρατορία στην εποχή τού μπρούντζου.

Η Μεσόγειος

Το καλοκαίρι τού 2008, μια ελληνοαμερικανική ερευνητική ομάδα αναζητούσε στην Κρήτη δείγματα της ζωής των νεολιθικών κατοίκων της – δηλαδή τίποτε παλαιότερο των 11.000 χρόνων. Επικεφαλής ήταν η Ελένη Παναγοπούλου, αρχαιολόγος τής Διεύθυνσης παλαιοανθρωπολογίας και σπηλαιολογίας τής νότιας Ελλάδας, και ο Thomas Strasser, καθηγητής ιστορίας τής Τέχνης τού Providence College, στο Rhode Island, συνεπικουρούμενοι από γεωλόγους και αρχαιολόγους, όπως ο Curtis Runnels, του πανεπιστημίου τής Βοστώνης. Δεν τους περνούσε καν από το μυαλό πως η τύχη θα τους χαμογελούσε τόσο.(3) “Η ιδέα πως θα βρίσκαμε εργαλεία αυτής τής πολύ παλαιάς χρονικής περιόδου στην Κρήτη ήταν τόσο πιστευτή όσο το να βρίσκαμε ένα iPod στον τάφο τού βασιλιά Τουτ[αγχαμώνα]”, λέει χαριτολογώντας ο Runnels…

  • (3) Η πρώτη ανθρώπινη παρουσία στην Κρήτη εντοπίστηκε επίσης τυχαία το 2002: βρέθηκαν τ’ αρχαιότερα στον κόσμο απολιθωμένα ίχνη πατημασιών 5.700.000 ετών, κοντά στον Τράχηλο Χανίων, που συνεπάγονται το ενδεχόμενο εμφάνισης ανθρωπίνων εκτός τής Αφρικής!

Η πληθώρα των ευρημάτων αποκλείει το ενδεχόμενο να προσάραξε τυχαία κάποιο μεμονωμένο σκάφος στην περιοχή. Όλα δείχνουν πως επρόκειτο για οργανωμένο αποικισμό. “Αυτοί οι πρώιμοι άνθρωποι ταξίδευαν σκόπιμα,” λέει και ο Strasser· “δεν ήταν άτομα που χάθηκαν στην θάλασσα.” Ιστορικοί ειδικοί στην πρώιμη ναυσιπλοΐα, και αρχαιολόγοι, εκτιμούν πως αυτοί οι πανάρχαιοι θαλασσόλυκοι διέθεταν πιο ανθεκτικά και αξιόπιστα σκάφη από τις σχεδίες. Είχαν επίσης πνευματική συγκρότηση και γνώσεις για να σχεδιάσουν και να πραγματοποιήσουν επανειλημμένα ταξίδια, διασχίζοντας μεγάλες για τότε αποστάσεις, ώσπου να δημιουργηθούν βιώσιμοι πληθυσμοί στην Κρήτη. “Το γεγονός πως έχουμε εκατοντάδες λίθινα εργαλεία, και σε εννέα διαφορετικές τοποθεσίες, υποδηλώνει πως ήρθε ένας αρκετά μεγάλος αριθμός ανθρώπων ώστε οι πληθυσμοί να είναι βιώσιμοι, αφήνοντας ορατό αρχαιολογικό ίχνος”, σημειώνει ο Runnels. “Αυτό σημαίνει ότι δεν ταξίδεψαν μόνο μια φορά.”

“Τα αποτελέσματα της έρευνας δεν αποτελούν απλώς κάποιο τεκμήριο των θαλάσσιων ταξιδιών στη Μεσόγειο δεκάδες χιλιάδες χρόνια νωρίτερα από ό,τι ξέραμε μέχρι τώρα, αλλά και μεταβάλλουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τις γνωστικές ικανότητες των πρώιμων ανθρωπίδων,” ανέφερε το ελληνικό υπουργείο Πολιτισμού σε ανακοίνωσή του. Τα ευρήματα αυτά ανατρέπουν το χρονοδιάγραμμα των τεχνολογικών εξελίξεων, διευρύνουν προς τα πίσω την ιστορία τής ναυσιπλοΐας στη Μεσόγειο κατά 100.000 χρόνια τουλάχιστον, και μας επιτρέπουν να κατανοήσουμε τον τρόπο μετακίνησης κι επέκτασης των προγόνων μας σε όλον τον κόσμο. Αν διέσχιζαν τη Μεσόγειο, λέει ο Runnels, τότε θα μπορούσαν να υπερβούν και άλλα υδάτινα εμπόδια, σαν την Ερυθρά θάλασσα ή τον κόλπο τού Άντεν. “Κι αυτό σημαίνει πως οι υποθέσεις μας για τη μετάβαση των πρώιμων ανθρωπίνων προς την Ευρασία διὰ ξηρᾶς, μέσω της Εγγύς Ανατολής προς την Ινδία και πιο πέρα, πρέπει να επανεξεταστούν.”

Αλιεία-ναυσιπλοΐα στην Εποχή τού Λίθου

Η έρευνα, που συνεχίστηκε το 2009, περιλήφθηκε στις δέκα κορυφαίες στον σχετικό κατάλογο του 2010. Ήταν επόμενο αφού μέχρι τότε πιστεύαμε πως ο άνθρωπος έφτασε στην Κρήτη, την Κύπρο, σε αρκετά άλλα ελληνικά νησιά, ίσως και στη Σαρδηνία, πριν από 12.000 χρόνια το πολύ. Η ορθοδοξία έλεγε πως αποκτήσαμε την ικανότητα να κατασκευάζουμε κι εφοδιάζουμε σκάφη, οδηγώντας τα κατόπιν σε μακρινές ακτές, αφού αρχίσαμε να καλλιεργούμε τη γη και να εξημερώνουμε τα ζώα. Θεωρούσαμε πως οι πρώτες σχεδίες ήταν κορμοί δένδρων με πανιά από δέρματα ζώων δεμένα σε κάποιο κλαδί για να κινούνται με τον άνεμο. Κάπως έτσι φανταστήκαμε ότι μεταφέρθηκε από τη Μήλο ο οψιδιανός, που βρέθηκε στο σπήλαιο Φράγχθι τής Αργολίδας. Η όλο και μεγαλύτερη χρήση τού πολύτιμου ηφαιστειογενούς πετρώματος πριν από 13.000 χρόνια, δείχνει πως οι Μήλιοι, ή και οι Αργείοι, ήταν ικανοί ναυτικοί.

Το παλαιότερο γνωστό μας σκάφος φτιάχτηκε στην Ολλανδία πριν από μόλις 10.000 χρόνια. Πειστικές ενδείξεις για χρήση πανιών έχουμε πολύ αργότερα στην Αίγυπτο του 2500 ΠΚΧ. Αν και τα ξύλινα καράβια δεν επιβιώνουν υπό κανονικές συνθήκες στον χρόνο, ξέρουμε πως ένα από τα πρώιμα μέλη τής οικογένειας των ανθρώπων, ο Homo erectus, κατάφερε να διασχίσει προ ενός εκατομμυρίου χρόνων αρκετά χιλιόμετρα βαθιάς θάλασσας για να φτάσει στα νησιά Flores και Sulawesi τής Ινδονησίας. Και πολύ αργότερα, ο Homo sapiens επανέλαβε το επίτευγμα, τιθασεύοντας τα επικίνδυνα νερά τού ωκεανού για να εποικίσει την Αυστραλία εδώ και 65.000 χρόνια.

Ποιοι ήταν οι μάστορες των κρητικών εργαλείων; Εδώ μόνον εικασίες μπορεί να κάνει κάποιος, βάσει της τεχνολογίας τους. Τα ἐν λόγῳ τεχνουργήματα μοιάζουν πολύ μ’ εργαλεία που χρησιμοποιούσε ο Homo erectus πριν από ένα εκατομμύριο χρόνια τουλάχιστον, αλλά και ο Neanderthal, έως πριν από 130 χιλιάδες χρόνια. Το εντυπωσιακό για τους αρχαιολόγους που τα εντόπισαν είναι πως ο τρόπος κατασκευής των τσεκουριών δείχνει πως θα μπορούσαν να είναι ως και 700 χιλιάδων ετών! Κατά τον Strasser, τα εργαλεία πιθανόν να μαρτυρούν τις διὰ θαλάσσης μεταναστεύσεις τού Neanderthal από την Εγγύς Ανατολή στην Ευρώπη. Που πάει να πει ότι ταξίδευε στη Μεσόγειο. Άλλοι πάλι προτιμούν τον Homo heidelbergensis στον ρόλο τού παλαιολιθικού Οδυσσέα.(4) Όπως και να έχει το θέμα, φαίνεται πως οι πρώιμοι άνθρωποι ήταν σε θέση να καλύπτουν μεγάλες αποστάσεις, ταξιδεύοντας κατά βούληση στην ανοιχτή θάλασσα και χρησιμοποιώντας θαλάσσιες ρότες. Κι επομένως, η παρόρμηση του ανθρώπου να ξανοιχτεί στην θάλασσα, και τα γνωστικά και τεχνολογικά μέσα για να το πετύχει, προηγούνται του Sapiens, όπως λέει ο Alan Simmons, αρχαιολόγος στο πανεπιστήμιο της Νεβάδας στο Las Vegas. “Η ορθοδοξία έως πολύ πρόσφατα έλεγε πως δεν υπάρχουν ναυτικοί ως την πρώιμη εποχή τού μπρούντζου”, σχολιάζει ο αρχαιολόγος John Cherry, του πανεπιστημίου Brown, που αρχικά αντιμετώπισε με σκεπτικισμό τα ευρήματα. “Τώρα πια μιλάμε για θαλασσοπόρους Νεάντερταλ: πρόκειται για εντυπωσιακή αλλαγή.”

  • (4) Ο πρώτος Neanderthal βρέθηκε στην κοιλάδα Neander τής Ρηνανίας. Η Χαϊδελβέργη έδωσε τ’ όνομα στον Homo heidelbergensis. Οι υποτιθέμενοι Αφρικανοί ήταν τελικά… Γερμανοί;(!)
neanderthal615

Ο τελευταίος των Νεαντερτάλιων…

Πόσο κρατούσε το ταξίδι στην Κρήτη; Εξαρτάται από την αφετηρία και τον χρόνο τού ταξιδιού. Ακόμη και στην εποχή που η Μεσόγειος είχε φτάσει στο χαμηλότερό της επίπεδο, πέφτοντας σχεδόν 150 μέτρα κάτω από την τωρινή της επιφάνεια, όσοι ξεκινούσαν από τη Μικρασία ή από την Ελλάδα έπρεπε να κάνουν τρεις διάπλους, 20-40 χιλιομέτρων ο καθένας, ώστε να φτάσουν στον προορισμό τους. Αντίθετα, αν η αφετηρία τους ήταν η Αφρική, τους περίμενε ένα ταξίδι 200 χιλιομέτρων ανοιχτής θάλασσας. “Δεν μπορούμε να πούμε πως οι μάστορες ήρθαν από τη Λιβύη”, λέει ο Strasser. “Είναι μεγάλο ταξίδι, αν είσαι σε σχεδία. Θα μπορούσαν να έρθουν από τα ηπειρωτικά τής Ευρώπης μέσω συντομότερων διάπλων από το ένα ελληνικό νησί στο άλλο.” Γιατί πήγαν εκεί; Κατά τους ερευνητές, η Κρήτη ήταν ιδανική για κυνήγι, με τη μεγάλη ποικιλία άγριας ζωής – όπως ελάφια, ή και νάνοι ελέφαντες και ιπποπόταμοι, μεγέθους αγελάδων και χοίρων αντίστοιχα (λόγω νησιωτικών συνθηκών που γέννησαν και τον μικροκέφαλο) – ενώ υπήρχαν και πολλά εδώδιμα φυτά. Ωστόσο, σε τελική ανάλυση, σύμφωνα με μιαν υπόθεση της Παναγοπούλου, η απάντηση στο ερώτημα αυτό μάς παραπέμπει σε κάτι θεμελιώδες σε όλα τα ανθρώπινα όντα: Νομίζω ότι το κύριο κίνητρό τους ήταν η περιέργεια και η επιθυμία εξερεύνησης”, παρατήρησε.

Η εκπληκτική ανακάλυψη παρακίνησε τους ερευνητές ν’ αναζητήσουν και σε άλλα νησιά την… τύχη τους. Στη Νάξο, που μάλλον ήταν προσβάσιμη μόνο διὰ θαλάσσης, ακόμη και κατά την εποχή των πάγων, όταν η επιφάνειά της ήταν πολύ χαμηλότερα, μια ελληνοκαναδική ομάδα ανέσυρε εκατοντάδες εργαλεία από ένα λατομείο. Τα τσεκούρια και οι λεπίδες μοιάζουν μ’ εκείνα που έφτιαχναν οι Νεάντερταλ και οι σύγχρονοι άνθρωποι πριν από 200 έως 50 χιλιάδες χρόνια. Τα εργαλεία αυτά είναι πιο προηγμένης τεχνολογίας από τα κρητικά. Ανάλογα τεχνουργήματα, που αποδίδονται στους Νεάντερταλ, προέκυψαν και σε άλλα νησιά τού Αιγαίου. Παλαιολιθικά εργαλεία βρέθηκαν επίσης στο Ἰόνιο, στην Κεφαλονιά και την Ζάκυνθο. Η πληθώρα όχι μόνον των εργαλείων, αλλά και των τόπων όπου βρέθηκαν, ενισχύει την ιδέα της οργανωμένης εγκατάστασης. “Οι άνθρωποι πηγαινοέρχονταν στα νησιά πολύ παλαιότερα απ’ ό,τι νομίζαμε”, παρατηρεί ο Simmons. Παλαιότερα ακόμη και από την ηλικία των ευρημάτων αυτών. Η ανακάλυψη ανθρώπινων οστών κι εργαλείων στην Ισπανία, που μας πάνε πίσω ένα εκατομμύριο χρόνια, ίσως δείχνει πως εκείνην την εποχή, κάποιοι ανθρωπίνοι κατάφεραν να διασχίσουν τα 15 χιλιόμετρα του επικίνδυνου στενού τού Γιβραλτάρ από το Μαρόκο… Αν βέβαια ήταν Αφρικάνοι. Αλλά – μάλλον – η αφετηρία τους ήταν το Αιγαίο!

Νεολιθικοί αγρότες από το Αιγαίο έφτιαξαν το Stonehenge!

Η ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗ ΤΟΥ ΠΟΥΛΙΑΝΟΥ έρχεται και από το Stonehenge, μετά από ανάλυση DNA 67 Νεολιθικών κι έξι Μεσολιθικών Βρετανών, που έζησαν μεταξύ 8500 και 2500 ΠΚΧ, όπως γράφει η επιθεώρηση Nature Ecology and Evolution. Είναι εντυπωσιακό πως οι Νεολιθικοί κατάγονταν από αγρότες τού Αιγαίου και της δυτικής Μικρασίας, που ακολούθησαν την οδό διασποράς τής Μεσογείου: κινήθηκαν προς δυσμάς, ως την Ιβηρία, κι έπειτα, μέσω Γαλλίας, έφτασαν στην Βρετανία, που τότε ήταν αραιοκατοικημένη από Μεσολιθικούς κυνηγούς. Αυτό έγινε περί το 4000 ΠΚΧ, ενώ η μαζική επέκταση των κατοίκων τού Αιγαίου και της Μικρασίας είχε αρχίσει το 6000 ΠΚΧ, κι έτσι διαδόθηκε η νεολιθική επανάσταση στην Ευρώπη.(5)

  • (5) Άλλη μια μελέτη με DNA έδειξε πως μεσογειακά σιτηρά έφταναν με το εμπόριο στην Αγγλία περί το 6500 ΠΚΧ, προτού να εγκατασταθούν εκεί οι Νεολιθικοί αγρότες.

Υπάρχουν δεκάδες σχετικές αρχαιολογικές μελέτες, αλλά οι επιστήμονες δεν γνώριζαν αν η αγροτική οικονομία διαδόθηκε με τη διακίνηση ανθρώπων, ή απλώς ιδεών. Οι νεοφερμένοι στην Βρετανία έφεραν τις γεωργικές τεχνικές, την αγγειοπλαστική, και θρησκευτικά πιστεύω, με την κατασκευή μνημείων χρησιμοποιώντας μεγάλιθους. Το Stonehenge στο Wiltshire ήταν μέρος αυτής της νέας κουλτούρας, ως ένας ναός προσανατολισμένος στον Ήλιο (βλέπε και Χρονικό 18, Εισαγωγή). Το κυρίως μνημείο χτίστηκε γύρω στο 3000 ΠΚΧ.

Η γενετική ανάλυση δείχνει πως οι Ευρωπαίοι κυνηγοί ήταν σκουρόχρωμοι με γαλανά μάτια, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον. Αντίθετα, οι Νεολιθικοί αγρότες ήταν πιο ανοιχτόχρωμοι, με μαύρα ή σκούρα καστανά μάτια και μαλλιά.

Προς τα τέλη τής νεολιθικής, περί το 2450 ΠΚΧ, αυτή η μεγαλιθική κουλτούρα αντικαταστάθηκε από τον λεγόμενο πολιτισμό τού Λάγυνου (Beaker culture), που έφτασε από την ηπειρωτική Ευρώπη. Έτσι, η Βρετανία έζησε δυο ακραίες γενετικές αλλαγές μέσα σ’ ένα σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα.

Ανακατασκευή καλύβας στον νεολιθικό λιμναίο οικισμό τού Δισπηλιού

Πρώιμη γραφή στα Βαλκάνια

Ο,ΤΙ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΜΕ ΤΟ ΛΙΚΝΟ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, που “αξιωματικά” είναι η Αφρική, επαναλαμβάνεται στην περίπτωση της γραφής, που το λίκνο της, κατά την συμβατική αρχαιολογία, βρίσκεται στη Σουμερία τής 4ης χιλιετίας ΠΚΧ. Παρ’ όλα αυτά, πάμπολλα ευρήματα στα Βαλκάνια, ήδη από τον 19ο αιώνα, δεν συνάδουν με το παραπάνω “αξίωμα” – και μάλλον γι’ αυτόν ακριβώς τον λόγο, σχολιάζει με… νόημα η αρχαιολόγος Colleen Anne Coyle, ελάχιστοι έχουν γνώση των ανακαλύψεων αυτών.

● Turdaș, Ρουμανία· Vinča, Σερβία: το 1875 βρέθηκε σε ανασκαφές στην Turdaș μια κρύπτη με τέχνεργα που ήταν χαραγμένα με άγνωστα ως τότε σύμβολα. Το 1908, και σε απόσταση 245 χμ, εντοπίστηκε παρόμοια κρύπτη στη Vinča, προάστιο του Βελιγραδίου. Ενώ αργότερα, βρέθηκαν περισσότερα ανάλογα θραύσματα στην Banjica, σε άλλο σημείο τής σερβικής πρωτεύουσας. Έκτοτε, έχουν εντοπιστεί πάνω από 150 σημεία μόνον στη Σερβία, αλλά οι ανασκαφές παραμένουν παντού ημιτελείς. Συνεπώς, ο πολιτισμός τής ευρύτερης περιοχής ονομάζεται κουλτούρα Vinča, με τα ομώνυμα σύμβολα της παραδουνάβιας, ή βαλκανικής, ή παλαιάς ευρωπαϊκής γραφής, που λέγεται και γραφή Vinča-Turdaș. Χρησιμοποιήθηκε στη νεολιθική εποχή, κατά την 6η – 5η χιλιετία ΠΚΧ.

Βαλκανική, παραδουνάβια, παλαιά ευρωπαϊκή γραφή
Vinča-Turdaș: η αρχαιότερη στον κόσμο;

● Sitovo, Βουλγαρία: το 1928 εντοπίστηκε μια επιγραφή στο πέτρινο τοίχωμα ενός καταφυγίου κοντά στην Φιλιππούπολη. Η επιγραφή τού Sitovo είναι ίσως η μόνη με τόσα πολλά σύμβολα (καμιά πενηνταριά), όπου έχουμε πιθανόν ένα πλήρες κείμενο. Ο αρχαιολόγος που την βρήκε, Alexander Peev, έστειλε κάποιο αντίγραφο σε Σοβιετικούς συναδέλφους του, ώστε να τον βοηθήσουν να την αποκρυπτογραφήσει. Όμως είχε αντιφασιστική δράση κι εκτελέστηκε το 1943, λόγω της υπόνοιας πως επρόκειτο για κωδικοποιημένο μήνυμά του προς την ΕΣΣΔ… Η επιγραφή δημοσιεύτηκε το 1950.

● Tărtăria, Ρουμανία· Gradeshnitsa, Βουλγαρία: το 1961, στην περιοχή τής Alba Iulia της Ρουμανίας, βρέθηκαν σ’ έναν τάφο και άλλες πινακίδες με εγχαράξεις παρόμοιες με τα σύμβολα Vinča, που χρονολογούνται, σύμφωνα με κάποιους επιστήμονες, στο 5500-5300 ΠΚΧ. Αν πράγματι τα σύμβολα αποτελούν μορφή γραφής, τότε αυτή είναι παλαιότερη της σουμεριακής και, άρα, η αρχαιότερη γνωστή μορφή γραφής στον κόσμο. Ένας τέτοιος ισχυρισμός ήταν αδύνατον να μην προκαλέσει αντιδράσεις… Κάποιοι είπαν πως ορισμένα σύμβολα είναι σουμεριακά – συνεπώς, οι πινακίδες είναι πλαστές – ή πως μοιάζουν, έστω, με σύμβολα της σουμεριακής πρωτο-σφηνοειδούς. Οι αναλύσεις, ωστόσο, των συμβόλων έδειξαν ελάχιστες ομοιότητες ανάμεσά τους. Άρα, οι δυο μορφές γραφής αναπτύχθηκαν ανεξάρτητα. Άλλοι προέβαλαν ενστάσεις ως προς την στρωματογραφία τού χώρου… Στην άλλη πλευρά τού Δούναβη, στην επαρχία Vratsa τής βορειοδυτικής Βουλγαρίας, βρέθηκαν το 1969 άλλες πινακίδες σε πήλινα τέχνεργα, με εγχαράξεις τής 4ης χιλιετίας ΠΚΧ. Η έλλειψη συμμετρίας, πολυπλοκότητας, και ποικιλομορφίας, στα σύμβολα, καθιστά αναξιόπιστη την θεωρία πως είχαν ρόλο διακοσμητικό, όπως λ.χ. διατείνονται οι περισσότεροι ιστορικοί, ή πως ήταν προσωπικά σύμβολα, ή “υπογραφές” αγγειοπλαστών.

Φλογέρες Δισπηλιού

● Γιούρα Αλοννήσου· Δισπηλιό Καστοριάς: ο παραδουνάβιος πολιτισμός είχε σχέσεις όχι μόνο με τον Εύξεινο, μα και με το Αιγαίο, με ειδώλια παρόμοια με τον κυκλαδικό πολιτισμό. Στην ακατοίκητη τώρα νησίδα Γιούρα των Βορείων Σποράδων, μες στην “Σπηλιά τού Κύκλωπα”, βρέθηκαν το 1992 ὄστρακα, ἤτοι θραύσματα αγγείων τής 6ης – 5ης χιλιετίας ΠΚΧ με εγχαράξεις. Ο αρχαιολόγος Αδαμάντιος Σάμψων, που τα εντόπισε, παρατήρησε πως “τα όστρακα φέρουν εγχάρακτα αδιευκρίνιστα σύμβολα, που πιθανόν να απηχούν τις ενδείξεις για μια αιγαιακή νεολιθική ‘γραφή’, ή ‘πρωτο-γραφή’, επίκαιρο θέμα συζήτησης στην Ελλάδα, μετά από τα παρόμοια ευρήματα στη λίμνη τής Καστοριάς,” με την πινακίδα Δισπηλιού. Όμοια σύμβολα βρέθηκαν επίσης σε άλλες νεολιθικές τοποθεσίες στην Ελλάδα (λ.χ. στην Εύβοια, τη Μύκονο, και τη Νίσυρο), έχουν αρκετές ομοιότητες με εγχάρακτα σύμβολα σε κεραμικά τής πρώιμης εποχής τού μπρούντζου στις Κυκλάδες, και συνδέονται άμεσα με τη βαλκανική γραφή που έχει εντοπιστεί στη Σερβία, την Ρουμανία και τη Βουλγαρία.

Η πινακίδα (ή γραφή, ή δίσκος) τού Δισπηλιού είναι σίγουρα το σπουδαιότερο από τ’ αρχαιολογικά ευρήματα στον παραλίμνιο οικισμό τής Καστοριάς, που ανακαλύφθηκε τυχαία το 1932. Ύστερα από 60 χρόνια, το 1992, ξεκίνησαν οι ανασκαφές υπό τον αρχαιολόγο Γεώργιο Χουρμουζιάδη. Η πινακίδα βρέθηκε την επόμενη χρονιά· είναι ξύλινη και η χρονολόγηση με άνθρακα 14 έδειξε ότι δημιουργήθηκε περί το 5260 ΠΚΧ, ενώ ο λιμναίος οικισμός χρονολογείται από το 5600 ως το 3000 ΠΚΧ. Η πινακίδα, είπε ο Χουρμουζιάδης, φέρει χαράγματα – “μια προσπάθεια επικοινωνίας του νεολιθικού ανθρώπου που ελπίζουμε να μπορέσουμε κάποτε να ερμηνεύσουμε.” Η ἐν λόγῳ πρωτο-γραφή προηγείται κατά 2000 χρόνια τής σουμεριακής εικονογραφικής γραφής, και κατά 4000 χρόνια τής κρητομινωικής γραμμικής. Βρέθηκε, εκτός τής πινακίδας, σε πολλά όστρακα. Το σημαντικό είναι πως τα σύμβολα δεν αναπαριστούν ανθρώπινες μορφές, τον ήλιο ή το φεγγάρι, ή άλλες μορφές, όπως συμβαίνει κατά κανόνα με τα ιδεογράμματα. Βλέπουμε όντως σημάδια προχωρημένης αφαίρεσης, και αυτό αποτελεί αποτέλεσμα γνωστικών διεργασιών.

Πινακίδα Δισπηλιού: αρχαιότερο γραπτό κείμενο;

Φλεβάρη τού 2004, ο Χουρμουζιάδης σχολίασε πως δεν ήταν εύκολο να δημοσιευτεί το κείμενο με τα χαράγματα, αφού θα είχε ως τελικό αποτέλεσμα ν’ αλλάξει το τρέχον ιστορικό υπόβαθρο για την προέλευση της γραφής ή την έναρθρη ομιλία, που απεικονίζεται με γράμματα, αντί για ιδεογράμματα, στα όρια του αρχαίου ελληνικού κόσμου – και κατ’ επέκταση της Ευρώπης… Στον οικισμό υπήρχαν πολλά άλλα αντικείμενα, πιστοποιώντας την οικονομική και αγροτική δραστηριότητα, την εκτροφή ζώων, και τη διατροφή των κατοίκων, καθώς και κεραμικά, ξύλινα δομικά στοιχεία, σπόροι, οστά, ειδώλια, στολίδια, ή και οστέινες φλογέρες: η μια, που χρονολογείται στην 6η χιλιετία ΠΚΧ, είναι η παλαιότερη που έχει βρεθεί στην Ευρώπη – αν υποθέσουμε πως η φλογέρα στο Divje Babe τής Σλοβενίας (43.100 ετών) δεν είναι έργο ανθρώπου.

● Η Vinča, ο μεγαλύτερος ευρωπαϊκός νεολιθικός οικισμός, ήταν μητρόπολη με ακμαίο πολιτισμό στην περίοδο 4500–3500 ΠΚΧ. Οι οικισμοί τής περιοχής ήταν πολύ μεγαλύτεροι από όλες τις άλλες ευρωπαϊκές κουλτούρες τής ίδιας εποχής. Ορισμένοι ξεπερνούσαν σε έκταση τους προϊστορικούς οικισμούς τού Αιγαίου και της Εγγύς Ανατολής, που χτίστηκαν μια χιλιετία αργότερα. Ειδικά η Βίντσα έγινε η μεγαλύτερη αγορά τής νοτιοανατολικής Ευρώπης, όχι μόνο για την εξαιρετική αξία των προϊόντων της, αλλά και για τα σπάνια υλικά ή άλλα αγαθά, που εισάγονταν από την Τρανσυλβανία, τις ακτές τού Αιγαίου, μα και της Αδριατικής. Εντυπωσιακή είναι η θεματική ποικιλία των ειδωλίων (γυμνά ή ντυμένα, όρθια, γονατιστά ή καθισμένα, με γυναικείες και ανδρικές μορφές, ή ερμαφρόδιτες, άλλες με προσωπεία, και κυρίως της μητέρας με το παιδί στην αγκαλιά), μα και η υφολογική εξέλιξη από το νατουραλιστικό, στο ρεαλιστικό, και τέλος στο αφηρημένο.

Πρωτο-σφηνοειδής (± 3100–2900 ΠΚΧ) σε πινακίδα διανομής κριθαριού με κυλινδρική σφραγίδα (καθώς και φιγούρες κυνηγού, σκύλων, κάπρων)

● Σήμερα, υπάρχουν πάνω-κάτω 7.000 γνωστές γλώσσες· στο παρελθόν ήταν πολύ περισσότερες. Όμως, πολύ λίγες διαθέτουν γραφή: σε όλη την ιστορία τού ανθρώπου, τα κυριότερα συστήματα γραφής είναι λιγότερα από εκατό. Η γραφή, προφανώς, εμφανίζεται εκεί που υπάρχει λόγος, ανάγκη. Ο λόγος για την επινόηση της σφηνοειδούς στη Μεσοποταμία ήταν η καταμέτρηση και η καταλογογράφηση (counting and accounting). Ώσπου στην 3η χιλιετία ΠΚΧ, οι μεταφυσικές ανησυχίες των Σουμερίων για την “επέκεινα ζωή” προετοίμασαν το έδαφος για κάτι παραπάνω από μια “στενογραφία” – αρχικά για επιτύμβιες επιγραφές. Τέτοια ανάγκη για τήρηση αρχείων δεν υπήρχε τότε στα Βαλκάνια, λένε οι αντιρρησίες. Πρόκειται, ωστόσο, για ένα ακόμη “αξίωμα”, αφού λ.χ. οι κινεζικοί χαρακτήρες, όπως αντιτείνουν άλλοι, χρησιμοποιήθηκαν αρχικά για σκοπούς τελετουργικούς, σε συνάρτηση με τη βασιλική “ιερή εξουσία”. Άρα, οι ανάγκες κατά τόπους ποικίλλουν.

Κινεζική καλλιγραφία δυναστείας Τανγκ

Στα Βαλκάνια βλέπουμε τα ίδια σύμβολα να επαναλαμβάνονται σε χώρους και χρόνους που τους χωρίζουν μεγάλες αποστάσεις. Τα κατανοούσαν, συνεπώς, άτομα που ζούσαν σε διαφορετικές περιοχές κι εποχές, γεγονός που ενισχύει την άποψη πως απάρτιζαν όντως μια πρωτο-γραφή,(5) αν όχι ένα υποτυπώδες σύστημα γραφής. Μια θεωρία λέει πως η γραφή εξυπηρετούσε θρησκευτικούς σκοπούς αυτής τής παραδοσιακής αγροτικής κοινωνίας. Όμως, πάνω από το ένα τέταρτο των εγχαράξεων, επισημαίνουν ορισμένοι ερευνητές, βρίσκονται στο κάτω μέρος των αγγείων – σημείο μάλλον απίθανο για μια θρησκευτική επιγραφή. Η ευρεία διάδοση των συμβόλων σε ποικίλα τέχνεργα υποδηλώνει την ύπαρξη γραφέων, αν σκεφτεί κανείς ότι τα σύμβολα είναι τυποποιημένα. Έτσι, σημαντικοί επιστήμονες υποστηρίζουν την ιδέα πως η βαλκανική γραφή είναι η αρχαιότερη του κόσμου. Σημειωτέον ότι έχουν καταμετρηθεί περίπου 700 διαφορετικοί χαρακτήρες, όσα δηλαδή και τα σύμβολα που χρησιμοποιεί η αιγυπτιακή ιερογλυφική.

  • (5) Τίθεται φυσικά το ερώτημα: τὶ ἐστὶ γραφή; Η διαφορά πρωτο-γραφής και γραφής είναι πως η πρώτη κωδικοποιεί πληροφορίες, η δεύτερη γλώσσα.

Ιερογλυφικά σε στήλη (± 1321 ΠΚΧ)

Υπάρχουν σύμβολα της βαλκανικής γραφής που απαντώνται και σε πινακίδες τής Γραμμικής Α. Αυτό σημαίνει πως ο μινωικός πολιτισμός ήταν μεταξύ των κληρονόμων αυτού του συστήματος γραφής, που μετανάστευσε προς νότον, στο Αιγαίο και την Κρήτη – εκτός κι αν η πορεία ήταν η αντίστροφη. Ανάλογη θα πρέπει να ήταν η προέλευση της ελληνικής γλώσσας και γραφής. Κάποιοι, “ξεχνώντας” τη μυκηναϊκή Γραμμική Β, νομίζουν πως… οι Έλληνες έμαθαν να γράφουν από τους Φοίνικες γύρω στο 800 ΠΚΧ. Ανακύπτει, όμως, ένα κρίσιμο ερώτημα: Πώς είναι δυνατόν η ελληνική γλώσσα να έχει 800.000 λήμματα και να είναι η πρώτη μεταξύ όλων των γνωστών γλωσσών, με τη δεύτερη να έχει μόλις 250.000 λήμματα; Πώς δημιουργήθηκαν τα ομηρικά έπη γύρω στο 800 ΠΚΧ – δηλαδή, μόλις οι αρχαίοι Έλληνες έμαθαν να γράφουν;(!) Η δημιουργία των ποιημάτων αυτών θα ήταν αδύνατη, αν οι Έλληνες δεν είχαν ήδη ιστορία γραφής τουλάχιστον 10.000 χρόνων, σύμφωνα με μια γλωσσολογική μελέτη που έγινε στις ΗΠΑ. Σημειωτέον, ἐν κατακλεῖδι, πως ενώ οι αρχαίοι ανατολικοί πολιτισμοί χρησιμοποιούσαν ιδεογράμματα, οι Έλληνες είχαν γράμματα ή και συλλαβογράμματα, όπως στα σημερινά συστήματα γραφής.

Göbekli Tepe: Στύλος τοτέμ με ανθρωπόμορφες φιγούρες

    ● Αν όντως η βαλκανική γραφή είναι η αρχαιότερη, δεν σημαίνει πως έπεσε από τον ουρανό! Όπως ορθά επισημαίνεται, η μελέτη των συμβόλων που σκάλιζαν ή έβαφαν στις σπηλιές οι πρωτόγονοι πρόγονοί μας ίσως, τελικά, να πείσουν τους αρχαιολόγους να κοιτάξουν πέρα από τα Βαλκάνια και τη Σουμερία. Αυτό το οικουμενικό σύστημα συμβόλων σπηλαιογραφίας ίσως μεταφέρθηκε σε όλον τον κόσμο από τον άνθρωπο, κατά τη μετανάστευσή του από το λίκνο του – όποιο και αν ήταν αυτό. Τα σύμβολα βρίσκονται κι έξω από τις σπηλιές, λ.χ. σε βράχους, ή σε στολίδια. Η χρήση αφηρημένων συμβόλων επικοινωνίας αποτελεί ένα κρίσιμο σημείο καμπής στις διανοητικές δεξιότητες των προγόνων μας. Η αποκρυπτογράφηση του υποβόσκοντος νοήματός τους δεν είναι καθόλου απλή υπόθεση. Υπάρχουν λ.χ. επιστήμονες, ειδικοί στην προϊστορία, που λένε πως στις σπηλιές βλέπουμε σχεδόν πάντα ζωικές μορφές, κάτι που δεν αποτελεί ένα πρώτο βήμα προς τον συμβολισμό. Άλλοι, πάλι, από διαφορετικές επιστήμες, λ.χ. γλωσσολόγοι, προτείνουν πως τόσο τα σύμβολα, όσο κι οι παραστάσεις ζώων, εκφράζουν-επικοινωνούν ιδέες, όπως ακριβώς η γραπτή γλώσσα. Οι γνωστικοί μηχανισμοί που είναι απαραίτητοι για την ανάπτυξη της σπηλαιoγραφίας και βραχογραφίας πιθανότατα είναι ανάλογοι μ’ εκείνους που χρησιμοποιούνται στην έκφραση της συμβολικής σκέψης – την προϋπόθεση δηλαδή για την εμφάνιση της γλώσσας.

    Φυσικά, ο δρόμος από τα πρωτόγονα σύμβολα ως τα βαλκανικά και σουμεριακά είναι πάρα πολύ μακρύς. Πρέπει να υπήρξαν πολλά ενδιάμεσα στάδια εξέλιξης. Ένα από αυτά βρίσκεται μάλλον στο Göbekli Tepe τής ΝΑ Ανατολίας, στο Βόρειο (τουρκικό) Κουρδιστάν, πολύ κοντά στη Şanlıurfa. Ιδρύθηκε πριν από την 10η χιλιετία ΠΚΧ, κι εγκαταλείφθηκε στην 8η. Υπάρχουν εκεί κύκλοι τεράστιων λίθινων κιόνων σχήματος ‘T’ – οι παλαιότεροι γνωστοί μεγάλιθοι στον κόσμο. Πριν από το σπουδαίο αυτό εύρημα, η Σουμερία αποτελούσε την αρχή των πάντων: εκεί εμφανίστηκε η πρώτη οργανωμένη κοινωνία, εκεί επινοήθηκε και ο τροχός. Οι πρωτιές αυτές ανήκουν μάλλον στο Göbekli Tepe. Υπάρχουν επίσης ενδείξεις για την παλαιότερη ως τώρα γραφή. Πρόκειται για καμιά εικοσαριά σύμβολα, που από μόνα τους δεν αποδεικνύουν την ύπαρξη γλώσσας, όμως δεν αποκλείεται να προκύψουν και άλλα ευρήματα, καθώς, μέχρι στιγμής, έχει ανασκαφεί μόνον το 1/3 τού χώρου. Κατά τα φαινόμενα, η ιστορία τής γραφής θα εμπλουτιστεί με τα μικρασιάτικα σύμβολα, που μας πάνε πίσω, πριν από το 10000 ΠΚΧ.

Επόμενο Χρονικό 4. ΠΕΡΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ ● Αυθεντική Δημοκρατία: Άμεση και ἐπ’ Οὐδενὶ “Αντιπροσωπευτική” ● Καστοριάδης και Χάος ● Δίκη τού Σωκράτη ● Ἐκκλησία και Ἡλιαία ● Γαλλική και Αϊτινή Επανάσταση ● Η Πολιτεία τού Πλάτωνα

  • >> Χρονικό 4. ΠΕΡΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ
  • << Χρονικό 2. ΟΛΑ ΑΡΧΙΣΑΝ ΕΔΩ…

Εξέλιξη του ανθρώπου

Share this:

  • Click to share on Facebook (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Pinterest (Opens in new window)
  • Click to share on LinkedIn (Opens in new window)
  • Click to share on Reddit (Opens in new window)
  • Click to share on Tumblr (Opens in new window)
  • Click to print (Opens in new window)
  • Click to email a link to a friend (Opens in new window)

Like this:

Like Loading...

30. MICHALES LOUKOVIKAS – bio

Posted by michales loukovikas on 2021/02/07
Posted in: MEDITERRANEAN periplus. Tagged: Amélia Muge, Periplus, Mediterranean, Athens, Thrace, Smyrna, Parallel Lives, Alexandria, José Mário Branco, Michales Loukovikas, Ares Alexandrou, Hélia Correia, Ross Daly, Rebetiko, Modal music, Musicology, Puppetry, Shadow play, Aristotle University of Thessaloniki, Constantine Cavafy, Panaiotes Tountas, Rio de Janeiro, Delphi, Thessaloniki, Eurydice, Mode, Modulation, Amália Rodrigues, Paris Paraschopoulos, Kostis Palamas, Archipelago, Nikos Vergitsis, Thomas Korovinis. Leave a comment

30. MICHALES LOUKOVIKAS – bio

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ 30. ΜΙΧΑΛΗΣ ΛΟΥΚΟΒΙΚΑΣ – βιογραφικό


BORN INTO A MUSICAL FAMILY of Thrace, I was taught music by my father, with whom I made my first steps as a professional musician (accordion, guitar and voice) at 15, taking later on an interest in various genres: varied world music, rock, music based on poetry, songwriting, theatre and film music, rebetiko, especially the school of Smyrna, and modal music.

Studying in Thessalonica, I directed student musical ensembles, and participated in rebetiko and popular musical groups. As a member of the Eurydice company, I co-wrote and co-produced plays for various genres (theatre, puppetry, shadow plays), where I also composed or selected musical themes. Besides, I contributed to the soundtrack of the film Stories of a Honeycomb, by Nikos Vergitsis (1981), as a composer (theme music), singer and musician.

I graduated in English Language and Literature from the Aristotle University of Salonica and worked as a teacher and translator of English, publisher (Research publishers), and journalist (Macedonia, Thessaloniki, Angeliophoros newspapers, and the ERT3 – Hellenic Broadcasting Corporation – radio stations).

Wishing to delve into the differences between Oriental and Occidental music, I focused on the modal tradition, folk or classical. Turning points in my research were my acquaintance with Ross Daly in 1987 and my participation the next year in the International Musicological Meeting on Mediterranean music at Delphi.

A series of articles on cultural exchange (Mediterranean Periplus, Thessaloniki newspaper) evolved into a homonymous radio program that went on for more than twelve years (1998-2010, 9.58 fm, ERT3). I teamed up with the writer and songwriter Thomás Korovinis, and also worked with Paris Paraschópoulos on the music of the play Alexandria–Athens, on the Parallel Lives of Constantine Cavafy and Kostēs Palamās, two outstanding Greek poets.

My research in modal music led me to The Gold in the Sky (2008), an Occident-to-Orient musical voyage on Ares Alexandrou’s poetry, featuring 35 musicians, where I composed, arranged, produced, played, recited and sang, as well.

My meeting with Amélia Muge in the “Internet Sea” led to a partnership, initially with the Portuguese version of The Gold in the Sky, in the bilingual book-disc O OURO DO CÉU / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas (2011). Adapting ancient and traditional songs, as well as composing originals on line, Amélia and I embarked on a PERIPLUS / Luso-Hellenic Wanderings (2012) with the poetess Hélia Correia as a special guest. Our Periplus took us as far as Rio de Janeiro, at the University of Brazil, playing and talking about music and poetry. Later on, we worked on Amália Rodrigues’ verses, in the CD Amélia com versos de Amália (2014). Our latest project, ARCHiPELAGOS / Passages, was out late 2017, with many composers, singers, musicians, poets, sailing together in our archipelagos.

Periplus & Archipelagos covers

In Portugal, except Amélia Muge, and also her partner, José António Martins, I have worked with and/or composed for other musicians, such as José Mário Branco, Maria Monda, Carla Pires, Filipe Raposo, André Santos, Sofia Vitória. While in Greece, I’ve arranged a tribute to Panaiotes Tountas and his Art in Modulation: Portraits of Rebetiko Women.

Periplus goes on….

● For all those who wish to return to our starting point:

  • >> At Anchor. BEFORE SAILING OFF
  • << 29. BIBLIO – DISCO – GRAPHY

Share this:

  • Click to share on Facebook (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Pinterest (Opens in new window)
  • Click to share on LinkedIn (Opens in new window)
  • Click to share on Reddit (Opens in new window)
  • Click to share on Tumblr (Opens in new window)
  • Click to print (Opens in new window)
  • Click to email a link to a friend (Opens in new window)

Like this:

Like Loading...

ARCHiPELAGOS | Passagens (Crónica)

Posted by michales loukovikas on 2020/07/25
Posted in: Reflections on our work. Tagged: Agora, Alexandria, Amélia Muge, Ana Dias, Andreas Karakotas, Antígona, Antístrofe, António José Martins, António Quintino, ARCHiPELAGOS, Ares Alexandrou, Argonautas, Armando Soares, Arquipélago, Atenas, Ítaca, Balcãs, Bouzouki, Bulería, Campos Elísios, Cantiga de amigo, Catarina Anacleto, Catarina Moura, Cesária Évora, Christos Megas, Corifeu, Coro, Cramol, Cristiana Serejo, Democracia, Diatónico e cromático, Dimitris Mystakidis, Eros, Escala diatônica, Esmirna, Estásimo, Estrabão, Estrofe, Euripides, Fernando Lopes-Graça, Fernando Pessoa, Filipe Raposo, Flamenco, Flauta doce, Friedrich Hölderlin, Gênero cromático, Giorgos Andreou, Giorgos Mitsakis, Harris Lambrakis, Hélia Correia, Heavy metal, Helena, Hesíodo, Hesperides, Hino Hurrita, Homero, Hurritas, Ilhas AfortunadasIlhas Afortunadas, Ilhas Egeias, J. M. Barrie, Jasão, Jónia, João de Deus, José Gomes Ferreira, José Manuel David, José Niza, José Salgueiro, José Saramago, Katolophyromai, Kosmas Papadopoulos, Kostas Hanis, Kyriakos Gouventas, Luís de Camões, Ludwig van Beethoven, Lusofonia, Macaronesia, Manos Achalinotopoulos, Manos Hadjidakis, Mar Egeu, Marcia funebre, Maria José Muge, Maria Monda, Mariana Abrunheiro, Martin Codax, Medeia, Meninos Perdidos, Michales Loukovikas, Mikis Theodorakis, Modulação, Ney, Nikkal, Niovi Benou, Odisseia, Odisseu, Orestes, Orquestra de Cordas Palhetadas, Paló, Panaiotis Tountas, Partenon, Pã, Pedro Casaes, Penelope, Pericles, Peter Pan, Pilares de Hércules, Pink Floyd, Polis, Povos do Mar, Prémio Camões, Queima de livros, Rebético, Ricardo Parreira, Rita Maria, Rosalía de Castro, Rui Vaz, Safo, Salonica, Segue-me à Capela, Sines, Sininho, Sofia Adriana Portugal, Sofia Vitória, Sopa de Pedra, Sotto voce, Susana Quaresma, Tânia Cardoso, Teresa Campos, Terra do Nunca, Thanassis Tsipinakis, Thomas More, Thomás Natsis, Trácia, Transilvânia, Ugarit, Ulisses, Utopia, Vasilis Tsitsanis, Violeta Parra, Zonaradiko. Leave a comment

ARCHiPELAGOS | Passagens (Crónica)

Amélia Muge | Michales Loukovikas

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ | Δίαυλοι (Χρονικό)
/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS | Passages (Chronicle)

Sobre as ilhas do Egeu | – vem cá fora e vê! –
os anjos batem as asas | espalhando rosas
…

Michales Loukovikas

I. REVISITANDO O ARQUIPÉLAGO
1. O arquipélago
(a. Está a Jónia em flor? / b. Onde está Atenas?)
2. Κατολοφύρομαι (Katolophýromae: É tão profunda a dor)

Hélia Correia está nos nossos corações; e no coração deste Archipelagos. A nossa sequência mais longa é quase toda baseada no seu extenso poema A Terceira Miséria, que começa com uma citação de Friedrich Hölderlin do seu poema Pão e Vinho: Para que servem os poetas em tempos de indigência? Seguindo os passos de Hélia, o nosso ponto de partida foi O arquipélago, também deste poeta. Durante uma viagem ao norte de Portugal, onde vivia sua mãe, Maria José, já com 96 anos, Amélia Muge convenceu-a a recitar com ela alguns excertos deste poema. José Martins lá estava para as gravar. Começámos bem… Agora que penso nisso, sinto que foi uma pena que a filha de Amélia, Cristiana, não tivesse participado também: teríamos três gerações a recitar em conjunto!

O arquipélago, como nos lembrou Hölderlin, era originalmente o Mar Egeu e as suas ilhas. Como introdução, acho que não podíamos encontrar melhor melodia para evocar a música do Egeu do que a desta bela canção tradicional, em versão instrumental, mas cuja primeira estância se pode ler acima. Faltava o “toque” português: ao lado do violino de Kyriakos Gouventas, convocámos a guitarra portuguesa de Ricardo Parreira. Excelente combinação!

Depois havia que resolver o problema do mar. Inicialmente, adicionei sons do mar (ondas, gaivotas, etc.), mas Amélia reagiu: Demasiado realista, disse. Então teve uma ideia fantástica: E se fossem vozes em vez de ondas? Eu e José respondemos em coro: Vamos a isso! Esse coral das ondas, concebido pelo José e cantado em coro por Maria Monda (Sofia, Susana, Tânia), Cramol e Teresa Campos, fez-me sentir que não são apenas ondas do mar, mas também esses anjos voando sobre o Egeu espalhando rosas…

Eurípides

Este foi o primeiro, brilhante, florido excerto do poema (Está a Jónia em flor?). Para o segundo, escuro e sombrio (Onde está Atenas?), fiz novo arranjo de uma antiga composição minha (no Ouro do Céu, para poesia de Ares Alexandrou), que abre caminho a Eurípides e à sua tragédia, Orestes. O stasimon Katolophýromae, introduzido por Harris Lambrakis no ney e flauta de bisel, é cantado em grego antigo por um coro composto por Amélia, Andreas Karakotas, Manos Achalinotópoulos, e eu próprio no papel de corifeu. (Escrevemos sobre Eurípides e Orestes na nossa Arquipédia, uma das secções do eBook que acompanha o CD, onde se pode encontrar muita informação complementar sobre o ARCHiPELAGOS. Muito desta informação é também apresentada aqui no nosso blog, se seguirem os links que estão nos títulos de cada sequência).

    1. Friedrich Hölderlin (Der Archipelagus, 1800-1801, excertos, adaptação para português: Amélia Muge) | a. Tradicional do Egeu / b. Michales Loukovikas | Arranjo: M. Loukovikas, A. J. Martins
    2. Eurípides (Orestes, 408 AEC, fragmentos: estrofe e antístrofe) | Adaptação-Arranjo: M. Loukovikas

II. CANTOS DA ARGILA
3. Embalar meninos, acordar adultos
11. Μάγισσα Θάλασσα (Νέοι Λαοί τής Θάλασσας) | Mar feiticeiro (Novos Povos do Mar)

Hino hurrita a Nikkal, Ugarit (séc. XIII AEC)

Num navio do tempo /espaço, viajámos um milénio para trás, de Atenas do séc. V AEC. até Ugarit, Síria, c. 1400, para ouvir um Hino hurrita. Na verdade, depois de Eurípides, não fiquei assim tão fascinado quando o ouvi; mas Amélia quedou-se espantada, pela semelhança com um outro hino, anti-fascista, Acordai!, de José Gomes Ferreira e Fernando Lopes-Graça, escrito por volta de 1946, uma década antes da publicação do hino hurrita. O meu coração oriental, por outro lado, foi sendo tocado por algumas versões do hino no género cromático. O problema era que as mesmas o afastavam de Acordai. Por isso, fizémos duas variações: uma, diatónica, próxima de Acordai (Canção de embalar meninos e acordar adultos), e outra, como lamento diatónico-cromático sobre a tragédia dos refugiados (Mar feiticeiro).

Cabeça de mulher chorando com lenço (1937, possivelmente um estudo para Guernica),
de Pablo Picasso

Foi para mim um choque tremendo ver, na orla de uma praia, a foto do corpo de uma criança que se afogou quando a família tentava passar da Turquia para a Grécia. Os meus versos começam com uma frase que ouvi a outro refugiado, em Marrocos, que não conseguiu atravessar o Estreito de Gibraltar para a Espanha: Quando miro o mar, os meus olhos ficam cheios d’água… Que tocante é a interpretação do meu amigo Andreas Karakotas, tele-dirigido por mim: eu em Lisboa, ele em Salónica! Ana Dias, na harpa, criou o pano de fundo apropriado tanto aqui como no tema Utopia (Ilhas Imaginárias).

    3. Amélia Muge / José Gomes Ferreira (Acordai!, excerto) | Anónimo (Hino hurrita antigo, fragmento) / Fernando Lopes-Graça (Acordai!, excerto) | Adaptação: A. Muge. Αrranjo: A. J. Martins
    11. Michales Loukovikas | Anónimo (Hino hurrita antigo, fragmento) | Adaptação-Αrranjo: M. Loukovikas

III. MACARONÉSIA (Macárōn Nẽsoe: Ilhas Afortunadas)
4. Ali no meio do mar
5. Dança do trigo
6. Um gingado lamento

Cesária Évora

A Macaronésia é composta por quatro arquipélagos no Atlântico norte: Açores e Madeira (Portugal), Canárias (Espanha) e Cabo Verde. O nome deriva do termo grego Μακάρων Νῆσοι (Macárōn Nẽsoe, Ilhas Afortunadas ou Ilhas dos bem aventurados), usado pelos geógrafos para as ilhas Elísias, ilhas a oeste dos Pilares de Hércules (Estreito de Gibraltar), um paraíso terrestre sem inverno. De acordo com Hesíodo, eram os Campos Elísios, habitados por heróis. Estrabão identificou-as com as ilhas das Hespérides.

Gingado Lamento, de Amélia, dedicado a Cesária Évora, tem este toque mágico. Encantou-me, desde a primeira vez que o ouvi. Assim, como o finale da saga da Macaronésia, que é ainda melhor! Nesta sequência são solistas Amélia e Rita Maria (que canta a Dança do Trigo em castelhano) sendo os coros feitos por Maria Monda e por mim.

    4. Amélia Muge / Tradicional (Canárias, Açores) | Arranjo: A. J . Martins, A. Muge
    5. Amélia Muge / Tradicional (Canárias) | Arranjo: A. J. Martins, A. Muge
    6. Amélia Muge | Arranjo: M. Loukovikas, A. J. Martins

IV. PENAS DE AMOR O QUE SÃO?
7. A tentação
8. Δέδυκε ἀ σελάννα / Lua desceu, mergulhou
(a. A lua mergulhou / b. Sentidos divididos / c. Eros)

Safo de Ereso, cópia romana de
um original grego (séc. V AEC)

A Tentação, é, a meu ver, uma das melhores composições de Amélia, feita para este poema de Hélia. Disse-lhe muitas vezes ser uma pena não estar num dos seus álbuns. Pronto, aqui está ela! E em boa companhia: a de Safo.

Graças a Amélia, que teve a ideia de a incluir, pesquisei bastante, lendo a poesia Sáfica; para compor, acabei por combinar três fragmentos:(*) A Lua baixou, Sentidos divididos, e Eros. Além do mais convenci Amélia que conseguiria cantar em helénico antigo – experiência que descreveu depois como… um salto sobre o abismo! Neste “salto” é acompanhada por Rita Maria, Catarina Anacleto e Maria Monda.

    (*) Embora a sua poesia fosse bem conhecida e grandemente admirada na antiguidade, quase toda chegou até nós em fragmentos, principalmente por a Igreja cristã desaprovar a sua moral e as autoridades eclesiásticas adorarem queimar as suas antologias…
    7. Hélia Correia | Amélia Muge | Arranjo: F. Raposo
    8. Safo (em grego antigo e português – adaptação: Amélia Muge) | Michales Loukovikas | Adaptação-Arranjo: M. Loukovikas

V. CANSAÇO DE SER
9. Sono de ser
10. The Hours (As horas)

Fernando Pessoa

Esta sequência é dedicada a Fernando Pessoa. Começa com Sono de ser, outro dos meus temas favoritos, que já tinha sido editado, com outro ambiente musical, no seu CD A Monte. Aqui, o canto de Amélia cria um daqueles raros momentos. É excelentemente acompanhada por Filipe Raposo.

The Hours, um dos Poemas Ingleses de Pessoa, destaca-se também. Compus o tema para Sofia Vitória (CD Echoes, dedicado aos poemas ingleses de Pessoa). Como acabou por não entrar no seu trabalho pude, felizmente, tê-lo aqui com o meu arranjo… heavy metal, reforçado pelo vibrafone de Kostas Hanís e o contrabaixo de António Quintino! Amélia e eu sincronizámos as nossas vozes e o coro (Maria Monda) sintonizou-se connosco.

O modo como compus esta canção foi, para Amélia, fascinante. Durante um dos meus passeios de fim da tarde pela vizinhança, com o The Hours sem me sair da cabeça, lembrei-me do Time dos Pink Floyd com os relógios a tocar logo que a música começa. Decidi então ter um clique de relógios marcando os segundos, os minutos, As horas… Fui acelerando o passo, murmurando as palavras de Fernando e, de repente, a linha do baixo apareceu! Continuei a repetir esta linha até chegar a casa, pois não tinha nada aonde apontar e iria esquecer. Ao chegar, Fernando também me ofertou a linha melódica básica! Trabalhei furiosamente durante… Horas; Só parei quando até o arranjo ficou pronto. Mandei-o imediatamente, felicíssimo, para Amélia…

    9. Fernando Pessoa | Amélia Muge | Arranjo: F. Raposo
    10. Fernando Pessoa | Michales Loukovikas | Arranjo: M. Loukovikas

VI. NA TAVERNA DO PORTO
12. Versos quaisquer (Pedidos com instância)
13. Ο Νικόλας ο ψαράς (Nicolas, o Pescador)

É a sequência do… fadobetiko (termo cunhado por Amélia). O seu tema, à la fado corrido, é baseado num poema satírico de João de Deus, um dos maiores poetas portugueses do séc. XIX. A introdução, feita por Kyriakos Gouventas, tem um sabor a norte dos Balcãs, em acordo com a referência poética à Transilvânia.

Giorgos Mitsakis (E) and Vasilis Tsitsanis (D)

O trágico Nicolas, o pescador, combina dois dos maiores compositores de rebético: Vasilis Tsitsanis, um dos fundadores do rebético moderno (abrindo o caminho a grandes compositores como Manos Hadjidakis e Mikis Theodorakis); e Giorgos Mitsakis, um hábil compositor e letrista, apelidado de o mestre como tocador de bouzouki.

Muito emocionado (desfiz-me em lágrimas ao cantá-la no estúdio; Amélia e o engenheiro de som, Christos Megas, pensavam que eu me estava a rir…), descrevo a trágica figura de uma mãe vestida de negro que durante meses, de pé, em frente ao mar, aguardava a chegada da pesca de seu filho, Nicolas, sem que ninguém tivesse coragem de dizer-lhe que se tinha afogado… Esta canção também comoveu os portugueses. Falaram-me de outras mulheres vestidas de negro que ainda permanecem de pé, à beira-mar, fixando o longe de olhos vazios…

    12. João de Deus | Amélia Muge | Arranjo: A. J. Martins
    13. Giorgos Mitsakis | Vasilis Tsitsanis | Arranjo: M. Loukovikas

VII. ILHAS IMAGINÁRIAS
14. Uma ilha, Utopia
15. Penélope de Ítaca
16. Meninos perdidos

Ulisses entre os Feácios, de Jean Broc. Odisseu mostra seu areté físico ao vencer o concurso de arremesso de disco depois de ser desafiado por um atleta Feácio. Muito antes de Platão, Homero
é o primeiro a descrever a Utopia, ou até a Atlântida, que ele chama Esquéria, a terra dos Feácios.

O nosso fascínio pelos lugares míticos e imaginários. Fico contente que acabe musicalmente na Trácia, onde nasci, com esta dança lendária, zonarádikos, onde se destacam Amélia e Maria Monda (vozes), Manos Achalinotópoulos (clarino/clarinete folk) e Harris Lambrakis (ney). Viajamos antes disso pela Utopia de Thomas More (onde Amélia evoca a Caixa vazia de Ares Alexandrou) e ainda por Ítaca de Penélope e Ulisses, para, finalmente, encalharmos na Terra do Nunca, de J. M. Barrie, encontrando não Peter Pan ou Sininho, mas uns muito especiais Meninos Perdidos.

    14. Amélia Muge | Arranjo: A. J. Martins, F. Raposo | Dedicado a Ares Alexandrou
    15. Amélia Muge | Arranjo: A. J. Martins, F. Raposo
    16. Amélia Muge | Tradicional da Trácia, A. Muge | Arranjo: A. J. Martins, M. Loukovikas

VIII. EM TEMPO DE INDIGÊNCIA
17. Sem Deuses
18. Nós
19. Feitiço / Experimentos
20. As ilhas do Egeu
21. A ruína da Grécia
22. Falamos de sombras (Democracia)
23. Um início

Esta sequência tem por base excertos dos poemas de Hélia: Indignação (Nós e Feitiço) e A Terceira Miséria (restantes excertos). N’A Terceira Miséria, poema dedicado à Grécia,(*) começa por citar, como já foi dito no início, Hölderlin: Para quê, para que servem os poetas em tempo de indigência? O poeta alemão é referido várias outras vezes, especialmente quando ela fala de Atenas. Senti-me lisonjeado quando vi o Partenon na capa do livro. Ficou Amélia sem palavras, quando leu o poema. Por tudo isto, esta é a nossa sequência principal.

    (*) Como expliquei ao falar de Periplus, nosso trabalho anterior, Hélia é uma entusiástica helenista e filelena, reinterpretando os mitos helénicos e dando destaque a heroínas como Antígona, Helena, e Medeia. Tanto no seu poema maior, A Terceira Miséria, como também na Indignação, ela refere-se aos Argonautas de Jasão, à antiga Ágora das poleis helénicas, à Odisseia de Homero, às Ilhas do Egeu e Ruína da Grécia, aos deuses antigos, Pã e Alexandria, a Péricles e à democracia. Quando foi galardoada com o Prémio Camões (2015), a mais prestigiada distinção do mundo Lusófono, dedicou-o à Grécia, de onde vem a poesia, sem a qual não seríamos nada, nem teríamos nada, como disse na cerimónia de entrega do prémio, exclamando no final: Viva a Grécia! Por tudo isto, é uma tristeza que ninguém tenha publicado A Terceira Miséria na Grécia. Enfim, é a quarta miséria da parte da Grécia moderna…

Friedrich Hölderlin, o poeta fileleno, por Johanna Ebertz (1979)

A citação de Hölderlin em Sem Deuses é repetida em Ilhas do Egeu, numa paisagem sonora completamente diferente. Aqui, depois de muitas experiências, usei como modelo a introdução a Eco, composição de Manos Achalinotópoulos, desenvolvendo-a mais no sentido uma improvisação livre. Como Manos está na nossa equipa, foi possível trabalhar com ele esta ideia, que também teve improvisos de Harris Lambrakis, Amélia e Kyriakos Gouventas. Que prazer, ter aqui Hélia recitando a sua própria poesia!

Nós e A Ruína da Grécia são duas canções gêmeas; os poemas da Hélia são aqui gémeos também! Lembro-me de ouvir dentro de mim a melodia da Ruína desde a primeira vez que li Nós, os ateus, nós, os monoteístas… Depois, mudando o compasso de cinco para seis tempos, rearranjei-a para os versos de Nós.

Para ser sincero, não conhecia quase nada sobre Hölderlin. Tentando saber mais, leio na ficha de informação básica da Wikipedia: “Nascimento – 20 de Março…” (Oh, pensei, no mesmo dia que eu!); “… 1770” (Ena! No mesmo ano de Ludwig!!) Imediatamente a seguir tive uma ideia completamente louca: Bem, e depois? Terceira miséria… Terceira sinfonia! Deixa-me ver… Na verdade, não tinha grandes expectativas. Comecei a entoar a Miséria com a melodia da Marcia funebre de Beethoven no Segundo movimento da Eroica. Principiei com a 25ª parte do poema, “Sim, falamos de sombras”… que me pareceu mais adequada. Fiquei espantado! Mas havia mais melodia. Então, agora vamos voltar atrás e tentar a 23ª parte, “A terceira miséria é esta”… Impressionante! Um pouco mais e terminamos a primeira parte da Marcia, pensei. Esse pouco mais foi encontrado na 32ª parte da Miséria: “Estão as praças como ágoras de outrora”… E o mais fantástico de tudo isto: a melodia de Ludwig acabava com a frase de Hélia: “fervilhante palavra própria da democracia” – Inacreditável!!! UM MILAGRE!..

Procurei a partitura de Beethoven. Tinha adaptado de memória a mesma melodia no meu trabalho O Ouro do Céu; mas desta vez queria ser rigoroso. Meticulosamente rearranjei a partitura, atribuindo as linhas melódicas a outros instrumentos, sem deixar nada de fora (espero). O confronto final veio quando apresentei a minha loucura à Amélia. Como não falo português, só então percebi que várias palavras ou frases estavam fora do lugar, não muito bem adaptadas à música. A ajuda dela neste aspecto foi crucial. Depois, foi a minha vez de a convencer de que não queria aqui uma voz operática – talvez até nem Ludwig a quisesse, ou então, porque teria ele acrescentado Sotto voce sob o título? Queria ter a voz dela habitual. Feito! E estou muito orgulhoso do resultado – mesmo que alguns puristas se possam vir a queixar…

Posso dizer aqui o que disse anteriormente a propósito de Eurípides: Se Ludwig nos pudesse ouvir, espero sinceramente que tivesse sorrido e aplaudido aprovadoramente, apesar das pedradas dos puristas! Participaram também, para lá de Maria Monda, Rui Vaz, José Manuel David e Pedro Casaes no coro, Filipe Raposo ao piano, bem como o meu amigo Kosmás Papadópoulos no clarinete.

O que é que alguém poderia compor depois de tal música? Acho que a Amélia nem sequer pensou nisso – e fez ela muito bem; apresentou uma melodia tão primorosa para Um início, que a coloco ao lado de Ludwig! Considero esta sua composição como a melhor do nosso Archipelagos.

    17. Hélia Correia | Amélia Muge | Arranjo: A. Muge, A. J. Martins, M. Loukovikas
    18. Hélia Correia | Michales Loukovikas | Arranjo: M. Loukovikas
    19. Hélia Correia / A. Muge | Amélia Muge | Arranjo: A. J. Martins, F. Raposo
    20. Hélia Correia | Manos Achalinotópoulos, Amélia Muge | Arranjo: M. Loukovikas
    Improvisos: H. Lambrakis, M. Achalanitópoulos, A. Muge, K. Gouventas
    21. Hélia Correia | Michales Loukovikas | Arranjo: M. Loukovikas
    22. Hélia Correia | Ludwig van Beethoven (Terceira Sinfonia, Eroica, 1804, Segundo movimento, primeira parte: Marcia funebre, Adagio assai, Sotto voce) | Adaptação-Arranjo: M. Loukovikas
    23. Hélia Correia | Amélia Muge | Arranjo: A. J. Martins, F. Raposo

IX. JÁ SE DÃO AS VOLTAS TODAS
24. Νοσταλγία: Το παράπονο του μετανάστη | Nostalgia: A queixa do emigrante
25. Nostalgia: Cantar de emigração
(a. Sodade / b. Run-Run se fue pa’l norte / c. Cantar de emigração / d. A queixa do emigrante)
26. Alegria

Rosalía de Castro (E) and Violeta Parra (D)

É a nossa sequência sobre migrações e regressos a casa (nostalgia e nostos). Abraçando várias ideias da Amélia, combinei um rebético de Vasilis Tsitsanis (também conhecido pelo título de Como um banido, à deriva), com Cantar de emigração de Rosalía de Castro e José Niza, Run-Run se fue pa´l norte de Violeta Parra e Sodade de Armando Soares. Amélia tinha-me escutado, tempos atrás, a cantar o referido rebético e enviou-me uma adaptação que me lembrou o fado, também aqui incluída como instrumental. Além disso, estou muito feliz por ter connosco representantes dos quatro coros femininos que Amélia convidou para o projeto De Viva Voz (emocionei-me tanto neste concerto!): Cramol, Maria Monda, Catarina Moura (Segue-me à Capela) e Teresa Campos (Sopa de Pedra). Ainda Rita, Rui, David, e Pedro, Paló e Mariana Abrunheiro, Amélia e eu próprio – começando esta aventura Como um banido, à deriva…

José Saramago, por Carlos Botelho

A sequência termina com outra adaptação de Amélia, onde combina a Alegria de José Saramago com uma excelente melodia do nosso amigo Giorgos Andreou, que aqui também dirige a Orquestra de Cordas Palhetadas de Patras.

    24. Vasilis Tsitsanis | Arranjo: M. Loukovikas
    25. a. Armando Soares (adaptação: M. Loukovikas) / b. Violeta Parra / c. Rosalía de Castro (adaptação para português: J. Niza) | José Niza / d. Vasilis Tsitsanis (adaptação: A. Muge) | Arranjo: M. Loukovikas, A. Muge
    26. José Saramago | Giorgos Andreou | Adaptação: A. Muge, A.J. Martins. Arranjo: G. Andreou

X. O QUE AS ONDAS CONTAM
27. Κύματα μύρια τού πελάγου / Ondas do mar de Vigo
28. Contas do mar (Bulería de Sines)

Exuberância, de Penny Warden

A nossa última sequência começa com outra adaptação de Amélia, combinando uma Cantiga de amigo de Martín Codax, com um rebético de Esmirna de Panaiotis Tountas e que cantamos aqui nas duas línguas. Como na altura estava a trabalhar nas canções de Tountas, Retratos de Mulheres do Rebético, “pintados” com a sua excelente Arte de Modulação, costumava enviar cópias do meu trabalho para a Amélia; no dia dos meus anos, agradeceu-me desta forma, com esta excelente adaptação em forma de presente de aniversário.

O finale é uma peculiar Bulería que compus em Sines, em 2012, quando lá fomos preparar o nosso concerto de apresentação de Periplus, no Festival Músicas do Mundo. Nesse concerto, tocámos esta bulería na sua forma inicial. Daí para a frente mudámos a canção tradicional portuguesa interposta; a que temos agora é mais adaptada à bulería, com um certo sabor espanhol. Eu chamo-lhe pan-ibérica, daí ter combinado a guitarra portuguesa de Ricardo Parreira com a guitarra flamenca de Thomás Natsis. E que bem cantada por Catarina Moura e Teresa Campos, juntamente com Maria Monda, Amélia e, por fim, um coro de crianças. Como Maria Graciete Besse acertadamente comentou analisando o ARCHiPELAGOS:

    “O disco começa com uma voz da sabedoria que recita versos de Hölderlin (a mãe de Amélia, com 98 anos) e termina com um coro infantil, desenhando assim um itinerário que se projecta no futuro.”

Desfrutem!

    27. Martín Codax (adaptação em grego: Michales Loukovikas) | Panaiotis Tountas | Adaptação: A. Muge. Arranjo: M. Loukovikas (Cantiga de amigo de um dos melhores trovadores medievais combinada com a melodia do maior compositor do rebético de Esmirna)
    28. Amélia Muge | Michales Loukovikas, Tradicional Português | Arranjo: M. Loukovikas, A. Muge

Outubro 2017

● Ver também: PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings (Chronicle) | GIORGOS ANDREOU on ARCHiPELAGOS
| MARIA GRACIETE BESSE on ARCHiPELAGOS | MARIA DO ROSÁRIO PESTANA on ARCHiPELAGOS

ARCHiPELAGOS
Núcleo

Amélia Muge: voz, braguesa, percussão | Michales Loukovikas: voz, percussão, acordeão
António Quintino: contrabaixo | Dimitris Mystakidis: guitarra, bouzouki, baglamás, tzourás | Filipe Raposo: piano, acordeão, teclados | Harris Lambrakis: ney (flauta oriental), flauta de bisel | José Salgueiro: percussão | Kyriakos Gouventas: violino, viola | Manos Achalinotópoulos: clarino (clarinete folk), voz | Maria Monda (Sofia Adriana Portugal, Susana Quaresma, Tânia Cardoso) | Ricardo Parreira: guitarra portuguesa
Convidados (pro-bono)
Ana Dias: harpa | Andreas Karakotas: voz | António José Martins: caixa de música, percussão | Catarina Anacleto: violoncelo, voz | Catarina Moura: voz | José Manuel David: voz | Kosmás Papadópoulos: clarinete | Kostas Hanís: vibrafone | Mariana Abrunheiro: voz | Niovi Benou: palmas | Paló: voz | Pedro Casaes: voz | Rita Maria: voz | Rui Vaz: voz | Teresa Campos: voz | Thomás Natsis: guitarra de flamenco, palmas
Em especial
Hélia Correia: voz falada | Maria José Muge: voz falada | Cramol: Grupo de Canto Tradicional de Mulheres da Biblioteca Operária Oeirense | Orquestra de Cordas Palhetadas ‘Thanassis Tsipinakis’ do Município de Patras | Coro de Crianças, dir. C. Anacleto: Santiago Fantasia, Gabriel Leite, Sophia Van Epps, Ana Pita, Marta Semblano, Patrícia Arens Teixeira
Autores
Amélia Muge | Anónimo Hurrita: (c 1400 AEC) | Armando Soares (1920-2007) | Euripides (c 480-406 AEC) | Fernando Lopes-Graça (1904-1994) | Fernando Pessoa (1888-1935) | Friedrich Hölderlin (1770-1843) | Giorgos Andreou | Giorgos Mitsakis (1921-1993) | Hélia Correia | João de Deus (1830-1896) | José Gomes Ferreira (1900-1985) | José Niza (1938-2011) | José Saramago (1922-2010) | Ludwig van Beethoven (1770-1827) | Manos Achalinotópoulos | Martín Codax (séc. XIII-XIV) | Michales Loukovikas | Panaiotis Tountas (1886-1942) | Rosalía de Castro (1837-1885) | Safo (c 630-570 AEC) | Vasilis Tsitsanis (1915-1984) | Violeta Parra (1917-1967)

Share this:

  • Click to share on Facebook (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Pinterest (Opens in new window)
  • Click to share on LinkedIn (Opens in new window)
  • Click to share on Reddit (Opens in new window)
  • Click to share on Tumblr (Opens in new window)
  • Click to print (Opens in new window)
  • Click to email a link to a friend (Opens in new window)

Like this:

Like Loading...

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ | Δίαυλοι (Χρονικό)

Posted by michales loukovikas on 2020/07/11
Posted in: Reflections on our work. Tagged: Amélia Muge, Ana Dias, António José Martins, António Quintino, ARCHiPELAGOS, Armando Soares, Bulería, Cantiga de amigo, Catarina Anacleto, Catarina Moura, Cramol, Cristiana Serejo, Eπτατονική κλίμακα, Fernando Lopes-Graça, Fernando Pessoa, Festival Músicas do Mundo, Filipe Raposo, Friedrich Hölderlin, Hélia Correia, Heavy metal, Άρης Αλεξάνδρου, Έρως, Έφοροι, Όμηρος, Αρχιπέλαγος, Αργοναύτες, Αγορά, Αζόρες, Αθήνα, Αιγαίο πέλαγος, Αλεξάνδρεια, Αντιστροφή, Αντιγόνη, Ανδρέας Καρακότας, Βραβείο Καμόες, Βίγο, Βασίλης Τσιτσάνης, Βαλκάνια, Βιολέτα Πάρα, Γιώργος Ανδρέου, Γιώργος Μητσάκης, Δημήτρης Μυστακίδης, Δημοκρατία, Διατονική κλίμακα, Ερεσός, Εσπερίδες, Ευριπίδης, Ελένη, Ζωναράδικος, Ζοζέ Σαραμάγκου, Ηράκλειες στήλες, Ησίοδος, Ηλύσια Πεδία, Θράκη, Θωμάς Νάτσης, Θανάσης Τσιπινάκης, Θεσσαλονίκη, Ιωνία, Ιάσονας, Ιθάκη, Κυριάκος Γκουβέντας, Κώστας Χανής, Κάψιμο βιβλίων, Κατολοφύρομαι, Κανάρια, Κιβώτιο, Κορυφαίος, Κορνήλιος Καστοριάδης, Κοσμάς Παπαδόπουλος, Λαοί της Θάλασσας, Λισαβόνα, Λουίς δε Καμόες, Λούντβιχ βαν Μπετόβεν, Μaria José Muge, Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Μάνος Χατζιδάκις, Μήδεια, Μίκης Θεοδωράκης, Μαδέρα, Μακαρονησία, Μετατροπία, Μιχάλης Λουκοβίκας, Νέυ, Νήσοι Μακάρων, Νησιά Αιγαίου, Νιόβη Μπένου, Νικάλ, Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων, Ορέστης, Ουτοπία, Ουγκαρίτ, Οδυσσέας, Οδύσσεια, Πράσινο Ακρωτήρι, Πόλις, Πένθιμο εμβατήριο, Πίτερ Παν, Παρθενώνας, Παν, Παναγιώτης Τούντας, Περίπλους, Περικλής, Πηνελόπη, Πορτογαλική κιθάρα, Πορτογαλοφωνία, Ρεμπέτικο, Ροσαλία δε Κάστρο, Στράβων, Στροφή, Στάσιμο, Στενό του Γιβραλτάρ, Σαπφώ, Σεζάρια Έβορα, Τρανσυλβανία, Τόμας Μορ, Τα Παιδιά που Χάθηκαν, Τζέιμς Μάθιου Μπάρι, Φρήντριχ Χαίλντερλιν, Φάντο, Φερνάντο Πεσσόα, Φιλέλληνες, Φλαμένκο, Φλογέρα με ράμφος, Χρωματικό γένος, Χρήστος Μέγας, Χώρα του Ποτέ, Χάρης Λαμπράκης, Χορός, Χουρρίτες, Χουρριτικοί ύμνοι, Ωκεανός, João de Deus, José Gomes Ferreira, José Manuel David, José Martins, José Niza, José Salgueiro, José Saramago, Ludwig van Beethoven, Maria Graciete Besse, Maria Monda, Mariana Abrunheiro, Martin Codax, Paló, Pedro Casaes, Pink Floyd, Ricardo Parreira, Rita Maria, Rosalía de Castro, Rui Vaz, Segue-me à Capela, Sines, Sofia Adriana Portugal, Sofia Vitória, Sopa de Pedra, Susana Quaresma, Tânia Cardoso, Teresa Campos, Tinker Bell, Violeta Parra. Leave a comment

ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ | Δίαυλοι (Χρονικό)

Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας

ARCHiPELAGOS | Passagens (Passages)

/ENGLISH/ ARCHiPELAGOS | Passages (Chronicle)
/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS | Passagens (Crónica)

Μες στου Αιγαίου τα νησιά | – πρόβαλλε να ιδείς! –
αγγέλοι φτερουγίζουν | τριαντάφυλλα σκορπίζουν
…

Μιχάλης Λουκοβίκας

I. REVISITANDO O ARQUIPÉLAGO | ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ
1. O arquipélago | Το αρχιπέλαγος
(α. Ανθοφορεί η Ιωνία; / β. Πού είναι η Αθήνα;)
2. Κατολοφύρομαι (Ὀρέστης) | É tão profunda a dor (Orestes)

Η Hélia Correia είναι στην καρδιά μας· μα και στην καρδιά τού Αρχιπελάγους μας! Η μεγαλύτερη ενότητά μας βασίζεται κυρίως στο μεγάλο της ποίημα, Η τρίτη αθλιότητα, που το αρχίζει επικαλούμενη τον Friedrich Hölderlin (από το ποίημά του Άρτος και Οίνος: Άραγε τι χρησιμεύουν οι ποιητές μας στης ένδειας τις εποχές;). Μιμούμενοι το παράδειγμά της, επιλέξαμε ως αφετηρία το ποίημά του, Το αρχιπέλαγος. Και όταν η Amélia Muge πήγε να επισκεφθεί την ηλικιωμένη της μητέρα στη βόρεια Πορτογαλία, την έπεισε να απαγγείλουν μαζί κάποια αποσπάσματα του ποιήματος, ενώ ο José Martins τούς ηχογράφησε. Καλό υλικό να ξεκινήσει κανείς… Τώρα που το σκέφτομαι, ήταν κρίμα, νομίζω, που η κόρη τής Αμέλιας, η Cristiana, δεν συμμετείχε επίσης: θα είχαμε έτσι τρεις γενιές να απαγγέλλουν μαζί!

Το αρχιπέλαγος, μας υπενθύμισε ο Hölderlin, ήταν αρχικά το Αιγαίο πέλαγος και τα νησιά του. Έπρεπε λοιπόν να ξεκινήσουμε με αιγαιοπελαγίτικη μουσική. Πιστεύω πως δεν θα μπορούσαμε να βρούμε καλύτερη μελωδία για εισαγωγή από το πανέμορφο παραδοσιακό που την πρώτη του στροφή μπορείτε να διαβάσετε παραπάνω. Όμως, νιώσαμε πως κάποιο πορτογαλικό άρωμα ήταν απαραίτητο. Έτσι, δίπλα στο βιολί τού Κυριάκου Γκουβέντα προσθέσαμε την πορτογαλική κιθάρα τού Ricardo Parreira. Έξοχος συνδυασμός!

Έπειτα έπρεπε να λύσουμε το πρόβλημα της θάλασσας. Στην αρχή έβαλα θαλασσινούς ήχους (κύματα, γλάρους, κλπ.), όμως η Αμέλια διαφώνησε: Υπερβολικά ρεαλιστικό, είπε. Και τότε της ήρθε μια υπέροχη ιδέα: Τι λέτε για φωνές αντί για κύματα; Ο José κι εγώ απαντήσαμε ἐν χορῷ: Ναι!! Αυτά λοιπόν τα χορωδιακά κύματα, σχεδιασμένα από τον José, και τραγουδισμένα από τους Maria Monda, Cramol και Teresa Campos, μου δώσανε την αίσθηση πως δεν είναι μόνον κύματα της θάλασσας· είναι κι εκείνοι οι αγγέλοι που στο Αιγαίο φτερουγίζουν και τριαντάφυλλα σκορπίζουν…

Ευριπίδης

Αυτό ήταν το πρώτο, φωτεινό, ρόδινο απόσπασμα τού ποιήματος: Ανθοφορεί η Ιωνία; Στο δεύτερο, το σκοτεινό και μελαγχολικό – Πού είναι η Αθήνα; – διασκεύασα μια παλαιότερη σύνθεσή μου (από Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, σε ποίηση Άρη Αλεξάνδρου) για ν’ ανοίξει ο δρόμος προς τον Εὐριπίδη και την τραγωδία του, Ὀρέστης. Το στάσιμον Κατολοφύρομαι αποδίδεται στ’ αρχαία ελληνικά από τον χορό, που απαρτίζουν η Αμέλια, ο Ανδρέας Καρακότας, ο Μάνος Αχαλινωτόπουλος, κι εγώ ως κορυφαίος, με εισαγωγή τού Χάρη Λαμπράκη στο νέυ και την φλογέρα με ράμφος. (Σχετικά με τον Ευριπίδη και τον Ορέστη, σας παραπέμπουμε στην Αρχιπαιδεία, στο eBook που συνοδεύει το CD, όπου υπάρχει πλήθος πληροφοριών σχετικά με το Αρχιπέλαγός μας. Πολλές από αυτές τις πληροφορίες μπορείτε να τις βρείτε κι εδώ, στο ιστολόγιό μας, ακολουθώντας τούς συνδέσμους που βλέπετε στους τίτλους τής κάθε ενότητας).

    1. Friedrich Hölderlin (Der Archipelagus, 1800-1801: αποσπάσματα που απέδωσε στα πορτογαλικά η Amélia Muge) | α. Παραδοσιακό Αιγαίου / β. Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, A. J. Martins
    2. Εὐριπίδης (Ὀρέστης, 408 ΠΚΕ: σπαράγματα: στροφή–αντιστροφή) | Προσαρμογή-Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

II. CANTOS DA ARGILA | ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΑΠΟ ΠΗΛΟ
3. Embalar meninos, acordar adultos | Νανουρίζοντας παιδιά, αφυπνίζοντας μεγάλους
11. Μάγισσα Θάλασσα (Νέοι Λαοί τής θάλασσας) | Mar feiticeiro (Novos Ρovos do mar)

Ύμνος Χουρριτών στη Νικάλ, Ουγκαρίτ (13ος αι. ΠΚΧ)

Με το σκάφος τού χωροχρόνου πήγαμε πίσω μια χιλιετία, από την Αθήνα τού 408 ΠΚΕ στην Ουγκαρίτ τής Συρίας γύρω στο 1400, ακούγοντας έναν Χουρριτικό ύμνο.(2) Να πω την αλήθεια, μετά από τον Ευριπίδη, δεν ενθουσιάστηκα ιδιαίτερα. Όμως η Αμέλια έμεινε με ανοιχτό το στόμα από την ομοιότητά του μ’ έναν πορτογαλικό αντιφασιστικό ύμνο: το Acordai! (Ξυπνήστε!) των José Gomes Ferreira και Fernando Lopes-Graça. Η καρδιά μου η ανατολίτικη, πάλι, συγκινήθηκε από κάποιες ερμηνείες τού χουρριτικού ύμνου στο χρωματικό γένος. Το πρόβλημα ήταν πως οι ἐν λόγῳ ερμηνείες απομακρύνονταν από το Acordai. Γι’ αυτό αποφασίσαμε να έχουμε τον ύμνο σε δυο παραλλαγές, ως διατονικό νανούρισμα κοντά στο Acordai, και ως διατονικό-χρωματικό μοιρολόι για την τραγωδία των προσφύγων.

Η γυναίκα που κλαίει (μαλλον σπουδή για την Guernica), του Pablo Picasso (1937)

Σοκαρίστηκα τόσο όταν είδα στην ακτή ένα νήπιο που πνίγηκε καθώς η οικογένειά του προσπαθούσε να περάσει από την Τουρκία στην Ελλάδα. Οι στίχοι μου αρχίζουν με την φράση ενός άλλου πρόσφυγα στο Μαρόκο, που δεν μπορούσε να διασχίσει το Στενό τού Γιβραλτάρ και να πάει στην Ισπανία: Όποτε κοιτώ θάλασσα, δάκρυα δεν βαστώ… Ο φίλος μου, ο Ανδρέας Καρακότας, ερμήνευσε ωραία το τραγούδι υπό την… τηλε-διεύθυνσή μου: εγώ στη Λισαβόνα, εκείνος Θεσσαλονίκη! Η Ana Dias με την άρπα της δημιούργησε εδώ, όπως και στην Ουτοπία των Νησιών τής Φαντασίας, την κατάλληλη υπόκρουση.

    3. Amélia Muge / José Gomes Ferreira (απόσπασμα Acordai!) | Αρχαίος ύμνος Χουρριτών (σπάραγμα) / Fernando Lopes-Graça (απόσπασμα Acordai!) | Προσαρμογή: A. Muge. Eνορχήστρωση: A. J. Martins
    11. Μιχάλης Λουκοβίκας | Αρχαίος ύμνος Χουρριτών (σπάραγμα) | Προσαρμογή- Eνορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

III. MACARONÉSIA | ΜΑΚΑΡΟΝΗΣΙΑ (Μακάρων νῆσοι: Ilhas Afortunadas)
4. Ali no meio do mar | Εκεί μεσοπέλαγα
5. Dança do trigo | Χορός τού σταριού
6. Um gingado lamento | Παλλόμενο μοιρολόι

Cesária Évora

Μακαρονησία: τέσσερα αρχιπελάγη τού βόρειου Ατλαντικού. Πρόκειται για τις Αζόρες και τη Μαδέρα, που ανήκουν στην Πορτογαλία, τα Κανάρια, που είναι τμήμα τής Ισπανίας, και το Πράσινο Ακρωτήρι. Το όνομα προέρχεται από τον ελληνικό όρο Μακάρων Νῆσοι που χρησιμοποιούσαν οι γεωγράφοι αναφερόμενοι στα παραδείσια νησιά δυτικά των Ηρακλείων Στηλών (Στενό Γιβραλτάρ). Κατά τον Ησίοδο, ήταν ο επίγειος παράδεισος, τόπος των ηρώων, τα Ηλύσια πεδία. Τα τοποθετούσαν στο δυτικό πέρας τής γης, κοντά στον ποταμό Ωκεανό που, κατά τους αρχαίους, έρεε πέριξ τής γης. Ο Στράβων τα ταύτιζε με τα νησιά των Εσπερίδων.

Το Παλλόμενο μοιρολόι τής Αμέλιας, αφιερωμένο στη Cesária Évora, έχει επίσης κάτι το μαγικό: το αγάπησα από την πρώτη στιγμή. Τώρα, ως το finale μιας… μακαρονησιακής saga, είναι ακόμη πιο ωραίο! Στην ενότητα αυτή τραγουδά η Αμέλια (που, στον Χορό τού σταριού, έχει παρέα την Rita Maria να αποδίδει το καστιλιάνικο μέρος), ενώ συνοδεύουν στα φωνητικά οι Maria Monda κι εγώ.

    4. Παραδοσιακά Καναρίων & Αζορών, Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, A. Muge
    5. Παραδοσιακό Καναρίων, Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, A. Muge
    6. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, A. J. Martins

IV. PENAS DE AMOR O QUE SÃO? | ἜΡΟΣ, ΓΛΥΚΥΠΙΚΡΟΝ ὌΡΠΕΤΟΝ
7. A tentação | Ο πειρασμός
8. Δέδυκε ἀ σελάννα (Έδυσε η σελήνη) | Lua desceu, mergulhou
(α. Δέδυκε ἀ σελάννα / β. Δίχα τὰ νοήματα / γ. Ἔρος)

ΣΑΠΦΩ ΕΡΕΣΙΑ, ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνικής
προτομής 5ου αι. ΠΚΧ

Ο πειρασμός, γραμμένος από την Ἣλια (Hélia Correia), είναι για μένα ένα από τα ωραιότερα τραγούδια τής Αμέλιας. Της είπα πολλές φορές πως είναι κρίμα που δεν υπάρχει σε κανένα από τα άλμπουμ της. Ἰδού, λοιπόν! Και με πολύ καλή παρέα: την Σαπφώ.

Χάρη στην Αμέλια που την σκέφτηκε, έψαξα πολύ, διαβάζοντας σαπφική ποίηση, και τελικά συνδύασα τρία σπαράγματα για να συνθέσω:(*) Δέδυκε ἀ σελάννα, Δίχα τὰ νοήματα, και Ἔρος. Επιπλέον, έπεισα την Αμέλια ότι μπορεί να τραγουδήσει και στ’ αρχαία ελληνικά (κάτι που η ίδια περιέγραψε ως… άλμα στην άβυσσο)! Σε αυτό της το “άλμα” την συνοδεύουν οι Rita Maria, Catarina Anacleto και Maria Monda.

    (*) Αν και τα ποιήματά της ήταν πασίγνωστα και τόσο αγαπητά στην αρχαιότητα, ό,τι μας μένει είναι μάλλον σπαράγματα, πρωτίστως επειδή το ήθος της δεν ήταν της αρεσκείας των ιθυνόντων τής Χριστιανικής Εκκλησίας στον Μεσαίωνα, που είχαν τη μανία να καίνε βιβλία, κι έριχναν τις ανθολογίες της στην πυρά…
    7. Hélia Correia | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
    8. Sappho (στ’ αρχαία ελληνικά – και στα πορτογαλικά σε απόδοση Amélia Muge) | Μιχάλης Λουκοβίκας | Προσαρμογή-Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

V. CANSAÇO DE SER | Η ΚΟΠΩΣΗ ΤΟΥ ΕΙΝΑΙ
9. Sono de ser | Ο ύπνος τού είναι
10. The Hours | Οι ώρες

Fernando Pessoa

Μια ενότητα αφιερωμένη στον Fernando Pessoa. Ο ύπνος τού είναι περιλαμβάνεται επίσης στα αγαπημένα μου τραγούδια τής Αμέλιας, που καταθέτει εδώ μιαν από εκείνες τις σπάνιες ερμηνείες, συνοδευόμενη υπέροχα από τον Filipe Raposo.

Οι ώρες, ένα από τα Αγγλικά ποιήματα του Pessoa, είναι άλλη μια ξεχωριστή στιγμή. Το συνέθεσα για τη Sofia Vitória και το CD της, Echoes. Χαίρομαι που τελικά δεν το περιέλαβε κι έτσι είναι εδώ με τη δική μου… heavy metal ενορχήστρωση, ενισχυμένη περαιτέρω από το βιμπράφωνο του Κώστα Χανή και το κόντρα μπάσο τού António Quintino! Η Αμέλια κι εγώ συγχρονίσαμε τις φωνές μας, και τα κορίτσια (Maria Monda) συντονίστηκαν μαζί μας ἐν χορῷ.

Η Αμέλια διασκέδασε με τον τρόπο που συνέθεσα αυτό το τραγούδι, ενώ έκανα τη βόλτα μου στη γειτονιά, με τις Ώρες να μην ξεκολλούν από το μυαλό μου. Θυμήθηκα το Time των Pink Floyd και τα ξυπνητήρια να χτυπούν στο ξεκίνημά του, και θέλησα ν’ αρχίσω κι εγώ με ρολόγια να μετρούν ανελέητα με το τικ-τακ τους τα δευτερόλεπτα, τα λεπτά, τις Ώρες… Προσάρμοσα τον βηματισμό μου σε αυτόν τον γρήγορο ρυθμό μουρμουρίζοντας τα λόγια τού Fernando και, αἴφνης, η γραμμή τού μπάσου έκανε την εμφάνισή της! Επαναλάμβανα συνεχώς αυτήν την γραμμή, καθώς δεν είχα μαζί μου τίποτα για να την καταγράψω, μήπως και την ξεχάσω μέχρι να φτάσω σπίτι. Σε αυτό το διάστημα, ο Fernando μού έκανε δώρο και τη βασική μελωδική γραμμή! Δούλεψα για Ώρες δίχως σταματημό, μέχρι να τελειώσω ως και την ενορχήστρωση. Χωρίς να… χρονοτριβήσω διόλου, έστειλα πανευτυχής τις Ώρες στην Αμέλια…

    9. Fernando Pessoa | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: F. Raposo
    10. Fernando Pessoa | Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

VI. NA TAVERNA DO PORTO | Η ΤΑΒΕΡΝΑ ΣΤΟ ΛΙΜΑΝΙ
12. Versos quaisquer (Pedidos com instância) | Στιχοπλοκαὶ τινές (Επίμονα αιτήματα)
13. Ο Νικόλας ο ψαράς | Nicolas, o pescador

Η ενότητα του… fadoμπέτικου (όρος που επινόησε η Αμέλια). Το τραγούδι της, σε στυλ fado corrido, είναι μελοποίηση σατιρικού ποιήματος του João de Deus, ενός από τους κορυφαίους Πορτογάλους ποιητές τού 19ου αιώνα. Η εισαγωγή που παίζει ο Κυριάκος Γκουβέντας έχει βόρειο βαλκανικό άρωμα επειδή το ποίημα αναφέρεται αρχικά στην Τρανσυλβανία.

Γιώργος Μητσάκης (Α) και Βασίλης Τσιτσάνης (Δ)

Ο τραγικός Νικόλας ο ψαράς είναι το αποτέλεσμα της συνεργασίας δυο μεγάλων δημιουργών τού ρεμπέτικου: του Βασίλη Τσιτσάνη, που συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση του σύγχρονου ρεμπέτικου (ανοίγοντας τον δρόμο σε μεγάλους συνθέτες, όπως οι Μάνος Χατζιδάκις και Μίκης Θεοδωράκης), και του Γιώργου Μητσάκη, εξαίρετου συνθέτη και στιχουργού πολλών τραγουδιών, που ως μπουζουξής ήταν γνωστός με το προσωνύμιο ο μάστορας.

Με μεγάλη συγκίνηση (μ’ έπιασαν τα κλάματα τραγουδώντας στο studio· η Αμέλια και ο ηχολήπτης, Χρήστος Μέγας, νόμισαν πως γελούσα…), περιγράφω την τραγική φιγούρα τής μαυροφορεμένης μάνας που, αν κι έχουν περάσει μήνες, στέκεται ακόμη στο ακρογιάλι περιμένοντας τον γιο της, τον Νικόλα, να γυρίσει, αφού κανείς δεν έχει το κουράγιο να της πει πως πνίγηκε… Το τραγούδι συγκίνησε πολύ και τους Πορτογάλους. Μου είπαν για μαυροφορεμένες γυναίκες που στέκονται ακόμα στο ακρογιάλι κοιτώντας με άδειο βλέμμα την θάλασσα…

    12. João de Deus | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins
    13. Γιώργος Μητσάκης | Βασίλης Τσιτσάνης | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας

VII. ILHAS IMAGINÁRIAS | ΝΗΣΙΑ ΤΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ
14. Uma ilha, Utopia | Ένα νησί, η Ουτοπία
15. Penélope de Ítaca | Η Πηνελόπη τής Ιθάκης
16. Meninos perdidos | Τα παιδιά που χάθηκαν

Ο Οδυσσέας στους Φαίακες, του Jean Broc. Ο ήρωας δείχνει την φυσική του ἀρετή, νικώντας στην ρίψη τού δίσκου, μετά από πρόκληση Φαίακος αθλητή. Πολύ πριν από τον Πλάτωνα, ο Όμηρος πρώτος περιγράφει την Ουτοπία, ή και την Ατλαντίδα, που ονομάζει Σχερία, ή Φαιακία.

Η γοητεία τής φαντασίας και του μύθου. Μου αρέσει που μουσικά τελειώνει στην Θράκη, όπου γεννήθηκα, μ’ έναν… θρυλικό ζωναράδικο χορό, που αποδίδουν οι Αμέλια και Maria Monda, με τους Μάνο Αχαλινωτόπουλο και Χάρη Λαμπράκη στο κλαρίνο και το νέυ. Προηγουμένως, όμως, ταξιδεύουμε στην Ουτοπία τού Thomas More (με την Αμέλια να θυμάται το άδειο Κιβώτιο του Άρη Αλεξάνδρου), στην Ιθάκη τής Πηνελόπης και του Οδυσσέα, ώσπου προσαράζουμε στην Χώρα τού Ποτέ, του J. M. Barrie. Αν και δεν βρίσκουμε τον Peter Pan ή την Tinker Bell, συναντούμε μιαν απίθανη τσακαλοπαρέα: είναι Τα παιδιά που χάθηκαν.

    14. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, F. Raposo | Αφιερωμένο στον Άρη Αλεξάνδρου
    15. Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, F. Raposo
    16. Amélia Muge | Παραδοσιακό Θράκης, A. Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, Μ. Λουκοβίκας

VIII. EM TEMPO DE INDIGÊNCIA | ΣΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΕΝΔΕΙΑΣ
17. Sem Deuses | Χωρίς θεούς
18. Nós | Εμείς
19. Feitiço (Experimentos) | Ξόρκι (Πειραματισμοί)
20. As ilhas do Egeu | Τα νησιά τού Αιγαίου
21. A ruína da Grécia | Ο χαμός τής Ελλάδας
22. Falamos de sombras (Democracia) | Μιλάμε για ίσκιους (Δημοκρατία)
23. Um início | Μια αρχή

Η ενότητα της Ἣλιας, με τα ποιήματα Η τρίτη αθλιότητα και Αγανάκτηση (τα Εμείς και Ξόρκι είναι από την Αγανάκτηση· τα υπόλοιπα από την Αθλιότητα). Όπως είπα, η Ἣλια ξεκινά παραπέμποντας στον Hölderlin: Άραγε τι χρησιμεύουν οι ποιητές μας στης ένδειας τις εποχές; Εμμέσως τον μνημονεύει αρκετές φορές, ιδίως όταν μιλά για την Αθήνα, καθώς το ποίημά της είναι αφιερωμένο στην Ελλάδα.(*) Κολακεύτηκα βλέποντας τον Παρθενώνα στο εξώφυλλο· η Αμέλια έμεινε άναυδη διαβάζοντάς το. Αποφασίσαμε πως αυτή θα ήταν η κύρια ενότητά μας.

    (*) Όπως είπα μιλώντας για τον Περίπλου, την προηγούμενη δουλειά μας, η Hélia Correia είναι μια ενθουσιώδης ελληνίστρια και φιλλέλλην, που ανέπλασε ελληνικούς μύθους από την σκοπιά ηρωίδων, όπως η Αντιγόνη, η Ελένη, και η Μήδεια. Στο πολυσήμαντο ποίημά της, Η τρίτη αθλιότητα, αλλά και στην Αγανάκτηση, που έχει αφιερώσει στην Ελλάδα, αναφέρεται στους Αργοναύτες τού Ιάσονα, στην αρχαία Αγορά των ελληνικών πόλεων, στην Ομήρου Οδύσσεια, στα Νησιά τού Αιγαίου και τον Χαμό τής Ελλάδας, στους αρχαίους θεούς, τον Πάνα και την Αλεξάνδρεια, στον Περικλή και τη δημοκρατία. Όταν της απονεμήθηκε το Βραβείο Camões (2015), η σπουδαιότερη λογοτεχνική διάκριση στον πορτογαλόφωνο κόσμο, το αφιέρωσε στην Ελλάδα, όπου γεννήθηκε η ποίηση, χωρίς την οποία δεν θα είμαστε τίποτε και δεν θα είχαμε τίποτε, όπως είπε στην ομιλία της, κλείνοντας με την αναφώνηση: Ζήτω η Ελλάδα! Είναι, λοιπόν, δυο φορές κρίμα που κανείς εδώ δεν ενδιαφέρεται για την έκδοση της Τρίτης αθλιότητας στην Ελλάδα. Αυτό πια είναι μια… τέταρτη αθλιότητα από την πλευρά μας!

Η παραπομπή στον Hölderlin στo ξεκίνημα (Χωρίς θεούς) ακούγεται και πάλι στα Νησιά τού Αιγαίου, σ’ ένα εντελώς διαφορετικό ηχητικό περιβάλλον. Εδώ, μετά από πολλές δοκιμές, χρησιμοποίησα ως πρότυπο την εισαγωγή στην Ηχώ, μια σύνθεση του Μάνου Αχαλινωτόπουλου, αναπτύσσοντάς την περαιτέρω ως έναν ελεύθερο αυτοσχεδιασμό. Καθώς ο Μάνος είναι στην παρέα μας, μπόρεσα να επεξεργαστώ την ιδέα μαζί του. Αυτοσχεδίασαν επίσης ο Χάρης Λαμπράκης, η Αμέλια και ο Κυριάκος Γκουβέντας. Τι καλά που η Ἣλια απήγγειλε κιόλας την ποίησή της!

Ο φιλέλληνας ποιητής Friedrich Hölderlin, από την Johanna Ebertz (1979)

Ο χαμός τής Ελλάδας και Εμείς είναι τα δίδυμα τραγούδια τής ενότητας (τα δυο παραπάνω ποιήματα της Ἣλιας είναι επίσης δίδυμα!). Θυμάμαι πως άκουγα μέσα μου τη μελωδία τού Χαμού τής Ελλάδας από την πρώτη κιόλας στιγμή που διάβασα “Nós, os ateus, nós, os monoteístas,” (Εμείς, οι αθέοι, οι μονοθεϊστές)… Αλλάζοντας τον ρυθμό από πεντάσημο σε εξάσημο, την αναπροσάρμοσα σύμφωνα με τους στίχους τού Εμείς.

Ομολογώ πως ως τότε γνώριζα τον Hölderlin μόνον ως όνομα. Θέλοντας να μάθω περισσότερα στην Wikipedia, είδα την κάρτα με τα βασικά του στοιχεία: “Γέννηση – 20 Μαρτίου…” (Για δες, σκέφτηκα, ίδια μέρα με μένα!) “… 1770” (Ώπα! Ίδια χρονιά με τον Ludwig!!) Αμέσως σκέφτηκα κάτι… θεοπάλαβο. Χμ! Ενδιαφέρον: Τρίτη αθλιότητα… Τρίτη Συμφωνία! Για να δούμε… Να πω την αλήθεια, δεν περίμενα και πολλά. Άρχισα να σιγοτραγουδώ την Αθλιότητα με τη μελωδία τού Πένθιμου εμβατηρίου τού Beethoven, στη Δεύτερη κίνηση της Ηρωικής. Άρχισα με το 25ο μέρος τού ποιήματος, “Ναι, μιλάμε για ίσκιους…” καθώς μου φάνηκε πως ταιριάζει περισσότερο. Έμεινα κατάπληκτος! Όμως η μελωδία δεν είχε τελειώσει. Τώρα ας πάμε πίσω στο 23ο μέρος, “Αυτή είναι η τρίτη αθλιότητα…” Έμεινα εμβρόντητος!! Λίγο ακόμη και τελειώνουμε το πρώτο μέρος τού Εμβατηρίου, σκέφτηκα. Αυτό το λίγο ακόμη βρέθηκε στο 32ο μέρος τής Αθλιότητας: “Οι πλατείες είναι οι αγορές τού τότε…” Το πιο φανταστικό απ’ όλα: η μελωδία τού Ludwig τέλειωσε με “το άκουσμα της φλογερής λέξης τής δημοκρατίας” τής Ἣλιας – απίστευτο!!! ΘΑΥΜΑ!..

Έψαξα να βρω την παρτιτούρα τού Beethoven. Είχα διασκευάσει από μνήμης την ίδια μελωδία σε προηγούμενη δουλειά μου (Το χρυσάφι τ’ ουρανού). Όμως αυτήν την φορά ήθελα ακρίβεια. Δούλεψα σχολαστικά πάνω στην παρτιτούρα του, δίνοντας τις μελωδικές του γραμμές σε άλλα όργανα, χωρίς να παραλείψω τίποτε (ελπίζω). Το τελικό crash test ήρθε όταν παρουσίασα την θεότρελη ιδέα μου στην Αμέλια. Καθώς δεν μιλώ πορτογαλικά, κατάλαβα πως διάφορες λέξεις ή φράσεις ήταν αταίριαστες, όχι καλά προσαρμοσμένες στη μουσική. Η βοήθειά της σε αυτόν τον τομέα ήταν καθοριστική. Κι έπειτα ήταν η σειρά μου να την πείσω πως δεν ήθελα κάποια οπερατική φωνή, θα μου ήταν απεχθής μια τέτοια φωνή, και ίσως ακόμη και ο Ludwig θα ενοχλούνταν – γιατί, άλλωστε, έγραψε Sotto voce κάτω από τον τίτλο; Ἐν ὀλίγοις, ήθελα τη δική της φωνή. Ὅπερ καὶ ἐγένετο! Είμαι πολύ περήφανος για το αποτέλεσμα – κι ας ενοχληθούν κάποιοι πουρίστες…

Μπορώ εδώ να πω ό,τι είπα και για τον Ευριπίδη: ελπίζω, αν μας ακούσει ο Ludwig, να χαμογελάσει και να χειροκροτήσει με επιδοκιμασία – κι άσε τούς πουρίστες να εξαπολύουν μύδρους! Συμμετέχουν εδώ, μεταξύ άλλων, στα φωνητικά οι Maria Monda, Rui Vaz, José Manuel David και Pedro Casaes, ο Filipe Raposo στο πιάνο, καθώς και ο φίλος Κοσμάς Παπαδόπουλος με το κλαρινέτο του.

Τι να συνθέσει κανείς μετά από μια τέτοια μουσική; Η Αμέλια, υποθέτω, ούτε που το σκέφτηκε – και καλά έκανε· παρουσιάζοντας μιαν απέριττη, υπέροχη μελωδία για το finale (Μια αρχή), ώστε στάθηκε δίπλα στον Ludwig ως ίση! Θεωρώ αυτήν τη σύνθεσή της ως την καλύτερη στο Αρχιπέλαγός μας.

    17. Hélia Correia | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. Muge, A. J. Martins, Μ. Λουκοβίκας
    18. Hélia Correia | Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
    19. Hélia Correia (A. Muge) | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, F. Raposo
    20. Hélia Correia | Μάνος Αχαλινωτόπουλος, Amélia Muge | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
    Ελεύθερος αυτοσχεδιασμός: Χ. Λαμπράκης, Μ. Αχαλινωτόπουλος, A. Muge, Κ. Γκουβέντας
    21. Hélia Correia | Μιχάλης Λουκοβίκας | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
    22. Hélia Correia | Ludwig van Beethoven (Τρίτη Συμφωνία, Ηρωική, 1804, Δεύτερη κίνηση, πρώτο μέρος: Marcia funebre, Adagio assai, Sotto voce) | Προσαρμογή-Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
    23. Hélia Correia | Amélia Muge | Ενορχήστρωση: A. J. Martins, F. Raposo

IX. JÁ SE DÃO AS VOLTAS TODAS | ΝΟΣΤΑΛΓΙΑ ΚΑΙ ΝΟΣΤΟΣ
24. Νοσταλγία: Το παράπονο του μετανάστη | Nostalgia: A queixa do imigrante
25. Nostalgia: Cantar de emigração | Νοσταλγία: Τραγουδώντας την ξενιτιά
(α. Sodade / β. Run-Run se fue pa’l norte / γ. Cantar de emigração / δ. Το παράπονο του μετανάστη)
26. Alegria | Ευθυμία (Αλεγρία)

Rosalía de Castro (Α) και Violeta Parra (Δ)

Η ενότητά μας για την Ξενιτιά και τον Νόστο. Υιοθετώντας διάφορες ιδέες τής Αμέλιας, συνδύασα ένα ρεμπέτικο του Βασίλη Τσιτσάνη (γνωστό και με τον τίτλο Σαν απόκληρος γυρίζω), με τα Run-Run se fue pa´l norte, της Βιολέτας Parra, Cantar de emigração, της Ροζαλίας de Castro και του José Niza, και Sodade, του Αρμάνδου Soares. Η Αμέλια, ακούγοντάς με να τραγουδώ αυτό το ρεμπέτικο, μου έστειλε μια διασκευή της που μου θύμισε fado, κι ενσωματώθηκε ως οργανικό μέρος. Είμαι πανευτυχής καθώς έχουμε εδώ εκπροσώπους και των τεσσάρων γυναικείων χορωδιών που επέλεξε η Αμέλια για το εγχείρημα De Viva Voz (συγκινήθηκα τόσο σ’ εκείνη τη συναυλία!): οι Cramol (σε απαρτία), Maria Monda, Catarina Moura των Segue-me à Capela, και Teresa Campos των Sopa de Pedra, συν τους Rita, Rui, David και Pedro, Paló και Mariana Abrunheiro, Amélia κι εμένα – που ξεκινώ αυτήν την περιπέτεια “Σαν απόκληρος”…

José Saramago,
του Carlos Botelho

Η ενότητα καταλήγει σε μια προσαρμογή τής Αμέλιας, όπου η Alegria τού José Saramago συνυπάρχει με μιαν ωραία μελωδία τού φίλου μας, Γιώργου Ανδρέου, που διευθύνει εδώ την Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων τής Πάτρας.(6)

    24. Βασίλης Τσιτσάνης | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
    25. α. Armando Soares (διασκευή Μ. Λουκοβίκα) / β. Violeta Parra / γ. Rosalía de Castro (απόδοση στα πορτογαλικά: J. Niza) | José Niza / δ. Βασίλης Τσιτσάνης (διασκευή A. Muge) | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, A. Muge
    26. José Saramago | Γιώργος Ανδρέου | Προσαρμογή: A. Muge, A. J. Martins. Ενορχήστρωση: Γ. Ανδρέου

X. O QUE AS ONDAS CONTAM | ΜΥΘΟΙ ΤΩΝ ΚΥΜΑΤΩΝ
27. Κύματα μύρια τού πελάγου | Ondas do mar de Vigo
28. Contas do mar (Bulería de Sines) | Μύθοι των κυμάτων (Bulería τού Sines)

Έξω καρδιά, της Penny Warden

Η τελευταία μας ενότητα αρχίζει με μιαν άλλη διασκευή τής Αμέλιας, όπου “παντρεύει” μια Cantiga de amigo τού Martín Codax, μ’ ένα σμυρναίικο ρεμπέτικο του Παναγιώτη Τούντα, που αποδίδουμε και στις δυο γλώσσες. Δούλευα τότε πάνω στα τραγούδια τού Τούντα, στα Πορτραίτα Γυναικών τού Ρεμπέτικου, που τα φιλοτέχνησε με την εξαίρετή του Τέχνη τής Μετατροπίας, ενημερώνοντας σχετικά την Αμέλια· κι εκείνη μ’ ευχαρίστησε, στέλνοντάς μου ευχές για τα γενέθλιά μου, με αυτήν την ωραία διασκευή.

Το finale είναι μια ιδιόμορφη Bulería που συνέθεσα στο Sines το 2012. Είχαμε πάει εκεί για να κανονίσουμε σχετικά με την εμφάνισή μας στο Festival Músicas do Mundo, παρουσιάζοντας τον Περίπλου. Σε κείνη τη συναυλία παίξαμε και την Bulería στην αρχική της μορφή. Αυτό που άλλαξε από τότε είναι το εμβόλιμο τραγούδι: το τωρινό είναι πιο κατάλληλο για bulerías αφού έχει και ισπανικό άρωμα – γι’ αυτό το θεωρώ πανιβηρικό, συνδυάζοντας την πορτογαλική κιθάρα τού Ricardo Parreira με την κιθάρα flamenco τού Θωμά Νάτση. Ερμηνεύεται υπέροχα από την Catarina Moura και την Teresa Campos, μαζί με τους Maria Monda και Αμέλια, κι ἐν τέλει, μια παιδική χορωδία. Όπως εύστοχα παρατήρησε η Maria Graciete Besse, αναλύοντας το Αρχιπέλαγος:

    “Ο δίσκος αρχίζει με μια φωνή σοφίας που απαγγέλει τους στίχους τού Hölderlin (η μητέρα τής Αμέλιας, στα 98 της) και τελειώνει με μια παιδική χορωδία, διαγράφοντας ένα δρομολόγιο που προεκτείνεται στο μέλλον.”

Καλή ακρόαση!

    27. Martín Codax (και σε ελληνική απόδοση του Μιχάλη Λουκοβίκα) | Παναγιώτης Τούντας | Διασκευή: A. Muge. Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας
    Cantiga de amigo ενός σπουδαίου μεσαιωνικού Γαλικιανού βάρδου με μια μελωδία τού κορυφαίου συνθέτη τού σμυρναίικου ρεμπέτικου
    28. Amélia Muge | Μιχάλης Λουκοβίκας, πορτογαλικό παραδοσιακό | Ενορχήστρωση: Μ. Λουκοβίκας, A. Muge

Οκτώβρης 2017

● Δες επίσης: ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ | Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις | Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ για το ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ | Η MARIA GRACIETE BESSE για το ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ

ARCHiPELAGOS
Πυρήνας

Amélia Muge: φωνή, κιθάρα braguesa, κρουστά | Μιχάλης Λουκοβίκας: φωνή, ακορντεόν, ηχητικά εφέ
Μάνος Αχαλινωτόπουλος: κλαρίνο, φωνή | Κυριάκος Γκουβέντας: βιολί, βιόλα (5χορδο βιολί) | Χάρης Λαμπράκης: νέυ, φλογέρα με ράμφος | Maria Monda τρίο: Sofia Adriana Portugal, Susana Quaresma, Tânia Cardoso | Δημήτρης Μυστακίδης: κιθάρα, μπουζούκι, μπαγλαμά, τζουρά | Ricardo Parreira: πορτογαλική κιθάρα | António Quintino: κόντρα μπάσο | Filipe Raposo: πιάνο, ακορντεόν, συνθετητές | José Salgueiro: κρουστά
Special Guests
Hélia Correia & Maria José Muge: απαγγελία
Άλλοι μουσικοί (αφιλοκερδώς προσφερθέντες)
Mariana Abrunheiro: φωνή | Catarina Anacleto: τσέλο, φωνή | Teresa Campos: φωνή | Pedro Casaes: φωνή | José Manuel David: φωνή | Ana Dias: άρπα | Ανδρέας Καρακότας: φωνή | António José Martins: μουσικό κουτί, κρουστά | Catarina Moura: φωνή | Νιόβη Μπένου: παλαμάκια | Θωμάς Νάτσης: κιθάρα flamenco, παλαμάκια | Paló: φωνή | Κοσμάς Παπαδόπουλος: κλαρινέτο | Rita Maria: φωνή | Rui Vaz: φωνή | Κώστας Χανής: βιμπράφωνο
Επιπροσθέτως
Cramol, γυναικεία χορωδία τής Εργατικής Βιβλιοθήκης τής Oeiras | Ορχήστρα Νυκτών Εγχόρδων ‘Θανάσης Τσιπινάκης’ Δήμου Πατρέων | Παιδική χορωδία, διεύθ. Catarina Anacleto: Santiago Fantasia, Gabriel Leite, Sophia Van Epps, Ana Pita, Marta Semblano, Patrícia Arens Teixeira
Δημιουργοί
Γιώργος Ανδρέου | Μάνος Αχαλινωτόπουλος | Ludwig van Beethoven (1770 – 1827) | Rosalía de Castro (1837 – 1885) | Martín Codax (13ος – 14ος αι.) | Hélia Correia | João de Deus (1830 – 1896) | Ευριπίδης (±480 – ±406 ΠΚΧ) | José Gomes Ferreira (1900 – 1985) | Friedrich Hölderlin (1770 – 1843) | Fernando Lopes-Graça (1904 – 1994) | Μιχάλης Λουκοβίκας | Γιώργος Μητσάκης (1921 – 1993) | Amélia Muge | José Niza (1938 – 2011) | Violeta Parra (1917 – 1967) | Fernando Pessoa (1888 – 1935) | Σαπφώ (±630 – ±570 ΠΚΧ) | José Saramago (1922-2010) | Armando Soares (1920 – 2007) | Παναγιώτης Τούντας (1886-1942) | Βασίλης Τσιτσάνης (1915 – 1984) | Ανώνυμος Χουρρίτης (±1400 ΠΚΧ)

Share this:

  • Click to share on Facebook (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Pinterest (Opens in new window)
  • Click to share on LinkedIn (Opens in new window)
  • Click to share on Reddit (Opens in new window)
  • Click to share on Tumblr (Opens in new window)
  • Click to print (Opens in new window)
  • Click to email a link to a friend (Opens in new window)

Like this:

Like Loading...

ARCHiPELAGOS | Passages (Chronicle)

Posted by michales loukovikas on 2020/07/04
Posted in: Reflections on our work. Tagged: Aegean Islands, Aegean Sea, Agora, Alexandria, Amélia Muge, Ana Dias, Aníbal Cavaco Silva, Andreas Karakotas, António Quintino, Antigone, Antistrophe, Archipelago, ARCHiPELAGOS, Ares Alexandrou, Argonauts, Aristeion, Armando Soares, Athens, Aurora, Azores, Balkans, Book burning, Bulerías, Byzantine Empire, Camões Prize, Canaries, Cantiga de amigo, Cape Verde, Catarina Anacleto, Catarina Moura, Cesária Évora, Chorus, Christos Megas, Chromatic genus, Coryphaeus, Cramol, Cristiana Serejo, Democracy, Diatonic and chromatic, Diatonic scale, Dimitris Mystakidis, Elysium, Eros, Euripides, Fado, Fernando Lopes-Graça, Fernando Pessoa, Festival Músicas do Mundo, Filipe Raposo, Flamenco, Fortunate Isles, Friedrich Hölderlin, Funeral March, Genus, Giorgos Andreou, Giorgos Mitsakis, Harris Lambrakis, Hélia Correia, Heavy metal, Helen, Hellenistic period, Hesiod, Hesperides, Homer, Hurrian songs, Hurrians, Ionia, Ithaca, J. M. Barrie, Jason, João de Deus, José Gomes Ferreira, José Manuel David, José Martins, José Niza, José Salgueiro, José Saramago, Katolophyromai, Kosmas Papadopoulos, Kostas Hanis, Kyriakos Gouventas, Lanzarote, Lisbon, Lost Boys, Luís de Camões, Ludwig van Beethoven, Lusophone, Macaronesia, Madeira, Manos Achalinotοpoulos, Manos Hadjidakis, Maria Graciete Besse, Maria José Muge, Maria Monda, Mariana Abrunheiro, Martin Codax, Medea, Michales Loukovikas, Mikis Theodorakis, Modulation, Neverland, Ney, Nikkal, Niovi Benou, Nobel Prize in Literature, Odysseus, Orestes, Paló, Pan, Panaiotis Tountas, Parthenon, Pedro Casaes, Penelope, Pericles, Periplus, Peter Pan, Philhellenism, Pillars of Heracles, Pink Floyd, Plucked Strings Orchestra of Patras, Polis, Portuguese guitar, Rebetiko, Recorder, Rita Maria, Rosalía de Castro, Rui Vaz, Sappho, Sea peoples, Segue-me à Capela, Sines, Smyrna, Sodade, Sofia Adriana Portugal, Sofia Vitória, Sopa de Pedra, Sotto voce, Stasimon, Strabo, Strait of Gibraltar, Strophe, Susana Quaresma, Tânia Cardoso, Teresa Campos, Thanasis Thipinakis, Thessaloniki, Thomas More, Thomás Natsis, Thrace, Tinker Bell, Transylvania, Ugarit, Utopia, Vasilis Tsitsanis, Vigo, Violeta Parra, Zonaradiko. Leave a comment

ARCHiPELAGOS | Passages (Chronicle)

Amélia Muge | Michales Loukovikas

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΑΡΧΙΠΕΛΑΓΟΣ | Δίαυλοι (Χρονικό)
/PORTUGUÊS/ ARCHiPELAGOS | Passagens (Crónica)

Over the Aegean islands | – come out and see! –
angels are flapping their wings | scattering roses
…

Michales Loukovikas

I. REVISITANDO O ARQUIPÉLAGO | THE ARCHIPELAGO REVISITED
1. O arquipélago | The Archipelago
(a. Is Ionia in Bloom? / b. Where Is Athens?)
2. Κατολοφύρομαι (Katolophýromae) | I’m Wailing in Lament (Orestes)

Hélia Correia is in our hearts; she’s also in the heart of our Archipelagos! Our longest sequence is mainly based on her long poem, The Third Misery, which she begins citing Friedrich Hölderlin (from his poem Bread and Wine: What’s the use, what is the purpose of a poet in times of such indigence?). We followed in her steps and chose to have as a starting point his poem, The Archipelago. Then, during a trip up north, Amélia Muge convinced her old mother, Maria José, to recite with her some parts of the poem, and José Martins was there to record them. Good material to begin with… Now that I’m thinking about it, I feel it was a pity that Amélia’s daughter, Cristiana, did not take part, as well: we would have three generations reciting together!

The Archipelago, as Hölderlin reminded us, was originally the Aegean Sea and its islands. Therefore we had to start with Aegean music. I think we could find no better melody as an introduction than the beautiful traditional song whose first stanza you can read above. Yet, we felt that some Portuguese flavour was needed. So, next to Kyriakos Gouventas’ violin, we added the guitarra of Ricardo Parreira. Excellent combination!

Then we had to solve the problem of the sea. Initially, I added sea sounds (waves, seagulls, etc.) but Amélia objected: Too realistic, she said. And then she had an excellent idea: What about voices instead of waves? José and me replied in chorus: Yes! That’s it! Well, these choral waves, designed by José, and sung by Maria Monda (Sofia, Susana, Tânia), Cramol and Teresa Campos, made me feel they’re not only sea waves, but also those angels flying over the Aegean, scattering roses…

Euripides

That was the first, bright, rosy part of the poem (Is Ionia in Bloom?). In the second part, the dark, gloomy one (Where Is Athens?), I rearranged an old composition of mine (from The Gold in the Sky, on poetry by Ares Alexandrou) to pave the way to Euripides and Orestes, his tragedy. The stasimon Katolophýromae, introduced by Harris Lambrakis on the ney and recorder, is performed in ancient Greek by a chorus composed by Amélia, Andreas Karakotas, Manos Achalinotópoulos, and me as the coryphaeus. (We write about Euripides and Orestes in our Archipaedia, in the eBook accompanying the CD, where there is a wealth of information around Archipelagos. Much of this information is also presented here in our blog, following the links you see in the titles of each sequence).

    1. Friedrich Hölderlin (Der Archipelagus, 1800-1801, excerpts, adapted into Portuguese by Amélia Muge) | a. Aegean traditional / b. Michales Loukovikas | Arranged by M. Loukovikas, A. J. Martins
    2. Euripides (Orestes, 408 BCE, fragments: strophe–antistrophe) | Adapted-Arranged by M. Loukovikas

II. CANTOS DA ARGILA | SONGS OF CLAY
3. Embalar meninos, acordar adultos | Lullabying Children, Waking Up Adults
11. Μάγισσα Θάλασσα (Νέοι Λαοί τής θάλασσας) | Sorceress Sea (New Sea Peoples)

Hurrian hymn to Nikkal, Ugarit (13th century BCE)

Entering a time/space ship, we voyaged a millennium back, from Athens in 408 BCE to Ugarit, Syria, ca. 1400, listening to a Hurrian hymn. To tell you the truth, after Euripides, I was not so much fascinated; but Amélia was amazed, struck by its similarity to a Portuguese anti-fascist hymn: José Gomes Ferreira and Fernando Lopes-Graça’s Acordai! (Wake Up!). My oriental heart, on the other hand, was moved by some renditions of the Hurrian hymn in the chromatic genus. The problem was that these renditions moved away from Acordai. That’s why we decided to have the hymn in two variations, as a diatonic lullaby close to Acordai, and as a diatonic-chromatic lament about the refugees’ tragedy.

Weeping Woman’s Head with handkerchief (1937, possibly a study on Guernica),
by Pablo Picasso

I was so shocked when I saw by the seaside the body of an infant who drowned while his family tried to pass from Turkey to Greece. My lyrics begin with a phrase I heard from another refugee in Morocco, who could not cross the Gibraltar Strait to Spain: Every time I turn and see the sea, tears start falling down… My friend Andreas Karakotas interpreted the song so well tele-directed by me: I was in Lisbon, he was in Salonica! Ana Dias with her harp created the proper background here, as well as in the Imaginary Island of Utopia.

    3. Amélia Muge / José Gomes Ferreira (excerpt from Acordai!) | Ancient Hurrian hymn (fragment) / Fernando Lopes-Graça (excerpt from Acordai!) | Adapted by A. Muge. Αrranged by A. J. Martins
    11. Michales Loukovikas | Ancient Hurrian hymn (fragment) | Adapted-Arranged by M. Loukovikas

III. MACARONÉSIA | MACARONESIA (Macárōn Nẽsoe: Fortunate Isles)
4. Ali no meio do mar | Out There Amid the Sea
5. Dança do trigo | Wheat Dance
6. Um gingado lamento | Swinging Lament

Cesária Évora

Macaronesia consists of four archipelagos in the North Atlantic: the Azores and Madeira (Portugal), the Canaries (Spain), and Cape Verde. The name is derived from the Hellenic term Μακάρων Νῆσοι (Macárōn Nẽsoe, or Fortunate Isles, Isles of the Blessed), used by geographers for the Elysian islands to the west of the Pillars of Heracles (Strait of Gibraltar), a winterless earthly paradise, which according to Hesiod were the Elysian Fields, inhabited by heroes. Strabo identified them with the isles of the Hesperides.

Amélia’s Swinging Lament, dedicated to Cesária Évora, has this magic touch: I’ve loved it since the first time I listened to it. As the finale of a Macaronesian saga, it’s even better! Featured in this sequence is Amélia in the lead voice – together with Rita Maria who sings the Castilian part of the Wheat Dance – as well as Maria Monda and me in the vocals.

    4. Traditionals of the Canaries & the Azores, Amélia Muge | Arranged by A. J . Martins, A. Muge
    5. Traditional of the Canaries, Amélia Muge | Arranged by A. J. Martins, A. Muge
    6. Amélia Muge | Arranged by M. Loukovikas, A. J. Martins

IV. PENAS DE AMOR O QUE SÃO? | WHAT IS TO SUFFER FROM LOVE?
7. A tentação | Temptation
8. Δέδυκε ἀ σελάννα / Lua desceu, mergulhou | The Moon Has Set Down
(a. The Moon Has Set Down / b. Meanings Are Divided / c. Eros)

Sappho of Eresos, Roman copy of a 5th-century-BCE Greek original

Temptation, written by Hélia, is for me one of Amélia’s best songs. I told her many times it’s a pity it’s not in one of her own albums. So, here it is! And in a good company: that of Sappho’s.

Thanks to Amélia, who had the idea about her, I searched a lot, reading Sapphic poetry, and combined three fragments to compose:(*) The Moon Has Set Down, Meanings Are Divided, Eros. Moreover, I convinced Amélia she can also sing in ancient Hellenic (something that she described as… jumping into the abyss)! In this “jump” here, she is accompanied by Rita Maria, Catarina Anacleto and Maria Monda.

    (*) Although her poetry was well-known and greatly admired in antiquity, most of it survives only in fragments, mainly because the Christian Church disapproved of her morals and the ecclesiastical authorities loved to burn her anthologies…
    7. Hélia Correia | Amélia Muge | Arranged by F. Raposo
    8. Sappho (in ancient Greek – and in Portuguese adapted by Amélia Muge) | Michales Loukovikas | Adapted-Arranged by M. Loukovikas

V. CANSAÇO DE SER | WEARINESS OF BEING
9. Sono de ser | Slumber of Being
10. The Hours

Fernando Pessoa

This sequence is dedicated to Fernando Pessoa. Slumber of Being is another favourite song of mine composed by Amélia. Her singing here is one of those rare moments; she’s accompanied excellently by Filipe Raposo.

The Hours, one of Pessoa’s English Poems, stands out, as well. I composed it for Sofia Vitória’s Echoes. I’m happy it was finally left out, so we can have it here with my… heavy metal arrangement reinforced by Kostas Hanís’ vibraphone and António Quintino’s double bass! Amélia and I synchronized our voices while the girls (Maria Monda) tuned themselves in chorus with us.

Amélia was fascinated by the way I composed this song. It was during one of my afternoon walks around my neighbourhood and I had The Hours stuck in my mind. I remembered Pink Floyd’s Time and the clocks ringing as soon as it started, and I decided to begin with clocks clicking the seconds, the minutes, The Hours… I walked that fast murmuring Fernando’s words and, all of a sudden, the bass line appeared! I kept on repeating this line, as I had nothing on me to record it, lest I forgot it until I reached home. By the time I arrived there, Fernando also offered me the basic melodic line! I worked furiously for Hours; I stopped only when I had even the arrangement ready. Overjoyed, I sent it immediately to Amélia…

    9. Fernando Pessoa | Amélia Muge | Arranged by F. Raposo
    10. Fernando Pessoa | Michales Loukovikas | Arranged by M. Loukovikas

VI. NA TAVERNA DO PORTO | IN A HARBOUR’S TAVERN
12. Versos quaisquer (Pedidos com instância) | Verses Whatever (Insistent Requests)
13. Ο Νικόλας ο ψαράς | Nicolas, the Fisherman

That’s the sequence of… fadobetiko (a term coined by Amélia). Her song, à la fado corrido, is based on a satiric poem by João de Deus, one of the greatest Portuguese poets of the 19th century. The intro to the song, played by Kyriakos Gouventas, has North Balkan flavour, because the poem starts with a reference to Transylvania.

Giorgos Mitsakis (L) and Vasilis Tsitsanis (R)

The tragic Nicolas, the Fisherman combines two of the greatest rebetiko composers: Vasilis Tsitsanis, one of the founders of modern rebetiko (paving the way for great composers such as Manos Hadjidakis and Mikis Theodorakis); and Giorgos Mitsakis, a skillful composer and lyricist, nicknamed the master as a bouzouki player.

With throbbing emotion (I burst out in tears while singing in the studio; Amélia and the sound engineer, Christos Megas, thought I was laughing…), I present the tragic figure of a black-dressed mother who is standing for months by the seaside, waiting for her son, Nicolas, to return to shore, as no one has the courage to tell her he drowned… This song moved the Portuguese, as well. I was told of black-dressed women who are still standing by the seaside gazing at the sea with empty eyes…

    12. João de Deus | Amélia Muge | Arranged by A.J. Martins
    13. Giorgos Mitsakis | Vasilis Tsitsanis | Arranged by M. Loukovikas

VII. ILHAS IMAGINÁRIAS | IMAGINARY ISLANDS
14. Uma ilha, Utopia | An Island, Utopia
15. Penélope de Ítaca | Penelope of Ithaca
16. Meninos perdidos | Lost Kids

Ulysses among the Phaeacians, by Jean Broc. Odysseus shows his physical arete by winning the discus-throwing contest after being taunted by a Phaeacian athlete. Long before Plato, Homer seems to be the first to describe Utopia, or even Atlantis, which he calls Scheria, the Phaeacians’ land.

Our fascination with imaginary and mythic places. So good that musically it ends up in Thrace, where I was born, with a… legendary zonarádikos dance, sung by Amélia and Maria Monda, and played by Manos Achalinotópoulos and Harris Lambrakis on the clarino (folk clarinet) and ney. But before that, we voyage to the islands of Thomas More’s Utopia (with Amélia also recalling Ares Alexandrou’s empty Mission Box), Odysseus and Penelope’s Ithaca, until, finally, we run aground on J. M. Barrie’s Neverland, finding not Peter Pan and Tinker Bell there, but some very peculiar Lost Kids.

    14. Amélia Muge | Arranged by A. J. Martins, F. Raposo | Dedicated to Ares Alexandrou
    15. Amélia Muge | Arranged by A. J. Martins, F. Raposo
    16. Amélia Muge | Thracian traditional, A. Muge | Arranged by A. J. Martins, M. Loukovikas

VIII. EM TEMPO DE INDIGÊNCIA | IN TIMES OF INDIGENCE
17. Sem Deuses | Without Gods
18. Nós | We
19. Feitiço (Experimentos) | Spell (Experiments)
20. As ilhas do Egeu | The Aegean Islands
21. A ruína da Grécia | The Ruin of Hellas
22. Falamos de sombras (Democracia) | We Talk About Shadows (Democracy)
23. Um início | A Beginning

Hélia’s sequence based on excerpts from her poems The Third Misery and Indignation (We and Spell are from Indignation; the rest are from The Third Misery). As I have said, she begins citing Hölderlin: What’s the use, what is the purpose of a poet in times of such indigence? She also refers to him several times, especially when she speaks about Athens, as her poem is dedicated to Greece.(*) I was flattered when I saw the Parthenon on the cover of the book; Amélia was left speechless when she read the poem. We both decided this would be our main sequence.

    (*) As I explained talking about Periplus, our previous work, Hélia is an enthusiastic hellenist and philhellene, who reinterpreted Hellenic myths from the point of view of female heroines, such as Antigone, Helen, and Medea. In her major poem, The Third Misery, and also in Indignation, both dedicated to Greece, she refers to Jason’s Argonauts, to the ancient Agora of the Hellenic poleis, to Homer’s Odyssey, to The Aegean Islands and The Ruin of Hellas, to the ancient gods, Pan and Alexandria, to Pericles and democracy. When she was awarded the Camões Prize (2015), the most prestigious literary distinction in the Lusophone world, she dedicated it to Hellas, where poetry comes from, without which we would be nothing and have nothing, as she said, concluding her speech with the exclamation Long live Greece! Therefore it’s a double pity that no one is interested in publishing The Third Misery in Greece. Well, this is a fourth misery on the modern Greeks’ part!

The Philhellene poet Friedrich Hölderlin, by Johanna Ebertz (1979)

Hölderlin’s citation in Without Gods is repeated in The Aegean Islands, in a completely different soundscape. Here, after many experiments, I used as a model the introduction to Echo, a composition by Manos Achalinotópoulos, developing it further as a free improvisation. As Manos is in our team, I was able to work on my idea with him. Harris Lambrakis, Amélia and Kyriakos Gouventas improvised, as well. So good, Hélia recited her own poetry!

We and The Ruin of Hellas are twin songs; Hélia’s poems here are also twins! I remember hearing inside me the melody of the Ruin already from the first time I read “Nós, os ateus, nós, os monoteístas,” (We, the atheists, we, the monotheists)… Then, changing the rhythm from five beats to six, I rearranged it to the verses of We.

I admit I knew almost nothing about Hölderlin. Trying to learn more in Wikipedia, I saw the card with the basic information: “Born – 20 March…” (Oh, I thought, same day with me!) “… 1770” (Gee, same year with Ludwig!!) At once, I thought of something that was more than crazy: Well, how about it? Third Misery… Third Symphony! Let me see… To tell you the truth, I didn’t expect much. I started humming the Misery to Beethoven’s Marcia funebre, in the Second Movement of his Eroica. I began with the 25th part of the poem, “Yes, we talk about shadows”… as it seemed to me more suitable. I was amazed! But there was more melody. So, now let’s go back and try the 23rd part, “The third misery is this one”… I was astonished!! A little more and we finish the first part of the Marcia, I thought. This little more was found in the 32nd part of the Misery: “All the squares seem like agoras of yore”… Most fantastic of all: Ludwig’s melody finished with Hélia’s “fervent word of democracy” – incredible!!! IT’S A MIRACLE!..

I searched for Beethoven’s score. I had adapted by heart the same melody in a previous work of mine (The Gold in the Sky); but this time I wanted to be precise. I meticulously rearranged his score, assigning his melodic lines to other instruments, leaving nothing out (I hope). The final crash test came when I presented my loucura to Amélia. As I don’t speak Portuguese, I realized that several words or phrases were out of place, not well adapted with the music. Her help in this matter was crucial. And then it was my turn to convince her that I did not want an operatic voice, I would hate such a voice, and perhaps even Ludwig might not like it – or else, why did he write Sotto voce under the title? I meant to say, I wanted her voice. Done! I’m very proud of the result – even if some purists will moan…

I can say here what I said before about Euripides: I do hope that if Ludwig listened to us, he would smile and applaud approvingly, despite the brickbats thrown by such purists! Featured also here, except Maria Monda, are Rui Vaz, José Manuel David and Pedro Casaes in the vocals, Filipe Raposo on the piano, as well as my friend Kosmás Papadópoulos with his clarinet.

What can anybody compose after such music? I guess Amélia did not even think about it – and she did very well; and presented such a graceful melody for A Beginning, standing next to Ludwig as equal! I consider this composition of hers as the best in our Archipelagos.

    17. Hélia Correia | Amélia Muge | Arranged by A. Muge, A. J. Martins, M. Loukovikas
    18. Hélia Correia | Michales Loukovikas | Arranged by M. Loukovikas
    19. Hélia Correia (A. Muge) | Amélia Muge | Arranged by A. J. Martins, F. Raposo
    20. Hélia Correia | Manos Achalinotópoulos, Amélia Muge | Arranged by M. Loukovikas
    A free improvisation by H. Lambrakis, M. Achalanitópoulos, A. Muge, K. Gouventas
    21. Hélia Correia | Michales Loukovikas | Arranged by M. Loukovikas
    22. Hélia Correia | Ludwig van Beethoven (The Third Symphony, Eroica, 1804, Second Movement, first part: Marcia funebre, Adagio assai, Sotto voce) | Adapted-Arranged by M. Loukovikas
    23. Hélia Correia | Amélia Muge | Arranged by A. J. Martins, F. Raposo

IX. JÁ SE DÃO AS VOLTAS TODAS | NOSTALGIA AND NOSTOS
24. Νοσταλγία: Το παράπονο του μετανάστη | Nostalgia: A Migrant’s Yearning
25. Nostalgia: Cantar de emigração | Nostalgia: Singing of Emigration
(a. Sodade / b. Run-Run se fue pa’l norte / c. Cantar de emigração / d. A Migrant’s Yearning)
26. Alegria | Jubilation (Alegria)

Rosalía de Castro (L) and Violeta Parra (R)

Our sequence about Migrations and Homecomings. Embracing several ideas of Amélia’s, I combined a rebetiko by Vasilis Tsitsanis (also known with the title Like an outcast I’m drifting about), with Rosalía de Castro and José Niza’s Cantar de emigração, Violeta Parra’s Run-Run se fue pa´l norte, and Armando Soares’ Sodade. Amélia had listened to me singing this rebetiko and sent me an adaptation of hers that reminded me of a fado. This was also included as an instrumental part. Moreover, I’m so happy to have here representatives of all four female choirs that Amélia invited for the project De Viva Voz (I was so deeply moved in that concert!): Cramol en masse, Maria Monda, Catarina Moura from Segue-me à Capela, and Teresa Campos from Sopa de Pedra, plus Rita, Rui, David and Pedro, Paló and Mariana Abrunheiro, Amélia and me – starting off in this adventure Like an outcast drifting about…

José Saramago,
by Carlos Botelho

An Amélia’s adaptation sums up this sequence, where José Saramago’s Alegria coexists with a fine melody by our friend, Giorgos Andreou, who is directing here the Plucked Strings Orchestra of Patras.

    24. Vasilis Tsitsanis | Arranged by M. Loukovikas
    25. a. Armando Soares (adapted by M. Loukovikas) / b. Violeta Parra / c. Rosalía de Castro (adapted into Portuguese by J. Niza) | José Niza / d. Vasilis Tsitsanis (adapted by A. Muge) | Arranged by M. Loukovikas, A. Muge
    26. José Saramago | Giorgos Andreou | Adapted by A. Muge, A.J. Martins. Arranged by G. Andreou

X. O QUE AS ONDAS CONTAM | SEA WAVES TELLING TALES
27. Κύματα μύρια τού πελάγου / Ondas do mar de Vigo | Myriad Waves of the Sea of Vigo)
28. Contas do mar (Bulería de Sines) | Sea Tales of Pearls (Bulería of Sines)

Exuberance, by Penny Warden

Our last sequence begins with another adaptation of Amélia’s, combining a Cantiga de amigo by Martín Codax, with a rebetiko of Smyrna by Panaiotis Tountas, sung in both languages. Working at that time on Tountas’ songs, Women’s Portraits of Rebetiko, “painted” with his excellent Art of Modulation, I used to send copies of my work to Amélia; she thanked me, and wished me well on my birthday, with this beautiful adaptation.

Our finale is a peculiar Bulería I composed in Sines in 2012. We had gone there to arrange for our performance, presenting Periplus in the Festival Músicas do Mundo. We played the Bulería in its initial form in that concert. Since then we have changed the interposed song; what we have now is more suitable for a bulería as it also has a Spanish flavour, and I consider it Pan-Iberian; that’s why I combine Ricardo Parreira’s guitarra portuguesa with Thomás Natsis’ guitarra flamenca. It is sung so beautifully by Catarina Moura and Teresa Campos, together with Maria Monda, Amélia and, at last, a children’s choir. As Maria Graciete Besse aptly remarked analyzing Archipelagos:

    “The disc begins with a voice of wisdom that recites Hölderlin’s verses (Amélia’s mother, aged 98) and ends with a children’s choir, thus designing an itinerary that is projected into the future.”

Enjoy!

    27. Martín Codax (also adapted into Greek by Michales Loukovikas) | Panaiotis Tountas | Adapted by A. Muge. Arranged by M. Loukovikas (A major medieval Galician minstrel’s Cantiga de amigo combined with a melody by the greatest composer of the rebetiko of Smyrna)
    28. Amélia Muge | Michales Loukovikas, Portuguese traditional | Arranged by M. Loukovikas, A. Muge

October 2017

● See also: PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings (Chronicle) | GIORGOS ANDREOU on “ARCHiPELAGOS”
| MARIA GRACIETE BESSE on “ARCHiPELAGOS” | MARIA DO ROSÁRIO PESTANA on “ARCHiPELAGOS”

ARCHiPELAGOS
Nucleus

Amélia Muge: voice, guitarra braguesa, percussion | Michales Loukovikas: voice, accordion, sound effects
Manos Achalinotópoulos: clarino (folk clarinet), voice | Kyriakos Gouventas: violin, viola (5-string violin) | Harris Lambrakis: ney, recorder (pipes) | Maria Monda trio: Sofia Adriana Portugal, Susana Quaresma, Tânia Cardoso | Dimitris Mystakidis: guitar, bouzouki, baglamás, tzourás (the bouzouki family) | Ricardo Parreira: guitarra portuguesa | António Quintino: double bass | Filipe Raposo: piano, accordion, synthesizers | José Salgueiro: percussion
Guests (pro-bono)
Mariana Abrunheiro: voice | Catarina Anacleto: cello, voice | Niovi Benou: claps | Teresa Campos: voice | Pedro Casaes: voice | José Manuel David: voice | Ana Dias: harp | Kostas Hanís: vibraphone | Andreas Karakotas: voice | António José Martins: music box, percussion | Catarina Moura: voice | Thomás Natsis: flamenco guitar, claps | Paló: voice | Kosmás Papadópoulos: clarinet | Rita Maria: voice | Rui Vaz: voice
Plus
Hélia Correia & Maria José Muge: recitation | Cramol: female vocal group of the Workers’ Library of Oeiras | PSO: Plucked Strings Orchestra ‘Thanasis Thipinakis’ of the Patras Municipality | Children’s Choir, dir. Catarina Anacleto: Santiago Fantasia, Gabriel Leite, Sophia Van Epps, Ana Pita, Marta Semblano, Patrícia Arens Teixeira.
Authors
Manos Achalinotópoulos | Giorgos Andreou | Ludwig van Beethoven (1770 – 1827) | Rosalía de Castro (1837 – 1885) | Martín Codax (13th – 14th centuries) | Hélia Correia | João de Deus (1830 – 1896) | Euripides (c. 480 – 406 BCE) | José Gomes Ferreira (1900 – 1985) | Friedrich Hölderlin (1770 – 1843) | Anonymous Hurrian (c. 1400 BCE) | Fernando Lopes-Graça (1904 – 1994) | Michales Loukovikas | Giorgos Mitsakis (1921 – 1993) | Amélia Muge | José Niza (1938 – 2011) | Violeta Parra (1917 – 1967) | Fernando Pessoa (1888 – 1935) | Sappho (c. 630 – 570 BCE) | José Saramago (1922-2010) | Armando Soares (1920 – 2007) | Panaiotis Tountas (1886-1942) | Vasilis Tsitsanis (1915 – 1984)

Share this:

  • Click to share on Facebook (Opens in new window)
  • Click to share on Twitter (Opens in new window)
  • Click to share on Pinterest (Opens in new window)
  • Click to share on LinkedIn (Opens in new window)
  • Click to share on Reddit (Opens in new window)
  • Click to share on Tumblr (Opens in new window)
  • Click to print (Opens in new window)
  • Click to email a link to a friend (Opens in new window)

Like this:

Like Loading...

PERIPLUS | Deambulações luso-gregas (Crónica)

Posted by michales loukovikas on 2020/07/01
Posted in: Reflections on our work. Tagged: Alea jacta est, Amélia Muge, Anatolia, André Maia, António Quintino, Antikristos, Ares Alexandrou, Ateneu, Athenaeus, Ásia Menor, Ítaca, Balcãs, Batalha das Termópilas, Bouzouki, Camerata Meiga, Carlos Paredes, Catarina Anacleto, Charlie Haden, Constantine Cavafy, Creta, Cristina Benedita, Dimitris Mystakidis, Eduardo Salgueiro, Eleni Tsaligopoulou, Epigrama, Epiro, Epitáfio de Sícilo, Era Comum, Erínias, Escala pentatônica, Escópelos, Esmirna, Esparta, Fado, Fernando Pessoa, Filipe Raposo, Flauta Mágica, Francisco e Sofia Van Epps, Giorgos Andreou, Grande Depressão, Grécia, Guimarães, Guitarra portuguesa, Harris Lambrakis, Hélade, Hélia Correia, Hinos délficos, Hubris, Iohannes Chalkiás, Irene Bakalopoulou: harpa, José Barros, José Manuel David, José Martins, José Salgueiro, Kostas Theodorou, Kyriakos Gouventas, Mangas, Manos Achalinotopoulos, Margarida Guerreiro, Mariana Abrunheiro, Mesomedes, Michales Loukovikas, Morna, Natália Correia, Nemesis, Ney, Ostinato, Oud, Outra Voz, Panaiotes Tountas, Panaiotis Tountas, Périplo, Pedro Pinhal, Periplus, Rebético, Ricardo Parreira, Ross Daly, Rui Vaz, Salonica, Seikilos, Simonides, Syrtos, Taqsim, Tekke, Teresa Muge, Violeta Parra, Zeibekiko, Ziad Rajab, Zoe Tiganouria. Leave a comment

PERIPLUS | Deambulações luso-gregas (Crónica)

Amélia Muge | Michales Loukovikas

/ΕΛΛΗΝΙΚΑ/ ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ | Ελληνοπορτογαλικές περιηγήσεις (Χρονικό)
/ENGLISH/ PERIPLUS | Luso-Hellenic Wanderings (Chronicle)

O Periplus não é um cruzeiro. É uma tentativa de construção de
pontes interculturais e de pesquisar o passado a bem do futuro.
A viagem continua… (Michales Loukovikas)

A. DAS AUSÊNCIAS
1. Uma pena que me coube
2. Όσο βαρούν τα σίδερα | Pesado como ferro

Periplus, edição portuguesa

Periplus levanta âncora da “Terra das Ausências” com (quem sabe) a “Menina Lisboa” cantando uma composição de Amélia Muge dedicada à Grécia, um país julgado in absentia que quanto mais se contacta mais falta nos faz. São “Penas de Ausência”, semelhantes às da viúva de “Pesado como ferro”. Musicalmente, a viagem começa com o acompanhamento “característico” das canções portuguesas – quando um “estranho” som emerge: o clarino (clarinete tradicional) tocado por Manos Achalinotópoulos com a técnica peculiar, tradicional, usada pelos músicos dos Balcãs e da Ásia Menor, combinado com a guitarra portuguesa de Ricardo Parreira. ● Manos, que gravou em Atenas, fez dois improvisos que editei usando ambas as gravações.

As “Deambulações luso-gregas” tornam-se mais evidentes na segunda canção de origem cretense marcada por uma forte influência da Ásia Menor. No nosso período de pesquisa, enquanto trocávamos materais relacionados com as nossas músicas tradicionais, enviei esta canção como um exemplo excelente da canção cretense urbana. O que aconteceu a seguir foi qualquer coisa de extraordinário: Amélia respondeu com um… mp3, interpretando esta canção da forma como “se apropriou dela”, adaptando a letra para português e a música como se fosse um tema medieval, ocidental. Fiquei espantado! Era como se me tivesse ouvido a cantar a canção nalguma corte medieval e depois, ao regressar a casa, tentasse recriá-la; mas de facto, o que fez foi expressá-la à sua maneira, criando uma variação. Foi praticamente deste modo que a música se desenvolveu durante milénios, até começarem a ser usadas as partituras e os registos fonográficos. E foi esta a razão porque fiz o arranjo da canção mantendo estas duas variações.

    1. Amélia Muge | Arranjo: F. Raposo
    2. Tradicional, versão de Creta | Adaptação para português e para música antiga ocidental: A. Muge; arranjo: M. Loukovikas

B. DOS CAMINHOS
3. Caminhos de seda
4. Caminhos pentatónicos africanos
5. Caminhos pentatónicos epiróticos

Quando Amélia compôs esta espécie de morna desafiou-me: “Agora continua até à Grécia a partir de Cabo Verde!” A minha resposta deu-me a chave para continuar: “Como é que eu vou daqui até à Grécia? Temos a África pelo meio!” Só aí pensei na escala pentatónica que caracteriza alguma da música africana e da região do Épiro, na Grécia. Os dados estavam lançados! Harris Lambrakis deu-me depois “uma mãozinha” com a sua “flauta mágica” (ney)…

Parafraseando, como ponto de partida, algumas das frases quer da melodia quer da lírica do tema de Amélia, o meu trabalho nos “Caminhos pentatónicos” foi mais racional que o resultado da inspiração, baseado num ritmo de 10 tempos, coros e linhas melódicas cíclicas que funcionaram muito bem.

Chegados à Grécia, escolhi combinar esta paisagem sonora com uma canção de emigração do Épiro, “Ξενιτεμένο μου πουλί (Meu pássaro emigrante)”, baseada num ritmo de 4 tempos. Como acrescento pedi a Manos Achalinotópoulos, que não é apenas um excelente tocador de clarino mas também um cantor maravilhoso, para interpretar a canção, dotando-a do seu refinado “toque vocal” tradicional.

    3. Amélia Muge | Arranjo: F. Raposo
    4. Amélia Muge | Michales Loukovikas | Arranjo: M. Loukovikas e A. Muge
    5. Tradicional, versão do Épiro | Arranjo: M. Loukovikas

C. DOS CANTOS
6. Φαίνου | Deixa brilhar (Ἐπιτάφιος | Epitáfio)
7. Canto em periplus

Amélia é amiga de longa data de Hélia Correia, compondo para poemas seus desde os anos 90 – de que é um excelente exemplo “A tentação”. Quando me encontrei pela primeira vez com Hélia estávamos no processo de construção do nosso Periplus. Depois de uma conversa sobre a antiga Hélade, como ela é uma helenista e filelena, ao falarmos do nosso trabalho disse-lhe: “Sabes, Hélia, também vamos ter no Periplus o Epitáfio de Seikilos”. A sua completamente inesperada resposta deixou-me de boca aberta. Sem qualquer comentário, começou a cantar em Grego antigo: “Ὅσον ζῇς φαίνου | μηδὲν ὅλως σὺ λυποῦ· | πρὸς ὀλίγον ἔστι τὸ ζῆν· | τὸ τέλος ὁ χρόνος ἀπαιτεῖ.” (Deixa brilhar a tua vida enquanto dura; não te entregues de nenhum modo à tristeza; a vida é curta e o tempo cobra o que lhe é devido). Foi uma reacção que eu só esperaria vir de um entre mil músicos gregos: os outros não conheceriam esta canção (!) a mais antiga encontrada completa, datada ca. séc. I (algures entre 200 AEC e um pouco depois de 200 EC). Mais tarde, disse à Amélia: “O Seikilos tem de ser cantado pela Hélia!” E de facto ela cantou-o maravilhosamente!

A Amélia encontrou-me na Net em 2009 graças ao meu trabalho baseado na poesia de Ares Alexandrou, Το Χρυσάφι τ’ Ουρανού, editado em Portugal em livro-cd O Ouro do Céu / Ares Alexandrou por Michales Loukovikas. Desapontado com a desatenção e não valorização com que o meu trabalho foi recebido na Grécia, tinha decidido não compor mais nada. A Amélia esforçou-se bastante para me convencer do contrário. Depois de repetidos falhanços teve uma ideia brilhante: fez um poema e compôs uma primeira parte pedindo-me para lhe dar seguimento. Não podia continuar dizer não; seria ingrato da minha parte. ● Quando ouvi o que ela compôs fiquei impressionado pela semelhança com o Epitáfio de Seikilos, que a Amélia, é claro, desconhecia. Assim, quando fiz o arranjo do “Canto em Periplus”, utilizei a composição do Seikilos como introdução (“Deixa brilhar”), bem como uma citação dentro do canto, adaptada para português por Hélia Correia: Ó mortal, deixa brilhar, | a luz da vida no teu rosto; | que a morte vai cobrar imposto | e a todos abate, sem dó por igual.

    6. Seikilos | Adaptação para português: H. Correia; arranjo: M. Loukovikas
    7. Amélia Muge | Amélia Muge e Michales Loukovikas | Arranjo: M. Loukovikas

D. DAS ILHAS
8. Παράνομο σημείωμα | Nota ilegal
9. Calma / Ἰθάκη | Ítaca

Ares Alexandrou, Constantine Cavafy, Fernando Pessoa

O Ouro do Céu, nosso ponto de encontro, está em destaque no Periplus com três temas arranjados desta vez por Filipe Raposo, para que houvesse um outro tipo de abordagem às minhas composições. Recordo-me como se fosse ontem como fiquei deliciado quando ouvi pela primeira vez a Nota ilegal, adaptada e cantada para português pela Amélia. “Compus um fado!”, fantasiei sorrindo, enquanto assobiava a minha composição com as ornamentações vocais feitas por ela…

Se “Nota ilegal” é uma ilha-pesadelo de exílio, “Calma”, de Fernando Pessoa, composta por Amélia, é uma ilha de sonho, onde inserimos um excerto do poema “Ítaca” de Constantine Cavafy. Há uma probabilidade dos dois grandes poetas se terem encontrado num barco que se dirigia para Londres e que continuaria depois para os Estados Unidos, mesmo antes da Grande Depressão de 1929.

    8. Ares Alexandrou | Michales Loukovikas | Adaptação para português: A. Muge; arranjo: F. Raposo
    9. Fernando Pessoa e Constantine Cavafy | Amélia Muge | Arranjo: F. Raposo

E. DAS VOZES
10. Cântico do país emerso
11. Palavra dada

Esta composição de Amélia para o poema (excerto) de Natália Correia, estava para ser, quando fiz o seu arranjo, a primeira do Periplus (mais tarde escolhemos “Uma pena que me coube” para uma abertura mais “calma”). Optei por começar com um tributo à colaboração entre Carlos Paredes e Charlie Haden, propondo uma improvisação entre o contrabaixo de Kostas Theodorou e a guitarra portuguesa de Ricardo Parreira com o piano de Filipe Raposo. Além disso, quando Amélia me mostrou a melodia num teclado, encontrei semelhanças com o primeiro Hino délfico feito provavelmente por Ateneu em 138 AEC. Assim, entre os versos de Natália, juntei três Interlúdios, adaptando este hino (no I e III) e a canção “Não sou daqui” de Amélia (no II), do seu álbum homónimo (que considero a sua obra-prima). A utilização deste tema surgiu porque as palavras do seu título são iguais às primeiras palavras do excerto do Cântico de Natália.

“Palavra dada”, a mais complicada em termos de arranjo e edição de todo o Periplus, começa pelo fascínio e interacção da Amélia com um Syrtós cretense. A origem desta dança levou-me a um músico heleno da antiguidade, Mesomedes de Creta (séc. II) e ao seu Ὕμνος εἰς Νέμεσιν (Hino a Némesis), a deusa que exerce represálias contra os que são arrogantes (húbris [ὕβρις]: arrogância perante os deuses). Começando com o ritmo original de 15 tempos, muda-se a meio para os 4 tempos do Syrtos, adoptando a versão adaptada por Ross Daly, combinando-a com as Pragas algarvias. À medida que a música cresce, com o violino de Kyriakos Gouventas, passamos para a tradicional portuguesa Cantiga de rega; quando regressamos a Creta, o finale é apimentado com mais pragas ditas por Teresa Muge (irmã de Amélia) e Margarida Guerreiro.

    10. Natália Correia | Amélia Muge | Arranjo: M. Loukovikas > Ateneu (Interlúdios I e III); Amélia Muge (Interlúdio II)
    11. Mesomedes (Némesis); Tradicional de Creta (Syrtós, adaptação: R. Daly); Tradicional portuguesa e Amélia Muge (Cantiga de rega); Amélia Muge (Pragas) | Arranjo: M. Loukovikas e A. Muge

F. DOS EMBALOS
12. Νανούρισμα | Canção de embalar
13. Dorme, dorme

Noite estrelada, de Vincent Van Gogh

Outra canção no Periplus com poesia de Ares Alexandrou é a “Canção de embalar”, adaptada para português por Amélia. Na sua forma original (O Ouro do Céu), está dividida em seis partes, à semelhança de um sonho. Na versão do Periplus ouvimos a primeira parte da canção antecedida por excertos de canções tradicionais de embalar e lenga-lengas.

Em ligação com o tema anterior está uma tocante canção de embalar composta por Amélia e arranjada por José Martins e Filipe Raposo. Este “embalo” é cantado a uma menina e não a um menino, como é usual nas canções de embalar tradicionais.

    12. Ares Alexandrou | Michales Loukovikas | Αdaptação para português: A. Muge; arranjo: F. Raposo (introdução: A. Muge e M. Loukovikas)
    13. Amélia Muge | Arranjo: J. Martins e F. Raposo

G. DOS AMORES
14. Της τριανταφυλλιάς τα φύλλα | A folha da rosa
15. Da folhinha de uma rosa

Uma rosa em Mi sustenido, de Ernie Benton

Quando lhe enviei esta tradicional canção de amor da Ásia Menor e Esmirna, a Amélia reconheceu, espantada, que o poema era idêntico ao de uma canção tradicional galega que tinha gravado anteriormente com o ensemble de Vigo, Camerata Meiga. Não podemos ter a certeza se alguns gregos e iberos tiveram a mesma ideia (“vou vestir-me com a folha [pétala] de uma rosa”), ou se foi uma ideia que viajou de um lugar para o outro. Em Periplus, convidei Ziad Rajab, um músico amigo Sírio-Palestiniano, para tocar o oud. Cantei a primeira parte do tema em grego, enquanto o resto foi adaptado e cantado por Amélia em português.

Aqui a canção da Ásia Menor ecoa na Galiza através de uma “ponte” em Guimarães. Esta “ponte” é uma versão simplificada da canção grega (o ritmo de 9 tempos de uma dança de pares – antikrystós – passa para um ritmo de 4 tempos) adaptada por Amélia para o Outra Voz, um coro local com quem tivemos uma intensa e especial colaboração. Ainda lembro a minha enorme emoção quando os ouvi pela primeira vez cantando esta adaptação, que o grupo acabou por adoptar como parte do seu repertório. Quando se entra na canção galega, juntam-se outras vozes convidadas e a canção termina num improviso onde no fim se entrecruzam novamente os dois temas tradicionais do Ocidente e do Oriente.

    14. Tradicional, versão da Asia Menor e de Esmirna | Adaptação para português: A. Muge; arranjo: M. Loukovikas
    15. Tradicional grega e galaico-portuguesa | Adaptação musical e poética em português: A. Muge; arranjo: F. Raposo

H. DA ALMA | DE PROFUNDIS
16. Se o lamento apenas fosse
17. Τα ἔνδον ῥήματα | Os meus ditames

Um emocionante e pungente lamento composto por Amélia começando no Épiro, com uma dupla improvisão à moda tradicional feita ao clarino por Manos Achalinotópoulos. Criou-se sobre esta sonoridade a atmosfera da tragédia grega, com o coro da Outra Voz (arranjo de José Martins e Filipe Raposo), usando basicamente o ritmo de um solene zeibékiko. É de facto incrível ela conseguir compor para este peculiar ritmo de 9 tempos logo que se familiarizou com ele, pela sua proximidade à cultura helénica.

“Sejas amigo ou inimigo não o reveles em parte alguma. | Aqui me encontro prisioneiro obedecendo aos meus próprios ditames.” Ares Alexandrou usou este couplet como nota de rodapé (este é o seu título original) ou como post scriptum no seu último livro de poesia, parafraseando Simónides, que compôs para os espartanos caídos na batalha das Termópilas o famoso epitáfio-epigrama: “Ó, estrangeiro, vai dizer aos Lacedemónios que nós aqui | jazemos em obediência aos seus ditames”. No Periplus, a nota de rodapé de Ares tem, musicalmente, um ostinato menor que no meu original (O Ouro do Céu), mas Amélia cria o contraste com as suas vocalizações soando como as das Erínias, estendendo o trágico elemento do “Lamento” a “Os Meus ditames” que adapta e recita em português.

    16. Amélia Muge | Arranjo: J. Martins e F. Raposo
    17. Ares Alexandrou | Michales Loukovikas | Adaptação para português: A. Muge; arranjo: F. Raposo

I. DAS TASCAS E TAVERNAS
18. Um qualquer quê
19. Abertura da taverna
20. Τα μαγκάκια τής ταβέρνας | Os mangas da taverna